Табасарандин тарих

                ТАБАСАРАНДИН ТАРИХ

       Бина хъебгъхъанмина вахтар гъягърурихъ, инсандин ляхнарра, дуланажагъра дигиш шула. Ихь фикриъ ивнайихь «…дигиш шула» к1ури, хъа гьякьди: «…дигиш ап1ура» дупну ккунду.
       Гьаддихъди сабси, инсандиз, учв фуж вуш ва гьап1уз арайиз духнайир вуш, к1ваълан гъябгъюра. Гьякьди: «к1ваълан гъябгъюз гъитра» дупну ккунду.
Гьаз мици?
       «Дигиш шула» – к1урайиб ву, эгер табиаьтдиз ва инсандиз дебккнайи къанундихъди хъахьну гъягъюрайи ляхнар вуш.
       «Дигиш ап1ура» – к1урайиб ву, эгер табиаьтдиз ва инсандиз дерккнайи къанунар Фти-вуш жара жюрейиинди ишлетмиш ап1уз гъитрайивализ.
       «Фти вуш» к1уру гафар гьамци фикирназ гъадагъну ккунду:
       Варит1анзаанури, жикъиди – Заанури вари дюнья арайиз гъабхну. Мидихъди рази дурур адаршул. Малайикарра арайиз гъахур Гьадму ву – мура аьгъячвуз.
       Хъа малайикарикан сарнур малайик, (дугъаз Зюгьре Хяд (Аку хяд) к1ури гъахьну), Заанури, вари малайикарин аьхюрди дерккнайи.
       Думу малайикдин: (учв аьхюр вуйиган) «хъа варибдин аьхюр узу гьаз хьидар хъа!» дупну, фикриз саб хиял гъюру, ва думу хиял диди, уьмриз кечирмиш ап1ури хъюгъру.
       (Дициб хиял думу малайикдин к1улиз гьаз гъафнуш, дидиз жаваб йиз адариз, яни аьгъдарзуз, Заануриз аьгъя, Дугъахъди гюрюшмиш гъахьиган гьерхарчва).
        Гьацдар, жаваб адру суалар, инсандин уьмриъ гизаф алахьуру ва алахьиди, гьаз гъапиш, инсан учв, имбуб варибдик гъилигган, варит1ан кьяляхъна арайиз духнайир ву.
        Гьаддиз, дидиз улихьна дюньяйиъ духьнайи гьядисйирикан Заанури, ц1ибт1ан ачухъ дап1надар.
        Зиихъ ухьу малайикдикан к1урайи мялуматарра, инсан жилиин халкь ап1айиз гъахьи мялуматар ву. Дурарикан, Заанури инсаниятдиз дебккнайи Чан Гафнаъ: Ужувлан Хабарнаъ, Ц1ийи Йикьрариъ, дупна.
        Гьадму хиял арайиз гъафи мит1лан, Заанури думу малайик, дидин тереф гъибису имбуну малайикарра хъади, завариан жилиинна ут1убккуру.

        Ухьуз аьгъюганси, ихь ч1алнаъ Инсанна Заанур ктарди, вари имбубдиз «ДУГЪАЗ» ваъ, хъа «ДИДИЗ» к1ури шулхьа. Гьадму малайикди гьациб хиял чан к1ваъ ивайиз, вари малайикаризра, рюгьяризра «ДУГЪАЗ» к1уйхьа, фицики, дурарра инсанси, фикурлу, асуллу, азадлу мутмйирди арайиз духнайидар вуйи.
        Хъа думу малайикдиъ гьациб хиял ибшрухъанмина, вари малайикаризра, рюгьяризра, «ДИДИ» к1ури пуз ккебгънийи.
        Мисалназ, саб ч1уру ляхин гъап1у касдизра: «думу, инсан дар!», кури шулхьа, яни дугъаз «ДИДИ» к1ури шулу: «Арда дидинра гафар шулин!» Яни Инсан Заанури, Чаз ухшар ади, Чаз веледар вуди халкь ап1уру, гьаддиз Дугъазна Чан веледаризт1ан «Дугъу» к1ури шулдархьа.
        Лигай, ихь ч1алну фукьан заанди дисураш, Заанурси, Инсанра!
        Му заандариз ва гирамидариз, ухьуз тувнайи ч1алнаъ «Р» сесниинди тафаватлувал дебккна.
        Мисалназ: МарцциР гирамиР ву.
        Мушваъ, я Заанурикан, ясана Инсандикан улхурайиб, дишла аьгъю шулу.
