Тарих. Европада маърифат, бизда хурофот

     Бизнинг миллий, давлатчилик хавсизлигимизга тахдид соладиган куч юртимиз худудида XIX асрдан– XX аср бошларида хукмронлик килган Хон (Амир)ларнинг давлат бошкаруви психологияси.
     Бу хакда Ахмад Дониш, Егор Мейндорф, Огахий, Абдурауф Фитрат ва бошка тарихчиларнинг асарларини келтирса булади.
     Уша пайтларда юртимиздаги Хонлар ва Амирлар учун одам кадри бир пул булган экан. Кукон Хонининг уз отасининг хотинига уйланиши, саройдаги маишатпарастликлар, баччабозликнинг гунох саналмаслиги, одамнинг амалдорга таъзим килиши урфга киришини дин уламолари кандай килиб Куръонга зид равишда амалиётга тадбик этиб беришган хайрон коласан киши.
     Бухорога саёхатга борсангиз Арк калъасининг баланд деворлари устида махсус сокчилар кум солинган халталар билан тепада туриб пастда турганларини кузатиб турганлигини айтишади.
     Нега кум солинган халта билан?
     Эмишки, кимки Бухорои Шарифга кириш олдидан девор тагида от билан утса, унга тепадан туриб бошига кум солинган халта билан урганларки, каерга келаётганлигини билсин учун. Тепада турган сокчилар пиёдаларга хам, чиройли кийинган кишиларга хам шу ишни килмаганлигига кафолат йук.
Яна халк ичида «Бухорода хуроз кичкирмайди, эшшак ханграмайди, ит хурмайди» деган акида хукмрон булган.
     Бу гап каердан пайдо булганини Россиянинг вакили Егор Мейендорфдан укиймиз:
«Время от времени сам хан предлагает богословские во¬просы, которые мударрисы, собравшись на заседание, обсу¬ждают часто в его присутствии. Один мударрис проница-тельного и смелого ума осмелился как-то выступить против общепринятых идей и доказывал справедливость своих мне¬ний с неопровержимой логикой. Улемы, вместо того чтобы отвечать, приказали ему замолчать', если он не желает быть сброшенным с верхушки минарета большой мечети. Понятно, что эта угроза положила конец дискуссии».
Рус тилини яхши билмаганлар учун тушунтираман. Кимки Хоннинг айтган гапига нисбатан бирон-бир эътироз билдирса мачитнинг азон айтадиган минорасидан улоктирилган.
Ахмад Донишнинг айтган гаплари, ёзганлари юракни эзиб юборади.
  “Амир Темур дунёнинг туртдан бир кисмида жасорати, мардлиги билан ном козонган булса, Бухоро амирлари бадахлокликлари, иродасизликлари, куркокликлари билан уз номларини бадном килдилар.
   Бухоро ва Самарканд адолат, инсоф, дину диёнат, илму амали билан дунёга довруги кетган шахарлардандир. Булар ушбу шахарларни шунчалик бадном килдиларки, бунинг шармандалиги киёматгача колади, тарих варакларидан учмайди...
Турон мамлакатини бошкариш хотинлар даражасидан паст одамнинг кулига утса-я?!
 Мусулмон амирининг кабохат, разилликларини хотиржам кузатувчи куз кайда бор?!”
Амир (амир Музаффар) бутунлай ичкилик, бузуклик, шахвоний нафсга берилиб кетди. Каршидан Кешгача худуддаги унга буйсунадиган калъаларда гавго ва фасодга йул очилмасин деб, паст табакали одамларни оксокол килиб тайинлади. Иззат-обрулиларини эса олиб ташлади. Бу вилоятларга кунгил очиш максадида борганда шу ердаги оксоколларнинг хар куни таъзим бажо келтиришларини талаб килар ва вилоят кизларини мендан кочирмасин деб йил давомида уларга шохона тунлар кийдирарди...
...Худди шундай унлаб араваларда вазирнинг махсус одамлари, мулозимлари Бухородан келар эди. Улар кизларни топиб, амир каерда булса, кечаю кундуз уша ерга олиб боришар эди. Ун минг аскар – хизматкорлари билан йигирма мингга етарди. Улар уша диёр хотинлари, фарзандларига куз олайтирар, хайвоний хирсга берилар эди.  Уларнинг Бухорода колган 20.000 хотинлари эса хар окшом 20.000 одам билан якинлашарди. “Аллох асраганлари бундан мустасно”.
