Сай

Маржа - я1, маржа - я1,
сан деган ойла,
Йиси те сатийса и хазна гойла...
Дай баьхнач ирзошка кхочурий те со?
Дайн ларраш хьестина,
Достурий те са?

Р.А.


СКВОЗЬ ПЛАМЯ ВОЙНЫ
Источник: газета "Даймохк Ларбархо" ("Защитник Отечества"), №16 (59) ноябрь 1997 г.

Урусмартановец Руслан Тахаев - мастер спорта международного класса по тяжелой атлетике. Работая тренером, он подготовил многих молодых спортсменов. Пожалуй, он продолжал бы трудиться на этом поприще, если бы не политические события, захлестнувшие нашу республику в начале 90-х годов. Он, не колеблясь, примкнул к Вайнахской демократической партии. И когда в Грозном состоялся первый общенациональный съезд чеченского народа был избран его делегатом. Организаторы форума поручили спортсмену охрану съезда. Руслан организовал команду из молодых спортсменов и отлично нес свою вахту, охраняя съезд от возможных провокаций со стороны хулиганов и недоброжелателей. Тогда ему было 30 лет.

Его избрали членом исполкома ОКЧН. И после этого жизнь его резко изменилась, сойдя со спортивной дистанции и перейдя на нелегкую и опасную, зато благородную политическую стезю. Здесь требовалось демонстрировать не мускулы, где равных ему нашлось бы немного, а политическое умение бороться с идейными противниками. Правда, Руслану не хватало опыта, зато была политическая воля, подкрепленная верой в правоту того дела, за которое он боролся вместе с другими единомышленниками. Их тогда было немного, а те, которые имелись, выступали против коммунистического режима смело и решительно. Новые идеи независимости Чечни воодушевляли их.

На политическом горизонте появились давно забытые формы борьбы за власть: уличные демонстрации, шествия и митинги. Последние вскоре стали бессрочными, но с одной целью: долой существующий коммунистический режим, вся власть ОКЧН! Эта борьба началась в столице республики и быстро перекинулась в сельские местности. Так, как и в Грозном, население разделилось на сторонников и противников существующего режима,

Братья Арсемиковы, Р. Тахаев, А. Артаханов, С. Бапаев и многие другие объединились и повели борьбу за захват власти в Урус-Мартановском районе. В начале июня 1993 года, когда задумали провести референдум в республике, произошла схватка между противоборствующими группировками.

- Уважаемые в Урус-Мартане старики Салман Газуев и Муса Батуев и их товарищи разняли нас, - рассказывает Руслан. - Но мы своей борьбы не прекратили. Б. Гантемиров 31 августа 1994 года захватил здание райисполкома в Урус-Мартане, мы организовали митинг, требуя вывести его боевые формирования из селения. На следующий день произошла провокация на его окраине. Были жертвы. Во всем обвинили нас: А. Такаева, А. Артаханова, С. Балаева, Л. Арсемикова и меня, приговорили к смерти.

В этот конфликт вмешались мои родственники и его урегулировали мирным путем. И после этого еще дважды пытались меня убить.

А когда Россия начала военные действия в Чечне, он получил задание оказать помощь бойцам Сопротивления продуктами питания и вооружением.

- Задача была не из легких, - рассказывает Руслан. - В условиях почти подполья надо было собирать средства на закупку оружия, продовольствия, боевого снаряжения. Многие не шли на это в открытую. Немало было у нас и противников. И все же нам удалось оказать существенную помощь борющейся Чечне.

- Можете назвать конкретных лиц?

- Пожалуйста! Житель нашего села Бисолта Абубакаров дал для бойцов Сопротивления свою корову, овцу. А потом продал машину, а за вырученные деньги мы купили патроны, снаряды и другое вооружение, затем все это переправили по известным нам каналам нашим бойцам. Ваха Турпаханов купил патроны, бинокль ночного видения, который он потом подарил Шамилю Басаеву. У нас была специальная группа, которая занималась этой очень опасной работой. Мы их передавали группе "Джамаат" во главе с А. Абитаевым, погранбригаде Тауса Асхабова и многим другим.

Бойцы Сопротивления отступили в горы. Р. Тахаев занялся созданием там очагов опоры, он стал для них проводником, связным. Например, в Рошни-Чу дом Даяна Баснукаева стал своеобразным штабом Сил Сопротивления, где побывали Д. Дудаев, А. Масхадов, А. Закаев, X. Гелаев, Ш. Басаев и другие.

В 1995 году, когда военные действия в Чечне несколько поутихли, руководство Ичкерии решило усилить пропагандистскую работу среди населения. Для этой цели, кроме Президентского канала, создали еще телевидение с прозаическим названием "Свободная Ичкерия", руководство которым поручили Р. Тахаеву.

- Нас там было всего три человека, - вспоминает Руслан. - Муса из Алдов, Руслан из Урус-Мартана и я. У нас было компактное телеоборудование для выхода в эфир, и мы пользовались им оперативно. Помню, в сентябре 1995 года в Урус-Мартане организовали митинг по случаю Дня независимости ЧРИ, где присутствовали все полевые командиры. Мы засняли митинг и показали телезрителям.

- Вас не пытались арестовать?

- Старались и еще как! Нас пытались схватить, но каждый раз мы ускользали и продолжали делать свое дело. Вначале наша передающая установка находилась в центре Урус-Мартана, в 300 метрах от блок-поста российских войск. Затем курсировали по селам Гойское, Алхазурово и другим, - рассказал он.

- Вы готовили передачи, репортажи, выступления?

- И это было. Но основной упор делали на показ по телевидению съемочного материала, где показывалась героическая борьба чеченских бойцов Сопротивления и ополченцев против российских войск.

- Расскажите о наиболее запомнившихся эпизодах своей работы военным корреспондентом. Ведь делать съемки на войне под пулями, бомбами и снарядами противника - это не колхозные пейзажи снимать?

- Конечно, опасность подстерегала на каждом шагу, но мы привыкли к ним, и каждый раз смерть проходила мимо, хотя иногда жизнь висела на волоске.

Руслан Тахаев рассказал несколько случаев из своей жизни военного корреспондента. Кстати, он был одновременно и оператором, и корреспондентом, и даже сам монтировал свои пленки.

- Однажды наши бойцы захватили в плен российского офицера, - рассказал Руслан. - Он был спокоен. Оказывается, прямо с ходу попал к нам в плен. Наши ребята рассказывали, а я показал ему снятый видеоматериал о зверствах российских солдат на чеченской земле. Он был сильно расстроен и высказал пожелание участвовать в
войне против своих. Он принял мусульманство и действительно воевал с большим ожесточением против захватчиков. Я отснял этот материал и уверен, что офицер понял несправедливость войны со стороны России и воевал с глубокой ненавистью к тем, кто чинил зло среди безвинных мирных жителей ЧРИ.

В другом своем рассказе Руслан описал один странный случай, приключившийся с ним в Гехах.

- Я находился у своего друга Мусы Зелимханова в Гехах, - начал он. - Я вынужден был бежать и укрываться там от российских военных. Захватили с собой много отснятых видеокассет. Ночевал у него. 7 июля 1996 года рано утром слышу, как громко стучат по двери нашей комнаты, где мы спали вместе с Мусой. Испуганный голос хозяйки надрывался: "Скорее, скорее вставайте! На улице русские!" - говорила она. Мы быстро соскочили, Муса схватил наше оружие и выбежал с ним во двор. Я оделся. Слышно было, как солдаты стучат по воротам дома. Хозяйка открыла им. Солдаты вошли в комнаты. Зашли и ко мне. И в этот миг я заметил на столе смежной комнаты через открытые двери свои кассеты, лежавшие там на столе и покрытые сверху простыней. Холодная волна прошла по всему моему телу. Если бы их обнаружили, меня расстреляли бы на месте. Один из вошедших двух солдат потянул ко мне руку: "Ваш паспорт!" Конечно, я был из тех, кого они искали. Я сказал, что приехал к другу на своей машине и не взял с собой паспорт. "Тогда покажите паспорт машины", - предложил он. А этот документ был у меня в порядке, в это время вошел Муса и повел солдат во двор, к стоявшей там моей машине и показал им ее техпаспорт. Солдаты как будто успокоились. Правда, хозяйка бранилась с другими солдатами, не пуская
их в комнату своих взрослых дочерей, где они были заперты сердобольной мамой и громко плакали. Мать отстояла дочерей, солдаты не стали ломиться к ним. Муса сообщил мне, что оружие он спрятал в надежном месте. Но меня волновали теперь кассеты.

