Глава 1. Обзор тематики курса

Параграф 1. Агляд тэматыкі курса.

1.1. Наступствы сацыялагічнага невуцтва:
у жыцці асобы і ў жыцці грамадства.

Кожны індывід — частка грамадства, і ніхто не можа сваёй
персонай падмяніць ні грамадства, ні тым больш — чалавецтва.
Па-за грамадства нованароджаны не можа стаць чалавекам, чаму
прыкладам лёсу рэальных, а не міфічных «маўглі» — дзяцей,
якія ў сілу розных прычын былі выхаваныя жывёламі: па-
давляющее большасць тых «маўглі», каго злавілі і спрабавалі
вярнуць да жыцця ў грамадстве людзей, — так і не змаглі адбыцца
у якасці членаў грамадства і неўзабаве паміралі. Гэтак жа і лёсы рэальных «рабінзонаў», якія апынуліся на незаселеных
астравах і ў адзіночку пражылі многія гады, у іх большасці
былі трагічнымі: многія дэградавалі як асобы і
не змаглі вярнуцца да жыцця ў грамадстве нават пры дапамозе пра-
фессиональных псіхолагаў і псіхіятраў.(*1)

(*1)Тое што апісваецца далей, вядома, не сітуацыя тыпу «рабінзон на не-
населеным востраве», але ў некаторых аспектах ідэнтычная ёй. «Комсо-
мольская праўда» 04.03.2013 г. апублікавала артыкул, азагалоўленую «У
Афгане знайшлі савецкага салдата, які прапаў 33 гады таму. Цяпер яго
імя Шэйх Абдула, і ён з цяжкасцю разумее рускую мову». У ёй апаве-
щается: «Бахретдин Хакімаў з Самарканда прапаў у верасні 1980 года
пад Гератом. У ходзе бiтвы вайсковец 101 мотастралковага палка быў цяжка паранены і не змог выбрацца да сваіх. Яго, з вялікай стратай крыві, падабралі мясцовыя жыхары, а пазней савецкага салдата ўзяў пад апеку старэйшына аднаго з мясцовых вёсак. Ён выходзіў
Бахретдина гаючымі травамі, а потым навучыў яго самога гаючай
навуцы, даўшы байцу новае імя — Шэйх Абдула (...) па-руску ён ужо дрэнна кажа. Пачаў успамінаць сваіх родных, блізкіх. Цяпер выйшлі на
яго сваякоў, рыхтуем сустрэчу. Калі ён пажадае вярнуцца, будзем
прадумваць і гэтую працэдуру. У Афганістане ён ужо быў жанаты, але су-
пруга памерла. Дзяцей няма, жыве вельмі бедна, лечыць людзей травамі. Але
пакуль ён не вырашыў, ці хоча вяртацца. Паглядзім»
(http://www.kp.md/daily/26040.5/2955638/).

Тым не менш, мноства людзей на працягу гісторыі пра-
жылі і жывуць цяпер свае жыцці, не ўсведамляючы ні свайго па-
тенциала асобаснага развіцця, ні характару арганізацыі жыцця сваіх таварыстваў і ўзаемасувязей індывідаў у іх, ні магчымасцяў
асваення патэнцыялу асобаснага развіцця і паляпшэння якасці
жыцця таварыстваў і чалавецтва ў цэлым на гэтай аснове.

Гістарычна склалася сацыяльная рэальнасць такая, што
усе такія людзі, па-за залежнасці ад іх сацыяльнага статусу, обре-
чены быць закладнікамі (а па сутнасці — нявольнікамі-рабамі)
памылак грамадскага самакіравання, злоўжыванняў сацыяльным статусам і ўладай з боку іншых людзей, што выклікае нездаволенасць жыццём пераважнай большасці з
іх. Гэта тычыцца як простага люду, так і прадстаўнікоў так
званай сацыяльнай «эліты», у тым ліку і прафесійных
палітыкаў і прадпрымальнікаў.

М. Е. Салтыкоў-Шчадрын пра гэта пісаў так:
«Мужык нават не баіцца ўнутранай палітыкі, проста таму, што не разумее яе. Як ты яго не донимай, ён усё-такі будзе думаць, што гэта не "унутраная палітыка", а проста боскае попущение, накшталт мору, голаду, паводкі з тою толькі рoзнiцою, што на гэты раз увасабленнем гэтага з'яўляецца патурання
пампадур(*1). Трэба, каб ён разумеў, што такое ўнутраная
палітыка? — на гэты конт меркаванні могуць быць розныя; але я, са
свайго боку, кажу прама: беражыцеся госпада! Таму, што
як толькі мужык зразумее, што такое ўнутраная палітыка — n-ini,
c'est fini!(*2)» («Помпадуры і помпадуршi»).

(*1)Гэтым словам. М. Е. Салтыкоў-Шчадрын называў дзяржчыноўнікаў —
адміністратараў-кіраўнікоў.
(*2)У перакладзе на беларускую мову «n-i-ni, c'est fini» азначае «скончана».