Бухоро Амири мутлак хоким булганидан сунг, аввал хакикатпарварлар ташланган минорадан кейинчалик яна кимлар улоктирилганлигини Ойбекнинг рафикаси Зарифа Саидносированинг эсдаликларидан укиймиз:
 «...Ойбек купдан бери Бухорога бориб, сунгги амир хакида ва Бухоронинг 1917 йилга кадар бугик, фожиали хаёти хакида асар ёзиш учун материал туплаш ниятида юрарди. «Гули ва Навоий» достони тугагач, ана шу ниятини руёбга чикаришга киришди.
      Биз 1968 йилнинг апрелида Бухорога жунадик... Икки кундан кейин Ойбек хузурига бир неча чол ва кампирлар кела бошлади ва Ойбек улар билан сухбатлашди. Мен улар огзидан чиккан сузларни бир четда ёзиб утирдим.
Кабихлик, бадбахтлик ва золимликда Амир Олимхонга тенг келадиган хон кам булса керак. Мухаррам гар сингари малай хотинлар Бухоро амирлигининг барча вилоят ва туманларини тинтиб, энг гузал ва санам кизларни угирлар, баъзиларини зулм билан  саройга келтирар эканлар. Агар бу кизлар амирга учрашганида, унинг раъйига юрмаса, газабланган амир  «Итга кушилсин!» деб буйрук берар экан. Бу буйрукка кура, катта канорга киз билан бирга  энг вахший бир итни тикиб, минорадан ташлар эканлар. Баъзан кизни ялонгочлаб, атрофига матодан парда ясар ва канизаклар (амирнинг онаси бошчилигида) кулларидаги узун бигизни шу парда оша тикиб, конга буялиб халок булгунича уни кийнар эканлар (Зарифа Саидносирова. «Ойбегим менинг», Тошкент, «Шарк» нашриёт – НМАК, 2005 йил, 244-бет).
Айни уша давр, йук хатто ундан 100 йил аввал Германияда Фридрих II (1712-1786 йиллар) подшолик килар эди. Адолатли подшо булгани туфайли унинг номи ёнига Буюк Фридрих II деб атардилар. Унинг Буюклиги нимада эди?
Укиймиз:
      После смерти короля-отца 31 мая 1740 года 28-летний Фридрих получает не просто корону Пруссии, но сильную армию и не растраченную на пустые придворные развлечения казну.
        Первым делом Фридрих начал переустраивать Пруссию на началах Просвещения, пригласив философов: сначала Христиана Вольфа (1740), а затем Вольтера (1750). Впоследствии он так обозначил программу преобразований: «Хорошо работающее правительство должно представлять столь же прочно связанную систему, как и система понятий в философии. Все его решения следует хорошо обосновывать; хозяйственная, внешняя и военная политика должны способствовать единой цели — консолидации власти государства и увеличению его мощи». За такой рациональный подход Фридрих получил прозвище короля-философа (унинг атроф-четидаги кишилар бу ном билан унга хайрихохлик билдириб, далда беришган –А.Ш. ), в противовес прозвищу его отца как короля-солдата.
          Одним из знаменательных его нововведений была отмена цензуры. Он дал понять своим министрам, что «берлинским газетным писателям должна быть предоставлена неограниченная свобода писать без предварительной цензуры обо всех столичных новостях». Фридрих требовал, чтобы «интересным газетам не чинились препятствия». Умершие цензоры, как правило, не замещались новыми — эти должности оставались вакантными во время его правления. При нём впервые стало возможно законодательное обоснование свободы прессы на немецкой земле.
      Фридрих проявил себя как покровитель наук и искусств. Он учредил в 1742 году Королевскую оперу, для которой архитектор Кнобельсдорф строит здание. Открытие (премьерная постановка оперы «Клеопатра и Цезарь» К. Г. Грауна) Королевской оперы состоялось ещё в недостроенном здании 7 декабря 1742. Кроме того, король был сам одарён музыкально, играл на флейте и сочинял музыку (ок. 100 сонат и 4 симфонии, концерты для флейты сочинения Фридриха II до сих пор входят в репертуар исполнителей на этом инструменте). В области музыки Фридрих II прославился также тем, что в 1747 году пригласил к себе в Потсдам Иоганна Себастьяна Баха. Результатом этой встречи стало Музыкальное приношение Баха — цикл из нескольких пьес, написанных на тему, сочинённую и предложенную Баху королём. При дворе короля жили и работали крупные композиторы своего времени, среди них: флейтист, композитор, крупнейший музыкальный теоретик того времени и личный учитель короля по флейте Иоганн Иоахим Кванц, которого он предпочитал и ценил выше всех других служивших у него музыкантов, сын Иоганна Себастьяна Баха композитор Карл Филипп Эммануил, композитор и клавесинист Кристоф Шаффрат, композитор Карл Генрих Граун, Иоганн Готлиб Граун, композитор, лютнист и музыкальный теоретик Эрнст Готлиб Барон, знаменитый чешский композитор и скрипач Франтишек Бенда, для капеллы которого приобретались инструменты лучших итальянских мастеров Амати и Страдивари.