В подвале большого дома Мусы находилось много женщин, которые говорили, что бойцы Сопротивления ушли из Гехов. Мне стало обидно. Я подумал, значит они меня бросили, а сами спаслись. Однако, мои опасения оказались напрасными. Вскоре началась перестрелка между бойцами Сопротивления и солдатами. Те солдаты, которые делали обыск в домах, ушли и вступили в перестрелку с нашими бойцами. Но в любую минуту они могли вернуться и продолжить обыск. Надо было спасать кассеты и телеаппаратуру. Недалеко находился разрушенный дом, где можно было их спрятать. Но туда требовалось добираться через улицу, простреливаемую с обеих сторон. Как быть? Для меня не было новым очутиться в опасной военной обстановке, где на картy ставилась жизнь. И все же я на миг заколебался. Что делать? Как ни странно, решение мне подсказала дворовая собака. Я выглянул на опасную улицу и увидел, как собака ползла на животе, пробираясь к своему дому. Она визжала, наверное, боялась смерти, но продолжала ползти, останавливаясь и плотно прижимаясь животом к земле, когда усиливалась стрельба, снова двигаясь к родному дому, когда огонь затихал. Жаль, что не было тогда возможности заснять интересный эпизод. Собака вышла из опасной улицы невредимой. Я подождал удобного момента, перебежал эту же самую улицу и спас кассеты и телеаппаратуру, спрятав их в разрушенном доме.

Я присоединился к своим боевым товарищам, которые спрятались в кукурузе. Меня встретил там зам. начальника ДГБ Абубакар Хасаев.

Боевые действия продолжались. Было убито много солдат, но мы тоже понесли потери, погибли командир роты Алха Махаев и начальник штаба ДГБ республики полковник Хаваж Азимов. Были еще раненые, убитые.

Несколько дней сражались защитники Гехов против врага. Он четырежды штурмовал позиции бойцов Сопротивления, но каждый раз отступал с большими для себя потерями.

- По данным нашего командования, в Гехах было убито до 800 солдат и офицеров российской армии и подбито 47 единиц бронетехники, - рассказывает Р. Тахаев. - Я лично снимал на видеокассету горевшую бронетехнику врага. Было убито два генерала и один полковник. Танк, на котором сгорел генерал Черкаский, я сам снимал на пленку.

Руслан Тахаев снимал и другие бои: в Старом Ачхое, Янды, Гойское и т.д. В августовских боях в Грозном ему приходилось лезть чуть ли не в пекло военных действий, но выходил оттуда невредимым.

Бойцы Сопротивления подошли к Грозному со стороны Черноречья. Российские войска держали там оборону. Группа бойцов задумала обойти врага.

У них имелась горная пушка и 9 снарядов к ней. Группа проникла в тыл врага, выпустила по нему из-за укрытия два снаряда и быстро укрылась в безопасном месте.

Русские в ответ открыли ураганный огонь. Руслан из-за укрытия производил съемки. Выпустив много снарядов по месту, откуда произвели свои выстрели чеченцы, противник замолчал, видимо, решив, что подавил огневую точку чеченцев. Но не тут-то было! Бойцы перетащили пушку на старое место, сделали опять два выстрела и снова ушли из опасной зоны. Русские с новой силой ударили по не существующему противнику и израсходовали еще много снарядов. И таким путем бойцы Сопротивления измотали врага и заставили отступить. Захваченный в плен офицер сказал, что в том бою убили двух майоров российских войск.

Военный корреспондент Р. Тахаев заснял много ценного материала, который впоследствии использовал в своих передачах.

Запомнился Руслану Тахаеву такой эпизод. Он отснял в августе 1996 года материал, который надо было вынести из города. Вместе с еще одним бойцом, они пробирались пешком по Заводскому району. Ребята знали безопасный путь. Но меняющаяся военная обстановка требовала бдительности. Они шли по пустынным улицам поселка Кирова, вдруг их обстреляли с правой стороны. По ним бил миномет, находившийся на кургане. Они бросились налево, но неожиданно и с этой стороны затрещало автоматическое оружие. Бойцы сообразили, что попали в ловушку.

- Мы сразу поняли грозившую нам опасность, - рассказывал Р. Тахаев. - Быстро приняли решение: пробраться до протекающей недалеко от нас Сунжи, перейти ее и добраться до Алхан-Юрта. Как только мы подошли к ней, со стороны Ермоловки солдаты обстреляли нас. К счастью, вышли из воды невредимыми, но не сухими.

На пленках, отснятых Р. Тахаевым, запечатлены интервью с первым Президентом Чечни Д. Дудаевым, почти со всеми полевыми командирами Вооруженных Сил ЧРИ. Всего заснято им около 200 кассет. Это очень богатый и ценный видеоматериал для истории чеченского народа.

Р. Тахаеву после войны присвоили звание полковника, дали орден "Къоман турпал".

Теперь он трудится на сугубо мирном поприще - является тележурналистом, ведет по телевидению ЧРИ программу "Зов". Однако не забывает и о спорте.

- В декабре нынешнего года на Тайване пройдут международные соревнования ветеранов-тяжелоатлетов, - говорит он. - Буду участвовать в них. Готовлюсь к ним и надеюсь на успех.

Пожелаем и мы ему удачи.

У. НИНАЕВ.
На снимке: Р. Тахаев.

Скан статьи http://vfl.ru/fotos/2623b89624539545.html

Резванова Айза

Сийсара г1енаха йилхи со, Нана,
Суо г1ено  г1енаха 1ехор ца тайна...
Боккъал а бакъ дина, хьо яр тадина,
И мерза сатийсам, г1ан хилла байча...

Юху а самаха,  цу г1ене кхача,
Сатесна юьйжи со, набарна товжа...
Хьан когийн к1еда лар, лерсино лоьцуш,
Г1ена чу ели со, набарха йолуш...

Буьйсанан къовларшкахь дуьтуш сан г1ан а,
1уьйренан синт1амарш сайн корехь дайча...
Сан холчу х1оттар а, хьостуш, ма тайр - кх,
Буьйсанан 1аьржаллехь г1аттар, наб яйна...

Р.А.






*****************
Хьо вог1ург ма хилла,
Геннара б1аьрг тоха.
Со ехачу дозанан,
Синбарам буста...
Хиарий ткъа хьуна,
Цкъа мацах дуьйна схьа...
Ас лелош хилар хьайн,
Некъан бустам?

Хьо геннахь хилар а,
Дегйовхо лоруш,
Йоккхаер ду соьца,
Ирсан да хила...
Цхьана дийнахь синмерза,
Мукъамаш совцахь,
Ца уьдуш соцур бу,
Са лоьру цхьамза...

Р.А.
*************************



Луиза Исраилова, вон дагадаийти ахь суна и къастар...
И ца дийцича 1енлур яц со...

