Ушхъухьэ къэмланжъый

Арап пшыс

Бэ дэдэ шIагъэу зы къэлэ бэдзэр горэм мафэ къэс сэдэкъэхэдз хьафизэ къытехьэщтыгъэ ыкIи нэшхъэеу куощтыгъэ:
- Хэтрэ цIыфи сэдакъэ къысерэтыри сынэпашъо къерэу! Хэти селъэIу, сэдакъэ къыситынышъ късэнэпэшъоонэу! Джыдэдэм сэ къышъуфэсIотэщт, мылкукIэ сызэрэнэйпсыягъэм нэшъу сызэришIыгъэр, дунэе нэфыр сымлъэгъужьэу сызэрехъулIагъэр…

ЫкIи хьафизым хъугъэ-шIагъэу ежь къехъулIагъэр къыIотагъ:
- Сэ сцIэр Абдулла, Багдад сыкъыщыхъугъ. Сятэ дунаир зехъожьым, мылкоу къысфигъэнагъэр мэкIагъэп, ау сиакъылынчъагъэрэ, сишъхьахынагъэрэ ащэхъу хэмылъэу, зэкIэ сIэкIэкIыгъ. Сишхьэгъусэ сигъэдаIуи къэнэжьыгъэ ахъщэмкIэ мэхъшитIу сигъэщэфыгъ. ЦIыфхэм хьылъэхэр афэсщэзэ сыпсэоу сыфежьагъ. ТIэкIу-тIэкIоу ахъщэ зэIузгъакIэщтыгъэ, баи сыхъоу сыфежьагъ ыкIи илъэс заулэ зытешIэм мэхъшэ тIокIиплIым сикараван нэзгъэсыгъ. Хьылъэхэр Багдад исщыхэти Барсэ икIи нэмыкI къэлэшхохэми сщэщтыгъэх.

Зэгорэм караваныр Багдад къэсфыжьызэ, зызгъэпсэфынэу гъогу ныкъом сыкъыщыуцугъ. Махъшэхэм лъахъэ атеслъхьи, хъунхэу стIупщыгъэх, сэ пчыхьэшъхьашхэ сшIынэу чъыг чIэгъым сычIэтIысхьагъ. ОшIэ-дэмышIэу къыздикIыгъэр сымышIэу лъэкурэ (карлик) сапашъхьэ итэу къэслъэгъугъ. КъысэкIуалIи сэлам зэтхыгъ. Лъэкурэр къызготIысхьагъ ыкIи сыкъыздикIырэмрэ сыздакIорэмрэ къакIэупчIагъ. Сэ джэуап естыжьыгъ, гъомлапхъэмкIи сыдэгощагъ. Джаущтэу чъыг чIэгъым тычIэсэу тыгущыIэщтыгъэ.

ЗэкIэм лъэкурэм къыIуагъ:
- Мылкушхо щыгъэбылъыгъэу зы чIыпIэ къушъхьэм иIэу сэшIэ. Уимахъшэхэм дышъэрэ, осэшхо зиIэ былым лъэпIэрэ атиз къэпшIыми, хэкIыгъэр къэлъэгъощтэп: плъытэн умылъэкIынэу бэ дэд.
А гущыIэхэр зызэхэсэхым, мылку лъапIэр къысIэкIэхьанэу лъэшэу шIоигъэныгъэшхом сызэлъиштагъ. Лъэкурэм селъэIоу сыфежьагъ:
-Къысэгъэлъэгъуи а чIыпIэр, зы махъшэ къыостыщт. Мылку лъапIэр телъхьи, тыдэми узфаем щэ.

- Пыутэу бэ дэдэ хъурэ баиныгъэхэр къызIэкIэбгъэхьанэу уфай, - джэуап къытыгъ лъэкурэм. – Уимахъшэхэм азыныкъо къызысэптырэ нэужым усщэнышъ мылку лъапIэр озгъэлъэгъущт.
«Мэхъшэ тIокIитIур естыми, адрэ тIокIитIум къатефэщт дышъэр зэкIэ сэщ пай, ари дэгъуба, - сегупшысагъ. – Сэмэркъэуа, къин пымылъагъоу ащ фэдиз былымшхо къыпIэкIэхьаныр!». Мэхъшэ тIокIитIур лъэкурэм естынэу згъэгугъагъэ.
Мэхъшэ тIокIиплIыр зы караван къэтшIи гъогум тытехьагъ. ПсынкIэу къушъхьэм тынэси тIокIэ куу шIункIым тыдэхьагъ. ТIуакIэр бгъузэм ишIуагъэ махъшэхэр рыкIонхэкIэ къин къафэхъущтыгъ, зым ыуж зыр итэу дэкIыщтыгъэх. Лъэкурэр апэ итэу кIощтыгъ. ОшIэ – дэмышIэу къызэтеуцуагъ.

