Ж. Эгамбердиев Авлиё Аловуддин ковчин. Роман

АВЛИЁ   ОЛОВУДДИН   КОВЧИН
(тарихий роман)

Жамолиддин Эгамбердиев

Биринчи кисм.

I БОБ
Мискин ва мусофир етимлар

1550 йиллар. Бухоро шахри атрофи Ковчин кишлоги.
Хужа Султонбек савдогарнинг икки угли бор. Тунгичи - Жалолиддин, кичиги - Жамолиддин. Хужа Султонбек асосан Бухоро ва Самарканд уртасида катнаб савдо киларди. Бухорога келтирилган чорваларни сотиб олар, уларни бокар, улардан чиккан сут-катик, тери, ёг, жун ва бошка ярим тайёр махсулотларни Бухоро бозорига, кассобларига чармгарларига, пойабзал тикувчиларига, гилам тукувчиларига сотар. Бундан олган даромади эвазига Бухоро бозоридан газлама олиб Самаркандга бориб сотарди. Бухоро шахри ичида кассоблар, чармгарлар, гилам тукувчилар, этикдузлар орасида обруси баланд эди. Чунки, саховатпешалиги туфайли чорвадан олинган махсулотларни кутарасига уларга арзон сотиб юборарди.
 Султонбек жасур ва уддабуррон киши булганлиги туфайли баъзида узи билан олиб кетаётган туяга ортилган юклардан иборат турли туман моллар ортилган карвонга бошчилик хам киларди.
Ёши утган сайин Султонбек савдогарлик сир-асроридан вокиф килиш учун катта угли  Жалолиддинни узи билан олиб юрарди. Бундай пайтда Султонбекнинг кенжа угли Жамолиддин отасининг урнига колиб, Бухородаги ишларни бошкариб турарди. Султонбек кексайгач, йиккан мол-мулкини тенг иккига булиб угилларига таксимлаб берди.
Кунларнинг бирида кенжа угил Жамолиддин туш курди. Тушида катта дарахт ва нихол намоён булди. Тусатдан катта дарахт йикилди, кимдир ёш нихолни кучириб, анча олисга олиб кетиб экди.
Айнан уша тунда тунгич угил Жалолиддин хам туш курди. У битта катта  ва кичик кузани курди. Катта куза тусатдан йуколиб колди. Кимдир кичик кузани карвонга ортиб, бошка юртга олиб кетди. Кузанинг тешигидан унинг ичига самодан сим-сим нур ёгиб турарди. Шу тахлит кузанинг ичи арабча нурли ёзувлар билан тулаётганини курди.
Ака-ука туш курган пайт, шайтон занжирланган муборак рамазон ойи эди. Султонбек ва унинг угиллари сахарлик килиб бомдод намозини биргаликда укидилар. Ибодатдан сунг ака-укалар бирин кетин курган тушларини оталарига сузлаб бердилар.
Султонбек угилларини тинглаб, тушлар таъбирини изохлади:
«Куни келиб мен хам дунёдан утаман, икковингдан бирингнинг углинг ислом дини йулида юксак иктидорга эга, Авлиё булиб етишади. У кунни кимдир куради, кимдир курмайди. Менинг хам тушимда авлодимдан битта Авлиё чикиши хакида башорат булган».
Жалолиддин савдогарлик, баъзида карвонбошилик кила бошлаган паллада унинг Парвардигор угил ато этди. Болага Кобилбек деган исм бердилар.
Орадан турт -беш йил утди. Жалолиддин яна угиллик булди. Унинг исмини Косимбек куйдилар. Карилик гаштини сураётган Султонбек хаётда узини тутиб олган катта угли Жалолиддинга: «болам, энди уканг Жамолиддинни хам уйлантиришимиз керак», - дея  маслахат солди.
–Ха, албатта ота, Жамолиддинга кимни келин киламиз?
– Болам, ёдингда тут, биз туркийларнинг Иброхим авлодига мансуб  Ковчин уруги бой авлод кавмиданмиз. Бухорога Угуззар юрти Гузордан Арслонбек бобом туфайли келиб колганмиз. Насл-насабингни аралаштириб юбормасликни унутма. Шунга караб иш тутишимиз керак, укангни ковчин уругидан булган кизга  уйлантирамиз»,- деди.
 Ота-бола Жамолиддин учун ковчин уругидан булган Малика исмли кизга совчиликка бордилар. Хеч канча вакт хам утмай туй хам утди. Ёшлар бир-бирига мехр куйишди. Аммо, орадан бир йил утсаям Малика «огир юкли» булмади.
Бундан азият чеккан Жамолиддин бир туш курди. Тушида белига Куръон боглаб, уйдан бош олиб кетди. Бу тушнинг таъбири нима эканлигини билмай пешинга кадар уйланиб юрди.
Кейин эса курган тушининг таъбирини сураш учун отаси ёнига борди. Султонбек углини диккат билан эшитгач, Жамолиддинга деди: «Сенинг ёлгиз углинг булади. У ислом дини йулига кадам куяди, диндор инсон булади». 
Шунга ухшаш тушни Жамолиддин яна икки-уч марта курди. Лекин отасига айтишдан ийманди Жамолиддин бир куни отаси билан утирганида, отаси унга: «Болам, мен туш курибман. Тушимда гойибдан бир канотли фаришта учиб келиб сенга «дарвеш бул, дарвеш бул», деб беш олти марта такрорлаганини эслаб колдим», - деди.
Жамолиддин: «Ота, сиз курган тушни мен хам якинда бир-икки марта курдим, бунинг маъниси нима?»,-деб суради. У киши  «бу тушнинг таъбири, сен дарвеш булсанг, Худо сенга узи хохлаган фарзандни насиб килади»,- деди.
 Жамолиддин ота насихатига кулок тутиб кавмидаги барча якин кариндошларини йигиб, икки йил дарвешлик килиш нияти борлигини эълон килди. Йигилган барча кариндошлар Жамолиддиннинг дарвешлик йулига киришига каршилик килмадилар. Жамолиддин отасидан ок фотиха олиб, молу дунёсини отасига топшириб, орадан кирк кун утгач, Навруз байрамидан сунг Бухорони тарк этди.
Жалолиддин угли Кобилбек олти ёшга тулганида уни тахсил олиши учун мадрасага берди.
Жамолиддин дарвешлик кийимларини кийиб аввал Самарканддаги Шохи Зинда кабристонини зиёрат килди, кейин Китоб тоглари оркали Бойсун утди, сунг Шерободда имом Исо ат-Термизий ва бошка авлиёлар маконларини зиёрат килди. Кайтишда Гузорга келди ва Шайх Шахобиддин Ибн Умар ва Мусофир ота кабристонларини зиёрат килди. Бу пайтда Жамолиддин уйдан чикканига етти-саккиз ой булган эди.
Жамолиддин дарвешлик билан Гузорда турт ой куз ва кишни утказди. Навруз келди. Байрам утгач, Жамолиддин кетиш олдидан яна бир бор Шайх Шахобиддин Ибн Умар зиёратгохига келди. Шайхнинг рухларига атаб Куръон тиловат килиб, бир неча кун зиёратгохда тунаб колди.
Бир куни бомдоддан олдин туш курди. Тушида Шайх Шахобиддин бобо Жамолиддинга: «болам, сенинг бир йиллик дарвешлигингни Худо икки йил хисобига кабул килди. Сен кабристондан чикиб унгга, кейин тугрига караб юр, хароба бир уй ёнида 12-13 ёшлардаги, кизгиш отни ёнида бир болани учратасан. Уни узинг билан бирга юртингга олиб кет. Болага яхши муомалада бул, шунда Худо сенга угил фарзанд ато этади. Йиллар утиши билан сен асраган йигит углингнинг кунига ярайди»,-деди.
Жамолиддин урнидан туриб тахорат олди, намоз укиб булгач кабристондан чикиб, унгга, кейин эса тугрига юриб кетди. Анча юргач бир эски, бузилиб вайронага айланган уй атрофида от ёнида турган  болани учратди.
Жамолиддин болага караб: «Хой бола, исминг нима?» деб суради. Бола урнидан туриб саволга жавоб бермасдан, вайрона уйга кириб кетди.
Жамолиддин хайрон булиб, унинг изидан  кирди. Уйда бола тушакда ётган бемор онасининг олдида йиглаб утирарди. Жамолиддин салом берди.
