Дяведа Чепивийрин игит зегьмет ва Ярали буба

     Дяведин сифтегьан четин йисар. Колхоздин председатель Ярали буба югъ-йиф талгьана к1валахдик ква. Адан жавабдарвилин дережа кьакьан я. Пара вахтара, и кас йифизни к1вализ хъфиз агакьзавач, кимел алай лацу къванцин винел кавал вегьена, ксузва. Са - кьве сятда ахварна, мад кардал машгъул я – хуьруьнвияр к1валахиз тешкилзава, абурал гуьзчивал тухузва. Чанда къуват авай жегьилар вири дяведиз тухванва, амайбурун ч1ехи пай дишегьлиярни аялар я. Амма председател гъавурда авай кас я, адаз чида: эгер бушвал авурт1а, жемят к1еве гьатда, хуьре каш гьатда. Иниз килигна, адан фикир, сад лагьайди, ч1ехи – гъвеч1и, мукьва – яргъа талгьана хуьруьн жемят гъуд хьиз агудна к1валахиз тун я. Кьвед лагьайди - колхоздин, общественный шейъинал мукъаят хьун …
Хуьре гьеле къуьл регъведай регъв авачир. Инсанри ам къвалав гвай хуьрериз тухуз регъвезвай. Балк1анар къит тир, гзафбуру къуьлуьн чувал к1ула кьуна тухузвай. Председателдини, колхоздин, жемятдин крарал машгъул яз, к1валин к1валах вири папални аялрал вегьенвай. Вичин хзандизни, вири жемятдиз хьиз, гишинвилинни мекьивилин хаталувал авай...
Са экуьнахъ фермадихъай хуьр галайвал хкведайла, Ярали бубадиз яргъай балк1андин виликай кьуна хуьряй экъеч1на агъуз физвай дишегьлини, аял акуна. Адаз балк1ан колхоздин балк1анрикай тирди гьасятда чир хьана. Ярали бубади винелди къвезвай аялдивай а дишегьли вуж ят1а хабар кьуна. Аялди абур Ярали бубадин пабни руш тирди лагьана. Председателди и жаваб гьич гуьзетначир! Ада гьасятда зверна фена, вичин папан гъиляй кьенерар акъудна, адаз хъел кваз лагьана: «Авуд пар, залумдин руш! Куьн заз и жемятдилай к1усни артух туш. Вирибуру къуьл регъвез  гьик1 тухузват1а, куьнени гьа жуьре тухуда: чувалар жуван к1ула кьуна!» Ада балк1ан хкана колхоздин идарадин вилик кут1уна, ахпа бригадирдив вахкана. Адаз нянихъ колхоздин правлениедиз атун буйругъна. Председателди правлениедин вилик, бригадирдив колхоздин балк1ан вучиз ва нин ихтиярдалди а дишегьлидив (вичин юлдашдив!) вуганат1а баян гун т1алабна. Бригадирди гайи жавабдай, ада и кар – председатель ахтармишунун патал яни, тахьайт1а ада рик1ивай вичин ч1ехидан хзандиз гьуьрмет патал авур кар яни, - садан кьилни акъатнач. Амма председателдин т1алабуналди колхоздин правлениеди бригадирдиз выговор гунин къарар акъудна. Дяведин йисара выговор гзаф еке жерме тир.
Хуьруьнвийри Ярали бубадин т1вар мад са вакъиадихъ галаз кьазва. Председател хуьре авачир арада, адан хзандиз колхоздай са ацазвай дуьгве гун паталди колхоздин правлениеди къарар акъудна. Хуьруьз хтайла, ада дуьгве, буба амачиз етим хьанвай  пуд аялдин диде – Назхатун халадиз пишкеш хъувуна лугьуда.
Инсанриз, Ярали бубади вилик эцигай к1еви къастуниз - хуьр ва жемят дяведин йикъарин четинвилерай вафалудаказ акъудуниз - са куьнивайни манийвал тежерди гьа ихьтин вакъиайрилай кьулухъ лап рик1ивай чир хьана.
 Ингье дяве кутягь хьайила, гьукуматди тестикьар авур колхоздин нетижаяр:               
 «Ахцегь райондин дагъдин Чепер хуьре авай К. Марксан т1варунихъ галай сельхозартель - общественный девлет артухарунин рекье еке чешне я. Дяведин йисара, и артелда к1валахзавай колхозникри, гьукуматдин планар гьакъисагъвилелди кьилиз акъудунив саналди, Яру Армиядин фондуниз пландилай артух яз гзаф гьайванар, гьайванрин продукция гана ва гьа са ч1авуз артелди вичин гьайванрин кьадарни артухарна.
Дяведин эхирда къарамаларин кьадар 150 –дан (1940й йисав гекъигайла 50% агакьна артух), хперинни ц1егьерин кьадар 2,3 сеферда артухарна. Вири республикада балк1анрин кьадар гзаф т1имил хьана, амма К.Марксан колхозда абурун кьадар 5% артух хьана.
