III. АЙ - САР АЙ, АЙ ЛАН АЙ

                III. АЙ  - САР – АЙ,  АЙ – ЛАН – АЙ

Писанд килмас олимлар бизни айтгон туркини,
Маънисига  етгонлар  бошдан  олар  буркини.
Ахмад Яссавий
Европаликлар хиндларнинг кадимги санскрит тили билан танишуви тилшуносликда янги йуналиш хиндевропашунослик келиб чикишига олиб келди.
Европалик тилшунослар уртасида европадаги асосий тиллар – немис, инглиз  тиллари бу ерга кейинчалик олиб келинганлиги хакида назария устунлик кила бошлади.
Бу масалада немислар купрок ташаббус курсатдилар.Уларнинг фикрлари асосли куринади.
Мен юкорида бизда осмондаги Ой ва йилнинг ойини билдирувчи Ай – сузи инглизларда биринчи шахс - Мен олмошини англатади. Бизда АЙ сузи айни шу шаклда атокли болалар шоири Зафар Диёрнинг шеъридаги «Ай сиз, менинг кичик дустларим» -деган сатрларида учратамиз. Ай олмошнинг иккинчи шахси сифатида баъзи шеваларимизда бор, аммо, кщпчилик холларда «Эй», «Хой» шаклида иккинчи шахсни англатади. Кардош тилларда, айникса кипчок лахжаси – козок, киргиз тилларида (агар бошка туркий тилларда Ай олмошнинг нечанчи шахсини англатиши хакида маълумот берилса хурсанд булардим) хозир хам учратиш мумкин.
Баъзи олимларимиз узбек тилида «ф» товуши араб тили оркали кириб келган дейишади, баъзи олимларимиз «О» товуши хам шундай булган дейишади. Демак охиргиларнинг айтишича Ой сузимиз аввалбошда Ай булган.
Ибтидоий сузлар аввал содда булиб, кейинчалик мураккаблаша борганидан келиб чиксак. «ОЙ» сузи «тандири»дан пишиб етилган сузларимизнинг кейинчалик канчалик кенгайиб кетганини куришимиз мумкин.
ЁЙ I
1 Куёш нурининг ёмгир том¬чиларида синиши натижасида осмонда ярим доира шаклида ранг-баранг тусда кури¬надиган йул; камалак.
2 айн. камалак 1. Хакимбек ун турт ботмон ёйни кулига ушлаб, кутариб тортди. «Алпомиш». Ёй уки нишон ёгочига “так” этиб урилгани баралла эшитилди. П. Ко¬диров, Юлдузли тунлар.
3 эск. айн. кавс I. Катта ёй. Ёй ичига олмок.
4 мат. Айлананинг исталган икки нук¬таси орасидаги булаги. Параллел ватар¬лар ораси-даги ёйлар бир-бирига тенгдир. «Гео¬метрия».
Каддини ёй килмок Бели эгилмок, бук¬чаймок. Акром мироб, каддини ёй килганича, одамлар окимига кушилиб борарди. Э. Ус¬мо¬нов, Ёлкин. Электр ёйи физ. Икки электрод оралигида ёниб турган ёй.

ЁЙ II
[а.] айн. ё I.