Зудберана к1ант веанера хит1е..
Х1еттехь тхойга хьошалг1а еана, сан хенара шича а ю...
Иза а юьгуш яхана со к1антана т1е...
Вовшенца мелла а къамел ди охашимма...
Со реза яцахь а, цунна лерам а бина, "х1аъ,, аьлла, юху йоьрзуш со а ю...
Ц1еххьана, цу к1анте забар еш, соьца йолчо эли;
- Юху вог1уш, шакаладаш а яхьаш ца ваг1ахь,  йо1 т1е йоийтур яц ас, - аьлла...
 - Хьуна ян шакаладаш хилча-м, сайна цаьрца чай а муьйлуш 1ийр варий со... - аьлла, жоп делла,  д1а вахана, кхин гучу ца волуш, виси к1ант... Ас хабар дахьийти,
- Шакаладаш ас оьцур яра, хьуна чай мийла а....  Гучу валахьара, "шакалад бахьнехь,, боху, т1ехбеттамаш ма битахьара вайшиннах, аьлча а, ца аьлча а, д1авайра иза - м...
Цул т1аьхьа цу шакаладах чам баьлла, уьш юуш яц со - м, цо х1ун до - м хаац...

Луиза, хаза дера дара иза, "ш,, ала йиш йоцуш, массарна г1ара а даьлла...
Масаммо еара суна и шакаладаш, цунна яхьийта бохуш, забарш еш...
Дукху чай мийлийра цо тхуна...
Ма дийцахьара ахь и,  аьлча а, вист хиллачу к1анте и ца дуьйцуш тхан шича ца 1аш,
цуьнан ойла йича и хазлой, шакаладаш ца хьаш и хезнарг ца 1а, со хьийзорхьама а...
Х1инца а самукъа долу тхан вовшах кхеттачахь и дуьйцуш...
Луиза, ахь сама даьккхи и г1уллакх х1инца...
Со цуьнга яханехь, аьлча а, цо со йиганехьара, цу хьан дийцарехь, майрчо  эцаза йисиначу цу палашал башха, и шакалад цунна ца йицъялийта - м, со а хьожур яр - кхий...
Амма, цу хьан дийцарехь волу, "к1еда - пис,, хир волуш вацара иза - м...
;;;;;;;;;

Р.А...

Со кхиина йог1учу заманчохь, дара иза...
Цхьана суьйранна, сарамсекхаш т1ера бог1уш белхий бинера, Мартан - чу олучу, юьртахь, тхан гергарчу наха...
Цу белхий кхайкхана йиганера со а, кхин болу мехкарий санна.
Кегий нах сиха схьагулбелира, нохчийн белхешкахь ма хиллара...

Кегийчу нахана юккъехь вара,  соьга б1аьрг бетташ волу к1ант а...
Дукха хьен цалуш, юкъа лелачуьнга мехкаршна хабарш т1е кхоьхьийтуш, шайн - шайна тайначу йо1ана т1е сарамсекхаш  кхуьйссуш, сакъоьру кеп д1айолаелира...
Иштта, суна т1е а хабар даийтира соьга б1аьрг бетташ лелачу к1анта...

Х1етахь со жима йолуш,  эхь хеташ хиллехь а, я лела ца хууш хиллехь а, со цу к1анте д1а ца хьожуш, охьа таь11ина, сарамсекхаш т1ера бог1уш йоллура... Цо дуьйцург хезашехь а, хьала ца хьожуш, колхозан балхахь таж яккхар т1е диллича санна, сарамсекхашна юккъе яхана йоллура со.
Цуьнга д1а хьажа а, сакъера а ца лаар дацара иза...
Бакъ долуш эхь хеташ, д1а ца хьожура со...
К1антера хабар дахьаш жимзуда, юху а т1ееара:
- Схьахьожуш хила боху хьоьга, - элира цо.
- Дик ду, - аьлла, т1етайна, д1аяхийтира ас иза..
Амма суна керадоьрзуш дацара и, белхешкахь а, синкъерамашкахь а сакъоьру кеп лелор.

Луьйш - олуш, сакъера хуучо сакъоьруш, белхийн хан чекх йолуш лаьттара...
Т1аккха жимма собар дина, к1анта белхехь  гулбеллачу нахе кхайкхам бира...
- Х1ей нах, цкъа цхьа жимма собар дай, ладог1ийша соьга, шайн тарлахь....
Вист хила воллура со, - аьлла...
Хетарехь мехаш а цхьана д1атийнера, к1анте ладоьг1уш...
Деригге а тап аьлла сецира...
И х1ун ала г1ерта хууш цхьа а вацара...
Суна т1е хабар дахьаш еаначу жимчу зудчо, къайлаха улле а таь1ана, соьга элира:
- Хьох бехк баккха воллу иза.
Хьо шега д1а ца хьожуш 1ерна, - аьлла.

Ловзаргахь а, синкъерамехь а, белхишкахь а, х1етахь иштта бехк а боккхура йо1ах, к1ентан терго цайича, цаяшаран кеп лоруш...
Хьалха хаийнчу тхьамдано, бехказа а йоккхура йо1, я бехк т1е лоций, къинт1ера воккхура хьаша велахь а, юьртахо велахь а, лерам беш.
Я баркалла кхайкхадора, ша лоруш, шен  терго ярна божарех наха...
Амма тхан белхехь хаьржина тхьамда яцара...
Юкъа лелаш, хабар - кост д1аса кхоьхьуш, кертарчу несарех, кегий зударий бара...

Со эхь хетта, холчу х1оьттира, сайн ц1арах бехк баккхар хьахийча...
Цо т1аккха, сан ц1е а йоккхуш,  мохь туххуш, элира:
- Хьенехк, ладог1ахьа соьга!
Со ладуг1уш лаьттара, охьа таь1ина...
Со цунна гуш яра, холчу х1оьттина...
Эхь хетта, йоьлхучу т1е яьлла лаьтташ...
Мухху а, цо юху а сан ц1е а йоккхуш, массарна хозийтуш элира:
Хьенехк! Тховса кхузахь схьагулделла долу, х1ара массо а адам теш х1оттош, ч1аг1о йо - кха ас хьуна, ас бохург а дина, хьо соьга яхахь, со велла д1аваллалц, хьан сий деш, куьйгаш т1ехь лелор  ю - кх ас хьо! - аьлла.

Массо а цец ваьлла цуьнга хьоьжуш, соьга хьоьжуш, 1адийча санна лаьттара, ладоьг1уш...
Т1аккха, тийналла йохош массо а карзаха велира, шег - шеггара цхьацца дош олуш.
Цхьаммо элира:
- Йист хила.... Жоп луо цунна...  Вукхара "к1анта дика элира,, бохуш т1е тадеш, къамелаш дуьйладелира...
Со айса х1ун аьлча, я х1ун дича нийса хир ду ца хууш, ойлане яьлла лаьттара.
Сан жоп  дацара цунна дала...
Ас иза забар а лерира...

К1ант хаза вара... Шен накъосташна а, нахана а юккъехь  лоруш а, дош лелаш а вара иза.
Цу сарахьчул т1аьхьа, ца ларар а, я ца эешар а доцуш, со цу к1анте кхин йист а ца хилира. Тхойшинна захало цу т1ехь д1ахедира...
Цхьа хан яьлчи, цо, сан ц1е йолуш зуда  ялийра...
И вуно хаза ваха а хиира, ирсе доьзал а кхоьллина...
Оьзда х1усамнана а яра цунна нисъелларг а...
Масех шо д1аделира цул т1аьхьа...
Дахар таделла дог1ура массер а.
Нохчийчоьнна б1аьрг хилча санна,  т1ом белира. Бертахь хиллачу адамашна юккъе питанаш даьржира...
Кегий болуш дуьйна а шайн дахаран дай хила 1емина болу нохчийн к1ентий, мостаг1ашна дуьхьал г1евттира, Даймехкан сий лардеш, т1амехь шайн синош д1адала реза а хилла...
Цу к1ентех вара иза а...

Т1еман балех ваьлларг, ц1а
вирзира.
Цул т1аьхьа масех шо делира...
И х1етахьлера жимстаг гуш вацара...
Наггахь ойла йора ас, иза х1унда вац те гуш, я хезаш а, боху хаттарш коьртехь кхоллалой...