Она саломни базур кабул килди. Бола Жамолиддинга: «Менинг исмим Кенжа» -деди. Она ёстикдан бошини бироз кутариб, киска-киска нафас олганча Жамолиддинга юзланиб деди:
–Эрим зиндонда улиб кетди, золимлар боламни хам зиндонбанд килмокчилар, углимни узинг билан олиб кет!
Аёл шу сузларни тугатган хамон калима келтириб жон берди.
Жамолиддин атроф-четдан ун беш, йигирма чогли одам йигиб, мархумани Шайх Шахобиддин Хазратлари кабристонига дафн этди.
Маросимдан сунг тунда Жамолиддин Кенжа билан Бухорога йул олди. Улар турт беш кунда Бухорога етиб келдилар. Жамолиддин узок айриликдан сунг ота-онаси, жуфти халоли, акаси ва бошка кариндошлари билан куришди.
 Султонбек катта зиёфат уюштирди. Жамолиддин Кенжани йи-илганларга  «шогирдим» деб таништирди. Султонбек угли колдириб кетган  омонат – мол-мулкни унга кайтариб топширди.
Жамолиддинга угли Кобилбекни Самарканддаги мадрасага тахсил олиш учун берганини, хотини яна бир ухил тукканини унинг исмини Турабек куйишганини маълум килди.
Кунлар кетидан кунлар, ойлар утди. Гузорлик Кенжа хам Бухоро  об-хавосига куника бошлади. Жамолиддиннинг хотини Малика хомиладор булди. Унинг хомиласи уч ойлик булганида, беш ойлик хомиладек ривожланганлиги бир муъжиза булди. Янгилик  кариндошлар орасида тез таркалди. Чакалокнинг тугилишига бир-икки ой колганида Султон  бобо,  Жамолиддин, Кенжа, етти ёшли Кобилбек, Малика хам бир кечада бир хил туш курдилар.
Уларнинг тушларида бир мевали дарахтнинг ёнидан нихол усиб чикди. Бироз вакт утгач нихолнинг атрофидаги катта-катта дарахтлар бирин-кетин йикилиб кетди. Кейин одамлар нихолни бошка жойга бериб юборишди. Нихол анча вактгача йук булиб кетиб, анча йил утгач дарахтлар ичида энг баланд, калин, мевали дарахт булган эмиш. Улар бу тушни бир-бирларига айтиб бердилар. 
Тушнинг таъбирини Султон бобо берди: «Тугиладиган чакалок якинларидан ажралиб, бирон киши билан узга юртга бориб колади. Кетганидан бошлаб бир неча йиллар мобайнида изсиз йук булиб кетади. Йиллар утиши билан аста-секин вояга етиб, буйи баланд, чиройли, жуссадор, бакувват ва одамлар орасида азизу мукаррам булиб етишади».
 Бу сузни эшитган барча якин кишилари Султон бобонинг айтганлари руй бермаслигини истаб кулдилар.
Орадан бир ой утди. Султон бобо, Жамолиддин, Кобилбек, Кенжа, Жалолиддин, Малика,  кискаси ун-ун беш нафар одам дастурхон буйида утирганларида гойибдан: «Углим Жамолиддин, тугилажак фарзандинг угил булади. У тугилгандан кейин кучкор суйиб, элга ош бериб, чакалокка Оловуддин деб ном куясан» деган садо эшитилди. Бу гойибона сузни утирганларнинг барчаси тиниы эшитди. Вокеа милодий 1572 йили кишда содир булди.
 Бир ой утгач, кишнинг чилласида Жамолиддин дарвеш хонадонида чакалок дунёга келди. Чакалок тугилган кеча Бухорода муъжиза юз берди. Ярим кечаси коронги тун ёришиб кетиб, совук хаво урнини илик, ёкимли хаво эгаллади.   
Жамолиддиннинг шогирди Кенжа  хужайинига тегишли куйлар орасидан катта кучкорни танлади. Уни  суйиб, «элга ош бераман» деганида Султон бобо углига: «Сен кучкор суйдинг, хаммасини узинг килишинг шарт эмас, бу менинг хам набирам, акикага мен хам уз хиссамни кушаман»,-деди. Бу гап-сузларни эшитган Жалолиддин билан Кенжа хам элга берилаётган  ошга уз хиссаларини кушдилар. Кучкор суйилиб,  элга ош таркатилиб, Куръон тиловат килинди. Султонбобо азон айтиб чакалокка Оловуддин деган исм куйди. Оловуддин тугилгандан кейин Худонинг иродаси билан кариндошлар уртасида хайрли ишлар юз бера бошлади.
Жалолиддин Самаркандда газлама дукони очди. У энди мол кабул килар, таркатар, ишларни бошкарар эди. Жамолиддин, шогирди Кенжа билан савдо ишларини йулга куйди. Уларнинг ниятлари факат Самарканд эмас, Амударёнинг нарёгига хам утиш эди. 
Оловуддин бир ойлик булганида Жамолиддин билан Кенжа Авгон юртига газлама, атлас-сурп олиб бориб, кайтишда куй ва эчки олиб келиш учун кичик карвон булиб йулга чикдилар. Карвонда унта савдогар бор эди.
 Жамолиддин ёшлигида отаси билан Авгон юртига борган, у ерда отасининг кадрдон дустлари бор эди. Жамолиддин Авгон юртига кадам босгач биринчи навбатда ота кадрдонларини топди. Улар Жамолиддин келтирган молларни тезда сотиб беришди. Жамолиддин ва Кенжа уйга кайтиш олдидан кариндошларга совга салом олиш максадида бозор айланиб юрганларида Эрон савдогарлари билан кушилиб келган 8-9 ёшлардаги болани учратдилар. Жамолиддин ва Кенжа боланинг иркит ахволини куриб, рахмлари келиб, у билан сухбат курдилар.
Боланинг исми Маъруф булиб, Эрондан экан. Ота-онаси бор, аммо уларнинг тирик ёки уликлигини билмас экан. Маъруф Эрондан карвон савдогарлари билан келиб, адашиб колипти. Энди эса шу ерда тиламчилик килиб кун кечираётган экан. Жамолиддин унга: «Сен агар биз билан кетишни истасанг, Бухорои Шарифга олиб кетамиз», -деди. Бола рози булди. Жамолиддин Кенжага: «Буни хам узимиз билан бирга олиб юр», - деди. Улар газлама, сурп, атлас, ипак ва шунга ухшаш керакли молларни харид килиб, тонгда карвон билан йулга чикиб, бир неча кунда Бухорога  сог-саломат кириб бордилар.
Султон бобо якинларини  йигиб зиёфат уюштириб, дастурхон ёзди.  Жамолиддин барча якинлари  билан куришиб чиккач, Маъруфни  уларга таништирди. Кенжа билан Маъруф Жамолиддиннинг хизматини кила бошладилар. 

***

Оловуддин тугилгач, Султонбек хонадонига файз ва барака кирди.  Лекин Султон бобо  бу холатни «бахт куши» кунганига, куш эса учиб кетишига киёслади.
Шундай булса-да ичидагиси юзага чикармасдан Оловуддинни суйиб эркалар, уни кутариб ховли айланар, уктин-уктин уни кучиб йиглаб олар эди. Сабаби, бу кунлар тугаб бахтсиз кунлар бошланса, кариндошларнинг Оловуддинга  нафрати ошиб, гудакни бошка юртга  бериб юборишлари  Султон бобонинг тушларида аён килинган эди.   
Оловуддин бир-икки ойлигида  тенгдошларига нисбатан буйи узун, бадани оппок, жасади катта, коши-кузи, сочлари коп-кора, пешонасида билинар билинмас арабча «Расулуллох», елкасида эса «Субхоноллох» деган ёзувлар бор эди. Бу ёзувларни аввалига Султон бобо пайкади, кейин Малика, Жамолиддин, Жалолиддин, Кенжа, Кобилбек ва якин кариндошлар  хам бунга амин булишди. Оловуддиннинг пешонаси  кенглиги, коши калинлигини таъкидлаб Султон бобо:  «набирам Оловуддин келажакда  ислом динининг етук  алломаси булиб, Ковчин уругининг  бой авлод кавмига  куёв булади»,- дея башорат  килди.
