II. Aй-Сар Ай, Ай Лан-Ай

«На всей земле был один язык и одно наречие»
(ТОРА; Бытие глава 11-1).


Европа тилшунослари яратган хиндевропашунослик фаниям, тилшуносликда тарихий таккослаш назарияси хам Боботил масаласини инкор килмайди.
Боботил буйича инсоният учун биринчи манба – Мусо алайхиссаломга туширилган Аллохнинг биринчи китоби ТУРА (Таврот)дир.
«На всей земле был один язык и одно наречие» (Бытие глава 11-1).
Яъни, «Ер юзида бир тил ва бир лахжа бор эди».
Бу боботилнинг кайси тил булганлиги хакидаги назария олимларни тугри йулдан адаштириб юборди. Бировлари Семит тили, бировлари Хамит тили, бировлари Яфет тили дея тортишиб кетдилар-у, умрларининг охирига кадар уз хаклигини уктиролмай утиб кетдилар.
Европа тилшунослари хиндевропа тиллари оиласи дея, жуда катта тиллар гурухини кашф этдилар.
Совет олими Н.Я.Марр Яфетология деган атамага грузин, мегрель, сван, чан тилларининг семит ва хамит тиллари билан ухшашлигини, кейинрок эса Урта Ер денгизи буйи ва Олд Осиёдаги тилларни, иберий-кавказ, баск, буриш (Помир) тилларини киритади-ю, бир мунча вакт утгач, Яфет деганда, Нойнинг учинчи угли назарда тутилмаётганини, балки бу шартли атама эканлигини айтиб, уз назариясини чалкаштириб ташлайди.
Хиндевропа тиллари гурухига албан, армян, славян, болтик, герман, кельт, италий, роман, грек, анатолий (хет-лувий), эрон, дорд, хинд-орий, нуристон ва тохар тил оилалари киритилган.
Европалик олимлар хам, совет олимлари хам уз йуналишлари буйича бир-бирларини тан олмаган холда фикр юритадилар.
Лекин бутун дунё тилшуносларининг саъй-харакатлари билан ягона боботил булганми, йукми бу масала ечилмай колди.
Нима учун тилшунослик сохасида европаликлардан карийб беш аср олдин яшаб утган Замахшарий, Махмуд Кошгарий, Ахмад Югнакий, Юсуф Хос Хожибнинг, хеч булмаса Алишер Навоийнинг тилшуносликка оид асарларини дунё тилшунос олимлари тафаккур килмаганлар?
Тарих фани буйичаям Абу Райхон Беруний, Мирзо Улугбек, Захириддин Мухаммад Бобур, Абугоозий Баходурхоннинг асарлари кенг мухокама килинмади?
Бу санаб утганларим уммондаги улкан айсбергнинг бир учи холос, аслида бундай олимларимиз жуда куп, уларнинг асарлари эса ундан-да куп.
Дунё олимлари нега тафаккур килмади?-деймиз-у, уни ким урганиши, тахлил килиб бутун дунё жамоатчилигига маълум килиши кераклигини уйлаб курмаймиз. Бу ишни биз узбеклар килмасак, ким килади?
Майли, мавзуга кайтамиз.   Жаноблар Тура (Таврот)да айтилганидек, качонлардир тил битта булган. Бу кайси тил булган?
Келинг дунё тилшунослари хозиргача айтиб, бир-бири билан низо келтиришга сабаб булаётган назариядан воз кечамиз.
Чунки, боботил туркий тил десам, бир дунё ракиблар тайёр турибди. Менга ракиб керакмас, хамкор керак. Бу борада француз сиёсий арбоби Шарль де Голлнинг жуда ажойиб фикри бор. Шу фикрни сизга илиндим.
«Агар ракобатчиларга дуч булмайин десангиз, кийин йулни танланг».
Шунинг учун, биз Таврот оятларини инкор этмаймиз. Хакикатда дунёда качонлардир битта ягона сузлашувчи боботил булган. Бу Боботил - Ной (Нух) тили ёки Одам тили. Келинг иккисидан бирини танлаб олайлик. Одам тили билан Ной тили битта булган. Аммо, тиллар Ной фарзандлари таркалиши хисобига ажралиб кетганлар. Шунинг учун ажралишдан олдинги, охирги тил Ной тили, десак мантикан тугри булади, менимча.
Колган тиллар уч томонга таркатилган уч фарзанд - Иафет (Ёфас), Хом ва Сом тилларидан келиб чикади.
