Эминан мани

               
                ( Гьикая )
    И гад гзаф чимиди хьанвайт1ани,  Истамбулдин  куьчеяр инсанрив ац1анвай, иллаки кьилин  базардиз физвай куьчейра инсанрин гьерекат генани къизгъин тир. Цеквер хьиз йигиндиз чпин дердийра авай инсанрин арада  са кас  вичин парталралди, къекъуьнин еришралди амайбурулай тафаватлу жезвай. Ада, вирида хьиз, тади ийизвачир, на лугьуди и тади квай инсанриз адаз манийвал гуз к1анзавач. Адалай алатиз физвай инсанри, кьулухъ элкъвез са  вил ягъиз, чпин рехъ давамарзавай. И шегьерэгьлийрин алук1унриз ухшар тушир гинибашар алай касди са куьнизни яб тагана вичин рехъ давамарзавай. Ам, вич и йикъара вердиш хьанвай карвансарайдин  гьаятдихъ физвай. Вичин чинин к1алубри, и чкадин инсанриз хас тушир парталри ам чара уьлкведай тирди къалурзавай. Ам гьинай я, вуж я гзафбуруз карвансарада чизвачирт1ани , ам багьа мугьман хьиз  кьабулзавай.
    Ам гьаятдиз гьахьна  ва такабурливилелди,амма дамах гвачиз, сериндик  куьсруьдал ацукьна. И куьсруь адаз карвансарайдин са къуллугъчиди  гайиди тир. Далудихъ галай чуьнгуьр са патахъ эцигна, ада вичиз чай гъун т1алабна. Амма адан сивяй гаф акъатдалди  вилик квай гъвеч1и столдал чайдин къапар, чай авай чайник ва шекердан эцигна, къуьнел дасмал алай къуллугъчиди хушвилелди «башуьсте» лагьана, вич генани гьи буйругъ хьайит1ани тамамариз гьазур тирди  къалурна. Чуьнгуьр гвай ашукьди, ам вичин пешеди ачухдиз  малумарзавай, кьилин ишарадалди вичин разивал къалурна ва «сагърай» лагьана.
    Ашукьди чай хъвазвай ва элкъвена серинрик ацукьнавай инсанрални са вил вегьезвай. Гьелбетда ина ц1ийи-ц1ийи инсанарни пайда жезвай, са-кьведра акурбурни, таниш хьайибурни авай. Ангье, вич Тевриздай тир савдагар, гьамиша карванар гьалзавай араб ва мад са кас… И кас  ашукьдиз
пуд югъ тир акваз, ада ашукьдин манийриз дикъетдалди яб гузвай ва хъфидайла  пулни гузвай. Гьелбетда, чара вилаятда авай ашукьдиз пулни герек тир, амма кьилел  пекинин турба хьтинди алай и кас я вич, я ашукь сад-садав раханачир.Адан парталри ам адетдин рекьин мугьман туширди къалурзавай. Адан патав мад кьве кас жезвай, аквар гьаларай, абур адан къаравушар тир.
    Чай хъвайидалай кьулухъ, сада ашукьдиз са вуч ят1ани лагьана ва ам вичин чкадал ацукь хъувурла, ашукьди вичин саз гъиле кьуна. Ада туьрк ч1алалди са агъайна мани тамамарна. Вирида капар яна, пуларни вегьена ва мад манияр лугьун т1алабна. Бирдан кьилел турба  алайдан патав гвайбурукай сад ашукьдив агатна ва са вуч ят1ани т1алабна. Ашукьди вичин разивал къалурна ва ц1ийи мани лугьуз башламишна. И мани ада садни гъавурда гьат тийизвай лезги ч1алалди лагьана ва ахпа гьа и ч1алар туьрк ч1алалдини тикрар хъувуна.Мад вирида капар ягъуналди чпиз мани бегенмиш хьайиди къалурна. И сеферда кьилел турба хьтин чалма алай кас ашукьдив агатна, пулни гана,  ва туьрк ч1алалди « вун гьинай я, вуч кас я?» лагьана,хабар кьуна.
    - Зун Дагъустандай, Лезгистандай я, гьуьрметлу агъа.- жаваб гана ашукьди. –Зи т1вар Ибрагьим я, амма заз вирида ашукь Ибрагьим лугьузва.
     - Вуна лагьай ч1алар вибур яни?- суал хгана, таниш туширда вичин т1вар Эмирбег тирди лагьана.
     - Ч1алар зибур туш, и манидин ч1алар Дагъустанда ва Азербайджанда машгьур шаир Етим Эмина теснифнавайбур я. Ам неинки са заз ,гьак1 виридаз истеклу шаир я. Адан ч1алариз йиф-югъ яб гуз жеда.
