Табасаранар гъапну к1ури вари табасаранар дар

            ТАБАСАРАНАР ГЪАПНУ К1УРИ ВАРИ ТАБАСАРАНАР ДАР

       Ухьуз ихь тарихдиан аьгъюганси, табасаранар жугьдарикан арайиз дуфнайи халкь ву. Му мици дар пуз сарун сарихьанра шлуб дар, гьаз гъапиш дидин гьякьнаан гьийин деврин хъуркьувалариз дилигну, жюрбежюр ахтармиш’валар духна.
       Ислам дин арайиз гъяйиз Табасаранарин кьадар 2–3 миллион касдихьнакьан вуйи.
       Вавилондин паччагь Навухадунасур жугьдариин алархьиган, дилин саб хайлин кьадар жугьдар кафари, хъа дилинтина  ригъ-гьудубч1вру терефаризди гьергну гъягъюру.
       Думу вахтар, гьеле «Кавказская албания» арайиз гъяйиз агъзур йискьан дидиз улихьна гъахьи гьядисйир ву.
       Гьамци дурар, Ягъли Дагълрин (гьамус му дагълариз Кавказ к1ура) Табасаран гьюлин (гьамус му гьюлиз Каспи к1ура) гъирагъариин гьадму вахтари Яфетдилантина арайиз гъафи халкьаригъди гъидикьну артмиш хьуз хъюгъру.
       Тмуну терефнаан лигуруш, мина гъафи жугьдари чпин Заанурикан вуйи аьгъювалар думу халкьариз кдитуру ва гизафдари, чпин аллагьар гъитну, Заануриз икрам ап1ури хъюгъру.
       Гьамци мурарин сат1ланди яшамиш шули кьюд агъзур йист1ан зина шулу ва гьадму йишварин гизафси вуйи халкьдикди, табасаранарикди, кидикьну, жугьдари гужли гьюкумат арайиз хуру, ва, чпира чпиз, чпи кьабул гъап1у халкьдин гьюрматназ, жугьдар ваъ, хъа табасаранар к1ури шулу.
       Ярхибдин жикъиб, Ерусалимдиан гьерну гъафи сакьюдар жугьдарилантина гьюлин гъирагъдихъан гъадабгъуб, йифун чвумрарихьнакьан ярхиди, Самур нирхъан гъадабгъуб Количи нирихънакьан яркьуди Табасаран к1уру вилаят арайиз хуру.
       Думу вахтари гьич Дербенткьана ади гъабхьундар.
       Думу вахтари Табасаран гьюкуматдик ктукьуз шлу гьюкуматра ади гъабхьундар, гьаз гъапиш саб Табасаран ктарди вари уьлкйири икрам чпикан ктагъу аллагьариз ап1уйи, хъа табасаранари чпин Заануриз, гьаддиз Заанури дурар уьрхюрира гъахьну.
       Му мици, аьрабарихьан аьгь ап1уз шули гъабхьундар. Дурари Табасаран вилаятдиинна швнуб–сабан гьюжмар ап1уру, вушра мют1югъ ап1уз шули гъабхьундар.
       Чпихьан даршлуган дурари Табасарандиин жара паччгьар алауру, хъа дурарихьанра фук1ара ап1уз шулдар.
       Дурар Табасарандик жара саягъниинди ктукьуз хъюгъру: саспи табасаранариз, дилихди девлету хьуз рякъяр улупуру…
       Гьамциб жюрейиинди, яваш явашди, табасаранари чпин Заанур гъитну, персарин аллагьариз, гизафси Ц1ин аллагьдиз, Дин аллгьдиз, Жин аллагьдиз, Ригъ аллагьдиз чпин садакьйир хуз хъюгъру.
       Табасарандин кьувватар зяиф шулу, девлетлуйири чпин халкьдин тереф дибрисди, харжи уьлкйирин девлетлуйир заан ап1ури, дурарин тереф бисури хъюгъру.
       Аьхирина аьхир, му аьгьвалатниин рази гъахьи аьрабар сабансана Табасарандиин алархьуру ва ккидипуру.
       Ник1алайин вахтариз табасаранарин кьадар лап ц1иб шулу: 2-3 миллион табасаранлуйирикан ч1ивиди гъуздар 10-15 агъзур каст1ан гъахьундар.
       Гьаз аьрабари мукьан писди табасаранар т1анкь ап1ури гъахьну? Гьаз гъапиш, ижми, мюгькам табасаранариз чпин Заанур, Рабби гат1ахьну, аьрабари чпикан ктагъу Аллагьдиз икрам ап1уз ккун гъабхьундар. Гьамкьан чпи гъирмиш ап1урушра, табасаранар куч1ларин Аллагьдиз икрам гъап1дар дар.