        Хъа имбуб варибдиз «Б» сес жара дап1на.
        Мисалназ: МарцциБ гирамиБ ву.
        Мушваъ саб мутмуйикан, ясана саб фу-вуш ч1ивибдикан улхурайиб, дишла аьгъю шулу.
        Ари гьадму улдубгу малайикдиз гъи инсанари: Иблис, Шейт1ан, Къаршу удубч1вуб, Фу вуш, Аьзраил, Ч1уру кьувват, Аждагьа, Уьж, Дьявол, Люцифер, Бес, Дракон… к1ура.
        Хъа дидин тереф гъибису малайикариз: жин, рюгь, рюгьяр, жинар, шейт1нар, ал-баб, куш-кафтар, приведение, жандиъ зириз ипруб, гуч1 ккап1руб, бала, бит1, завал, к1аруб, дярябкъруб, к1арчар алиб, муч1ушваригъ шлуб, чиркин– кфиринишваринуб… к1ура.
        Инсан арайиз хруган, Думу мутму, ухьу зиихъ гъапиганси, чан тереф гъибису вари малайикарра хъади, жилиин ухдит1ан алди гъабхьну.
        Заанури инсанра, гьадму Иблис али жилиин, ругдикан ктауру, ва Заанури Чан гаф-ч1ал, улхуб-рахуб, Учвсирихъди – инсандихъди, ккебгънийи.
        Хъа учв гьясбикк ккадарди, жара сар фуж-вуш, ругдикан ктаурихъди аьлакьйир дерккнади – му гьял гъябкъю Иблисиз ижми хъял гъюру ва: «узу яв бажар ап1арзияв!» яни: «узу яв диван ап1арзияв, к1елп1е», к1уруганси, инсандиинна алжабгъуз хъюбгъру.
        Заанури, гьам ражари, Тигр ва Ефрат нирар гъярайи Эдем к1урушваъ багъ ибтру. Ихьдари дидиз Женнет багъ к1ури шулу.
       (Мумкин ву, гъийин Багдад к1уру шагьрин ччвур гьадмугандин гьадму Багъдиланмина арайиз дуфнайибра вуди.) Ва гьадму багъдиъ, дидин гьайгъу зигуз ва тартиб ап1уз Заанури, Чан арайиз гъахи, жилирна хпир аъру.
        Гьаддихъанмина Заанури инсандин хилиъ, ил алуб-алдруб – вари дюнья ивру ва дидин варибдин аьхюрди дерккру.
        Думу сарпи жвуваз, Адам к1уйи. Адам – адми к1уру гаф ву.
Жпи шив Адамдин мурглин т1уликан Заанури ап1уру ва дугъаз Ева, Гьава к1уру. Гьава – нефес, ил, хътабгъурайи гьава, уьмур, к1уру гаф ву.
        Заанури Адамдикан саб ляхин т1алаб ап1уру: (багъдин кьялаъ кьюб гьар ади гъахьну: УЬМРИН гьар ва УЖУБНА ХАРЖИБ улупру гьар). «Увхьан багъдиъ гьарсаб гьарин йимишдикан ип1уз шулвухьан, аммаки УЖУБНА ХАРЖИБ улупру гьаркан мип1ан, гъип1иш, якьин йик1идиву».
       
         Хабар фтикан?
         Хабар, хъюлиан иб хъивнайи Иблисикан.
         Дидиз, адмийиз гъапи гафар, дерехьди имдаршул. Ва диди, хил хлиан ит1ибшури, Гьавайихъ ул хъипну, саб халват йишвахь, саб шак дяргъруси, гьамци к1уру:
         – Му багъдин сабкьан йимиш мип1анай к1ури Заанури гъапунчвуз дарин?
         – Заанури, йимишар ит1уз шулучвхьан, хъа багъдин кьялаъ айи гьаргъян, дийик1бан бадали, мит1анай, гъапунчуз, – к1ури жаваб ап1уру Гьавайи.
         – Гьап1ру йик1уб! Думу йимишар гъит1у йигъан ичв улар арццди ва учвузра ужубна харжиб фу вуш аьгъю хьибдичвуз, – к1уру Иблиси.
         Мици гъапиган, дишагьлийиз гьарин йимишар, ит1уз ужудар, уччвудар ва аькьюл туврудар вуди, рякъюру, ва чавра, чан жилирира, ит1уру.
         Гьамциб жюрейиинди, Инсанди учв арайиз гъахи АДАШ тина дап1ну, Иблисди к1уруб ап1уру ва гьадму кюгьна вахтарихъанмина гьамусра ап1ури ами.