   - Вун сагърай, ашукь Ибрагьим. Вуна фагьумнат1а, зун иниз къвез са шумуд югъ я. Атунин себебни, за ваз лугьун, хатадай и куьчедай фидайла вуна лезгидалди мани лугьун я. Заз лезги ч1ал чида, зи ч1ехи бубаяр Дагъустандай я. Зун гьамиша ина яшамиш жезват1ани, заз зи бубади ва дидеди лезги ч1ал чирна. Зун и шегьердин гьакимдин къуллугъдал ала, назир я. За вакай ихтилат авурла, шегьердин гьакимдиз вун акун  к1ан хьана. Ша чун кьведни адан патав фин. Адан вил чал ала. Къуй гьадазни лезги ч1алан , лезги аваздин ван  хьурай.
    Ашукь Ибрагьим, карвансарада авай мугьманривай багъишламишун т1алабна,Эмирбегахъ галаз куьчедиз экъеч1на. Фидай рекье абур лезгидалди рахазвай, анжах Эмирбега ара-ара лезги гафарин чкадал туьрк гафар ишлемишзавай.
   - Вуна багъишламиша, завай вавай хьиз лезгидалди рахаз жезвач, гьавиляй за туьрк гафар ишлемишзава. Гьамиша туьркверихъ галаз рахазва , к1вале зун зи аялрив лезгидалдини рахазва, туьрк ч1алалдини. К1ел-кхьинни туьрк ч1алалди ийизва.
    - Зун ви гъавурда акьазва, - лагьана ашукьди.- вун ватандивай къакъатнава. Элкъвена вири туьрквер хьайила, гьабурун ч1алалди рахана к1анда эхир. Амма вуна хайи ч1ал рик1елай алуд тавун ва генани жуван аялризни дидед ч1ал чирун – им лап аферин къведай кар я.
     Ихьтин ихтилатар ийизвай абур шегьердин гьакимдин к1валив агакьна. Умарбея абур хушвилелди кьабулна ва ашукьдиз вичин патав ацукьун теклифна. Гьасятда суфрани акъатна ва недай хуьрекар, чайни. Т1уьн куьтягьайла,  Умарбея   Ибрагьимавай хабарар кьаз хьана ва ихтилат Етим Эминакай кватна.
   - Вуна лугьузвайвал, гьуьрметлу ашукь, -  давамарна Умарбея, - куь шаир вири Дагъустанда ва Азербайджандани машгьур я ман.  Адахъ гьа вуна лугьузвай хьтин зурба дережа авани?
   - Зун Етим Эминаз къимет гудай кьван пешекар туш, амма за квез са шумуд мани лугьуда. Са хейлинбурун авазар халкьди теснифнавайбур я, зани адан ч1алариз санбар авазар туьк1уьрнава ва халкьдин межлисра тамамарзава. Заз аквазвайвал, Эминан манияр халкьди еке ашкъидивди, гьевесдивди кьабулзава. Гзафбурун сивера адан манияр халкьдинбур  хьиз чк1анва.
Генани алава ийиз к1анзава: мамрач Къазанфарбег Зульфикъарова хьиз  Эминан шииратдиз мад садавайни къимет гуз жедач. Ада кхьенай: «На куьк1уьрна, стха,- вун аллагьди хуьй!  Дели-диванадиз чирагъ,эй азиз!»
    - Ада квекай кхьизва?- жузазва генани Умарбея.
    -Эмина и фана дуьньядикай, халкьдин яшайишдикай ва инсанвиликай виревирдер ийизва. Ада гьак1 дуст-душмандикай, тарихдин вакъиайрикай, муьгьуьббатдикай  лап кьет1ен къайдада  ч1алар теснифзава . Лугьун лазим я, Эмин лап савадлу инсан я, гьавиляй ада вичин эсерар фарс,туьрк, араб ч1аларалдини туьк1уьрзава. Гьелбетда,  хайиди тир лезги ч1алалди ада кхьизвай шиирар халкьдин арада са куьруь вахтунда машгьур жезва ва, за винидихъ лагьайвал, абур манийриз элкъвезва.
     -Квехъ мад шаиирар авачни? – суалзава Умарбея.
    - Лезги халкьдихъ агъзур йисарин девирда гзаф шаирар хьана, амма  гзафбурун теснифар квахьна.  Абуру теснифзавай шиирарни фарс, араб ч1аларал тир. Халкьдин ч1ехи пай савадсуз тир, гьавиляй белки абур халкьдин рик1елни аламукьнач жеди. Етим Эмина сифте яз лезги ч1алалди ( хайи ч1алал кхьейбур мадни хьанат1ани!) шииратдин жавагьирар тесниф жедайди вичин ч1аларалди субутна. Гьавиляй ам халкьдиз гьакьван к1анда ва багьа я. Ам гьакъикъатдани лезги халкьдин ч1ехи шаир я.