Цкъа цхьана дийнахь, тхайн ненан йиша йолчу хьошалг1а яханчахь, цхьа газет деанера суна кера, ас иза деша дагахь, со цу т1е хьаьжчи,  цу к1ентан сурт дайра суна газета т1ехь...
Цу суьрта т1оьхула,  даккхийчу элпашца яздина йоза д1адийшира ас:
"Ас лелийнарг бахьна дара...
Кема чу даийтинарг, Аллах1ан ницкъ бара...,, - аьлла.
И дешнаш аьлларг и к1ант хиллера...
Иза д1акхелхинера т1амехь...
Амма суна а, иштта дукха нахана а дагчохь висира иза...
...
Дала г1азот къобал дойла цуьнан а, вайн т1емашкахь д1акхелхинчу массо йиш - вешин а!!!
Дала т1аьхье беркате йойла вайн нохчийн къоман!!!

2018







Резванова Айза

Хиламан т1ера
Акхаройн а хуьлу, синкхетам

Даймахкана генахь йолу, Саратов олуш йолчу г1алахь, г1ишлош йоттаран белхаш т1е а лаьцна, шеца цхьана  гонахара а,  гергара  а, итт - пхийтта балхана каде а, говза а волу жимстаг  а вуьгуш, шайна юург кечъян шен х1усамнана а юьгуш, белхаш бан ваханера, Хьалха – Мартант1ера, Сайда. Адамаш дехачу юьртана генахьо, эрначу арахь, 1едало шайна билгал даьккхиначу дозанат1ехь, берийн садо1учу лагерна лерина йолу г1ишлош юттуш хиллера уьш. Ц1еххьана цхьана белхалочуьнгара мохь баьллера, цец а ваьлла, шерачу ара д1а а хьоьжуш, цо абллера:
- Д1ахьовсийша, и х1ун ю теша?    
Массо а белхало малхбузехьа д1ахьевсинера. Цаьрна шерачу арахь,  цхьа т1еда гинера, б1аьрго а ца лаццал сиха, нисса шайна т1е бохуш . Цхьаболу белхалой кхерабелла д1аса бевддера, вуьйш д1аса ца бовлуш, цец бевлла севццера. Х1орш цуьнан тидам бан ларабале,  схьа кхаьчна, Сайдин когашка боьжнера и. Иза, цхьана кхерамах бедда,  шена кхерамаза  меттиг лоьхуш беана, сай хиллера. Сайда кхерацавеллера цунах, иза кхаьттера цо лелочух. Сай даккхий синош а дохуш, кхерабелла шен кийрара дедда са, юха кийра чуийзош 1уьллуш хиллера, кхин меттах бала г1ора доцуш.
Сайдас, меллаша улле охьа а лахвелла, цунна т1е куьг хьаькхнера:
- Нана ма яла хьан дела1…. Са дадийна беъна – кха хьо….
Х1ун дер ткъа, иштта бу – кха шун кхоллам а, шайн са къийса дезаш.
Цхьана а са долчу х1уманна новкъарло еш а боццушехь, маьрша  дац – кха хьан са а, - аьлла.
Цу муьрехь, жижиг дала меттиг а боцуш, якх белла болчу Сайдин белхалошна а, цуьнан х1усамананна  а кхаъ хиллера сайх, шайна напха дан ойла хилла. Сайдин х1усамананас, сов ч1ог1а йокххаерца, ела а къежаш,  аьллера:
- Дала Ша схьало – кха, доьг1на рицкъа. Сихха и сай чу са а деана г1аттале, цуьнан когаш д1абехка беза вай. Цунна урс а хьаькхана, жижиг даьккхича, вай ц1а даххалц даа жижиг хир ду вайна, - аьллера цо. Реза хилла, цунна т1е тайнера цхьа болу белхалой. Амма Сайдас дохийнера дерриге а.
- Э – ээ, делла ма довла шу дела1, цу тайпана  шен са дадийна, вайгара накъосталлийга сатесна, сецначу, цуьнан са даккхал меца ду - те вай? – аьлла.
Х1усамнанас иза берта вало дагахь, юха а аьллера:
- Цуьнан жижиг вайна хьарам дина а  дац, х1ун ду вай иза урс а  хьакхана биъча?  Вайгахь уьстаг1 эца ахча а дац, белхалой меца ма бу …
- Шаьш мацалла леш хилча а, вайн дайша шайх тешам ца байана дела ду,  вайнехан дош майра, цундела ду вайн дайх дан дозалла а.
Тахана вайх шен са тешийна болчу цу сайн жижиг а диина ваха ца вуьсуш, вала реза хир вара со, леш хилчий а.
Юха а, цхьа х1ума ду . Мискъазаратталла рицкъа дуьненачохь а долуш, цхьа а стаг дуьненчуьра д1а кхелхар вац, цу эхарта. Ткъа вала хан кхаьчнарг, мацалла леш ма вац, шен 1ожаллийна воьдуш ву. Шен са к1елхьара даккха беанчу цуьнан са а даьккхана,  даха дисча, вай  мел хан йоккхур ю, кху дуьненачохь ?  -  элира, Сайдас.
Цуьнан дуьхьал валарна реза йоцучу, х1усамнанас юха а аьллера:
- Дуьненачохь мел болу, декъазачу нехан къамелаш а ца деш, тхойга жижиг даийтахьа, ва стаг, хьайна ца дезахь айхьа ца дууш 1ер хьо, -  аьлла:
- И Сай боххушехь сан когашка бижана бу. Цуьнан синкхетам алсам хилла, шунчулл а. Цуьнан са ас доккхийтур дац, со реза а хилла. Цуьнан са доккхуш волчо, хьалха сан са даккха дезар ду, - аьлла, т1е чевхинера Сайда, шен х1усамнанна. Цул т1аьхьа иза берта вало шайн ницкъ кхочур боцийла а хиана белхалой а, х1усаманана а, севцера . Сай  1уьллуш хтллера дукха ч1ог1а ницкъ хилла, узарш  а деш хьацарна бешана. Сайдас юха а нанас беранна санна, цунна дагна хьаам беш, т1е куьг хьаькхнера . Т1аккха  наб озийнера сайнна, са парг1ат  даьлла.
Суйренца малх бузале набарна тевжина сай, са тосучу заманчохь хьала айбеллера. Сайда а сама ваьллера, цуьнан синтем ларбеш арахь буьйса йоккхуш 1ийна волу.  Сай Сайдига а хьаьжана, цунах шена  эхь хетча санна охьа т1аь1ира.  Т1аккха Сайдин б1аьргашчу а хьажна, кхерамах шек ца болуш, эсалчу боларца,  болабелла д1а баханера  иза. Цул т1аьхьа цхьа бутт баьлча, т1едохучу шаранна белхаш т1е а лаьцна, Сайда ц1а вирзинера, Даймахка. 1а д1адаьлла, б1аьсте еъча, юха  ваханера Сайда, шен белхалой а буьгуш, ша т1елаьцна белхаш кхочуш бан. Х1инца кхечу юьртахь вара иза, шен белхалошца, белхаш беш. Делахь а, кест – кеста дагалоцура цо и сай, цуьнан кхера балар а дагахь доллура цунна. Т1аккха воккха а вера, цу сайнна г1о дан шен аьтто баларх .
Амма сай а ца хиллера шен са шина 1ожаллех хьалха даьккхинарг  вицвина 1аш. Цхьана суьйранна,  малх чу бузале, белхалой чу а бахийтина, балха т1ехь кхачам бацарш лоьхуш, хьоьжуш волчу Сайдина, мичхьара бела ца хууш, схьа х1оьттинера Сай, шена уллехь жима к1орне а йолуш. Сайда сов ч1ог1а цец а ваьлла,  хьоьжуш хиллера цуьнга, ша лпьттачара меттах а ца хьовш, сай къахкарна кхоьруш. Амма сай лаьттара шена Сайдин дагахь дерг гуш санна. Т1аккха шен к1орне т1е муц1ар а 1уьттуш, улле титта боьллера сай, шен г1ончана. Муьлххачу кхерамах ларлуш болу сай, Сайдех ша къаьхкаш а, я шен к1орне цунах ларъеш а цахиллера. Эццахь Сайдина б1аьргех хи даьллера, сов ч1ог1а синойх къа хаьтта а, шех и сай тешна хаза хаьтта а. Т1аккха цо аьллера:
- Оццул хьекъале, синкхетаме болу хьо, кхета декхар ду ас дуьйцучух. Д1абало, хьайн хьаннашкахь бажа. Цу акхаройл къиза адамаш а ма ду кху дуьненачохь, хьох а, сох а шайна напха а дина, баха лууш.  Ткъа соьга лалур дац,  со волчу хьошалг1а беаначу хьуна, цхьамма тешна бех бахь.
Дала 1алаш бойла хьо,  -  олуш, т1е куьг а хьаькхана, д1а хьажийнера цо и сай, шен  к1орнеца цхьана.