         Суал арайиз гъюра: Инсан гьаз халкь дап1найир ву? Лазим вуйинхъа ухьуз, гьамкьам аьзабарна аьзиятар?
         Уву, адаш, ясана дада, вува. Фукьан кефнаъ ади велед гъахьунчвуз!!!
         Жилин зиин мут1ан кьукьнан ляхин айин? Думу гьялнахь, гьич фук1ара тевуз шлуб дар: я иццишнар, я уччвушнар, я ккунивалар, я ширинвалар, я рягьятвалар – гьич саб жюрейинра кьукьар. Хъа гьациб кефнаъ ади гъахьи яв биц1ирикан фуж духьну ккундувуз?
         Икибашт1ан, увуси кефер ктагъуз шлур, яв адвал вуйир, яв гьюрмат уьбхрур, яв нур ат1абгрур ва увуз варит1ан гирамирди гъузрур. Ари гьаци ву ухьура аьршарайи ихь АДАШДИЗРА.
         Учвуз аьгъяйк1ан яраб «Адаш» к1уру гаф фици арайиз гъафиб вуш?
         Лигай «Адаш» фицдар сессерикан ибарат дубхьна? – А, Д, А, Ш.
         Инсандинси варибдин ч1ал сесерикан арайиз дуфнайиб ву.
         Дюньяйиъ фукьан мутмйир аш, гьадмукьан сесерра а. Гьеле атомдиъ айи биц1ит1ан биц1и тикйирихъра хъмиди сесер хъа. Гьубк1ну пуз шулухьхьан: гьарсаб мутмуйин ккебгъувалин бина сес ву.
         Сабсана аьгъю йибхьай, гьарсаб сеснаъ швнуб саб мяна ади шулу. Дидихьна, сесниинди фу мутму вуш, фу-фтикна вуш, аьгъю ап1уз шулу.
         Мисалназ, ебхьру сесниинди, сес ап1урайиб фу вуш аьгъю шулвуз ва сесниинди, дидин гьялнакан аьгъю шулвуз.
         Ихь ч1алнаъ А сесну швуб саб мяна а. Мяна аьгъю ап1урайиб ву саб сес тмуну сесерихъди хъибт1ган.
         Эгер багарихь жара сесер хьтарш, А сеснан мяна «АЙИБ (АЙИР)» улупурайивал ву.
         Д – сесну, «к1ван дарман» мяна улупура.
         А сес Д сеснахъ хъибт1ган «АД» шула. Яни, «к1ван дарман а» к1урайивал шула. Ари гьадму дарман «АД» ву. Ад ап1увал – к1ваз варит1ан кбалгру дарман ву.
         АД – нахъ сабансана А сес хъибт1ай, шула – АДА.
         Мидин мяна «К1ван дарман ада!» к1урувал ву.
         Ихь гъубзрайиб Ш сес вуйихь. Хъа му сеснан мяна фтихъди аьлакьалу вуйк1ан? Икибашт1ан Ш сес – шадвалихъди. АДВАЛ айишваъ ШАДВАЛ дархьиди гьич гъубзру мутму дар.
         Гьаддиз АДА – йихъ Ш сес хъибт1ган, шула АДАШ, яни: «гьарган АЙИ к1ван Дарман АДвал ву» ва думу «Шадвал даринхъа»? Магьа ухьу ЗААНУРИЗ ва гагайиз гьаз АДАШ к1ураш.
         Ч1ал, дугъридан, фукьан аьжайиб мутму дарин, дустар?!
         Гьаддиз дюньяйиъ ихь ч1ал варит1ан кюгьне ч1ал вуди гьисаб ап1ура ва, иллагьки, ихь ч1алналантина дюнья арайиз гъюваликан хабрар инсаниятдихьна дурукьна. Фицики, ихь ч1ал, имбуну ч1аларик гъилигган, чан кюгьневалианмина, ц1ибт1ан дигиш дубхьнадар ва гьадму дигиш’валар адрувалиинди, сифте бинайиан сесер фициб мянайиинди ишлетмиш ап1уруш, рягьятди аьгъю ап1уз шулу.
         Учвуз аьгъячвуз, дюньяйиъ фукьан мутмйир ва гьядисйир аш. Гьадму кьадар сесерра адмийихьан чан гъухриан идирчуз шули ккундийи. Хъа, Инсандихьан дици ап1уз шулдар.
         Гьаддиз саб сеснаъ гизаф мянйир шлуганси, Инсанди чан ч1ал гьар жюре сесер чиб-чпихъ хъит1биинди, дюньяйиъ айикьандинубдин тмунур гъавриъ шлуганси, гъап1ну.