Орадан олти ой утди. Султон бобонинг тунгич угли Жалолиддин  Бухородан  Самарканд сафарига отланаётганида, отасидан дуо олиш учун унинг ёнига кирди.
 Султон бобо гудак Оловуддинни куйнига олиб, суйиб-эркалаб утирган экан. Жалолиддин отасини хушнуд килиш максадида, «полвонни менга берингчи, мен хам бир кутарай»-деб болани олиб тиззасига куйди. Шу пайт Оловуддин амакисининг этагига  сийиб  куйди.  Жахли чиккан амакиси  жиянини  Султон бобонинг  куйнига каратиб отиб юборди. Бу вокеа тусатдан булгани учун Султон бобо Оловуддинни ушлаб кололмади. Бола бобосини куйнига урилди-ю боши билан пастга агнади ва огрикдан йиглаб юборди.  Султон бобо углига:  «Болам,  бу хали норасида гудак, у хали хеч нарсани билмайди, бу ишинг яхши эмас»,- деди.
Жалолиддин бир нима демокчи булди-ю, отасини хафа килиб куйишдан ийманиб индамай ташкарига чикиб кетди. Султон бобо  углининг  изидан:  « Болам, Оловуддинга  Худонинг назари тушган, бу ишинг учун Худонинг кахрига учраб колма, кечирим сура»,-дея  бакирганича колди. Савдогар Жалолиддин эса тажанглик билан отасига кулок солмай, чикиб кетди.
У уша куниёк карвонга бошчилик килиб, Самаркандга йул олди. Эртаси куни йулда, Жалолиддин тусатдан вафот этди. Карвон эса изига кайтди. Карвондагилар Жалолиддиннинг молларини Султон бобога топшириб,  угли оламдан утганлигини айтдилар. Султон бобо якинларига одам юбориб, жанозага чакирди. Кариндошлар Султон бобо бошчилигида  Жалолиддинни сунгги манзилига  кузатдилар. Орадан яна бир ой утгач, Жалолиддиннинг хотини хам дунёдан куз юмди. У аёлни хам  тупрокка топширдилар.
***
Кунлар утиб, Жамолиддиннинг икки шогирди хам Афгон юртига бордилар. Улар бозорни айланиб юрганларида йигирма беш-уттиз ёшлардаги бир кишини  учратдилар.  Кенжа ва Маъруф халиги кишидан  керакли нарсаларни  савдо килдилар. Халиги кимса  уларга: «Менинг исмим  Хакимбек, халойик мени «сехргар Хакимбек» деб атайди»,- деди.
Улар хам узларини таништирдилар. Хакимбек уларни уз уйига мехмонга таклиф килди. Уларнинг олдига етти-саккиз ёшлардаги успирин бола чой кутариб келди. Хакимбек уларга кириб келган  болани «бу менинг углим Махмуджон. У беш ёшидан менинг кулимда  укиб, сехр йулидан  сабок олди, углим  Махмуд хам мен каби  сехргар булди», - деб таништирди. 
Гурунг кизигандан кизиди. Хакимбек аслида араб булиб, Багдодлик экан. Ирокда унинг катта мол-мулки хам бор экан. Кенжа ва Маъруф узаро дустлик алокаларини янада мустахкамлаш ниятида Хакимбекка караб: «Таксир,  углингиз Махмуджон бизга ёкиб колди. Рози булсангиз олиб кетсак, Бухорони томоша килдириб, кайтишда олиб келамиз»,- деди. Хакимбек уларга каршилик килмасдан, розилик берди. Улар тонг сахар Махмудни узлари билан олиб Афгон юртидан Бухорога караб йулга тушдилар.   
***
Гузорга етиб келгач, карвон савдогарлари чойхонада дам олиб утирганида чойнакда чой олиб келаётган Махмуд сирганиб кетиб чойнаги билан Кенжага урилди. Кенжанинг кийими хул булиб кукраги куйди. Кенжанинг жахли чикиб,  Махмудни бир тарсаки туширди. Махмуд хам Кенжани   хакорат килди.
Кенжа ва Маъруф кечкурун уз айбини буйнига олиб, кечирим сураш урнига, узидан катта одамни хакорат килган сурбет бола Махмудни узаро мухокама килдилар ва уни шу ерда ташлаб кетишга келишдилар. Улар эрталаб Махмудни уйготмасдан уни Гузорга ташлаб узлари Бухорога йул олдилар. Бу вокеадан вокиф булган чойхоначи Неъматилла хотини ва икки  кизини олиб  савоб учун дея, уз уйини  Махмудга бериб, бошка жойга кучдилар.
Ёшгина сехргар  Махмуд ёлгиз узи яшай  бошлади. Кенжа ва Маъруф карвон савдогарлари билан Бухорога кайтиб келди. Жамолиддин уларни  кутиб олди ва молларни  кабул килди, савдо учун Кенжа ва Маъруфдан  хурсанд булди. Кенжа хамма билан сурашиб булгач, Султон бобони суради. Бу пайт унга Султон бобонинг дунёдан утганлигини айтдилар.
Бу сузларни эшитган Кенжа каттик кайгуриб, Султон бобонинг хакига Куръон тиловат килди.  Орадан киска вакт утиб, Оловуддин бир ёшга  тулди. Бир ёшга тулган булса-да, бехато гапирар эди. Оловуддин онасининг ва отасининг изидан эргаша бошлади.
Оловуддин бир ярим ёшга тулганида отаси  Жамолиддин  ерсаткок касалига  учраб, дунёдан утди. Оловуддин отасини сунгги манзилига кузатсин деган уй билан Кенжа уни кабристонга кутариб борди.
Жамолиддинни Суннатилла исмли якин дусти кабрга куйди. Кейин  кишлок имоми Жамолиддиннинг хакига Куръон тиловат килди.
Оловуддин  бир ярим ёшда булса-да,  барчанинг куз унгида кабрга багрини куйиб: «Субхон Оллох, бисмиллох» дея  кайта-кайта такрорлади ва «Оллоху акбар» деди.
Уйга кайтгач, такбир айтаётган гудакни кузатиб турган  Малика она  одамлар  орасига кириб, фарзанди Оловуддинни  кучоклаб, йиглаб юборди. Шундай килиб,  Жамолиддиннинг  улимидан сунг  Кенжа ва Маъруф  Бухоро бозорида  олди-сотди ишларини юрита бошладилар.  Султон бобо бойликларини  икки углига булиб берган эди. Шу тахлит Султон бобо ва унинг икки угли дунёдан утгач, уларнинг бутун давлати асосан Жамолиддиннинг хотини Маликага   колди. 
***
Орадан яна бир йил утгач, Оловуддин уч ёшга тулди.  Кенжа Малика она билан  маслахатлашиб, Маъруф ва мургак Оловуддинга укиш ва ёзишни  ургата бошлади. Оловуддин ва Маъруф Кенжадан сабок олишдан ташкари яна у билан бирга Бухоро бозоридаги савдо ишларига хам карашар эдилар. Аслида укиш, ёзиш ва савдо ишлари буйича Оловуддин Маъруфга нисбатан анча эпчил эди. Орадан олти ой утгач, Оловуддин арабча  укиш ва ёзишни мукаммал эгаллади. Кенжа бозордан топган пулларини Самаркандга, Жалолиддиннинг угли Кобилбекка юбориб турди. Бухоронинг узида эса  у Кобилбекнинг укалари  Косимбек ва  Турага  ёрдам берарди. 
Орадан анча  вакт утгач, Малика она огир дардга  чалиниб, Кенжа, Маъруф ва энагаси Зубайдаларни уз ёнига чакириб: «Кенжа, Маъруф, Зубайда – менинг сунгги васиятим – углим  Оловуддинни сизларга топширдим. Сизларни эса Худога», - деди ва кузлари ёшга тулганча Оловуддинга юзланиб: «Етимгина колаётган болам, илохим хамиша юксалгин. Худо сени уз панохида  асрасин!»- дея фарзандини багрига босган холда, кийналиб, калима келтирди. Сунг осонгина бу  ёруг оламни тарк этди. 
Маликанинг улими  уч углон  ва Зубайда  учун  огир зарба булди. Маликанинг кариндош-уруглари  жам булиб, уни сунгги манзилига  элтиб, жасадини тупрокка топширгач, унга Куръон тиловат килиб, ортга кайтдилар.
***
Орадан ойлар утди. Гуссага ботган гудак Оловуддин икки дусти билан бирга сабок олишда давом этди. Ота-она мехрига туймаган бола ота-онаси билан юрган тенгкурларини курганида уларга хавас билан бокар, тенгдошларининг оналари «мени хам чакириб ачомлаб куярмикан» дея мултираб бокарди. Буни курган энагаси Зубайда бурчакларга утиб йиглаб келар ва Оловуддинни багрига босиб упиб, турли туман ширинликлар билан сийларди.
Орадан олти ой утгач, Оловуддин уч ярим ёшга  тулди. Энагаси Зубайда хам тусатдан вафот этди. Уни хам сунгги манзилга кузатдилар.
 Оловуддинни яхши курган кишилар бирин-кетин бу дунёни тарк этаётганлигини кариндошларда унга нисбатан гайирлик уйготди. Энди улар Оловуддинни уйларига киритмай, болалари билан уйнагани кушмай куйдилар.
Кенжа, Маъруф, бегунох Оловуддинга нисбатан булаётган бундай совук муносабатга уч-турт ой тишларини-тишларига куйиб зурга чидадилар.
Кейин Кенжа ва Маъруф келишиб, Оловуддин билан биргаликда  бир карорга келдилар.  Гарчи  Оловуддин  эндигина турт ёшга тулган  гудак бола булса-да, бирок гам-андухларни кураверганидан дийдаси котган ва акли куп нарсага етарди.  Кенжа Оловуддиннинг розилиги билан унинг отасидан колган давлатнинг  ярмини Маъруфга хадя  килар экан: «Сен бу  ердан  уз юртингга кетавер, бу бойликлар  бирор кунингга яраб колар»,-деди. Маъруф уз юртига кетди.
Эртаси куни  Кенжа, Оловуддиннинг кариндошларини  йигиб:
«Мен уз она юртим Гузорга кетаман. Рози булсангизлар Оловуддинни хам олиб кетсам,-деди. Кариндошлар рози булишди.
Кенжа устозининг акаси Кобилбекка караб: амакинг  Жамолиддиндан  колган давлатни  ва унга тегишли  уйни  сенга топширдик,- деди.
Кобилбек  хали ёш бола булса-да, молу дунё ва ховлини  жон деб кабул килди. Улар яна Кобилбекка караб: «Амаким Жалолиддиндан  колган молу дунёни икки уканг  Косим ва Турага топширамиз, кабул кил»,-дедилар.  Кобил отаси Жалолиддиндан  колган, икки укасига тегишли булган мол-мулкни  хам кабул килди. Кенжа мол-мулкларни саклаганлиги, уларни купайтирганлиги учун хак талаб килиши мумкин эди. Аммо, узи мухтож булса-да орияти йул бермади. 
Кенжа ва Оловуддин узлари билан йулга етарли озик-овкат ва кийим-кечакларнигина олишларини айтдилар. Кариндошлар эътироз билдиришмади.  Улар «кеча Маъруф курук кул билан кетмаганлиги боис, Маъруф Кенжани Гузорда кутиб олса керак, уша ёкда Жамолиддиндан колган мол-мулкни узлари булишиб олишади»  деган фикрга боргандилар. Шу сабабли кариндошлар гудак Оловуддинга отасининг колган мол-мулкини беришни зарур деб топмадилар.
Пешин намозидан сунг Бухородан Гузорга караб йулга чиккан карвонда икки етим –  Кенжа ва Оловуддин бор эди. Улар ота-боболари юрти Гузорга караб кетяптилар.
Гузорда Кенжанинг хароба булса-да уйи бор. Узини хакини бировдан сураб ололмайдиган Кенжа энди мискин етимга,  Оловуддин эса мусофир етимга айлана бошлади.


II Боб
Сийлаи рахм шартини бузиш окибати
Кимки бой булишни, узок умр куришни истаса кариндошларига ёрдам килсин
(хадис)
1576 йил бахор. Гузор беклиги.
               Бу пайтда Русияда она томонидан Чингизхоннинг киёт уругига такалувчи Мамайнинг авлоди хисобланмиш Иван Грозний давлат тепасига келиб, тога томони кариндошлари кушини ёрдамида Козон ва Аш-Тархонни (1556 йил) эгаллади ва унинг хукмдорларини кувиб солди. Аштархон хукмдори Ёрмухаммадхон (Бухоро тарихида Аштархонийлар номи билан аталмиш сулоланинг бобоси) оила аъзолари билан уз кариндоши Бухоро хони Искандархон кошига келди.
Бухоро айни пайтда Туркистоннинг пойтахти сифатида шакллана бошлаганди. Бухоро тахтида туркий султонларнинг дастлабкиси хисобланмиш Угузхон авлодидан булган Чингизхоннинг катта угли Жулчихон авлоди хисобланмиш Шайбонийлардан булган Искандархон хукмронлик киларди. Искандархон иймонли, маданиятли, мохир дипломат туркий хонлардан эди. У уз кизи Зухрабегимни Ат Тархондан келган амакиваччасининг угли Жонибек Султонга бериб Дашти кипчокдаги туркий кавмларнинг хам мехрини козонди. Дашти кипчокдан келган мохир жангчилар ёрдамида Искандархоннинг угли Абдуллахон II нинг мохир лашкарбошилик кобилияти туфайли парчаланиб кетган Туркистон кайта тикланиб унинг чегараси Шаркда Кашкар билан чегарадош булди, гарбий чеккаси Орол ва Каспий денгизи сохилларигача борди. Хонликнинг шимолдаги чегаралари (хозирги) Туркистон ва Сайрамгача етиб, жанубда Хуросоннинг шаркий кисмини уз ичига олди. Янги Марказлашган давлат вужудга келиб, тинчлик ва осойишталик хукм сура бошлади. Шу боисдан Бухоро хонлигида бунёдкорлик ишлари бошланиб кетди.
Гузор уша пайтда беклик хисобланарди. Унинг пойтахти хозирги Октош, Кудук, Бутон кишлоклари худудида эди. Беклик атрофи баландлиги 2,5-3 метрдан иборат эниям 2,5-3 метр булган калин девор билан ураб олинганди.
Уша пайтда Гузор беклиги калъасидан туртта чикиш дарвозаси бор эди. Гузор беклиги шаркдан Яккабог беклиги билан, гарбдан Туркманистон чуллари, Мари, Керкигача, шимолдан хозирги Карши туманининг Хонобод кишлоги билан якунланган, жанубдан Бойсун тогларигача катта худудни эгаллаганди.
Гузорнинг мол бозори Туркистонда донги кетган бозор хисобланарди. Бу ер Бойсун, Авгон корамоллари, куй-эчкилари, туркман тулпорлари, Касби араби куйлари сотиларди. Куй эчки сурувлари таёк отиб, булинган кисми учун савдо килинарди.
Гузорда богдорчилик хам яхши йулга куйилганди. Ахоли ёнгок, олма, урик, узум, бехи, анор, гилос, олча, кароли, узумнинг хусайни нави етиштирарди. Узум ачиткиларидан шароб тайёрланарди. Гузор дехконлари полиз экинларидан ковун, тарвуз, ошковок, нухат, ловия, кизил лавлаги, пиёз, шолгом экардилар. Гурунч четдан келтирилган.
Беклик марказида хунармандчилик хам яхши йулга куйилганди. Беклик марказида атлас, шойи, бекасам, буз тукиш устахоналари мавжуд эди. Шунингдек жун гиламлар, тери ошлаш, пустин тикиш, махси-кавуш, жундан аркон эшиш, когоз ишлаб чикариш йулга куйилганди. Темирчилик махсулотларидан болта, арра, теша, кетмон, бел, урок ясаларди. Ун ишлаб чикарувчи тегирмонлар мавжуд эди. Курол-аслаха - камон, ук-ёй ясашарди.
Гузорда табиблик хам яхши ривожланган. Табиблар куричакларни даволашда касални камишдан тукилган буйрага бир неча кунгача ураб куйишган. Куричаклар ёрилиб захар танага таркалган. Кучли тана захардан омон колса яшаб кетган, аксарият бемор бу дарддан фориг булмасдан дорулфанога рихлат этган. Бундай касалларнинг ундан икки-учталари тирик колган.
Бавосир (гемаррой)ни от туёгини исфант билан бирга тутатишган ва махсус курси устига бавосири бор бемор утиргизилган. Бавосир гиёхлар билан хам даволанган.
Гузорликлар кумни эритиб шиша кузойнаклар ясашни хам билганлар. Шиша ойна ёгочдан ясалган туртбурчакли мосламага урнатилиб кулоклар оркали такилган. Хотинлар уз уйларида махсус доя аёллар ёрдамида фарзанд курганлар.
Гузорда уша пайт об-хавони тахмин киладиган китоблар булган. Бу китобларнинг асосий услуби кундалик асосида юритилган. Кунлик кайд этилган об-хаво беш ойдан кейин айнан кайталаши тахмин килинган. Шунга караб экин-текин ишлари амалга оширилган. Гузорда хат ташувчи махсус кабутарлар хизмати хам булган. Асосан бу услубдан карвонбошилар фойдаланган. Карвон уз йулида бирон фалокатга дуч булса, махсус кабутар оёгига хабар ёзилган хатни боглаб учирган. Кабутар узининг Гузордаги манзилига учиб келиб хабарни етказган.
Уша даврда Гузорда уттиздан ортик масжид фаолият юритган. Масжидлар унчалик катта булмаган, улар асосан пахса деворлар билан уралган. Бу масжидларда кундузлари угил болалар укиш ва ёзишдан сабок олганлар. Сабок нархи беш мис тангани ташкил этган. Киз болалар саводли отинойилар хонадонида дарс олганлар. Болаларнинг чармдан ясалган турва халталари булган. Бу турвада махсус китоблар олиб юрилган. Болалар ерда, жундан ясалган гиламларда утирган. Дарс пайтида сиёхга пат ботирилиб когозда ёзилган. Угил болалар боши узра домланинг «сабок» камчиси доим хавф солиб турган.
Кечкурунлари гузорликлар бирон-бир кишиникига йигилишиб сополдан ясалган кора чироклар ёругида китобхонлик, шеърхонлик килишган. Бу тадбирлар айникса киш фаслида сандаллар буйида марокли булган.
Бахорда ахоли уртасида далаларда аркон тортиш, кураш, купкари (кукбури), камон отиш, найза улоктириш, югуриш, кучкор, хуроз уриштириш мусобакалари булган. Болалар хакка чиллик, кувлашмачок уйинларини уйнаганлар.
Ахоли уст боши - эркаклар асосан бекасам яктак ва тунларда, аёллар бекасам, шойи атлас либосларда юрган. Аёллар паранжи ёпинмаганлар. Уларнинг бошларида доим румол булган. Румоллар пешонадан дурра шаклида ёки буйин оркасига тугиб уралган. Ёши катта аёллар, келинлар жияк ёпинганлар.
Беклик фукароларининг ичимлик суви уша пайтда хам муаммо булган. Гузор дарёси икки ирмокка булиниб оккан. Хар бир ирмок устида куприк булган. Шахар ичидаги хамма махаллада катта-катта ховузлар булган. Экин сугориш ва ховуз тулдириш хашар йули билан, дарё узанини тусиш хисобидан амалга оширилган. Хонадонларга сувлар тахтадан ясалган пакирларда ташилган. Бу ховузлардан молларни сугоришда хам фойдаланганлар. Ахоли сув солиги ва мол-мулк солиги тулаган. Гузорнинг хар туртала дарвозасидан кириш вка чикиш пуллик булган. Беклик худудида иккита катта карвонсаройлар булган.
Бекнинг уз навкарлари, миршаблари булган. Кози фаолият юритган. Жиноятчилар омма олдида махсус томошагохда жазога тортилган. Биринчи бор угирлик килиб кулга тушганларнинг дастлаб бош бармоги кесилган. Яна угирлик килса кули кесилган.
Баъзи холларда улим жазоси хам кулланилган. Мисол учун сохта танга ишлаб чикарган, одам улдирган жиноятчилар улимга махкум килинган. Улар осиб улдирилган, отга боглаб тортиб улдирилган, баъзида томошогохда эркин куйворишган, улар кочишга уриниб чопганларида, уларга отлик навкарлар хамла килиб килич билан уларни махв этган. Улим жазосидан енгилрок берилган дазоларини уташ шахар ичидаги зиндонда булган. Манзил колониялари уша пайтда хам булган, жиноятчилар арзон ишчи кучи сифатида жазони уташ учун Бухорога юборилган.
Кенжа Гузордан Бухорога кетганига  турт-беш йиллар булганди. Шу муддат ичида Кенжа анча узгариб кетди. Уни  кариндошлари хам таниши гумон. Сабаби, Кенжа Бухорода «егани олдида, емагани кетида» булганлиги  сабабли баданлари тулишган, юзлари окариб, муйлови сабза урди.
Улар Гузорга йул олган карвон билан биргаликда беш кунда кириб келдилар. Кенжанинг кулбаси аввалгидан хам харобалашиб, яроксиз холатга  келиб колибди. Уни тузатиш Кенжанинг ёлгиз узига огирлик киларди.  Кенжа ва Оловуддин  бир-икки кун шу хароба уйда тунашларига тугри келди.   Кенжа бу борада кариндошларидан мадад сурамокчи булди.
Икковлон биргалашиб Кенжанинг кариндошларидан энг бойи хисобланмиш Сафарникига бордилар. Бирпасда бошка кариндошлар хам шу ерда тупландилар. Аммо, хеч ким уларни танимади.  Устоз-шогирд  узларини уларга таништирдилар.  Улар Кенжани  танисалар-да,  бирок унинг юпун кийинганини инобатга олиб якин кариндошдек кабул килмадилар.
Куп нарсага тушуниб етган Кенжа  кариндошларига юзланиб максадини етказди:
– Мен сизларнинг кариндошингиз  Кенжа буламан. Менинг уйим  яшаб булмайдиган даражада яроксиз холга келганлиги  учун, менга ва  устозимнинг углига бошпана зарурлигини айтди.
Гарчи унчалик руйхуш бермасалар-да, етти-саккиз нафар кариндошлар  узаро маслахатлашиб, бир карорга келдилар.
Улар Кенжага караб: Биз сенга ётиш учун бошпана  топиб берамиз, бунинг эвазига сен ва ёнингдаги бола бизнинг хизматимизни киласизлар», - дейишди. 
Бу таклиф икковлонга маъкул келиб, рози булдилар.
Кенжа ва Оловуддинни хизматга олиш карори Сафар исмли кишига тегишли эди.  Сафар кариндошлар ичида  обру-эътиборга эга, кузга куринган, узига тук киши эди.
Кариндошлар Сафарнинг курсатган йулидан, айтган сузидан чикмас эдилар.  Чунки, Сафар бошка кариндошларга нисбатан анчагина адолатпеша инсон эди.  Сафарнинг сузига кура  кариндошлар Кенжа ва Оловуддинни  уз уйларида хизмат килиш максадида  кабул килдилар.
Кенжа ва ёш Оловуддин олти-етти ой мобайнида кариндошлар хизматида булдилар.  Кенжа ер агдарар, утин ёрар, молларга карар, Оловуддин эса гарчи турт ёшли мургак гудак булишига карамай, кучалардан утин терар, устоз-шогирд биргаликда далаларда  молларни бокишар эди. Кунлар шу зайлда утаверди, кунлардан бирида тонг сахарда Кенжа «Оловуддин хали гудак, чарчагандир, бир оз дам олсин»,- дея уни уйготмай, бир узи мол бокишга далага кетди.  Оловуддин хам хар куни барвакт туришга ургангани сабабли унча хам куп ухламай, Кенжа кетганидан сунг бир оз вакт утгач уйгонди ва Кенжанинг изидан бориш учун йулга чикди.
Шу пайт каердандир ун бир-ун икки ёшлар чамасидаги бир бола  Оловуддиннинг изига тушди.  Оловуддин олдинда илгарилаб борар, изига тушган бола эса пайдар-пай уни таъкиб килиб  келарди. Шу тахлит улар  Кенжанинг олдига етиб бордилар. Кенжа Оловуддинни деярли узидан ажратмай авайлар эди. Беш-олти  дакикалар  утгач, Оловуддиннинг  изидан тушган кичкина, рангпаргина, орикрок, сочсиз бир бола  хам  кути учган холда изма-из эргашиб, етиб борди. Кенжа уни, у эса Кенжани танимас эди.  Бола Кенжага караб:  “Мен сизнинг хужайинингиз Сафар амаки билан кушни тураман, мен хам сиз билан мол боксам майлими?”, деди.  Кенжа унга: “Агар ота-онанг  урушмаса, майли”, деди.  Бола унга жавобан ота-онасининг улиб кетганлигини айтди. Кенжа хам узининг ота-онаси йуклигини айтиб, болага рахми келди ва унинг хам узлари билан биргаликда мол бокишига рози булди. 
Учовлон бир ой мобайнида бир-бирларининг утмишларига кизикмай, тарихларини суриштирмай биргаликда мол бокиб юрдилар. Улар узаро яхши тил топишиб колдилар, барчалари нима хизмат булса бажарар, биргаликда ахил кун кечирар эдилар.
Шундай кунлардан бирида окшом пайти Кенжа билан янги келган бола якин сухбатдош булиб колдилар ва бола узининг исми Махмуд эканлигини айтди. Кенжа эса узининг Бухорода булиб, Маъруф исмли киши билан бирга бир марта афгон юртига борганлигини, у ердан  Махмуд исмли  болани олиб келиб, у билан урушиб колганини ва уни Гузор карвонсаройида ташлаб кетганлигини ногахон, билмай айтиб куйди.
Махмуд эса Кенжага ота-онаси афгон юртида колиб кетганлигини, уларнинг хали тирик эканлигини, отасининг исми сехргар Хакимбек, узининг исми эса сехргар Махмудхон эканлигини, Кенжани эса каерда курганлигини эслолмай хайрон булиб юрганлигини  сузлаб берди. 
Бу сузлардан сунг  Кенжа узи йул куйган хатосини тушуниб етди ва болага узининг айбига икрорлигини айтиб, булган вокеаларни батафсил сузлаб берди ва Махмудни ота-онаси олдига олиб боришга ваъда берди. Оловуддин эса бу сухбатдан мутлако бехабар эди. Чунки у хали анчагина ёш булганлиги сабабли кундузги  хизматларни бажарганидан сунг каттик чарчаб, ухлаб колганди.
Уша кундан бошлаб Махмуднинг калбида Кенжага нисбатан кучли гараз пайдо булди. Кенжа кунгли тозалиги ва уз айбига икрор булиб, килган хатосидан пушаймонлигини тан олганлиги учун Махмуднинг  кора ниятли, догули эканлигини, энди унинг гаразгуй душманга айланганлигини, хатто, хаёлига хам келтирмади ва ундан асло ёмонлик кутмади.
Махмуд эса ёш булишига карамай, узидан ёши катта булган Кенжани улдириш пайига тушиб колди ва унга нисбатан сехру жодусини куллай бошлади. Махмуд сехргарнинг фарзанди булганлиги боис, одам хаётига чанг солиш сирларини отасидан урганган эди. Аммо, тажрибада синаб курмаганди. Шу сабабли отаси ургатган услубларни куллаб  Кенжани улдиришни ният килди.
Оловуддин охирги кунларда Махмуднинг Кенжага нисбатан ёвкарашини сезса-да, гап нимадалигини англаш учун ёшлик киларди. Учовлон биргаликда хизмат килишда давом этдилар. Улар кундуз кунлари мол бокар, ер агдарар, экин экар ва бошка юмушларни хам бажарар эдилар. Кеч булиб, окшом тушгач, Махмуд уз уйига кайтар, Кенжа билан Оловуддин эса кариндошларининг уйида колар эди.
Гарчи мехнатдан каттик толикиб чарчасалар-да, Кенжа Оловуддиннинг илмли булишини истаб, унга укиш ва ёзишни ургатиб сабок берар, Оловуддиннинг саволларига сира эринмай жавоб берар эди.
Бундай сабок мунтазам равишда, хар куни такрорланарди. Кенжа билан Махмуд кайтадан танишганларига икки ой тулгач, Махмуднинг  Кенжага нисбатан душманлиги булса-да, Оловуддинга нисбатан  бундай гарази йук, уни худди уз укасидек курарди. Кенжа бундан хабардор эди.
Шундай кунларнинг бирида, иш вакти тугагач, Кенжа ва Сафарбой бирга сухбатлашиб колдилар. Шунда Кенжа Сафарбойдан узларининг уйини тузатиб, уша ерга кучиб утмокчилигини, шу боисдан иш хакларини тулашини суради.
Сафарбой Кенжанинг илтимосини бажариб, уйни тиклаш ва таъмирлаш учун баланд эшик ажратди, уни урнатишга уста хам ёллаб берди. Кенжа хам усталар билан елкама-елка хизмат килди. Баланд эшик урнатилиб, томлар сувок килинди. Уй ва ошхона пастаккина булиб, куримсизгина учок билан тандир хам  ошхона ичига жойлаштирилди.
Сафарбой анчайин инсофли  одам булгани боис, Кенжага уйни таъмирлаш учун курсатган ёрдамидан ташкари яна еб-ичиш, кийим-кечак ва бир йилга етадиган озик-овкатлар сотиб олиш учун  алохида пул берди. Шундан сунг Сафарбой  Кенжа билан Оловуддинни рози килиб, уз кулбаларига кучирди.
Кенжанинг уз уйига кучиб утиши Махмуднинг гаразини янада оширди. У сехр куллашни янада кучайтирди.  Махмуд Кенжага нисбатан тез-тез беш-олти маротаба сехр куллади ва  сехрининг таъсирини Кенжанинг ахволидан кузата бошлади. Орадан ун беш-йигирма кунлар утгач, Кенжанинг ахволида жиддий узгаришлар юз бера бошлади. Кенжа  холсизланиб, хоргинлашиб, озиб, ранглари синикиб, кучсизланиб  бораверди.  Махмуд эса  «душманим хали хам сог-омон юрибди-ку, нега сехрим таъсир килмаяпти экан»- дея  яна сехр килишда давом этаверди.
Кенжа эса  «бу  енгил дард, толикишдан, утиб кетар»- дея узининг ахволига жиддий эътибор бермади.  Кейинига унинг ахволи тобора ёмонлашиб, хатто огирлашиб хам колди.  Унинг холидан хабар олган Сафарбой Кенжа учун табиб чакирди. Табиб Кенжани текширгач, унинг дарди ерсоткок касали эканлигини, бу дарднинг хеч кандай давоси йуклиги ва улим билан тугаши мукаррар эканлигини айтди.
Бундай хабардан гамга ботган Сафарбой Кенжага рахми келиб, унинг дардига даво йуклигини унга айтмади. Кенжа ундан табибнинг узи хакида нима  деганлигини сураганида, аксинча, у: «табиб Бухородан гиёх келтириб, сени даволар экан» - дея далда берди.
Кенжа бу гапга эътироз билдириб: « Сафар ака, мен эрта-индин бу  дунёдан утаман. Оловуддинни Сизга, Сизни эса Худога топширдим, шу гудакни эхтиёт килинг»,- деди.
Айтганидек, эртаси куни  Кенжа «ла илоха иллоллох, Мухаммадун расулуллох» дея баланд овозда йигирма маротабача калима келтира бошлади. Унинг овозидан Оловуддин чучиб уйгониб, куркиб кетди ва югуриб бориб Сафарбойни чакириб келди. Улар уч-турт киши булиб етиб келганларида Кенжа бечора хануз баланд овозда калима келтирар эди. Кенжани бундай аянчли холатда курган Оловуддиннинг ёдига отаси Жамолиддин, онаси Малика тушди. У устозининг улими мукаррар эканлигини пайкади ва узини тутолмай, жон талвасасида кийналаётган Кенжани  бориб кучоклаб олди. Кенжага кушилиб, Оловуддин хам калима келтира бошлади. Шу онда  жон беролмай кийналаётган Кенжа хам бирдан тинчиб колди. У жон таслим килган, дунёдан утган эди. Шундай  андухли дакикалар шурлик Оловуддинни ягона суянган тоги – Кенжадек мехрибон устозидан бевакт жудо килди.
Йигилганлар тупланиб, Кенжани сунгги манзилга, Шахобиддин кабристонига  кузатиб бориб, хали ун гулидан бир гули очилмаган навкирон Кенжа шурликнинг жасадини совук тупрок багрига  дафн килиб кайтдилар.
Шундай килиб, Оловуддин беш ёшга тулганида ме=рибон устози Кенжадан хам айрилди.  Бундай беозор, мехнатсевар ва одобли йигитнинг бевакт улими унинг кариндошларини хам саросимага солиб куйди. Улар Кенжанинг рухига чукур хурмат саклаганлари холда, Оловуддинларнинг уйида бир хафта давом этган  таъзияда иштирок этдилар. Бир лахзада узининг барча орзу-хавасларидан, хаётга булган интилишларидан махрум булган Оловуддин эса хали гудак булишига карамай, устозининг рухига нисбатан чукур хурмат саклаб, таъзияда гамгин ва тушкун кайфиятда утирди. Уз якинларидан жуда эрта жудо булган шурлик беш ёшли гудак бундай кутилмаган жудоликдан сунг тамомила саросимага тушиб колди.
Энди у етим бошини каерга уришни билмас, хатто тунлари ёлгизликдан, куркувдан кийналиб кузларига уйку келмас, тезрок тонг отишини кутиб кийналар эди. Тонг отгач эса каерга боришни, нима билан шугулланишини билмасди. 
Шу тахлит Оловуддин боши оккан тарафга юришга карор килди. У аста-секин юриб, Шахобиддин ота кабристонига етиб келди ва ичкарига кириб Кенжанинг кабри томон  юрди. Кенжанинг кабри ёнида бошка кабр йук эди. Оловуддин кабр тепасига бориб утирди ва кабрни кучоклаб, каттик куюниб, «Кенжа ака нега мени ташлаб кетдингиз»-дея аччик-аччик йиглади.
Кейин у йигидан тухтаб, устозига ургатган Куръон оятларини, унинг рухига багишлаб тиловат килди ва унинг барча яхшиликларини ёдга олди. Сунг кабристондан чикиб, боши оккан томонга  юрди.
Оловуддин йулда Махмудни учратди. Махмуд унинг каердан келаётганлигини  суради, Оловуддин устози Кенжанинг кабрини зиёрат килиб келаётганини айтди.
Махмуд унга: «утган ишни унут юр мен билан, мен хам сен каби етимман, хозир карвон савдогарларига чой дамлаб бериб юрибман, корнингни туйгазишга курбим етади»,-деди.
Оловуддин Махмуд билан бирга карвонсаройга борди. Махмуд карвонсаройда кимларгадир чой дамлаб, кимларгадир таом сузиб, майда-чуйда юмушларни бажариб юрди. Махмуд кун буйи шу тахлит дастёрчилик килди. Оловуддин эса Махмуд билан бирга кунини кеч килди.  Кеч кириб ишлар тугагач, чойхона бошлиги Махмудга нон ва егуликлар берди.  Махмуд бу нарсаларни олгач, улар йулга тушдилар.
Махмуд Оловуддинга узининг шу ерда хизмат килиб кун куришини, хизматлари эвазига шундай  егуликлар берилиши ва яна хак хам тулашларини сузлаб берди. Бу сузларни эшитган Оловуддин хам у билан бирга ишлашни истаб колди. Махмуд Оловуддинга:  «Истасанг, мен билан бирга ётиб кол» деб таклиф килди.  Бечора норасида гудак кувонганидан  «факат шу кечами ёки кейин хам ётсам буладими?»- дея суради. 
Махмуд унга «Узинг биласан» деб жавоб килди. Шу тахлит уларнинг йули иккига ажралиб, хар иккови хам уй-уйларига жунаб кетдилар. Орадан бир оз вакт утгач, кеч тушди ва Махмуд  чойхонадан берилган егуликларни олиб Оловуддиннинг хужрасига келди. Улар бу улушни уртада тенг бахам курдилар.  Овкатланиб булгач, Махмуд Оловуддинга бу дунёда хеч ким очидан хам, ёлгизликдан хам улмаслигини, яшаш учун курашиш зарурлиги хакида сузлади.
«Шу кундан эътиборан мен сени  укиш ва ёзишга ургатаман, сен укиш ёзишни ва ёлгиз ётишни урганасан»-деди.  Унга жавобан Оловуддин: «Мен арабий укиш ва ёзишни биламан, буни менга Кенжа амаким ургатганлар, лекин ёлгиз ётишга хали урганмаганман»,- деди.
Шу сухбатдан сунг улар  бирин-кетин уйкуга  кетдилар. Эрталаб уйкудан тургач, Оловуддин Махмудга туш курганлигини сузлаб: “Тушимда Кенжа  амаким Сизга караб хафа булиб турган эмишлар” деди.
Махмуд Оловуддин курган тушининг маъносини англаб етмасин деган максадда унга: “Кенжа амакинг мендан умидвор булгандир, унинг хакига Куръон тиловат килдиришим, яна мол хам суйдириб,  эл-юртга худойи килишим керак”, деди. Оловуддин Махмудга ишга кетаверишини, узи бориб Сафар амакисидан ёрдам сурашини айтди.
Махмуд эса Оловуддинга “Сен хали ёшсан, бировнинг ёрдами билан берилган эхсон  кабул булмайди деб эшитганман, яна улардан ёрдам сурамаслик керак. Сен билан мен бирга узимиз эплаймиз”,- деди. Бу таклиф Оловуддинга маъыул келди.
Оловуддин билан Махмуд Худо йулига эхсон килиш учун,  мол ва гуруч ва шунга ухшаш  керакли нарсаларни  харид килиш максадида ун кун чойхонада югуриб-елиб тинимсиз мехнат килдилар. Бирок, бу фурсат ичида ишлаб топилган хаклари  худойига мулжалланган махсулотларни харид килишга етмади. Кенжа тириклик вактида  Сафарбойнинг  Кенжа ва Оловуддинга берган улушини саклаб куйганди. Икковлон узаро маслахатлашиб, Кенжага аталган худойига уша улушни сарфлашга карор килдилар.
Эртасига эрталаб Махмуд чойхонага хизматга йул олди. Оловуддин эса Махмудга сездирмай, Сафарбойнинг уйига борди. У булиб утган вокеадан Сафабойни  хабардор килди. Унинг сузларини эшитган Сафарбой кискагина килиб бир оз сабр килишларини суради.
 Оловуддин баъзи сабабларга кура у ердан уйига кечрок кайтди. Айнан уша куни Махмуд чойхонадаги хизматини хам ташлаб  Оловуддинга тегишли молларни  харид килиш учун  уйга харидорни бошлаб келган эди.  Махмуд  харидор  билан биргаликда Оловуддинни кутиб утирди. Оловуддин эса кечга якин келди. Шундай килиб, Махмуд ва Оловуддин Сафарбой берган бирорта хам нарсани колдирмай, барчасини арзон нархга бериб юбордилар.
Эртаси куни  Махмуд ва Оловуддин биргаликда чойхонага йул олдилар. Улар чойхонада хизмат килиш билан бирга  у ерга келган карвон эгаларидан  Кенжага аталган худойи учун  кучкор, ун, гуруч хамда шунга ухшаш зарур махсулотларни  харид килдилар  ва бу масалликларни  уйга олиб келдилар. Уйда улар анчагача сухбат куриб, сунг дам олдилар. Икковлон Сафарбойдан бемаслахат, узларича эхсон кунини белгиладилар. Сафарбой эса бундай ташкилий ишлардан бехабар эди.
Шундай килиб, Кенжага атаб килинган эхсонда кушнилар ва бутун махалла ахли иштирок этди. Кейин бу гапдан Сафарбой хам хабардор булиб колди. Элга килинган ош тугаб, хамма уй уйига таркалиб кетди.
 Сафарбой Махмудни ёнига чакириб: “Бу эхсонни кандай килдиларинг, ким сизларга ёрдам берди?” деб савол берганида, унга жавобан Махмуд: “Мен ва Оловуддин ун кун тинмай чойхонада хизмат килдик. Шу хизмат эвазига эхсон утказдик” деб ёлгон гапирди. Унинг бу ёлгонига Сафарбой ишонар- ишонмас кулиб куйди. Уша кеча Оловуддин ва Махмуд бирга ётди. Эрталаб Махмуд ишга кетди, Оловуддин эса Сафарбойнинг уйига йул олди. Сафарбой Оловуддинга: “Хайр эхсон учун пулни каердан олдиларинг?” деб сураганида Оловуддин унга булиб утган вокеани бирин-кетин батафсил сузлаб берди.
Кейин Оловуддин Сафарбойнинг молларини бокиш учун хайдаб кетади ва кеч тушишидан олдинрок уларни хайдаб кайтиб келди. Аксига олиб уша куни Оловуддин гафлат босиб бир куйни йукотиб куйди, бошкаси эса утлаб кайтгач, молхонада сабабсиз улиб колди. Бу кулфат етмагандай, Сафарбой хам каердандир кайфияти бузилиб, даргазаб булиб уйига кайтди ва табиийки бундай кунгилсиз хол учун аламини кимдандир олиши мукаррар эди.
Улиб колган куйни курган Оловуддин Сафарбойнинг олдига бориб, уни вокеалардан хабардор килди. Улар биргаликда молхонага келиб ахволни курдилар. Бундан Сафарбойнинг каттик жахли чикди ва  Оловуддинга «бунча кадаминг шум булмаса-я»-дея  камчи билан битта урди. Кейин молхонадаги куйлар сонини санади. Сафарбой куйларини кайта-кайта санаса хам хар сафар куйларнинг сони битта кам чикаверди.
Сафарбой газабланиб «бир кунда иккитадан куйимни нобуд килаверсанг, хонавайрон киласан-ку мени» -дея Оловуддинни камчи билан бошига, елкасига, белига, оёгига тинимсиз савалай кетди. Оловуддин айбдорлигини хис килиб шунча таёк есаям кочишга уринмади, тик туриб камчининг баданни узиб оладиган зарбаларини кабул килаверди. Нихоят Сафарбой уришдан тухтади ва Оловуддинга камчи учини каратиб деди:
–Биласанми, Сенинг ёмонлигингдан ота-онанг, устозинг бевакт улиб кетишди. Шумкадам! Шуртумшук, йукол кузимга куринма ифлос.
Хакоратларни хам эшитиб, хунг-хунг йиглаб утирган Оловуддин «мени кечиринг»-деди.
–Бор-э, йукол, сени кечирсам улган куйим тирилиб коладими? Кузимга куринма, -дея Сафарбой Оловуддинни кулидан ушлаб дарвозадан чикариб хайдаб юборди.
Оловуддин уйига бориб йиглаб утирганида Махмуд кириб келди. Оловуддинга караб: “Сенга нима булди, ким урди нега йиглаяпсан?” деб суради. Бечора жабрдийда бола: “Бугун Сафарбой амакимнинг молларини бокдим. Бир куйи улиб, бири йуколгани учун камчи билан мени роса савалади ва хакоратлаб, уйидан хайдаб юборди” деб айтиб турганида,  Сафарбойнинг узи  кириб келди ва Оловуддинни яна тарсакилаб ура кетди. Буни курган Махмуд тинчлик тарафдори сифатида икковининг орасини яхшилаш учун аралашди. Сафарбой эса Оловуддинни уришдан тухтаб, Махмудга караб: “Сен келгинди чурисан, сен хам етимсан, икковинг бир булиб мени улдирасанми, ё касдинг борми?” деб дук уриб,  Махмудни Оловуддиндан уч турт марта ортик урди ва уйдан чикиб кетди.
Иккови хам хакоратли сузлар ва таёк таъсиридан иштахалари йуколиб, кечки овкатни емасдан ухлаб колдилар. Эртаси куни Оловуддин на отасидан, на онасидан, ва на Кенжа амакисидан эшитмаган ёмон сузларни Сафарбойдек бир багритош одамдан эшитгани, у одамнинг бегунох бир бечора норасиданинг етим колганлигини юзига солиб, уринсиз хакоратлагани, беаёв калтаклаганлари калби шикаста гудакнинг янада баттаррок хурлигини келтирди. У Сафарбойникига бормай, уз уйидан хам чикмай,  отаси, онаси ва Кенжа амакисини кумсаб,  йиглаб утираверди.
Махмуд чойхонага бормасдан уйига бориб яна Оловуддиннинг олдига кайтиб келди. Оловуддин Махмудга: “Кулимдан келсайди, Сафарбойни улдирар эдим” деди. Махмуд хам Оловуддиндан Сафарбойга карши сузларни кутиб турган эди. Жабрдийда Оловуддиннинг бу сузлари Махмуд учун айни муддао булди ва: “Сен ховликма, узим Сафарбойни бир ёкли киламан” деди.  Оловуддин эса унга: “Мен хам етимлик аламини Сафарбой амакидан оламан” деди.
Оловуддин уйкудан турди, Махмуд эса уша кеча умуман ухламаган булса-да, бирок у узини ухлаганга солиб ётди. Уша тунда Махмуд Сафарбойга карши узи билган барча сехрларини ишлатди.
 Эрталаб улар нонушта килиб булгач, Махмуд ишга кетди ва кетишидан олдин Оловуддинга: “Эй укам, сен хам етим келгинди, мен хам етим келгинди. Утган кунни унут, Сафарбойнинг хизматини кил, хаммаси уз йулига тушади” деди.
Тунда Махмуд Сафарбойни отига, отини эса Сафарбойга карши булиши учун сехр килган эди. Шундай килиб, Оловуддин уша куни Сафарбойникига кириб борди. Сафарбойнинг кайфияти яхши эди, Оловуддинга яхши сузлаб, ундан кечирим  суради.
Ун кун давомида Оловуддин Сафарбойнинг молларини далада бокиб юраверди. Махмуд эса чойхонадаги хизматини килаверди. Иккови хам эрталаб туриб уз ишларига кетар,  иш тугагач, кечки пайт учрашар эдилар. Ун кун давомида Махмуд Оловуддин  оркали Сафарбойникида кандай узгаришлар булаётганлиги хакида хабардор булиб турди.
Шу давр мобайнида Сафарбойнинг хаётдан ва атрофидагилардан кунгли совиб, хамма нарсадан умидини узиб, улимни буйнига олиб, барча одамларга нисбатан купол муомала киладиган, курс, аламзада булиб колди. Сафарбойнинг узи хам бу ахволдан хайрон булиб, тушкунликка тушиб: “Балки етимни уриб, хакорат килганим учун Худо мени жазолаётгандир” деган фикрга борди.
Сехр жоду огушидаги от Сафарбойга буйсунмади Сафарбой каттик жахли чикиб камчиси билан конталаш килиб отни урди. Шу орада каердандир Оловуддин отхонага кириб келиб колди. Сафарбойнинг кузи Оловуддинга тушди ва тусатдан шурлик болани савалай кетди. Махмуд хам ишни эртарок тугатиб кайтаётиб, Сафарбойнинг кучасидан утаётганида катта одамнинг каттик бакираётганини ва ёш боланинг йиглаётганини эшитиб, Сафарбойнинг ховлисидаги отхонага кириб борди. Сафарбой Оловуддинни урганини курди ва Сафарбойга караб: “Етимни уришга нима хаккингиз бор?” деб бакирди. Бу сузни эшитган Сафарбой Махмудни хам урди. Махмуд узини унглаб олди ва каердандир кулига тушиб колган таёк билан Сафарбойнинг бошига уриб, бошини ёради. Оловуддин эса укиниб йиглаб, жонхолатда кучага кочишга улгурди. Махмуд Оловуддиннинг кочишига ёрдам берган эди.
Шу тахлит Оловуддин Сафарбойнинг кушнисини молхонага бошлаб келди. Бу етмагандек, конга беланган Сафарбой отини ечиш учун унинг олдига борди. Асов от хам гуё Сафарбойнинг кахр-газабга тулганини хисобга олгандек, худди кимдир отнинг кулогига атайлаб олдиндан айтганидек, аёвсизлик билан эгасининг бикинига тепди. Тепкининг  каттик зарби Сафарбойнинг жигарини эзиб юборди. Шунда кушнилар табиб ва кози одамларини чакиртирдилар. Куп вакт утмай хамма етиб келди. Козининг одамлари Махмудни олиб кетди. Табиб эса Сафарбойни текшириб куриб, унинг жигари каттик эзилганлигини, тузалиб кетиши мушкуллигини  айтди. Табиб айтганидек, Сафарбой уша тундаёк оламдан утди.


Рецензии