    -Туьркиядани гзаф т1вар-ван авай шаирир ава,- давамарзава  Умарбея. – Ажеб жедай ам чи шаиррихъ галаз гуьруьшмиш хьанайт1а…
    - Гьайиф хьи , гьуьрметлу Умарбей, чи масан шаир чавай къакъатна ц1уд йисалай гзаф алатнава.
    - Багъишламиша, устад, заз чизвачир, вичиз женнет кьисмет хьурай, я аллагь,- Умарбея кьве гъил хкажна дуьа авуна.Гьадахъ галаз Ибрагьима ва
Эмирбегани дуьаяр авуна, Эминаз женнет кьисмет хьун аллагьдивай т1алабна.-Гила , гьуьрметлу ашукь, гьа вуна лагьайвал,  шаирдин са шумуд мани лугьун т!алабзава. Эвелдай туьрк ч1алалди лагь, ахпа, чун куь ч1алан везиндин гъавурда гьатдайвал, лезгидалди.
    - Башуьсте,- лагьана ашукьди саз хурудал хкажна.
    Ашукь Ибрагьима,  шегьердин гьакимди т1алабайвал, сифтедай туьрк ва ахпа лезги ч1аларал манияр лагьана.  «Фана дуьнья» мани кьве ч1алалди лагьайла,  Умарбея яргъалди капар яна ва «аферин шаирдиз» лагьана, мадни лугьун т1алабна.Гьа ик1 са  шумуд мани лагьайдалай  кьулухъ, ашукьди нубатдин мани «Туьквезбан» малумарна. Умарбея а саягъда дикъетдалди яб гузвай хьи, на лугьуди адаз гьар са  ц1ар эхирдай эзбер ийиз к1анзавай. Мани куьтягьайла, Умарбей к1вачел къарагъна ва ада ашукь Ибрагьим  къужахламишна.
    -Аферин, ашукь,  вазни и гуьзел сесиналди манияр лагьай, куь лезги халкьдин зурба шаир Етим Эминазни ихьтин жавагьирар теснифай.За умудзава, ихьтин  шииратдин кук1ушрив агакьай шаир халкьди садрани рик1елай ракъурдач.  Адаз къимет гележегди гуда. Адан ктабар чап авун, шиират хуьн куь халкьдин ч1ехи буржарикай сад я. За лагьайт1а, вуна инал лагьай ва хуралай чизвай шиирар заз кхьихь, абур за чи пешекаррив чап ийиз тада. Заз шиирар ва манияр гзаф к1анда, вун ватандиз хъфидайла са ц1уд ктаб за вазни багъишда, къуй  лезги шаирдиз чнани гьуьрмет ийизвайди адан ватанэгьлийриз  чир  хьурай.Вун фад хъфейт1а, за ктабар вахъ агакьарда.
    -Пара чухсагъул, агъа, чи шаирдиз ихьтин гьуьрмет авунай. Дагъустандиз хъфейла, за куь ихтилатар чи халкьдив агакьарда. Са шакни алач, чи халкьди вазни чпин патай  аферин лугьуда.
    _ Чна вун хьтин ашукьдизни савкьват гьазурнава, ам вав Эмирбега вахкуда. Вун  чи уьлкведа чна гьамиша шадвилелди кьабулда, ша чи патав чи рик1ер циц1и ийиз, ч1ехи шаир Етим Эминан манияр лугьуз.
    Гьакимдиз «сагърай» лагьана, Ибрагьим къецел экъеч1на. Адан гуьгъуьнал алаз Эмирбегни экъеч1на. Адан  гъиле парчадин турбада аваз чуьнгуьр ва са чанта авай (аквар гьаларай ада пул авай). « Ибур ваз гьакимди ганвай савкьватар я, зи савкьватар за вав пака вахкуда».  «Сагърай» лагьана, Ибрагьим карвансарадихъ  рекье гьатна.  Вичиз чара авунвай к1вализ хтайла, ада сифтени сифте парчадикай чуьнгуьр хкудна. Им халис ашукьрив жедай саз тир, амма адал туьрк ч1алалди къизилдин гьарфаралди кхьенвай: « Лезги шаир Етим Эминан ч1алар дуьньядиз машгьур ийизвай ашукь Ибрагьимаз Умарбеян патай». Ибрагьим лап цавук хк1уна, адан шадвилин кьадар авачир. Ашукьдиз чуьнгуьрар , сазар гзаф багъишайди тир, амма и саз Эминан мани  лагьай ашукьдиз я эхир. Ада саз куькдик кутуна лап ашкъидивди мад Эминан мани лагьана. Эминан маниди карвансарадилай алатна лезги чилин винел лув гана, ада ашукь хквезвайвиликай хабар гузвай. Кьилел Эминан мани алаз Ибрагьим ватандиз эглеш тавуна рекье гьатна.
   
                2018-йис, январь.