Хуьруьн техилар цанвай чилерин кьадар а йисара - 68%, техилрин кьадар санлай кьурт1а – 40% артухарна. И крари колхоздиз дяведин йисара чкадал дибдин еке к1валах тухудай мумкинвал гана. Ик1, хуьре регъв, электростанция, 75 къарамал твадай тевле эцигна, хъсан рехъ кутуна, киреж кун тешкилна, гьа са ч1авуз инсанрин яшайишни хъсан хьана»
 ( Дагестан в годы Великой Отечественной войны 1941 -1945гг. авторы: Г.Ш.Каймаразов, И.К.Керимов, Г.С.Койстинен, А.Г. Мелешко., под ред. Г.Д. Даниялова, Махачкала,1963,стр.229)
.Бес и к1валахар вири Ярали бубадин регьбервилик кваз авуначни?
Ахцегь райкомдин сад лагьай секретарь Садыков Абдулмуталиба вичин рик1елхкунра винидихъ къейднавай агалкьунрилай гъейри, К. Марксан колхоздин председател дяведин йисара Зегьметдин Яру пайдахдин (Трудового Красного знамени) ордендиз лайихлу хьайиди, колхозди са шумудра гъилерай гъилериз вугузвай ДАССРдин Совнаркомдин Яру пайдах къачурди ва ам республикадин Доска Почетдиз акъатайди лугьузва.  (Дагестан в годы Великой Отечественной войны. Воспоминания участников событий, Махачкала, 1962 г., стр. 35.)
Чаз аквазвайвал, гьукуматди Ярали бубади регьбервал гайи колхоздин агалкьунар къейд авуна, председателдизни хъсан къимет гана. И касдин т1вар шаксуз хуьруьн тарихда ава.

Амма заз ажаиб хьайи к1валах ам я хьи, Ярали буба кьван зурба итимдин т1вар хуьре кутугай жуьре пара кьериз кьадай. Адаз дяведин эхирдай гьукуматди Зегьметдин Яру пайдахдин  орден гайи ч1ални заз и мукьвара, винидихъ къалурнавай ктабдай чир хьайиди я. Гзаф вахтара инсанри адан т1вар, винидихъ къейд авур вакъиаяр себеб яз, рик1ел хкидай. За кьат1айвал, а касдин т1вар кьериз кьунин себеб, адан дамахгвачирвилин къилихрилай гъейри, инсанрин рик1ера авай дяведин хирер гьеле таза хьун тир. Белки, са бязи, гъавурда авачир ксари, Ярали бубади дяведин йисара къалурай векъивал регьимсузвиляй кьазвайт1а? Бес, дяведин четин йисара хуьруьн, колхоздин ч1ехиди векъи тахьайла, ада вичин рик1 къван хьиз кьун  тавурла, адавай вилик акъвазнавай месэлаяр гьялиз жедайни мегер?
Заз чидай Ярали буба (1960-1970 –йисар) ислягь кьуьзуь итим тир. Гуьгъуьнай ам са шумуд йисуз Ахцегьани яшамиш хьана. Гьанани, къунши хьайи инсанри адан тарифзава. Адан веледри, хтулри, гьарда вич авай чкада, чеб ч1ехи-гъвеч1и чидай, зегьметдал пара рик1 алай, гьакъисагъ  инсанар тирди къалурна ва къалурзава. Ярали бубадин са руша, уьзуьмар к1ват1унин рекье  еке агалкьунар къалурна, Советрин гьукуматдин наградайриз лайих хьана, Верховный Советдин депутатвилени хкяна.
Заз чирвал, я дяведин лап четин йисара хуьруьн жемятди ч1угур зегьметдиз, я а кардин кьил кьур кас - Ярали бубадиз чи хуьруьн жемят, гьеле  лайихлу къимет гуз агакьнавач. И к1валахди, чи къвезвай несил чи тарихдин игит чинрикай яргъаззава, чакай манк1уртар (Манкурт - тот, кто забыл свое прошлое, отказался от своих национальных обычаев, традиций, ценностей, потерял нравственные ориентиры) хьуниз рехъ гузва.
Бубайри лугьудайвал, ч1ехи шей  яргъай хъсандиз аквада, ч1ехи к1валахдин халис къимет – вахтар алатайла, ахпа чир жеда. Ахьтин югъ къе алукьнава. Зи фикирдалди, хуьруьнвийри сад хьана, чпин такьатар агудна, кимел чи Ярали бубадиз са тук1вей памятник эцигнайт1а, пара хъсан кар жедай. А памятник, чи жемятдин тарихдин игитвал къалурай йикъариз бахш авунни жедай. Куьне и меслятдиз вуч лугьуда, гьуьрметлу чепивияр?