ИЙ
унд. с. 1 Ажабсиниш, хайронликни ифодалайди. -Ий, ий, - деди мулозим, - тандир ичида нима килиб утирибсиз? «Латифалар».
2 Хавфсираш, эхтиёт булишни ифодалайди. Ий, коч, от тепиб олади! Ий, йикилиб тушасан.
3.Иймок. ф.  -тупланмок, тудаланмок (А.Ш.)
ОЙ
1 (О - катта) астр. Куёшдан нур олиб, ёгду сочувчи самовий жисм, Ернинг табиий йулдоши. Ун турт кунлик ой. Тулин ой. Ой нури. Ой чикди. Ой ботди. Ойнинг юзидаги доглар. Ойнинг Ер атрофида айла¬ниши. Ойни этак билан ёпиб булмайди. Ма¬кол. Кечки гуллар очилиб турибди. Кукда танхо ой кезмокда. И. Рахим, Чин мухаббат.
Ой юз Чиройли юз, гузал юз. Ой юзинг ко¬ра чиммат зулмидан кутултиргил. Чик коронги турмушдан, нур ичинда жавлон кил. Хамза. Ой деса - ойга, кун деса кунга ух-шайди Жуда гузал, жуда хам чиройли.
2 Астрономик йилнинг ун иккидан би¬рига - Ойнинг Куёш атрофидан бир марта айланиб чикиш муддатига якин вакт ора¬лиги; улчов бирлиги: 28, 29 30 ёки 31 кунлик давр. Ой боши. Май ойи. Бир йил - ун икки ой. Бу орада уч ой утди. Ёз ойлари хам утиб кетди. Ойнинг ун беши коронги булса, ун беши ёруг. Макол. Углим бечора ой утмас¬дан бузчининг мокисидек катнаб турса. А. Ко¬дирий, Утган кунлар.
Ойдан ой, кундан кун утиб Анча вакт утиб. Ойдан ой, кундан кун утар дарёдил, Мен¬¬¬га танхо булган сен йуксан мохим. Хабиб Аб¬дуназар, Анжир гули. Ой-кун(лар) утиб Вак¬ти, умри, хаёти кечиб. Шу йусин оромси第¬лик ва бесаранжомлик ичи¬да [Отабекнинг] ой-кунлари утиб турар эди. А. Кодирий, Утган кунлар.
3 Уч-турт кунлик ой шаклидаги безак ёки белги. Мезана устидаги ой.
4 Аёллар исми таркибига киради ёки аёл¬лар номига кушилиб, эркалаш, хурматни бил-диради. Мас.: Ойпошша, Ойкиз, Ойтути, Ойниса; Турсуной, Ширмоной, Кундузой.
Ой бориб, омон кел Сафарга кетаётган кимсага яхшилик тилаб айтиладиган ибора, ок йул тилаш. У [Элмурод] йулда кетар экан.. «Ой бориб, омон келинг!» деб, ок йул тилаб колган Гулсумни хийлагача уйлаб ётди. П. Турсун, Укитувчи. Ой курмок Хайз курмок. Ойи тулди Тугиш вакти етди. Кумушнинг ойи тулмасданок, у [онаси] бешик ясатиш билан машгул эди. А. Кодирий, Утган кунлар. Ой-куни якин Тугиш арафасида, олдида.
УЙ
1 Яшаш учун ёки турли ташки¬лот, муассаса ва ш.к. жойлашиши учун мул¬жалланган бино. Уч хонали уй. Беш каватли уй. Баъзан куринар кузга Шохона уйлар куркам. Гайратий. Факат канал эмас, балки тугонлар, шлюзлар, темир-бетон уйлар хам бир йула ва бирданига курилаётганга ух¬шай¬ди. И. Рахим, Чин мухаббат.
2 Яшаш учун мулжалланган бино ичи¬да¬ги хар бир хона. Бу бино уч уй ва бир ай¬вондан иборат. Ёруг уй. Кенг уй. Уйлар¬да, айвонларда хотинлар куп эди. Ойбек, Тан¬ланган асарлар. Очик эшикдан эсган ша¬мол уй ичида Сабогулнинг сочларини тузгитди. С. Кароматов, Олтин кум.
3 Бирор ижтимоий талабни кондириш¬га каратилган муассаса. Мехрибонлик уйи. Дам олиш уйи. Маданият уйи. Куёшнинг акси¬да куринар яккол Маърифат уйига ташлан¬ган кадам. Гайратий.
4 Бирор оила ёки хонадон урнашган би¬но ва шу бинога тааллукли ер; ховли. Киз¬лик уйга кирк от бойланар. Макол. Уй¬лар, кучалар кулф уриб гуллаган дарахтлар ора¬си¬га шунгиган. «Гулдаста». Бог куча тамом бул¬ганидан кейин бригадирнинг уйидан утиш¬¬¬га тугри келади. У. Усмонов, Сирли сохил.
5 Оила; хонадон. Кирк уй куда булса, кирк йил киргин булмас. Макол. Ёмон арава йул бузар, Ёмон киши уй бузар. Макол. Фар¬занд - уй ободлиги, Келажак нихолидир! Ё. Мирзо. Уйдагилар менинг хавойирок булиб ко묬¬¬¬¬ганимни билишади. С. Сиёев, Ёруглик.