         Гьамус «АДАШ» к1уру гафназ кьялхъянди лигухьа: «ШАДА – Ш. А. Д. А.»    Ухьуз му гьарсаб сеснан жа-жаради мяна сарун аьгъяхьуз. Гьадму сесер жара кьайдайиинди хъит1иш, жара мяна арайиз гъюра: ШАД – му мянайи, ухьу зиихъ гъапи Ш сеснан мяна дугъриданра ШАДвал вуйивал субут ап1ура.
         Гьамциб жюрейиинди ДАДА к1уру гафра ат1абццуз шулчвухьан. Яни фунуб вушра гаф.
       АДАШ к1уру гафнаъ т1ап1найи мяна, узу зиихъ ктухдариинди ккудубк1ну адайи, гьаз гъапиш, АДАШдин айит1, думу сесер хъит1ну, хъана жара гафар арайиз гъюрамихьуз. Мисалназ ДА, ДАШ, АШ. Му гафарин мянйири, ихь гага сифтебинайиан ЗААНУРИ фици арайиз гъахир вуш, улупура. Гъи ихь ч1алнаъ гъубзнайи мянайиинди ухьу АШ к1уру гафнан гъавриъ ахьа. Ари инсанра Заанури ругдикан АШ дап1ну ктаур ву.
       Жара халкьарин ч1алнаъ, мисалназ ДА – ав, рази вуза, к1урайиб ву, ДАШ гъвандиз к1уру, ихь ч1алнииндира «ДАШ» «ВАЯ» к1уру мяна айи гаф ву.
       Гьаци вуйиган ч1ал ахтармиш ап1инай, дидиъ гьар халкьдин тарих, дуланажагъ, гележег гьит1ибк1на.

       Ярхибт1ин жикъиб, Инсан халкь дап1найир ву ЗААНУРИН ад жилиин, Иблисин улихь улупбан бадали.
       Ад фици рабгъуз, ат1абгуз, улупуз шлуб ву к1ури гьерхиш, ичв абйир-бабарин ад учву фици за ап1ури шулуш, ари гьаци ап1уб ву. Жвув гъап1у адашдинна дадайин ад за ап1увал, аьршарайи Адашдин ад за ап1увал ву. Гьаддиз Дугъу Чав к1уруб ап1ру вари Инсариз: «ЙИЗ ВЕЛЕДАР» дупна. Яв гъахи адашдина дадайи гъапиб ап1увал, дурарин ад ап1увал вуйиси.
       Хъа фу дупна, Заанури?
       Хъа фу гъапнийи Адамдиз Дугъу?
       Адам хъпехъундайи ва багъдиан ут1урккнура вуйи, ч1атариз…
       Чан веледариз АДАШДИ фициб багъ ибтну, дурарин хилиз тувну, хъа дурари, гъапиб дарап1биинди, гъи вари инсаният фициб гьялнахъна Иблисдихьди хуз гъитна?!
       Неинки ухьу ихь АДАШДИ гьаргандиз гьамциб гьялнаъ гъитуйк1ан?
       Ичв веледар пис гьялнаъ ади адшар, дадйир, учвхьан аьгь ап1уз шуйк1ан яраб?! Икибашт1ан, фу чара дап1нура дурариз кюмекназ гъидичва.
       Ари ихь АДАШРА, хилар хил-хилиъди униъ ивну, «ари гьаци шулчвуз Узухъ хъпебехърайидар» к1ури, фук1а дарап1ди деънадар. Думу хъа яманди ихь, Чан веледарин гъайгъушнаъ а. Исихъ, думу гъайгъушнарикан аьгъю хьибдичвуз.

       Мушвккансина, ихь ап1урайи фикрариъ, ляхнариъ, уьмрариъ, гьадму Иблисди, ужуб харжибдихьди гьюдюхну, ухьу уьрхюрайи АДАШДИН ваъ, хъа чан, Иблисин ад фици ап1ури диди дебккнаш, аьгъю ап1идихьа.

       Му суалнан гъавриъ хьпан бадали, ухьу зиихъ гъилигганси, фу-фтиан удубч1урайиб вуш аьгъю дап1ну ккунду.
       Ихь табасаран халкьдин мелзниин лап ижмиди ислам диндин гафарна, ляхнар ал, ва дурар фйир вуш аьгъдарди, чпин уьмриз гьяракатниинди кечирмишра ап1ура.
       Гьаз мици вуйк1ан?