      В 1744 году Фридрих на основе Берлинского научного общества создаёт Берлинскую академию наук, куда приглашает со всей Европы лучших учёных, в том числе Мопертюи (президент) и Леонарда Эйлера (директор математического класса)[7]. В 1775 Фридрих открывает в Берлине первую публичную библиотеку[8].
Берлин, где отец подвергал его унижениям, Фридрих не любил. В 1747 он закладывает основу дворцово-паркового комплекса Сан-Суси в Потсдаме, который стал его летней резиденцией и получил неофициальное название «прусского Версаля».
                Судебная реформа
      Придя к власти, Фридрих первым делом отменил пытки (ордонанс от 3 июля 1740). Затем он гарантировал имущественные права своих подданных, централизовал судопроизводство и отделил его от исполнительной власти в духе идей Монтескьё. В 1749 году Самуэлем фон Кокцеи был окончен и вступил в законную силу новый свод законов «Corpus juris Fridericianum». В этом кодифицированном нормативно-правовом акте были собраны все действующие законы Пруссии, которые были дополнены и новыми актуальными нормами. В 1781 году Фридрих совместно с ведущими юристами Пруссии, в частности, с фон Кармером, разрабатывает новые законы: «Всеобщее гражданское право» и «Общий порядок судопроизводства».
            Буюк Фридрих Суд ислохотларини утказиш хакида Конунлар кабул килиш билан бирга, узиям конунга кандай амал килиш кераклигини барчага урнак сифатида курсатган.
            Берлин шахрининг Унтер-ден-Ленден бульварида Буюк Фридрихга атаб хайкал урнатилган. Айни шу бульварда эски, беухшов тегирмон хам турибди.
            Унинг тарихи шундай. Ушбу бульварни Буюк Фридрих курдираётган пайтда, атроф четдаги фукаролардан турар жойларини сотиб олади, аммо тегирмончи инжик чол «тегирмонимни сотмайман» деб туриб олади. Буюк Фридрих тегирмончи чолни судга беради. Суд подшонинг даъвосини рад этиб, тегирмончи чолнинг фойдасига Хукм чикаради.
            Подшо Суднинг карорига кунади. Орадан бир неча йил утади. Подшога «тегирмончи инжик чол улганлиги» хакида хушхабар келтиришади.
           Подшо вазиятдан фойдаланиш пайти келди, дея Хазиначисини тегирмончи чолнинг меросхур угиллари ёнига, эски тегирмонни хохлаган суммага сотиш таклифи билан юборади.
           Буни карангки, инжик чол угилларига тегирмонни хеч кимга сотмаслик хакида васият килиб кетибди экан.
           Подшо Фридрих II  бу сафар тегирмончи чолнинг угилларини судга берибди. Аммо, суд яна подшонинг даъвосини рад этибди.
         Шу-шу бу эски тегирмон Германия (Австрия хам шу жумла)да Хусусий мулк дахлсизлиги кандай булишини билдириш РАМЗИ сифатида турганмиш.
          Германия Суд Мустакиллигини хам, Хусусий Мулк дахлсизлигини хам, Оммавий Ахборот воситаларининг эркинлигини хам бундан деярли уч юз йил аввал амалга оширган экан. Эътибор берган булсангиз бу ишларни Подшо килган.
         Бизга Бухоро Амирлигидан динга амал килиб, дунёвий ишларни юритиш мерос колмади? Бизга Совет алкашларининг пала-партиш, чалама-чатти конунлари-ю, диктатура деган ахмок кучи Ёдгор булиб колди.
         Юртимизда Президентимиз  ОАВларини эркинлаштириш, Суд Мустакиллигини мустахкамлаш, Тадбиркорни куллаб-кувватлаш (унинг мулки дахлсизлигини таъминлаш)  каби ишларни амалга оширишни зиммасига олиб харакат килаётган экан, мен у кишини бу эзгу амалларда куллайман ва бу хеч канаканги МАДДОХЛИК эмас


Рецензии