Ной тилининг куп элементлари Иафет тилида сакланган. Иафет – Туркнинг отаси хисобланади. Шу билан бирга Иафет, Ной пайгамбарнинг кичик угли эмас, балки катта углидир.
Абулкосим Рабгузий бобомизнинг «Киссаси Рабгузий» асарида айтилишича, сув туфонидан кейин Нух пайгамбар ухлаб ётган жойидаХом унинг очилиб колган авратини куриб колиб, отасининг устидан кула бошлайди. Буни сезган Сом гавдаси билан отасининг уят жойини  танаси билан бекитади. Уз отасини шалок-мазах килаётган Хомни Ёфас тутиб уради. Булаётган шовкин-сурондан Нух пайгамбар уйгониб кетади. Вокеани тахлил килиб булгач газабланади ва катта угил Ёфасни Шимолга, шалокчи Хомни танасини корайтириб Хиндистонга кувгин килади ва Сомни узи билан олиб колади.
Европа тилларида Иафет, араб тилидаги Ёфас –Абу Турк, яъни Туркнинг отаси хисобланади. Бу исмларнинг иккаласи хам туркийча эмас.
Иафет билан Ёфас исмларидаги биринчи бугинга эътибор беринг. «Иа» – «Ё». Агар биринчи бугинга  туркий тил нуктаи назаридан карасак, бу суз туркийча Ай булишини тахмин килиш мумкин. Чунки, Ай туркий тилда Одам. Иккинчи бугиндаги «ФЕТ» ва «ФАС» булар алохида узак сузлар булиб, уларнинг маъноси деярли бир хил. Бу УГУЗ сузининг турли туман шаклларидир. ФЕТ – ГИТнинг, ФАС эса ГАСнинг бошкача талаффузидир. Энди туркий тил мантикидан келиб чиксак АйГит ва АйГас сузларига дуч келамиз. Ёфаснинг Нух алайхиссалам томонидан шимолга кувилганини эътиборга олсак, шимолга тегишли товуши ухшаш сузлар ичидан хозирги пайтдаги Аёз сузига дуч келамиз. Туркий тилда сузлар мантикли булишидан келиб чиксак, АйАз сузи Аёзнинг эски шакли булиб чикади. АйАз унда нимани англатади? АйАз – Ойнинг озлигини билдиради. Шимолда булутли кунлар куп, шунинг учун Ой оз куринади. Аёз айнан Шимол сузининг синоними булиб чикади.
Ай сузидаги «Й» товушининг бошка сузлар билан елимланганда «В» шаклини олишини бошка туркий халклар сузларида хам кузатиш мумкин. Туркий халкларда Аяз исми хозир хам угил болалар исмида учрайди. Узбеклар ва туркманларда АйАз – Аваз, козокларда Авез шаклида учрайди. Яна мисол сифатида АйЭл – Авул. АйГистой – Авесто; АйГуст – Август (бу Италиядаги тосканлар, этрусклар тилида); АйХан – Авгон сузларини келтиришимиз мумкин.
Сув туфонидан кейинги киши, пайгамбарнинг исмлари арабчадан келган Нухдан кура, европа тилларидаги Ной туркий тилга якинлигини юкорида  айтдим.
Нега, Ной бизга якин. Чунки туркий кавмлардан бирининг номи Найман дейилади. Найман деган суз мугулларда саккиз ракамини англатаркан. Балким, Ной саккизинчи угил булгандир?
Кадимги юнон солномаларида ер шари Ойкумена дейилган. Ной исмидаям Ой сузи бор. Венгерлар «Куман» сузини кипчок деб хам таржима килишади.
Ай –Ой айнан Боботилга тегишли дастлабки суз десам адашмайман. Инглизлардаям Ай- Мен олмошини беради. Германларда Айн – бир, дастлабки маъносини беради.
Боботилдаги Ой сузи ишлатиладиган сузларга келсак, бу борада туркий тилга тенг келадигани йук. Келинг бу сузнинг узбек тилида ишлатилиши урганиб курайлик.
Аввало, узбекларда онани Ойи дейишади. Тилимизда арабча деб хисобланмиш Оила сузи аслида Боботил – Ойлар сузидан, араблар ва бизга утган булиши мумкин. Чунки, Ой эркак ва Ой аёлнинг бирга яшаши, юриши «Ойлар».