- Мары тыкъэсыгъ, - ыIуагъ. – Уимахъшэхэр чIыгум тегъэгъуалъхьэхэри, хьылъэхэр зэратеплъхьанэу къэгъэхьазырых.
ЗэриIуагъэм фэдэу сшIыгъэ. Ежь тIэкIу ыпэкIэ лъыкIуати, къушъхьэ цэкIэ лъагэм нэси, къэуцугъ. ЕтIанэ чыпэ гъугъэ IэплI къыхьи машIо кIидзагъ. МашIом дэгъоу зыкъызеIэтым, порошок горэ хитэкъуагъ ыкIи Iушъашъэзэ гущыIэ заулэ къыIуагъ. ОшIэ-дэмышIэу, чIыгусысыныр къежьагъэм фэдэу, лъэкурэр зытет чIыпIэр къэтIыгурыгугъ, чэгъэ мэкъэшхо къэIугъ, машIор зыщыстыгъэ чIыпIэм дэжь къушъхьэр къыщызэгоугъ.

- Сауж къихь, - ыIуагъ лъэкурэм.
Чагъэм тыдэхьагъ ыкIи гъочIэгъышхо горэм тычIэхьагъ. Ащ сэ сынитIукIэ чIэслъэгъуагъэр! Дышъэ ахъщэхэр Iуашъхьэу зэтелъых, пхъуантэхэм дышъэ чъыгъэ такъырхэр адэтэкъуагъэх…Тхьэ, сэIо, слъэгъурэм гъунэ имыIагъэкIэ.
Зиакъыл зимыежьым фэдэу, сыIэтхъо-лъатхъозэ, былым лъапIэхэмрэ дышъэ ахъщэхэмрэ къэспхъуатэмэ сиджыбэмэ арыскоу сыфежьагъ. Ау лъэкурэм, пхъуантэхэмрэ, дзыо ушъагъэхэмрэ псынкIэу чIэсхынышъ ыкIи махъшэхэм атеслъхьанхэу къысиIуагъ.

Махъшэхэм атефэщтыр затетэгъакIэм, сигъусэ пхъуантэ горэм дэIаби, тыжьын къэмланцIыкIу къыдихыгъ, пыплъыхьи фэсакъыпэзэ иджыбэ рилъхьагъ. ЕтIанэ сIапэ ыубыти гъочIэгъым сыкъычIищыжьыгъ. ЧIы шъхьашъом тыкъызэрэтеуцоу, лъэкурэм гущыIэ горэхэр къыIуагъэх. ЧIыгур къэтIыгурыгугъ, чагъэр зэикIэу зэхэуцожьыгъ – тапашъхьэ итыгъэр къушъхьэ цэкIэ лъэгэшхор ары ныIэп.
Махъшэхэр ерагъэу къэтэджыжьыгъэх – ащ фэдизэу яхьылъэ онтэгъугъэ. ШIэхэу къушъхьэ тIуакIэм тыкъыдэкIыжьи гъогум тыкъытехьэжьыгъ.

- ХъяркIэ, насыпышIо охъу. Джы зэкIэмэ анахь бай дэдэ ухъугъ, - ыIуагъ лъэкурэм. Мэхъшэ тIокIитIур сикараван пигъэуи, Барсэ ылъэныкъокIэ ыгъэзагъ. Сэ адрэ махъшэ тIокIитIур Багдад къесфыжьагъэх.

Зы лъэубэкъу сыдзынэу игъо симыфэзэ сыкъызэтеуцуагъ. Нэйпсыягъэм илъэбжъэ папцIэхэм сыгу къафырзыгъ: «Лъэкурэм симэхъшэ тIокIитIурэ мылку лъапIэмрэ естыгъ. Сыдым пае ар сшIагъа? Сэр-сэрэу сызэтыгъожьыгъ, е-о-ой, насыпынчъэжъ! Сыда лъэкурэм ащ фэдиз мылку зэрищыкIагъэр. Зэгорэм сэр-сэрэу а къушхьэ тIуакIэри, мылкури къэзгъотыныгъэкIи мэхъуба ыкIи джащыгъум зэкIэри сэ сизакъоу къысфэнэщтгъагъэба?».