— Гэта значыць, М. Е. Салтыкоў-Шчадрын быў перакананы ў тым, што:
Калі грамадства будзе разумець, што такое «унутраная полі-
ціка», то стане немагчыма злоўжываць яго невуцтвам
у галіне сацыялогіі, з прычыны чаго непазбежна якасна
зменіцца і палітыка.

Але невуцтва ў галіне адэкватнай жыццёвай рэальнасці
сацыялогіі характэрна не толькі для простага люду, але і для
прадстаўнікоў так званай сацыяльнай «эліты». Герой аповесці А. П. Чэхава «Сумная гісторыя» — «заслужаны прафесар Мікалай Сцяпанавіч такі-то, тайны саветнік і кавалер; у яго так шмат рускіх і замежных ордэнаў, што калі яму даводзіцца апранаць іх, то студэнты завуць яго іканастасам. Знаёмства ў яго самае арыстакратычнае, па меншай меры за апошнія 25 — 30 гадоў у Расіі няма і не было такога
знакамітага навукоўца, з якім ён не быў бы коратка знакам».
У аповесці ён характарызуе сябе як «чалавека, якога лёсы
касцявога мозгу цікавяць больш, чым канчатковая мэта Мирозда-
ня». Яму 62 гады, і ён у стане цяжкай хваробы ацэньвае, у
увогуле-то ўжо пражытае, жыццё:
«Калі мне перш прыходзіла жаданне зразумець каго-небудзь або
сябе, то я прымаў пад увагу не ўчынкі, у якіх усе
умоўна, а жадання. Скажы мне, чаго ты хочаш, і я скажу, хто
ты(*1).

(*1) Гэта правільны падыход, паколькі рэальная маральнасць вызначае характар апрацоўкі інфармацыі ў псіхіцы асобы і характар
ўдзелу асобы ў жыцці грамадства, яе сумяшчальнасць і ўзаемадзеянне
з іншымі людзьмі, якія валодаюць цалкам пэўнымі асобаснымі
якасцямі. Пра гэта гаворка пойдзе ў наступных параграфах.

І цяпер я экзаменую сябе: чаго я хачу?
Я хачу, каб нашы жонкі, дзеці, сябры, вучні любілі ў
нас не імя, не фірму і не ярлык, а звычайных людзей. Яшчэ
што? Я хацеў бы мець памочнікаў і нашчадкаў. Яшчэ што?
Хацеў бы прачнуцца гадоў праз сто і хоць адным вокам взгля-
нуть, што будзе з навукай. Хацеў бы яшчэ пажыць гадоў дзесяць...
Далей што?
А далей нічога. Я думаю, доўга думаю і нічога не магу
яшчэ прыдумаць. І колькі б я ні думаў і куды б ні раскідваліся мае думкі, для мяне ясна, што ў маіх жаданнях
няма чагосьці галоўнага, чаго-то вельмі важнага. У маім прыхільнасці да навуцы, у маім жаданні жыць, у гэтым сядзенні на
чужой ложка і ў імкненні спазнаць самога сябе, ва ўсіх
думках, пачуццях і паняццях, якія я складаю аб усім,
няма чагосьці агульнага, што звязвала б усё гэта ў адно цэлае.
Кожнае пачуццё і кожная думка жывуць ва мне асабняком, і
ва ўсіх маіх меркаваннях аб навуцы, тэатры, літаратуры, вучнях і ва ўсіх малюнках, якія малюе маё ўяўленне,нават самы майстэрскі аналітык не знойдзе таго, што называецца агульнай ідэяй, або богам жывога чалавека.
А калі няма гэтага, то, значыць, няма і нічога» (ёсць выдзеленыя намі курсiвы пры цытаванні).

Гэта — споведзь у жыццёвай незадаволенасці, пры ўсёй знешне бачнай сацыяльнай паспяховасці. Прычына ж нездаволенасці таксама названая ў аповесці: лёсы касцявога мозгу цікавяць яго больш, чым канчатковая мэта Светабудовы. Г. зн. герой аповесці — прыдатак да свайго працоўнага месца і сацыяльнага статусу. У адрозненне ад мужыка, пра якога пісаў М.Е.Салтыков-Щедрин, герой аповесці А.П.Чэхава — «вучоны раб»(*1), і яго туга аб тым, што ён не адбыўся ў якасці чалавека, адной з прычын мае яго ж невуцтва ў галіне сацыялогіі і абмежаванні
сваіх інтарэсаў вузкім прафесіяналізмам, што па сутнасці і забівае яго ва ўзросце, калі казаць аб вычарпанні біялагічнага рэсурсу арганізма, — ранавата.
Далей А. П. Чэхаў працягвае:

(*1)У вершы А.А.Блока «Адплата» ёсць радкі: «Хто меч
скуе? — