Пеленда улмемлак чучшо

ПЕЛЕНДА УЛМЕМЛАК ЧУЧШО
Алексей ПЕТРОВ
Ойлымаш
Ял куту толмеке, каза ден кок шорыкшым вуташ пуртышат, Миклай кува  шен*гел пакчашкыже лекте. Шон*геммыжлан к;ра вудакан*ше шинчаж дене йырым-йыр ончал савырныш. Кече шичмеш, пычкемышалташ т;н*алмеш але жап ситышынак уло, сандене пакча шен*гел коремыш волен, н;лп; ден арама укш пудырго-шамычым поген, кудывечышкыже конден пыштынеже ыле. Но ала-мо гутлаште вуйжо чытыдымын п;рдаш т;н*але, й;ш; ен* семын ошкылшыжлак тын*ге-тун*ге лие да, ушым йомдарен, вийдымын  шун*галт кайыш. Шукыжак огыл дыр тудо, улыжат иктаж ныл-вич минут жап веле й;рлын мланде ;мбалне киен чай. Такше, мом мужедаш, тидым шкежат сайын ок шарне. Вараже пуйто трук мален помыжалте да йыр-ваш ончал колтыш, тунамак семынже моткоч л;дын шоналтыш:
- Молан гала мый тыште кием? Мо, мый денемже мо лийын каен? Адакат шун*галтынам, ужат?
Тунамак сан*гажым, вуйжым кучен ончыш да кидыштыже в;рым ужо.
- Эй, мор-мор-мор, иктаж-кунам сын*ге-сон*го пакчаште але кудывечыште перныл коштшемла тыгак шижде чот гына керылтам да колен колтем дыр? Ниг;ат ок уж, ниг;ланат ом к;л. Уремыште але вес вере й;рлам гын, ала ужыт ыле? – шкенжым чаманен веле огыл, утларакше, очыни, ;рмалген, семынже мугыматыле.
Миклай кува, але тудын тан*аш ма, изиш изирак ийготан вате-шамыч манмыла, Сапан Ониса, мо война т;н*алын, эре тулык, марийдыме ила. Марийже, Кавырлян Миклай, Кугу Отечественный cap т;н*алтыштак фронтыш каен. Иктаж тылзе гычак тудлан похоронка толын: первый кечылаштак с;й пасуэш вуйжым пыштен. Тыге улыжат кумло ийым гына темыше Сапан Ониса але кызытсе семын - Миклай кува кум изи йоча дене тулыкеш шинчен кодын. Уло й;шт;-шокшым п;й пурын чытен, ялт шкетланжак кок ;дыр ден эргым ончен-кушташыже, йол ;мбак пен*гыдын шогалташыже пернен. Война жапыште веле огыл, сар деч варат шкеже шуэн огыл шужен шинчен гынат, икшывыже-влаклан пытартыш курикам, пытартыш парен*гым, пытартыш ч;чалтыш ш;р лемым пуэн, нунылан нигунамат нимомат чаманен огыл.
Ынде шочшышт шукертак кушкыныт, пыжаш гыч лектын чон*ештыше кайык иге семын ;рдыж кундемыш каен пытеныт. Кугурак Валя ;дырж; бухгалтерлан тунем пытарымекыже пошкудо ялыш гына марлан лекте гынат, ынде тудат ешыж дене Йошкар-Олаште ила. Олюкшо гын пединститутышто тунеммыж годымак ола воктенсе ялышкак марлан кайыш да марийже дене вашкен гына олашке илаш куснышт. Кызытше, мом ойлаш, кок ;дыржыге шкештат шукертак шочшан-кушшан улыт. Пытартышыже, Васлий эргыже веле, война т;н*алме ийын шочшыжо, тений нылле ийым тема гынат, алят турня гай шкет пернылеш, ешдымылан шотлалтеш. Такше, ала-могай руш ватыжат уло манме гыч шоктен ыле да, ик ганат ялыш конден ончыктен огыл. Тудо содыки ынде ятыр ий мундырн;  ила, эре стройко еда коштеш,  ала-могай кугу инженерыш савырнен маныт.
Миклай кува п;ртышкыж; пурен, камвочмыжлан к;ра в;ран*ше сан*гажым ш;ялтыш, ;мбал кофтыжым аруракым алмаштен чийыш да мутым вашталташ, манеш-манешым кутыраш-колышташ лийын, пошкудо Ондрий вате дек ошкыльо. Урем капкам лектын шуктыш ма уке, сан*гаштыже да он*ыштыжо гына изишак шем палан, моло капше п;тынек ош мотор т;сан Мурка пырысшат, почым веле шогалтыш, мырлен-мырлен почешыже ш;дырненак кайыш. От шинче, тудланат п;ртышт; шкетланже йокрок.