Резванова Айза               
1аьржа ялг1у

    Шерашкахь  ц1ерга  х1иттийна, даьгна, 1аржделла, доккха ялг1у хьалха диллира, мардена несо.
Таккха элира:
    – Дада, ахь цу ялг1у чохь, чомехь  хета юург, олу дела, дилли-кх ас и хьуна хьалха, – аьлла, цул таьхьа, шен мардена х1ун тов хьожуш, сецира.
    – Дела реза хуьлда хьуна!  Цу ялг1у чуьра кхечу пхьег1ий чу йиллича, чаьмза йолуш хета суна и  юург, – элара мардас, тIаккха шега ладоьг1уш лаьттачу несе д1а а хьаьжана, – парг1ата хила хьо, х1инца,  –  аьлла, вистхилара. Ша, паднар т1ехь, хьала а хилла, чучча когаш а боьхкина, д1а а нисвелла, х1ума яа хиира. Цул т1аьхьа, паднара йистехь хиина 1аш волчу,  ялх шо кхаьчначу, к1ентан к1анте, д1а а хьаьжана, элира цо:
    – Ислам, схьавола, дадица х1ума  яа хьайна.
    – Ца еза суна Дада. Вуьзана ву со, – элира, жимачу к1анта.
 Воккхастаг, Бисмалла а аьлла, цхьа безамехьа ялг1у чу а хьаьжана, х1ума яа волавелира. Цхьана куьйга схьалаьцначу хьокхаман-юьхках, вукху куьйга жима-жимма схьа а боккхуш, ялг1у чу а 1уттуш, кхаьллира цо.
Дуьххьара ша юург кхаьллича, лерина цу ялг1у чу а хьаьжина, бай-й корта ластийра цо, к1еззига вела а къежаш.
Юха а кхаьллара, хьалха санна.  Т1аккха, сих ца луш, б1аьргаш  ялг1у чу хьежа а дуьтуш, меллаша мочхалш меттах а хьиедеш, ойланашка ваьлла, 1ара. Т1аккха а, б1аьргаш цу ялг1у чу доьгIна дуьтуш, юург д1а а кхаьллина, ша 1аччохь техка а техкаш 1ара иза, ойланашка вахана. Ойла ееш, ц1еххьана, ялг1у чу хьоьжуш долу, цуьнан б1аьргаш, цхьана х1уманах тасаделча санна, цхьанаметтехь севцира, к1еззигчу ханна.  Т1аккха, г1ийла вела а къежна, шен буйнара  хьокхаман юьхк  охьата11ош, маь1-маь11ехула цу ялг1у чу а хьаькхана, и ерриге  а марзо ша схьагулйича санна, д1акхаьллира цо.
    Ислам,  цуьнан тидам беш а 1ийна, цо юург марзъелла, хIума яа тIехилира. Жимма 1ийна, дедега д1ахьаьжча,  цуьнан  б1аьргаш чохь,  къегина хиш гира цунна.
    Ислам ца кхийтира цуьнан велакъежарах а, ойлане вийларах а, б1аьргаш чохь къегинчу хих а.
Цул т1аьхьа дуккха а хан-зама  д1аелира. Воккхалла, Исламе кхечира.
Ерриге а жималлийн ларш цу к1елахь хеташ, ша д1а цабоккхийтуш, безамана дитинчу кхорийн дитт к1еллахь хина 1аш волу Ислам волчу веара лулахо.
Цо элира:
- Ислам, тезеташка а х1оттий вола вайша,-аьлла:
-Ца вахча вер вац, тезета а,-элира Ислама. Цул т1аьхьа шаьшиъ кех волучу заманчохь:
- Эх1е – х1ей, жималло - м ша лелавора, воккхалла лелодезаш хилла-кх,- элира Ислама.
Цхьанхьа а, шинхьа а тезета х1оьттина, вухувирзира и шиъ. Д1аиханчу шераша г1елвина ши лулахо, шен-шен х1усаме верза сихвелира. Ислам чу кхаьчча цуьнан доьзалаш а, доьзалийн доьзалаш а, стоьла гонаха гулбелла 1ара.
Т1аьхьарчу заманахь аттачу даьллера дахар. Х1ума юуш йолу чоь, нускал санна д1акечйина лаьттара. Юккъе х1оттийна куьзга санна къегина, еха стол йара. Керла, цакаглучу аьнгалийн, пхьегIаш яра, стол т1е  х1иттийна. Мичча хенахь а, бес-бесарчу юургех юьзина лаьтташ яра стол. Хьалха санна ц1ерга яй, ялг1у а х1оттош, кечбеш бацара кхача.
    Кедахь, я бошхепахь, шен-шенна товчу чомехь, цхьанна я шинна йаъал, тоькаца йолчу духовки чохь йохъеш, буйна 1айг, м1арий а лоций, юучух хьакхабелла п1елг бехбаларна кхоьруш санна, шен-шенна хьалха лаьттачу бошхепа а юьллуш, юуура юуург  х1орамма а.
Х1инцалерачу кхачанех чам кхеташ вацара Ислам. Цунна кест-кеста дагадохура, х1етахьлера  даьгна, ялг1у. Т1аккха, меллаша волавелла, цхьаннига  х1ума ца олуш, лелош йоцу сал-пал д1айиллинчу  уоти чу вахана, пхьег1аш кегош, царна буххахь карийра цунна, ша лоьхург. «Керла юкъаевлла пхьегIаш дукхаелахь а, хьоьга кхочуш пхьегIа  яцар-кх, соьга хаьттича», – бохуш, цунах воккхвеш, ялг1у дахьаш чувеъначу воккхастага, элира:
    – Зуда, х1окху ялг1у чохь жижигца - картолаш кхарзахьа, ас ламаз дешшехь. Ма мерза хуьлур-кх, цу чохь кечбина кхача. Мацах, лулахой хьошалг1а а кхойкхура, цу кхачанан хьожано,-аьлла, дехьа велира иза. Цуьнан х1усамананас, мало ца еш, сихха ялг1у ченех ц1андеш, хица дила а дилина, ц1ийдеш жижигца картолаш кхерзира, т1ехула хох а тосуш. Ислама ма-бохху, цхьа хазчу чомехь, схьаелира юург. Шен дедас аьлларг дагдеъча санна:
    – И ялг1у схьадалахь, суна хьалха. Кхечу пхьег1ий чохь чам кхетар бац суна, – олуш, стоьла йисте вахара иза. Доьзалаш хьала г1евттира, жима а, воккха а. Ислам даима ша охьхуучу, стоьлан коьртехь охьа хиира, доьзалшка,
- Охьаховша, г1оза юийла, олуш. Т1аккха, буха дечиган ъу а диллина, и даьгна, 1аржделла, доккха  ялг1у, цу къегинчу стоьла т1е, Исламна хьалха диллара х1усамнанас. Доьзалаш цхьабоьсса схьахьевсира цуьнга. Б1аьргашца, цхьа мерза, цу ялг1у чу хьаьжира Ислам. Т1аккха, шен даг чохь воккхавер долуш, Бисмалла а аьлла, х1ума яа волавелира, цу юуучуьнан чам боцург, дерриге  диц а дина.
Ша дуьххьара д1акхаьллича, и чам тайна, г1ийла корта а лестош, д1асатехкара иза. Цунна дагавеара шен денда. Т1аккха коьрте деара, « х1инца суна санна, чам тайна хилла-кх цунна х1етахь» аьлла, велакъежира иза. Юха а д1акхаьллира. Т1аккха, цу ялг1у чу а хьоьжуш, шен багахь ерг 1уьйшуш, генара жималла дагатесира цунна. Дагавеара шен денда юху а. «Иштта дагалецамаш хилла-кх, иза х1етахь ойлане вохуш хилларш. Цундела хилла-кх цуьнан велакъежар...»  ойлане велира Ислам, х1етахьлера суьрташ дага а лоьцуш. Т1аккха, б1аргаш севцира цу ялг1у чохь, ц1ийелла, бухлеттачу картол т1ехь. Лерина цу картоле хьоьжуш, 1ара иза, вела а къежаш. Цунна гора, шен жимачу вешин а, йишин а, кегий куьйгаш, цу ялг1у чохь, бухалетта, ц1ийелла картолаш схьаяха тийсалуш. Т1аккха, охьта11ош, цу ялг1у чу а хьаькхана, цхьа мерза-марзонца,  д1акхаьллира  цо  шен буйнара хьокхаман юьхк. Ц1еххьана, юьхь-сибат хийцаделира Исламан, т1аккха. Нана дагаеара цунна, цу ялг1у чохь юург кечъеш, хилла.
Б1аьргаш чу хи х1оьттира, легашка хораман шед а беана. Юха, шен деден б1аьргаш дагадаьхкира, хих дуьзна хилла. Т1аккха, ялг1у чу а хьоьжуш, ойланашка вахара иза. «Х1ара марзонаш хилла-кх, цо х1етахь, вела а къежаш, б1аьргашца цу ялг1у чуьра , лехьош хилларш. Х1ара дагалецамаш хилла-кх иза ойлане вохуш, цунна хьалха х1иттинарш. Къастаран къахьо хилла-кх, х1етахь цуьнан б1аьргаш чохь, къегина хиш гулдинарг,» бохучу ойланашца сацавелира иза, ялг1у чу а хьоьжуш.
Юха, жимма балда а уозош, доккха са а даьккхина, г1ийла мочхалаш меттах хьедан волавелира. Мацах цкъа шен дедега хьоьжуш 1ийна Ислам санна, кхуьнан тидам беш 1ийна, к1ентан к1ант, шен г1ента т1ера хьала а г1аьттина, Исламна т1е а вахана, цу ялг1у чу хьаьжира.
Т1аккха хаьттира цо:
    – Дада, хьо цу ялг1у чу а хьожуш, цкъа велакъежаш, т1аккха велха г1ерташ ма  хуьлу?   Х1ун ду цу чохь хьуна гуш дерг?   
    – Кху ялг1у чохь дуккха  а х1уманаш ду, дадина гуш. Хьуна гур дац цу чохь дерг, цкъачунна.Тохара со, хьо санна жима волчу хенахь, тхан дедена гора цу чохь дерг, суна ца гора. Кхано-о, хьо сан хене вахача, х1окху ялг1у чохь х1ума яа хьо хиича, хьуна а гур ду,  – элира Ислама, шен т1унделла б1аьргаш дела а къежош. Жимачу к1анта, цец а ваьлла, элира :
    – Ва, х1ай! Оццул дукха 1ен веза теша со, цу чохь дерг х1ун ду ца гуш?
Воккхастага ойла а йина, элира юха а:
- Т1аккха а, хьуна кху ялг1у чохь и сан дог хьоьстуш, я б1аьрг белхош долу сарташ гур дуй  хаац, кху цхьана ялг1у чохь, доьзало вовшеха оьцуш йолчу мазонан чам бевзина ца хилча.
Т1аккха дийхира цу к1анта:
- Нана, тхан дехар ду хьоьга, кечбехьа тхуна цу ялг1у чохь, марзонан кхача. Ма мерза бу-кх, цу дадин б1аьргаш чохь гуш болу дагалецамаш...