Симахъшэхэмрэ, мылкумрэ сыгу лъэш дэдэу зэракIэлъыгъужьыгъэм щэхъу хэмылъэу, сфэмыщыIэу къэзгъази, лъэкурэм сыкIэхьан сыгу хэлъэу ыуж силъэдагъ.
- Лъытэныгъэшхо зыфэсшIырэ лъэкур!- есIуагъ ащ. – О ушъхьэзэкъо гъогурыкIу, сыда зэрэуищыкIагъэр ащ фэдиз махъшэр? Ахэм Iофэу апылъыр пфэгъэцэкIэщтэп. ПшIы къысэптыжьымэ нахьышIу, о щэкIыри пфикъущт. СигъашIэм уишIушIагъэ сщыгъупшэщтэп.
Зы гущыIэ къымыIоу, лъэкурэм мэхъшипшIыр къылъыти, адрэхэр игъогу тыригъэхьагъэх.

Джы, дышъэхэмрэ хьылъэ лъапIэхэмрэ ателъэу, мэхъшэ шъэныкъо сиIэ хъугъэ ыкIи къызэхасшIэу сынасыпышIуагъ. Ау лъэубэкъу пшIыкIутфи скIунэу игъо симыфэзэ, нэйпсыягъэм ихьазаб щэчыгъуае сфэхъугъ: «Сыда мэхъшэ тIокI, е щэкI сIоу сыкIемылъэIугъэр! Ахэри къысфигъэкIотэ - ныгъэкIи мэхъуба. Сыда ащ фэдиз мылкуми ришIэщтыр?».

ИкIэрыкIэу лъэкурэм ыуж силъэдагъ ыкIи сыкIэхьи, есIуагъ:
- Пщыгъупшагъэп ныIа, мы махъшэхэр сэ зэрэсиунаехэр? Сэ ахэр зэсагъэхэри, узэрадэзекIощтри сэшIэ. О къин апыплъэгъощт. Джыри тIокI къысэтыжьи нахьышIу. О мэхъшипшIыри пфикъущт.

Лъэкурэм зи къыIуагъэп ыкIи мэхъшэ тIокIыр къыситыжьи, адрэ мэхъшипшIыр ыуж ригъэуцуи рищэжьагъэх. Ау сэ нэйпсыягъэм нахь лъэшэу сызэлъиштагъ. СелъэIоу сыфежьагъ къэнэжьыгъэ мэхъшипшIыри къыситыжьынэу. Лъэкурэм зы гущыIэ къыIуагъэп ыкIи къэнэжьыгъэ махъшэхэри къыситыжьыгъэх.

Джы зэкIэ симахъшэхэр къэсыугъоихи, зэкIэлъыкIокIэ гъэнэфагъэ яIэу згъэуцухи, сынасыпышIо дэдэу Багдад сыкIожьынэу зызгъэхьазырыгъ. ЗэкIэм тыжьын къэмлан цIыкIоу лъэкурэм иджыбэ рилъхьагъэр сыгу къэкIыжьи, сегупшысагъ: «Лъэкурэм, къысэмыдаоу, мэхъшэ тIокIитIум яхьылъэ лъапIэхэр зэрателъэу къыситыжьыгъэх, а къэмлан цIыкIури къыIысэрэха? Сыда ащ ришIэщтыр? Сэ къысшъхьапэщт – ащи ахъщэ ыуас».

Ау сызэрэгугъагъэу хъугъэп. Лъэкурэм къэмланыр къыситыгъэп. Сыд фэдизэ селъэIугъэми «хьау» ыIощтыгъэ. Сэ къэмланыр къысIэкIэхьанэу сызэрэфэягъэм нахьи нахь лъэш сыфаеу сыхъущтыгъэ. Ау лъэкурэр сIорэм къедэIужьыщтыгъэп ыкIи зи ымыIоу ыгъази игъогу техьажьыгъ.

Джы сыгу къилъэдагъ: «СыIушэп сэ! Ау къодыеу махъшэхэмрэ мылку лъапIэхэмрэ лъэкурэм къыситыжьыщтыгъэхэп; ежь нахь шIуагъэ зыпылъыр ыштагъ – ар къэмланжъыер ары. ЗэрэхъурэмкIэ, ащ мыльку лъапIэу дунаим илъыр зэкIэ игъэбылъхьагъ!»
Тхьацагъэм сиакъыл сщигъэугъ. Лъэкурэм ыуж зисыдзагъ, сыжэхэбани згъэщтагъэ:

- Къэмлан цIыкIури къысэт, армырмэ лIыгъэкIэ птесхыщт!
Ежьри зэрэсIэкIэукIэщтыр къыгурыIуи, тыжьын кэмланыр къысити IукIыжьынэу фэягъ, ау къэзгъэуцуи сеупчIыгъ:
- КъысаIу, сыд шъэфа мы къэмланжъыем кIоцIылъыр? Сыда шIуагъэу пылъыр?