Ондрий ватат Миклай кува семынак шкет ила гынат, тудын деч содыки лу ийланак рвезырак, кен*ежым эше коклан шудо ямдылыме да моло пашашкат коштеш. Кунамыште ик ганаже Шернурышкат, Парен*гышкат, райцентрышкат миен савырна. Тудо м;н*гышт; гына огеш шинче, т;рл; вере лиеш шол, т;рл; уверым пала, мо ужмо-колмыжым пеш он*айын каласкалаш й;рата. Чылт пычкемышалташ т;н*алмешкак т;рл; нергенат кутыркален шинчылтмек, Миклай кува пытартышлан шке ойгыжым луктын пелештыш.
- Палет, Ондрий вате шешке, - мане  тудо, - вуй чер дене чотак черланенам,   коеш. Токаракат тыге лийын ыле, тачат теве ошкылшыла, ала-кузе шиждеак, нигуш  ш;ртньыдеак, камвозынам вет. Тетла нимат ом шарне. Помыжалтым ды-ык... Леваш йымалне, шен*гел капка мен*ге воктен п;рдал кием...
- Тугеже, Ониса кокай, камвозаш т;н*алынат гын, чынжымак, тазалыкет сайжак огыл, - шуйдаренрак пелештыш Ондрий вате. - Больницыш миен толашет к;леш. Врачлан ончыктыман.
- Пеш туге дыр да, - ышталеш Миклай куват, - тольык вот чук-чукем, шорыкем, чыве-комбем к;лан кодем? Адакше теве Муркамат эре пеленем ш;дырнен тунемын. Тудат чот ойгыраш т;н*алеш вет.
- Эмлалташак пыштат гын, вольыкетшым ончем, тугеже, - келшыш пошкудо ;дырамаш.
- Тау-ракмат веле поро кумылетлан, - малдале Миклай кува. Вара кугун ш;лалтен, шуйдарен лукто, - Ой-ой-ой, шон*гемме велеш илышат могай толеш, ;рат веле...
- Э-э, Ониса кокай, тылатше молан ойгыраш, – шон*гыен*ын кумылжым н;лташ пиже Ондрий вате. - Чемоданыш вургемет оптышыч, п;ртетым телылан т;кылен  кодышыч - эрге-шерге,  шешке-пешке, ;дыр-вен*е дек веле т;ргалт. Ик тылзым ик вере, весым вес вере, кумшо тылзым кумшо вере илет. От шиж, кузе кужу телетат эртен кая. А шошым, кече ырыкташ т;н*алмеке, угыч ялыш п;ртылын кертат. Парен*гым шындыман, пакча к;ргат пешак к;леш тудо.
-Тидыже тудо, пеш туге дыр да... - шонкалышын пелешткала Миклай кува. – Тольык теве Мурка пырысемжымак вара кушко чыкем?.. Мо, эре мыйын воктенемак п;рдеш,  помыштемак малас, калтак…
Эше икмыняр жап Ондрий вате дене кутыркален шинчылтмек, Миклай кува  м;н*г; толын, й;д шуын гынат, пырдыж пелен шинчыше трельяж тумбочкышто кагазым, карандашым кычал муо, ала-кунамак ш;рлыкыш пыштыме шинчалыкшым луктын, ватке дене ;штыль;. Вара Йошкар-Олаште тунктышылан пашам ыштыше кыдалаш шочшыжлан, Ольга ;дыржылан серышым возаш т;н*але:
«Пагалыме Олюк ;дырем, Толик вен*ым да уныкам-шамыч! Ала-молан дыр шукертсекак толын огыдалат, тыланда теве письмам возаш лийым. Илышем нелемаш т;н*алын шол… Тен*гече теве шен*гел пакчаште коштшемлак леваш йымалан нимом шижде пурен каенам. Вуем п;рдаш т;н*алын. Шун*галтынам да сан*гамат сусыртенам. Ужамат, шон*гылык ынде чотак покта. Шкетын й;дым тендан налын пуымо пушкыдо диваныш пурен шинчам да тошто картычке-влакым ончен шинчылтам. Рвезе годсем монь шарналтем. Омо уке. Эре ала-мо ушым луга, эре шоныкта. Эртыше жапем эре ушыштемак п;рдеш шол. Олюк, тендамак, ш;м падырашем-шамычым, кузе ончен лукмем, пукшымем-й;ктымем, туныктен толашымем уэш-пачаш шерын лектам. Кызытсе илышымат ожнысо дене тан*астарем.
Шон*гемынамак ынде. Шижам, илашем шукак кодын огыл. Виемат пытен, пошкудыш, Елена кокат дек в;д кондаш каем гынат, эре ш;лештам, пеш вашке ноем. Сурт к;рг; сомылланат ;нар пучен. Каза ден шорык-шамычшымат ынде ончен ом керт дыр. Казам ок лий гын, нимогай ш;р-торыкат ок лий, тугеже с;снамат кучен ом керт. Ўдырем, тыланда нимо уым ом поч гынат, эше ик гана каласем: й;ршын вет шкет кодынам. Те чыланат шочмо суртдам, шочмо ялдам кудалтен кайышда. Иктат пеленем уке шол. Ала лач мыяк титакан улам - иктымат колхоз пашалан туныктен луктын омылыс, калтак. Шкемынже ;мыр мучко эре фермыште вольык терысым пургедын, мланде дек кумык п;гырнен шогалын шерем темын пытыш да, тендажым туныктен лукташак тыршышым. Ынде теве иктат мландым ок й;рате, чыланат пуйто й;кшеныт. Такше, ялыштыжат, кудо суртым от ончо, утларакше шон*го да чолак-шамыч веле кодыт...»
Миклай кува Сапан Ониса ик жаплан возымжым чарныш, ала-мом семынже шонкален шинчылте да адак кыдыр-кудыр удыркалаш т;н*але:
«Ўдырем, кидемат ынде чылт т;н*гылген шуын. Чыве чапа гай веле удыркалем да удыркалымемжым ала лудынжат огыда керт. Кеч-мо гынат, ;дырем-эргым-шамыч, мыйын верч утыж дене ида ойгыро. Мый шке ;мырем илен эртаренам. Тендан верч гына ынде шонем, тыланда сай лийже, Юмо полшыжо веле манам. Мом илышыштем ышташ т;ченам гын, чылажат тендан л;меш ыштыме, тыршыме. Ава чон тугай вет, эре шочшо верч азаплана. Пиалан, таза да кужу ;мыран лийышт, й;аш-кочкаш, чиен шогалаш чыла ситыже манын, й;д-кече ойгырем. Пенсиемжат тыланда полшаш ситыше огыл да…»
Сапан Ониса кидше дене серышым возен, ушыж дене тунамак Олюкын марийжым - Толикым шарнаш т;чен. Тудыжо ала военныйлан, ала милиционерлан служитла, но ала-молан Миклай кува дене ик ганат чон почын мутланен огыл, ала-молан эреак ;рдыжк; коран*аш т;чен. Такше, шкеже кажне ийынак идалыклан кок-кум ганаже ялышкат толын коштеш, терысым лукташат, парен*гым шындашат, пуым, шудым ямдылашат, моло сурт к;рг; пашам ышташат полшенак шога. Тидлан ;пкелалтшаш уке. Но оньыкува лийше дене кутыраш нигунамат ярсен огыл ала-мо, садлан изиш чумбыкракын чучеш.
Миклай кува серыш мучашеш пытартышлан кугун гына серен шындыш: «Сайын, тазан илыза, икте-весыдам чаманыза. Пачерда тендан чапле. Шкендам ода арале гын, к; вара тендам чаманаш т;н*алеш?»
Олюклан письмам колтымекше арня эртен шуо ма уке, капка ончыкшо легковой манме машина толынат шогале. Тунам Миклай кува лачак чыве пукшаш кудывечыш лектын ыле да капка омса шелше гыч л;мынак, к; толын манын, уремыш ончале. Машина гыч эн ондак оласе семын чийыше кок ;дырамаш лектыч, почешышт кок п;ръен* да самырык рвезе. Миклай кува сайынрак ончал колтыш гын, шке ;дыр-влакшым пален кудалтыш, вараже марийыштымат, Валя ;дыржын эргыжымат - Миша уныкажым тогдайыш. Тунамак кидыште кучымо парче атыжат ;лык; шун*галте. Валя ден Олюк тыманмеш шон*го авашт дек куржын тольыч, тудым кок могыр гыч ;ндальыч. Тошто лышташ гай куптыргылшо ш;ргыжым шиждеак шупшал колтышт. Ш;ргыначка кок могыреш чиялтыме т;рв; палым с;ретлен кодышт.
- Эх, авайнажат, мемнам куандарышыжат! - ;дыр-шамыч п;рткайык гай авашт йыр чогыматашат т;н*альыч.
- Авай, тый таче нигунарат черлын от кой. Мый дечемат самырыкын веле коятыс! – изин-кугун пыльгыжеш Валюк. - Ато тен*гече Оля теле¬фон дене йын*гыртен, «авана ок керт» манын каласышат, л;дынат кудалтышым. Тачат теве корно мучко эре тыйын нергенак кутырен толна. Ындеже тыйым ужымат, чонем чон олмышкак шинче. Коеш, так веле мемнам л;дыктыш; письмам колтенат. Ме Олюк дене теве-теве Васяланат телеграммым колтена. А тый, ужамат, але пеш таза улат, чыве-комбо денат чулымын командовает.