Узбеклар осмондаги Ойни хам, йилнинг ун иккидан бир кисмини хам Ой дейишади. Ой сузи купинча кизларимиз исмининг охирига куйиб айтилади.
Шириной, Шохистаой, Норкизой ва хоказо.
Ой сузи билан бошланувчи кизларимиз исмлари хам бор. Масалан: Ойгул, Ойдин, Ойкиз, Ойсара, Ойнур, Ойжамол.
Ой сузи билан бошланувчи угил болалар исмлари хам бор. Масалан Ойбек, Ойхужа, Ойхон. Ойхон аслида угил болалар исми булса-да, хозир бу исм биз узбекистонликларда факат киз болаларга куйилади. Туркияда Айхан шаклида угил болалар исми бор.
Туркий халкларда Ой сузи билан бошланувчи угил болалар ва киз болалар исмларнинг турли шаклларини учратиш мумкин. АйБаш, АйДар, АйНур ва хоказо.
Угил болалар исми охирига Бой сузини кушамиз ва бу ерда хам Ой ишлашитишимиз куриниб турибди.
Русларда Герой деган суз бор. Бу сузнинг асл мазмуни туркий Гир+Ой сузлари кушилувидан пайдо булади. Гирой исмли туркийларнинг Кушан подшоси бундан 2000 йиллар зарб килдирган тангаларда хам топилган. ГирОй айланасига, маслан  Ай белбогли маъносини беради. Урта асрларда Крим хонининг исми Гарай булганини хам биламиз.
Энди ЧирОй дегани хар томонлама Ой сузини беради.
              Туркий зуракилик (максимализм) табиатидан келиб чиксак. Айнинг – ГирАй, ЧирАй булиши табиатдаям учрайди. Вакти вакти билан осмондаги Ойдаги нурнинг кукимтир ранги кучайиши холатлари юз бериб туради. Бу астрономияда «Blue Moon» рус тилида «Голубая Луна» дейилади. Астрономларнинг хисобича,  бундай холлар икки-уч йилда юз бериб туради. Интернетда айтилишича «Зангори Ой»нинг навбатдагиси 2019 йил 18 майда ва 2021 йил 22 августда кузатилади.
Ай сузини биз суз туркумларининг барчасида ишлатамиз. Масалан отда гумон маъносида келади. Шу эшик-ай, шу тешик-ай, шу сув-ай, шу нон-ай;
Сифатда – кизилдай, пуштидай, сарикдай;
Феълда – ТурАй, БорАй, КелАй, ЧопАй, КолАй ва хоказо.
Энди узбек тилидаги ундош товушлардан сунг Ай ёки Ой сузини сузини куйиб куринг. Унинг хаммасида жуда куп узаклар яратилишига дуч келасиз.
Ай,Ой, Бай,Бой, Вай,Вой, Гай, Дай, Жай, Жой, Зай, Кай, Лай, Лой; Май,Мой; Най, Ой, Пай, Пой, Рай, Рой, Сай, Сой, Тай, Той, Фой (баъзи олимларимиз туркий тилда аввал Ф товуши булмаганини айтишади), Хай, Чай, Чой, Шой, Шай, Кай, Гай, Хай, Хой.
Ай, Ой сузлари кушилган сузлар дунёнинг деярли барча халкларида учрайди. Шунинг учун бу сузни Боботилга тегишли деб айтишга тулик хаккимиз бор.
Туркий тилдаги Ай албатта Нурни хам билдирган. Туркий максимализм унсуридан келиб чиксак Айнинг кучайтирилган, куплик маъноларини учратиш мумкин масалан.
«Т» товушининг суз охирида келиши купликни билдиради. Мисол учун Айтмат исмидаги «Айт» - Ойлар маъносини беради. АйНур, Ойбек, НуриОй сузлариям Ойнинг – Нурнинг купайганлигини билдиради.
Абулгози Баходурхон Уйгур сузининг келиб чикишига тухталиб, Уй - тупланиш маъносини бериши айтиб, бунга мисол тарикасида «сигирнинг елини ийди» сузини келтиради.
Тугри фикр. Аммо, «ИЙ» сузининг келиб чикишини хам тушунтирса булади. Ай + Ай = ЫЙ –ИЙ – УЙдир. Гур эса туркий Гур –Нур. Яъни Уйгур сузида АЙнинг уч марта кучайтирилганлигини кузатишимиз мумкин.
Бундай сузлар туркий, хусусан узбек тилида яна бор. 

Давоми бор.


Рецензии