Г1алг1айн махкахь дара тхо, т1амах девдда дахана.
Сискал ца йиъча а ца довлура...
Иза яла меттигаш леха а безара...
Некъаш дан дезара хала делахь а...
Белха меттигаш вайх тешош ца хиллера, Российно...
Белхашка д1аоьцуш а дацара...
Кхечу г1ала дахар а, дихкина дара...
Доцца аьлча, нохчийн къомах долчу адамийн ц1е "Терорит,, яра...

Делахь а вайн яхь йолчу дайша, доьналлех а ца духуш, хало т1е х1оттарах а, хьанал къахьега 1амийна хиларо, миччахь хилча а, миска лела ца дуьтура нохчийн къам...
Нохчийн зударша массо а аг1ора къахьоьгура, яхьах ца бухуш...

Мухха а, тхайн ка йолучу аг1ора, Пятигорски а доьлхий, йохка х1ума яхьий, базарш йора оха.
Цхьана дийнахь, хьалхе д1аяха т1оьрмигаш схьа а гулдина, сайн боккха ши тоьрмиг эцна, кевне со кхочучу хенахь, зударий шайн юхкуш йолу х1уманашна т1****талуш, уьш тоьрмигаш чу юьхкуш, йоккхачу г1овг1анца, д1ахьарчош - цахьарчош, тоьрмигаш ги а детташ, кевне уьдуш гина, ас хаьттира;
- Шу ма сихделла, аш х1ун до?? - аьлла.
- Базар юккъехь мина йоьллина боху, сиха д1адовла боху базара юккъера, - элира цхьаммо.
Бериш а сиха юьстах бевлла, базар ясъелира, цу м1аьргонехь.

Со юху хьаьжчи, цхьа зуда яра базара юккъехь лаьтташ...
Т1елхигаш д1ахьерчош а яцара...
Д1а - схьа хьоьжуш лаьтташ яра иза...
Ас цунна уллехь мах беш лаьттиначарга  хаьттира:
- И х1унда йисина, х1ун деш лаьтта?? - аьлла.
- Цахаа, - аьлла йист а хуьлуш, д1аяхара иза а...

Суна коьрте хьевзира, " Йоьхна лаьтта - те иза? Берийн нана ма ю и...
И яла а йитина к1елхьара девлла, даха дохку  тхо - м!
Ткъа мел зама йоккхур ю ас, яха йисча а?
Дала 1ожалла еллехь лийр ю, ца еллехь х1умма хир дац...
Дала динначунна реза ю - кх со, ,, - аьлла, болх Далла т1е а биллина, сайн т1оьрмигаш зударшка д1а а кховдийна, со юху хьаьдира, цу зудчунна т1е.

Сиха хаьттира ас цуьнга:
- Хьо х1ундеш лаьтта? Схьа х1унда цаели хьо зударшца? -  аьлла, цуьнгарчу жоьпе ца хьоьжуш, сиха цунна хьалхарачу стоьла т1ехь 1уьллучу шаьршух ма ярра х1уманаш юккъе а хьарчош шад а бина...
Лаха лаьтта тесина, юхкуш мачаш т1ехь 1оьхкучу шаьршу юккъе ериш цхьана тоьхна, тарйина, - схьалаца сиха, и дехьа юьхьарг аьлла, тасаелла, такхийна цуьнан т1елхигаш а, т1оьрмигаш а эцна, кевне кхечира тхойша.
Кхин болу зударша дуьхьала бевдда г1о а лоцуш, юьстах девлира тхо...

Таксишца а, машенашца а, ка ма йоллу, д1адевлира тхо, базара юххер а...
Цул т1аьхьа базара сагатдеш, ладоьг1ча, хаам бира тхойга...
Мина ца иккхина...
1едалан белхалоша д1а яьккхина, элира иза...
Цхьа хан яьлча, т1емаш лахбелчи адамаш ц1а дирзира...

Цул т1аьхьа, цхьа кхо шо сов зама яьлча, Хьалха -Мартант1ерачу базарахь схьайохуш яра со.
Нахана юккъехула схьа т1е хьаьдда, мараиккхира суна цхьа зуда...
-Валлах1и яцара х1ара со яла а йитина, яха дагаххьа-м, - аьлла, дийцира цо, шена уллерчу зударшка х1етахь хилларг.
Суна бакъ долуш и дицъделлера...
Цунна уллехь мах беш лаьттачу зудчо  хаьттира цуьнга:
- Хьо х1ундеш лаьттара цигахь, нах санна яда ца йодуш? - аьлла..
Ас х1еттехь хаьттича, суна жоп дала цахиънехь а, х1инца цу зудчунна жоп делира цо:
- Ша кхераелла 1адийнера... Йоьхна лаьтташ яра ша, яда дага а ца дог1ура, х1ара т1е а еана йист ца хиллехьара, - аьлла..
Т1аккха со сайх йоккхаеш, ойла йира ас, цу дийнахь сайн сица сайна карийначу ийманан а, доьналлийн а...
Дала со зуьйш нисдина хилла - те и иштта?
Алхьамдулиллах1! Далла хастам бу - кх, вовшен г1о дан, вай нохчий долуш а, вай бусулба долуш а!!!

Дала т1аьхье беркате йойла вайн массер а!!!

Резванова Айза
Бехк ненан бу

Вайн г1аларчу, ЧГТРКа - хь болх беш волчу режесёра Аслана, дехар динера соьга, вайн т1е кхуьуш болчу кегирхойн г1иллакхийн башхаллех яздар,  г1аларачеран а, ярташкарачеран а, г1иллаккхийн башхалла а гойтуш, дустарш далош....
Цу шолг1ачу дийнахь со яра г1ала яха новкъа яьлла.
Маршрутки т1ехь, пурхнехьа лаьттачу г1ента т1ехь хиина 1аш со а йолуш, маршрутки т1е хьала елира кхиина йог1учеха ши йо1, и шиъ суна хьалха лаьттачу шина г1ента т1е охьа хиина, д1а ниселира...
Царна т1аьххье хьалаяьлла, шовзткъа шо хирдолуш зуда суна юххе г1ента т1е охьа хииначул т1аьхьа,  маршрутка, д1айолаелира...
Со тилкхаз яьлла хьалха д1ахьаьжчи шина йо1ана т1е б1аьрг х1уттура сан.
Т1аккха схьагуш долу сурт тидмаза ца дуьсура...
Хаза хиларал а совнаха, товш яра ший а... Духарца а, леларца а...
Коьрта тиллинчу йовлакхо д1а ца хьулъеш йисина месаш яра, оьздачу ч1абанца гулйина...
Буйнахь яцара телефонаш а, я лерга йоьхкина уллера аз къардийраш а яцара....
Сингаттамна 1уьйшуш сег1аз дацара, лоппаргаш ца дичий а, бага меттах хьеян а... Уръаттал вовшенца къамеле а юьйлуш, нехан шаьшинна т1е б1аьрг х1оттийта бахьана лелош а яцара и шиъ...
Наггахь, вовшенга хьожий, къайлаха шабарш дой, к1еззига балда уозош, ела къажар нислора...
Шайна а, шайга д1ахьаьжначунна а синтомехь дара зудберийн лелар...

Некъ юккъе баьллера...
Цу шиннах кхаъ хилла йолчу аса, ца 1енъелла хаьттира, цу шинга;
- Шуьшиъ стенгара ю?
Шиннах цхьамма, жоп делира:
- Лакхъхьара, гендаргной юккъера ю тхойша, - аьлла.
Т1аккха тхан куьпара хуьлу шуьшиъ.  Ялхалг1ачу ишколехь дешна хир ю шуьшиъ?
- Ю... Х1окх шарахь яьлла тхойша ишколера,
Университете кехаташ чу дала йоьдуш ю тхойша,  - жоп делира соьца хьалха къамеле яьллачо...
Ас юху сайн дагна тайнарг гучу доккхуш, элира:
- Суна хаза хийти шуьшиъ леларца а, духарца а, хаза хиларал совнаха, оьзда хилар а... Кхин т1е, ас дешначу лоьмар ялх йолчу ишколехь дешна а ю шуьшиъ...
Шуьшинна тидам беш 1ара со, шуьшинна леларах кхаъ хилла... Нохчийн масал ду иштта мехкарий, - ас аьлча, суна уллехь 1аш йолу зуда йист хилира:
- Дендас могийтур дацара, иштта ца хилча, - аьлла.
- Хьо цаьрца ю? - аьлла хаттар дира ас цуьнга..
Цо жоп делира;
- Со нана ю цу шинна, - аьлла.
- "Дендас,, бохуш, марден дош лардеш, хьо тайпа нус хилча, ши йо1 ненах тера хир ю...
Нагахь шайна соьгара г1о оьщуш меттиг хилахь, х1окху лоьмарца з1ене довла... Шун дала аьтто бойла! -  аьлла, со Зорбан ц1ийнехь маршрутка сецча, охьа йоьссира...