- Мы къэмлан цIыкIум зыфэдэ къэмыхъугъэ вещесто кIоцIылъ. Ар зэрэбгъэфедэщтыр къыбгурыIомэ, зэкIэ мылку лъэпIэ дэдэхэр зыдэщылъ чIыпIэхэр плъэгъущтых, - джэуап къытыгъ лъэкурэм. Ащыгъум селъэIоу сыфежьагъ зэрэзгъэфедэщт шIыкIэр къысигъэлъэгъунэу. Бэрэ зи къымыIоу щытыгъ, ау сэ сыкIэдэущтыгъэ, згъэщынэщтыгъэ.
Аужыпкъэм къэмланжъыер къызэдихи, илъым IэхъомбитIур чIигъэби, псынкIэу къыхихыжьыгъ, зыгорэ Iушъэшъзэ къыIуагъ ыкIи сиджабгъу напIэ Iэхъуамбэхэр къыригъэчъагъэх

ЗэкIэм тыкъэзыуцухьэрэ къушъхьэхэр къызэIукIыгъэхэм фэдэу, дышъи, тыжьыни, зыфэдэ къэмыхъугъэ лъэпIэ зэфэшъхьафхэри зыдэщылъхэр къэслъэгъугъэх. Дунаим баиныгъэу телъыр зэкIэ джы къэсыугъоин слъэкIыщт, ау ари сшIомэкIагъ.
- НэпIэ сэмэгуми къыщыф,- пхъашэу есIуагъ лъэкурэм.
- Хъущтэп, - ыIуагъ, - джыри зэ нэм зыщыпфэкIэ нэшъу ухъущт,

Ау сэ сшIошI хъугъэп – сигъапцIэу, зыгорэ дэдэ сшIуиушъэфэу къысшIошIыгъ.
- Ар къысфэмышIэмэ, усыукIыщт!-сытекууагъ зысымышIэжьэу.
- Дэгъу, уилъэIу пфэзгъэцэкIэн, ау нэужым хэхъухьэрэмкIэ, пшъэдэкIыжь зыхьыщтыр оры, - ыIуагъ лъэкурэм ыкIи сисэмэгу напIи къынигъэсыгъ. Ар зэришIагъэм тетэу, дунаир шIункIыбзэ къэхъугъ. Нэшъу сыхъугъ.
Хъугъэр къызызгурэIом, лIыжъым ылъакъохэм зясыдзыгъ, сыпыхьагъ, селъэIугъ:

- ЗэкIэ симахъшэхэри, мылкухэри, къэмланжъыери осэты, къысфэгъэгъу, сынэхэм алъэгъоу къысфэшIыжь!
- УцIыф тхьамыкI! – ыIуагъ лIыжъым. – Сэ укъысэдэIугъэп, джы хэти ишIуагъэ къыуигъэкIын ылъэкIыщтэп. КъэбгъэшIэщтым нэйпсыягъэм нэшъу узщишIыгъэ мафэр бгъэещт.

Ащ нэужым зэкIэ мылъку лъапIэ зытелъ мэхъшэ караваныр зыдырищажьи укIыжьыгъ.
Бэрэ сыкууагъ, сыпыхьагъ ыкIи селъэIугъ лъэкурэм, гум сыримынэу, гъогу шъхьаIэм сынигъэсынэу, блэкIырэ караван горэм сыгохьан слъэкIынэу, ау сызэхихыгъэп.

Гъогушхор къысфэмыгъотыжьэу, гъаблэм сигъалIэу, сызэхэчъунтхъагъэу бэрэ къушъхьэм сыкъыщекIокIыгъ. ЕтIанэ блэкIыщтыгъэ караван горэм зыпысгъэнагъ, джащ щегъэжьагъэу, сэдэкъэхэдз хьафизэу дунаим сытет.
Сэ гущыIэ стыгъэ, сэдакъэ къысэзытырэр нэпэшъофао къызэзгъэонэу, сыпсэоу дунаим сытетыфэ синэйпсыягъэ ипшъэдэкIыжь схьынэу.
ЗэзыдзэкIыгъэр МатIыжъ Аминэт