       Аьрабар му халкьдиин мюгьтал шулу ва сарун чпихьан фук1ара ап1уз даршлуган, гъизмиш духьнайи, лихуз даккни аьрабари, дурарин ухди айи гьюкумат фициб аьмалдар жюрейиинди ккидипнуш, му халкьра гьациб жюрейиинди алдатмиш ап1уз гьял ап1уру.
       Дурари Сирияйиан ва жара гьацдар аьраб гьюкуматариан табасарандиз 40 агъзур аьрабарин хизанар хуру ва чпи гъибису табасаран вилаятдиин, гъузну имбу табасаранариз, чпин ислам диндин аьдтар улупури, шариаьт гьюкум дебккру.
       Гьаци вушра, чпин Раббийихъ хъугъну гъузну имбу табасаранар аьрабариз мут1и гъахьундар ва дурарин биц1идар, кьабидар, хупар дисайин урккури аьрабари гадрар ап1ури гъахьну.
       Гьамусра табасаранарин гьар гъулахъ дурари ккидирчу ва адмийирикан гадрар гъап1у йишвар хъами ва халкьдин мелзниинра илми, аммаки дурар аьрабарин динди гъап1дар ву пуз халкьдиз гьамусра гуч1ури ими, фицики СССР гъадабгъхъантина аьрабарин динди табасарандиъ хъана ижмиди агъавал ап1уз хъюбгъну.
       Урсарин Революцияйи, табасаранарикан аьрабари ап1ру аьрвалар дерккхъамина, табасаранарин кьадар хъана аьхю хьуз хъюбгънийи ва 150 агъзурихьнакьан гъахьнийи…
       Гьам ражари ихь гъулариъ алахьру маллйирин, кавхйирин, шихкъарин, имамарин, эфендйирин, кьазйирин ва жара тухмар – мурар вари гьадму табасарандиз духну т1ау аьрабарин хизанарилантина гъузну имбудар ву. Хъа имбуну, дурариз хас дару жара тухмар, лап дегьзаманайианмина му йишвариз дуфну, табасаран вилаят арайиз гъабхи жугьдариланмина гъузну имбудар ву.
       Гьаци вуйиган, гъи табасаранар кьюб жюре табасаранариз пай шула: аьраб-табасаранар ва жугьуд-табасаранар. Аьраб-табасаранарин аьхюр аьрабарин Аллагь к1урур шула, хъа жугьуд-табасаранар Заануриз, Раббийиз икрам ап1урайидар шула.
       Ихь гъийин девриъ му кьюб жюре табасаранар фицдар лишнариинди аьгъю ап1уз шул к1ури гьерхруш, аьраб-табасаранар, дилихди ип1уз ккунидар ву, хъа жугьуд-табасаранар, лихрудар ва жарадаризра кап1рудар ву.
       Гьаци вуйиган, табасаранарин кьадар аьхю гъабхьну гъапиган, дугъридан гъилигиш, табасаран ч1ал ап1рударин кьадар ву аьхю гъабшиб, хъа гьякь табасаранар (жугьуд-табасаранар), аьрабарин диндиз икрам дарап1ди чпин Заанурихъан хъич1ихнайи табасаранар йигълан-йигъаз кам шули гъахьну ва шулира а.
       Гъийин вахтари аьраб-табасаранари чпи мусурмнар вуча к1ура ва дурари сакьюдар исламдин аьтдар дугъридан тамамра ап1ура, хъа жугьуд-табасаранариз, чпин ц1иб кьадарназ дилигну, чпиин ислам динди алау зулмар к1ваъ ади, чпи мусурмнар дарча пуз яманди гуч1ури а.
       Гуч1 мап1анай, ичв абйирин Рабби, Заанур магат1ахьанай ва Дугъкан, Дугъан Бай Иешуайикан (Исайикан) мусурман-табасаранаризра кидибтай, белки дурарра Заанури Чаз веледарди кьабул ап1ур ва женнетагьлар шул.   
       Гьаддиз к1ура, жугьдарна табасаранар гъахи чвуччвундар, хъа имбунударна аьрабар – дархи чвуччвундар…
       Гьаддиз табасаранариз, чпин Раббийи гъаписи жвуван душманра ккун ап1уб, Заанур ккунивалин лишан вуйиб аьгъя. Уж’вал дап1ну гьюлиъ ип, сабан дарш сабан даягъ хьибдивуз – мици лихру хиларихьант1ан, РАББИ аьгъюрихьант1ан ап1уз шлуб дар… Хъа гьякь-табасаранарин гирами Китабдиъ (Ужувлан Хабарнаъ) Заанури дидик1найи гафар: "гъап1ури ип1ур, хъа дарап1ури дирип1ур" к1урудар, нягьякь-табасаранари: "гъап1уринуб дарап1ури ип1ур" к1урубдиз илт1ибк1ну, дилихди ва куч1лариинди, гъилихдарин садакьйириинди чпиз дип1ну имбубдиинди чпин дин рабгъура, гужал ап1ура ва гьюкмихъди саб духьну, жараси фикир ап1рудар арайиан  идитура...