       Ужуб даккнир адар. Думу ужуб, гьаму уьмриъ улубкьбан бадали, варидари чарйир зигура, яни инсанди чав, гьадму чарйир зигураза к1ури, фикир ап1ура.
       Думу диндиан варит1ан гизаф ишлетмиш ап1уз гъитрайи гаф «аллагь» ву.
       Гъачай, ахтармиш ап1ухьа му гаф ухьуъ наънан ипнайиб вуш.
       Табасаранар, фужар вуш, учвуз аьгъяшулчвуз. Хабар адрудариз жикъидиси  к1ураза: Израилиъ саб уткан марцци дагар а. Думу дагар Ярдан нир’ин арайиз дуфна.   Дидин аьхювал, гьам ражари аран табасарандин жилар алибсикьан ву. Дид’ин гизаф ччвурар ал: Кинерет, Геннисарет, Тивериада, Табария, Галилей гьюл ва жарадар. 
       Ари гьадму гьюлсиб дагрин кьибла-ригъ алабхъру терефназди ихь абйир, ихь халкь яшамиш шулади гъахьну. Дурарин дуланажагъ гъашдин иччи парча убхбиинди мал-марчч уьбхбиинди ва гьадму дагриъ балугъар дисбиинди вуйи.
       Увуз наънан аьгъявуз гъапиган, узу душвайишвариз гъушунза ва ахтармиш’валар гъап1унза. Ихь халкьдин ччвур «Табар» гьадму гьюл’ин алди гъабхьну. Думу гьюлихъ дап1найи археологияйин раскопкйириинди табасарандин культурайинна дидин саб фаркьвалра адар: хулар дивбан, албагбан хат1, халачйирин, бархларин, яни вари дуланажагъдин лишнар ачухъди ва марцциди аьгъю шула. Дидлан гъайри, гьамусдиз душвариъ яшамиш шулайи халкьдин ч1алнаъ ихь табасаран гафар лап яркьуди ва шикиллуди ат1агна.
       Дурарикан йиз ахтармиш’валариъ, китабариъ гизаф дупназа: «Табасаранцы – кто они», «Духовная культура табасаран», «Населённые пункты табасарана», «Топонимика селений Табасарана» ва жарадариъ.
       Бинайиан ухьуз Табасаранар к1ури гъабхьундар. Табасаран к1ури гъабхьну ухьуз, ухьу АЬХЮ дагъларин (думу вахтари Кавказ дагълариз гьаци к1уйи), ригъ гьудубч1вру терефаризди АЬХЮ гьюлин (думу вахтари Каспи гьюлиз гьаци к1уйи) гъирагъарихъна гъафиган. Думу гъирагъарихъна табасаранар, ихь биц1и гьюл вуйи Табарияйихъан, халдеярин хилиъ, йисирвалиъ ахъну гъуздарча к1ури, дявйир ккергъу вахтарихъамина дуфу айидар ву.
       Табасаранар гьарган, чпин Заанури улупганси, азадди яшамиш шулайи халкь ву. Дурарин, чпин ругар, нирар, гъярар, хут1лар, биц1и гьюл дирчну гьерграйидарин гизаф вахтар гъушну, чпиз муганайиз айидарстар ругар, нирар, гъярар, хут1лар, аьхирина аьхир гьюл абгури ва, аьхирки гьацдар йишвар ва гьюл дурариз Аьхю гьюлихъ гъидихънийи. Хъасин Аьхю гьюл’ин, чпин ТАВАРИЯ гьюл к1ваин хури, ТАБАСАРАН к1уру ччвур иливуру ва чпин ватандиъси му ругариинра дурари убзруб убзури, кивуб-ктабгъуб ап1ури, чич1ар (балугъар) дисури, хюрч хъап1ри, хъана чпин улихьгандинсиб дуланажагъ ккебгъру.
       Израилдиъси, му йишвар думукьан к1ваз кбалгрудар даршра, халдеярин (вавилонарин) хиликк лук1валиъ хьайиз, азадвалиъди гьамцдар йишвариъ вушра хьуб, хъа заанвал вуйи дурариз.
       Фицики лук1вал фу вуш дурариз гизаф ужуйи аьгъяйи.
       Чпи Египтарин хиликк ккайи вахтари фици вуйиш, Мусайи чпи фици азад гъап1нийиш, Заанури гаф тувнайиси, чпи фициб жюрейиинди ц1ийи йишвариъ биналамиш гъахьнийиш – вариб дурари абйирилан абйириз, насларилан наслариз Заанурихъди вуйи йикьрар к1улиз фици адагъуйиш, ктибтуйи.