Цу суьйранна ду....
Тхайн ненан йиша йолчу яха яьлла со, "Кирова посёлок,, олучу г1алийн дозана чу йог1учу юьрта...
 Цу юьрта лелачу маршрутки т1е хьала ма елла, вукху г1енташна дуьхьал дерзийначу г1ента т1ехь меттиг нисъелла, хиина 1аш яра со...
Цу маршруткий чохь, пурханехьа дерзийна лаьттачу, не1ара уллера шолг1ачу г1ента т1ехь хиина 1аш ю,  цхьа хаза йо1...
Боккъала а, хазачунна т1е б1аьрг а ма х1утту...
Т1ехь доцца пхьош а долуш, генна охьа баьккхина кач а болуш, ю цунна т1ера коч....
Кхин еха охьа озон юх а яц цу кучан...
Делахь а, цу кучах г1оьртина а дац г1уллакх...
Дика гуолт1е ког а баьккхина, телефон буйна а лаьцна, г1ента т1ехь д1а т1аь1на а ца 1аш, корта т1ехьара букъанна йинчу г1отора т1ехула, аг1ор а тесина, б1аьргаш д1а а къевлина, д1атаь1на 1уьллуш ю иза...
Нах а бу цуьнга хьоьжуш, со санна....
Амма сан хьежар кхардам беш а, я белам беш а дацара....
Ас цуьнга меллашв мохь туьйхира:
- Х1ей хаза - йо1, схьа хьажахьа цкъа, - аьлла.
Йо1 1уьллура наб кхетча санна...
Лергах йоьхкинчу, г1овг1а къарйочу х1умнаша д1а ца хозийтура цунна сан аз...
Хьалхарчу г1енташ т1ехь 1аш кегий а, баккхий а нах бара, къайлаха хьоьжуш, цуьнан тидам беш, вовшашка шабарш деш а гора уьш...
Юху а ас меллаша аз дахийтира, цунна уллехь хиина 1аш йолчу зудчуьнга;
- Цу йо1е схьа хьажа алахьа, - аьлла.
Цу зудчо ц1еххьана цу йо1ана муьшка а еш, аз стамдина, элира:
- "Хьалаттахь,, - аьлла.
Йо1 кхераелла хьалаиккхина, сиха т1е кхетта лергара х1уманаш схьаяьхна, д1а а нисъелла, д1аса хьежира, хиллачух ца кхеташ....
Сов ч1ог1а юьхь1аьржа х1оьттира со а...
Т1аккха, цунна вас ца хилийта, жимма ела а къежна, иза хьосту кеп а еш, ас йо1е  элира:
- Хьо дукху яхарг, хаза ю хьо, сов ч1ог1а...
Хазачуьнан шегара г1алат далийта бакъо ма яц... Хазачуьнга воккха а, жима а ма хьожу... Кегийчу йо1риша масал а оьцу хазачуьнгара... Цундела хьоьга хаза охьахаахьара ала лууш яра со...
Хьох эхь хийти суна... Къинт1ера ялалахь хьайн ситем бохорна, - аьлла, со йист хилла, сан къамел чакхдалале, уллехь 1ийна зудчуьнгара мохь бели...
- Хьан бала бац, иза охьа мухху хиъчий а.
Со ю цуьнан нана... Ас дийр ду сайн йо1ана хьехар, дан дезахь, - олуш;
Йо1 мелачу озаца нене дехарш деш ю;
- Мама, 1ад1е... Мам.. 1ад1е, ма хьекха мохь..., - бохуш, эхь хетта, куьйгаца шен бат д1алоьцуш...
И къамел гена ца далийта, цу йо1ах бехк лоьцуш, юха а аз лахдина, нахана ца хозийтуш, цу нене ас элира:
- Хьуна а, цу йо1анна а вон х1ума ца боху ас... Хьо тахана хиларах, даима хир яц цунна уллехь.... Иштта охьахианчахь, шена ца хуучхана, и йо1 цхьамма юьхь - 1аьржа х1отторах ларъян боху ас...
Хьо нана юй ца хаара суна... Хала махетахьа, хьуна... Нийса кхетахьа сох, - ас аьлча, кхин а ч1ог1а лен йолаели зуда.
- Сан йо1 ахь 1амо езаш яц хьуна! Деккъа пхеаннашца школа яьккхина, Университетехь доьшуш ю сан йо1! - бохуш нана а, нана 1ехо, и д1атеян г1ерташ йо1 а гуш ю...
Суна уллехь 1аш йолу зуда а йолаели г1овг1а ян...
- Хьан а, сан а бала болуш х1ума дацара и мухху 1аш хилча а, - бохуш...
Со ю уьш кхето г1ерташ... Лууш церан дагчу сайн болчу сингаттаман дакъа кхачаре сатуьйсуш....
Т1аьххьар а, уьш кхета лууш ас элира:
- Бала бацара сан и йо1 нохчий ца хилча...
Х1инца бала бу сан, нохчийн къоман массо а бераца а... Цу беран некъ табелча хаза хетар а, некъ боьхча хала хетар а, дакъа а ду суна...  Цу йоь1ан бехк болуш х1умма а дац схьагучу суьртехь. Бериг бехк а ненан бу... Ткъа х1ара санна дерг ахьа а, аса а, муьлххачу нохчийчо а ала дезаш ду...
Бераш дуьненан а т1аьхьало ма ю...
Юху а нана лен елира.
Цуьнга ла а доьг1на, ас элира:
- Дика ду, хьо нана суна евзина.... Суна беллачу белхан сурт ду суна тахана схьа х1оьттинарг... Сан д1а яздан бен ца деза, ас аьлчи.
- Хьан бакъо яц тхох яздан, - бохура нанас.
- Бакъо бакъ ерг ю... йо1 бехке яц... нана ю бехке, - олуш, маршрутка сецначахь со охьа йоьссира...

Цул т1аьхьа цхьа бутт сов хан яьлчи, со цу юьрта йоьдучу маршрутке хьоьжуш лаьтташ, цхьа йо1 т1е еана, йист хилира соьга:
- Суьйре дика йойла хьан! Со евзий хьуна? - аьлла, хаттар а деш...
Со цуьнга д1а хьаьжчи, и хаза - сирла юхь - сибат дага деара суна... Т1аккха, юхь т1е хьацар туьйхира, цу йо1ах эхь хетта...
Коьртахь хаза нисдеш тиллина йовлакх дара... Деха пхьош долуш, ехха, когийн хьакхораг къайла йоккхуш юьйхина коч  яра, т1ехь... Цул совнаха сан эхь хетар а дойуш, хаза тоьшалла дира цо:
- Ас цу шолг1ачу дийнахь дуьйна а хийцира сайна т1ера духур.... Бакъ долуш, со сайх йоккхае хьалхачул а, х1инца... Сайга нехан хийцабелла хьежам а, лерам а гуш, баркаллийца хьо дагалоцу ас....
Хьо ган сатесна яра со, хьуна баркалла ала...
Дела реза хуьлда хьуна! - аьлла.
Цул т1аьхьа, эсала ела а къежна цо элира:
- Тхан нана вон стаг яц хьуна.... Къинт1ера ялалахь цунна а, суна а...
Ас цу йо1ана томана элира:
- Массо нанна а ма лаьа шен берана там бериг... Ас аьллачух хьуна вас хиларна кхоьруш, хьо бехказа йоккхуш яра иза...
Амма хьан а, цуьнан а бацара цу т1ехь бехк... Со яра бехке... Дела къинт1ера волийла шуна, суна къинт1ера хьо ялалахь, - ас аьлчи, хьекъал долчу цу йо1а элира:
- Иза бахьана хилла, сан иманан б1аьргаш схьадаьлла, - аьлла.
Кхин х1ума ца дисира сан цу йо1е ала...
- Дала сий дойла хьан! Дала т1аьхье беркате йойла хьан! Дала декъала йойла хьо! - элира ас, сов ч1ог1а цу суьртах кхаъ хилла...
Делахь а, гуш долчу шина а суьрто гойтура, ала ца лаахь а, бехк ненан хилар....

Цу т1ехь д1а дирзина ца хиллера иза....
Мацца а юьхь к1айчу, я юхь1аьржа х1оттаво, шех ала дитинчу дашо а...
Шо сов зама яьллера тхо Хьалха - Мартант1ера, Дими1 1умаран ц1арах долчу,  Оьздангаллийн ц1ийнерачу, библиотекехь, вовшах тоьхначахь, оха г1иллаккхех дийца долийча, а и сайна гина сурт дийцира, ц1арца цу ненан оьздангаллех а, цу шана йоь1ан тайна хиларах а...
Тхойца цхьанакхетарехь волчу стага элира;
- Юхьк1ам бу - кх, тахана ахь дина цу нанна а, йо1анаа а дина тоьшалла...
Х1инца ши - кхо де даьлчи, х1окху мохьмадан к1антана ялош ю - кха, и йо1...
- Боккхал бах ахь? - аьлла, д1а хьежира со цу стаге, т1аккха а элира ас.
- Вайн дайша олуш ду, "Хаза хилар дика ду...
Хаза а, дика а хилча, кхо дика кхочу зуда ялинчу х1усаме,,
Хаза а, дика а, беркат дуссу шун х1усаме...
Дала беркате гергарло хуьлда шун цунах! - аьлла...
Юх - юха а дагна там хуьлу и иман долу мехкарийн сурт дагадеъчи...
Дала ийманехь кхиабойла вайн доьзалаш!!!
2014





Авторы   Произведения   Рецензии   Поиск   О портале   Ваша страница   Кабинет автора



Р.А.

4Дависа хьо серло,
Кхачахьа хье чу массарна,
Дийшина хьекъалаш
Дахахьа семо ян серла....
Тхан нана Даймехкан
Синмерзаш мукъаме даха,
Ирс лохьа я Аллах1,
Т1аьхьене сирла некъ бала....