Уй ичи Оила аъзолари. [Холисхон:] Уй ичларимиз калай, бариси тирикми? Хамза, Паранжи сирлари. Уйи бузилмок Эр-хотиннинг ажралганлиги, оиласи барбод бу묬¬-ганлигини билдиради. Уйи куймок Хонавайрон булмок. ..унда менинг уйим куяди-ку, ахир. К. Яшин, Хамза.
УЙ
1 Хаёлан фикр, мулохаза юритиш жараёни ва унинг натижаси; фикр, муло¬ха¬за. Унинг [Бектемирнинг] мардона очик пе¬шонаси, куюк эгилмас кошлари чукур уйни ифодалар эди. Ойбек, Куёш кораймас. «Бал¬ки мугамбирлик килаётгандир», деган у鬬лар Латофатга уйку бермас эди. С. Зуннуно¬ва, Янги директор. Машинада бораётган одам¬лар хаёлга берилиб кетишган, хар ким уз уйи билан банд. «Узбекистон куриклари».
Уй сурмок Уйлаш жараёнида бул¬мок, узок уйламок. Санобар жавон олди¬да куйлак танлар экан, яна уй суриб кетди. М. Хайруллаев, Кунгил. Уйга берилмок (ёки ботмок, чум¬мок, толмок) Бутунлай уйлашга берилмок, уй¬лаб колмок. ..узини бир бурчакка хоргин ташлади-да, уйга берилди. Ойбек, Нур кидириб. Одамлар уйга ботиб, уй-уйлари¬га таркалишди. Ж. Шарипов, Хоразм. Зами¬ра уйга чумиб, мажлиснинг кандай давом эта-ётганини хам сезмади. П. Кодиров, Уч ил¬диз. Отакузи.. чойи совиб колган пиёлани кулида айлантирганича уйга толди. О. Ёку¬бов, Диёнат. Уйига етмаслик Хар канча уйлаб, катъий хукм, хулосага келмаслик. Канча уйлаган билан етолмади уйига. «Ой¬сулув».
2 Фикран мулжалланган режа, ният, мак¬сад. Ишимдан хурсандман, энди бит¬та-яримта насибаси кушилган хотин чикиб кол¬са, уйлансам, деган уйим хам йук эмас. А. Каххор, Кушчинор чироклари. Менга айт¬гин кунглингдаги уйингни, Айтгин, болам, борадиган жойингни. «Равшан».
3 Фикрлаш кобилияти; акл. Буйимиз ет¬са хам, уйимиз етмайди. Туядай буй берибди-ю, тугмадай уй бермабди сенга! А. Мухтор, Коракалпок киссаси. Тугри, у ил¬гариги Муса, бирок буйи жойида булга¬ни билан, уйи жойида эмас. Н. Фозилов, Оким.
4 Уйла(н)ган нарса. Хамма.. сув чикариш¬¬ни уйларди. Хозир хамманинг уйи сув эди. М. Исмоилий, Фаргона т. о.
 (Узбек тили изохли лугати).
Ай сузи Боботил – Ной тилидан олинганлигини юкорида айтдик. Бу сузни дунёнинг жуда куп тилларида кишилар исмида, шахарлар номида, мамлакатлар номида учратишимиз дунё тилшунослигига биз таклиф килаётган янги Ной тили –Боботил булганлигининг бир исботидир.
Кадимги Мисрда АйВаз – маъбуди номи, Инглизларда АйЛенд, японлар Айн – кабиласи авлодлари хисобланадилар, кадимги Европа худудидаги МанАй давлати, ХитОй, Вьетнамларда ХанОй, Уругвай, Парагвай, коракалпокларда – Шуманай; Латвияда - Буйведжай; Ушненай; Шяуленай; Куршенай; Куртувенай; Шядбарай; Саткунай; Литвада – Тракай, Молетай, Зарасай;
Бу суз кейинчалик исмлар охирида «ЕЙ» шаклида юнон афсоналари кахрамонлари – ОдиссЕЙ, ПрометЕЙ, тарихчи олим ПтоломЕЙ сузларида учрайди.
«ИЙ» шаклида туркий халкларда учрайди – АфригИЙ, БерунИЙ, ХоразмИЙ, БухорИЙ, НасафИЙ, ФаргонИЙ;
«ИЯ» шаклида ИрландИЯ, ШотландИЯ, ШвецИЯ, АнглИЯ, РоссИЯ сузларида учратамиз;
Болтикбуйи мамлакатларида ЯЙ – Кайряй; Гатаучяй;  Юодейкяй; Кяпаляй; Круопяй; Шяуляй;
Эстонияда энди «ЯЭ» – Силламяэ, Линнамяэ шаклларини келтириш мумкин.
Славян халкларида Донской, Толстой, Чухрай каби фамилиялар билан биргаликда Шевченко, Тимошенко, Кличко каби фамилияларга хам дуч келамиз Бу ерда менимяа охирги «Й» товуши тушиб колган. Европадаги, асосан итальянларда учрайдиган фамилиялар Челентано, Кутуньо, Рафаэлло каби фамилиялар охирида хам шу фикрни айтиш мумкин.
Бундай холатларни европадаги тилшунослар кандай тушунтиришади, билмадим-у, аммо, узбек тили нуктаи назаридан олганда исм ва фамилиялар охиридаги юкорида келтирган кушимчаларнинг барчаси «Ай» сузи, яъни уша уй, фамилияга тегишлилик эканлиги мантикан ечилади.


Давоми бор.


Рецензии