       Чпин, табасаранарин кьаб Заануриланмина ккебгърайиб ву.
       Ухьу зиихъ гъапиганси, Заанури Адам ап1уру, Адамди – Шит, Шитди – Енош, Еношди…– …Лемек, Лемекди – Нюгь, Нюгьди – Сим, Симди… – …Терагь, Терагьди – Ибрам, Нагьор ва Аран к1уру баяр ап1уру.
       Фикир тувай АРАН к1уру ччвурназ. Ибрамдин гъардаш Аран халдеярин уьлкейин Ур шагьриъ йик1уру. Думу вахтари марччар ц1игьар аъру агълиз аран к1уйи. Гьаддиз гъира аран табасаран к1ури ами. Яни, табасарандин дюзен йишвариъ кьюрд шлуб дар, гьаддиз, душвариъ марччар ц1игьар ч1ат, ачухъ йишвариъ уьрхюйи. Хъа дурариин нахшрар алдрахьбан бадали, зазарикан арчил дап1айин гьадушваъ аъри шуйи. Гьациб йишваз АРАН к1уру.
       АР к1уйи рук-кюлиз, АН к1уйи мал-марччлиз. Гьи ихь фикрин АРАН к1уру гаф, гьюлихъ терефнан табасаран к1ури айихь.
       Лигай гьа му гаф наънан наана, фици мяна дигиш ап1ури дурубкьнаш.
       Терагь – аьхюр, паччагь, к1уру гаф ву.
       Улихь вахтари ччвурар, жвуван веледдикан фуж духьну ккундуш, гьаддиз лайикь гъюрубси туври гъахьну.
       Мисалназ Терагьдиз, чан аьхюну бай Ибрамдиз гизаф биц1идар духьну ккундийи ва дугъ’ин «зина вуйи адаш» к1уру ччвур иливуру. Ари Ибрам к1уру ччвурнан мяна гьациб ву.
       Хъасинси Заанури дугълан Ибрам ччвур алдабгъну Ибрагьим к1уру ччвур иливуру. Гьаз гъапиш Заанури, дугъкан Чазди вуйи Чан хусуси халкь ктаидиза к1ури гаф тувнийи. Гьациган Ибрагьим «халкьарин адаш» к1уру гаф ву.
       Гафнахъ гаф гъюри шулу. Терагьдиз чан Ибрам балихъ гизаф веледар духьну ккун гъабхьнушра, хъиршур сарт1ан гъахьундар, думура – Ибрамдин варж йисаккна.
Хъиршу сариз Исакь к1уру ччвур тувру. Думу ччвурнан мянара «думу аьлхъюра» ву, фицики варж йисаккна хъуркьнайи кьабидариз биц1ир шлуб дар аьхир, хъа Заанури хьидивуз к1ури гъапну. Заанурин му гафниин Ибрагьимдин хпир Сарай баб аьлхъюру. Гъялхъю вахтнахъамина сад йисандин арайиъ дугъридан бай шулу, гьаддиз гъахьириин   Исакь «думу аьлхъюра» к1ури иливнийи.
       Хъа Заанури, Ибрагьимдихъ хъиршу гьадму сарилантина гизаф халкьар арайиз гъахну.
       Терагьдиз чан кьялану балкан пягьливан духьну ккундийи ва дугъ’ин "Нагьор – йигъандин аквнан к1убан" к1уру ччвур иливуру.
       Терагьдиз чан биц1ирнур балкан мал-марч уьбхру кентхуда духьну ккун гъабхьнийи ва дугъ’ин «АРАН» к1уру ччвур иливнийи.
       Ухьуз аьгъюганси, ихь ч1алназ гизаф пай гафар арамей ч1алнаанра дуфнайидар ву. Узу зиихъ ктуху ччвурарра арамей ч1алнандар ву ва дурар гъира кмиди табасаранари ишлетмиш ап1ури ими.
       Исакьди Якьуб к1уру бай ап1уру.
       Якьуб ччвурнан мяна: «швякьрахъан дибиснайир вая аьмалдар» ву, фицики думу бабкан шлуган дадайин халиан кьюр биц1ир удуч1вну, ва, сифте удуч1вурайирин швякьнахъан дибисну кюрпирра удуч1внийи, ари гьадму Якьуб вуди гъахьну.