- Авай, тый й;ршын лывылак коятыс, - пелештыш Олюкшат. – Але эше пеш чулым улат.
- Мом тыге кудывече  покшелне  шогылтына.  Айста, ;дырем-вен*ым-шамыч, п;ртышк; пурена. Чечас чайым шолтем, чыве ш;рым шындем. Каналтена, кутыралтена, - пелештыш Миклай кува.
Шкеже шочшышт толмылан йывыртымыж дене нимом ышташат ;рын. Тышке-тушко тутыш куржталеш, й;аш-кочкаш погкала. Ўдыр-шамычшат пелен кондымо йокмам луктедат. Вашке гына ;стел йыр погынен шинчыч. Ала-кудыжо кондымо йошкар аракамат лукто. Й;м;-кочмо годым т;рлымат кутырышт. Аван тазалыкше нерген пален нальыч, шке нергенат чоным почыч.
- Авай, чийышаш вургеметым тачак чумыро веле, - пытартышлан каласыш Валя. - Me  тыйым налаш толынна. Шкетын кийымешкет, олаш нан*гаена.
- Тудыжо туге дыр да, - нимом манашат ;рын Миклай кува. – Шогыза мо, чылт тыге трукышто нимат каласен ом мошто. Теве чыве-комбо-шамычемат кодыт. Каза ден шорыкемат к;т;шт;, с;снат уло, нуным к; ончаш т;н*алеш? Адакше, илыме ;мбачак п;ртым петырен кодашат он*ай огыл.
- Он*ай огылым, мом, кызыт к; онча? - Олюкшат мутланымашке ушныш. – Колат, тыйым олашке нан*гаена.  Мемнан дене лият,  каналтет.  Черле улат гын,  больницышке  пыштена.  А вара т;рланет да угыч ялышке толын  кертат. А каза-шорыкетым, с;снам да чыве-комбым кызытеш Ондрий ватылан ончаш кодет, тыят тудын вольыкшым тыш-туш кайымыж годым ончетыс.
«Э-э, ужамат, й;ршешланак шкешт дек огыт ;ж аман, жаплан веле, - семынже шонкален нале Миклай кува. - Ондрий ватыжат вольык ончаш келша ала уке? Ўжын толшаш гын веле».
Тыгодым тудын шонымыжым шуктымылак, п;ртончылно омса й;к шоктыш. Ондрий вате шыпак п;ртышк; пуренат шогале. Суртоза дене, уна-шамыч денат саламлалте. Тунамак тудымат ;стелт;рыш ;жыч.
- Тугеже, Ониса кокай, шочшет-шамыч дек каяш ямдылалтат? - Ондрий вате йодылдале. - Корнет пиалан лийже!
Миклай кува нимом ок пелеште. Чот шонкалышын коеш. Икмыняр жап чыланат шыпак шинчылтыч.
- А мом шуко шонкалаш, - чылаштым утарыш Ондрий ватак. – С;снатым, шорык-казатым, чыве-комбетым ш;шкыл кудалташ да паша пытыш веле. Тыят ынде оласе ен* лият…
Ондрий ватын тыгай мутшылан ;дыр-вен*е-шамыч, коеш, чотак ;рмалгышт. Аваштым эрелан пырля илаш нан*гайыме шотышто ниг; нимом ок пелеште. Чыланат пуйто пеш чот шонкалат. Тыгодым Миклай кува пен*гыдын каласыш:
- Ўдырем-вен*ым-шамыч, ;жмыланда тау. Тольык мый нигушкат ом кай. Пырт тошкышт кертмем годым шке м;н*гыштак илем. Тыште кодам гынат, тендан пеленак улмемла чучшо. Тау поро шомакланда...
Эрлашынже эрденак ;дыр-вен*е-шамыч сумкашкышт парен*гым, пакча саскам, агытан ден лум н;репеш кодшо с;сна шылым оптен, м;н*гышт, олашке каяш тарванышт. Легковой манме изи машина нуным тыманмеш м;ндырк; кудалыктыш.
Миклай кува капка ончылно почешышт эше ятыр жап ончен шогыш, эсогыл машинан кават;р шен*гек йоммекшат п;ртыш пураш ыш вашке. Вара веле, кугу пырчан шон*го шинчав;дшым ;штылын, ава шке кудывечышкыже л;н*галте.
Тыгодым почешыже лачак Мурка пырысше мырлен-мырлен ошкеден да пуйто ойлен: «Молан шинчавудшо, кувай? Мыйже олаш шикшалтын омыл, пеленетак уламыс. Мыр-мыр-мыр-р…»
  1981 ий.