       Хъасинси Заанури дугълан Якьуб к1уру ччвур алдабгъну Израил к1уру ччвур иливуру. Му ччвурнан мяна: «Заанурикди кич1игнайир (элегнайир)» ву, фицики йишвну учв ч1ат дахънайиган, Заанур, инсандин жан хъивну, малайик жюрейиинди Якьубдихьна дуфну дугъахъди кч1игуру. Якьубдиз чакди элегнайир Фуж вуш аьгъю шулу ва Дугъу чав ужувлакк ккаайизкьан Заанур деетури гъахьундар. Хъа гьадмуган Якьуб ужувларикк ккаъру ва дугъ’ин Израил иливуру.
       Мидихъди сабси ухьуз Ибрагьимдин хпириз Сарай гьаз к1уруш аьгъяди хьубра лап чарасуз лазимди ву. Фицики му ччвурнура ихь табарйирикан табасаранар ап1баъ зурба ляхнар уйнамиш ап1ура.
       Шубуд-юкьуд агъзур йис мидиз улихьна Вавилондин паччагь Навухадунасур Израилиин алархьиган, ухьу зиихъ къайд гъап1ганси, ихь халкь Каспи гьюлихъна гъюру, ва дурари душвахъ зурба ва кьудратлу вуйи гьюкумат арайиз хуру. Саб халкьдира чпин арайиз гъафи кьаб, диб, ччивар гат1ахьури шулдар ва думу тарих абйирилан наслариинна гъабхури гьаммишан чпин к1ваъ уьхюри шулу. Хъа Ислам динди ихь халкьдин тарих терг дап1ну, аьрабариннуб дубхну т1ап1ну.
       Диндихьан табасаран халкьдин тарих накьварин гъванарикан, чпин хиларигъ гъяхьу китабарикан терг гъап1нушра, инсанарин юк1вариан, абйири хтулариз ктитру ихтилатариан, ислам диндин зулмикк ккадрахьу халкьарин тарихариан думу ут1убшвуз шлуб дар.
       Ари ихь табасаран халкьдинра юк1вариъ думу ами ва магьа, узу му китабдиъ ктитурайи хабрар, гьаци, ц1аб-ц1абди уч гъап1у мялуматариан арайиз дуфнайидар ву. Ва дурари ухьуз ихь Табасарандин тарих дугъридан фициб гъабхьнуш ц1ийи алап1уз кюмек ап1ура.
       Гьамус ухьхьан пуз шулухьхьан «табасаран» к1уру гафра фици арайиз гъафиб вуш.
       К1ури шулу: ифдиин табар, ликарин табар, гарднин табар, дагъларин табар, гьациган табарин мяна кьувватлувал ву. Израилиъ айи гьадму Кинерет, Геннисарет… биц1и гьюлра, инсандин хил’ин али табарин гъварчси, Ярдан нирин штун табарин саб йишв’инна уч дубхьнайи гъварчси рябкъюру. Гьаддиз ихь халкьди дидиз Табар гьюл гъапну. Хъа дина яшамиш хьуз гъюру адмийириз Табарихъ халкь пуз хъюгъру.
       Душвайишварин дагълар-тепйирра табариз ухшар айи табяаьтдикан дюзмиш дубхьнайишв ву. Табар тепйиригъ гъяйи, табар штарин гъирагъарихъ хъайи – табар халкь!
       Гаф ккимишра, гьи ихь вари табасаран гъуларин ччвурара гьадишварианмина арайиз дуфнайидар ву. Мисал вуди улупуз шулуки, эгер учву Халгъарин гъулкан вуйи «Мил» передачайиз гъилигнуш, Багьадин халуйи чпин гъулкан к1урайиб ари гьадму вуйи.
       Жвув наана гъушишра, багъридар, багъри ругар, багъри ч1ал, багъри табиаьт гьархруб дар.
       Иллагьки наслариз к1ваинди гъубзруб чпин абйир-бабарин хиларилантина гъузу гьунарлу ляхнар шулу.
       Гьаци, ихь аьхю аба-баб Ибрагьимдилантинана Сарайилантина гъузу гьунарарикан аьгъдру кас дюньяйиин алдар.
       Ибрагьимдин сабпи гьунар: Заанурихъ хъпехъури ва Дугъу гъапиб ап1ури хьувал ву.
       Кьюбпи гьунар: Заанурин т1алабниинди, чан кьабишнаъди гъахьи сар бай (Исакь) гъурбан ап1бан бадали Мориа дагъдиинна хъади гъюб ву. Мориа дагъ, гьам ражари Ерусалимдин ва вари дюньйин гьац1кьял вуди гьисаб ап1ура.
       Шубубпи гьунар: Заанурихъди сабпи Йикьрар йит1уб ва дидин лишан вуди чахъ хъпехъру вари жилижвуварин суннат ап1ури ккебгъуб ву.
       Сарайин гьунарарикан к1ури гъвбшиш, сабпи гьунар: чан жилир ккунивал.
       Кьюбпи гьунар:фужар вушра, гъафидар хяларси кьабул ап1увал.
       Шубубпи гьунар: чан балин хизан ккебгъну, чписи, дурарихьдира, Заанур ккун дап1ну, Дугъан ад рабгъури гъитувал ву.
       Биц1и гьюл, биц1и дагълар гъитну, Аьхю дагълариз, Аьхю гьюлин гъирагъдихъна Навухадунасурин хилккан гьергну гъафи табар халкьдинра чпин абйир-бабарин гьунарар к1ваълан душнадайи.
       Дурари, гьамцдар дявйириъ, чпикан нагагь фужк1а ч1ивиди гъудрузишра, хъа жара халкьарин мелзниин гъузнура гъузруси, чпиин али «табар» ччвур мяналувалиинди деринуб ап1руси чарйир зигуру. Ва «табарикан» сифте к1улиъ «табасара» ап1уру.  хъасинси «табасаран», яни мал-къарайиин эллешмиш шулайи Сарай бабан табар халкь, ап1уру. Гьадму 2500 йис мидиз улхьанмина гьамусдиз му ихь халкьдиз «ТАБАСАРАН» к1ури гъубзна.
       Гьайгъайди к1ваълан гьархрайхьуз гьа «Сарай» к1уру гафнан мяна фу вуш дарпиди. «Сара» «лизи к1ураб, успагьир» к1уру мяна айиб ву, хъа «САРАЙ» – «дирбаш ханум, падишагь дишагьли».
       Сифтена сифте му ччвурну дурар наан яшамиш шулайидар вуйиш, фунуб тухум-тарихдиан вуйидар вуйиш ва фтиинди яшамиш шулайидар вуйиш улупура.
       Суалра гъюб мумкин ву: гьаз дурари чпин абайин ччвур улулупди, бабанубдихъан хъч1ихну, к1ури?
       Мидизра чан далилар адарди дар, ясана ихь кьаб (кьам) ками ляхнар ап1ру кьаб (кьам) дарихь.
       Ухьуз варидариз аьгъюганси, ихь аба Ибрагьимдиз, Сарайиз биц1идар даршлуган, Египет хпир вуйи Ажарикан бай гъахьнийи. Сарай, Ибрагьимдин нюкгьиинди вуйи гьякьикьи хпир вуйи. (Ислам нюкгьиинди ваъ, хъа гьякьикьи ихь нюкгьиинди, аллагь гъяди ваъ, хъа Заанурин ниятнииди вуйи нюкгьиинди к1ураза. Учву сабан мицдарин гъавриъ адаршалчва, исихъна ихь китабдиъ, дидканра бик1идихьа).
       Ажарилантина аьрабарин халкьар, гъумран чюллериъ яшамиш шули, алархьайин, имбударинуб тадабгъури уьмур гьап1ру халкьар, гъахьнийи. Гъи думу халкьар ислам динди гъадагъна.
       Хъа Сарайилантина вуйи халкьар, чпин к1ул’инди фикир ап1ури, чпин хилариинди азадвалиъди яшамиш шулайи халкьар ву.
       Эгер, Ибрамдин ччвур ихь халкьди гъадабгънийиш ва «ТАБАИБРАН» дубхьну ади вуйиш, ихь халкьар фунуб тухминдар – Ажариндар, ясана Сарайиндар вуйиш аьгъю ап1уб, лап читинди алабхъуйи.
       Ихь халкьдиз аьгъяйи Ажарин тухмилантина фицдар инсанар гъахьнуш ва шулуш; Сарайин тухмилантина фицдар гъахьнуш ва шулуш.
       Сарайилантина гъахьидарихъди Заанур шуйи ва Гьадгъу к1урубси дурари ап1урира вуйи. Ари гьадму чпин лишран аьсрариан аьсрариз гъузбан бадали му халкьди чпиз ччвур САРА гъяди «табаСАРАнар» ктабгъну. Му халкьдин му ччвурну дурарин идентичность улупура.
       Магьа гьамциб ву ихь халкьдин ччвурнан тарих: «ТАБАРар» – «табаСАРАрар» – «табасАРАНар» – «табасаранар». Дамахлу йихьай ихь адлу архйириин, ихь адлу абйир-бабариин, ухьуз адвал туврайи Заануриин!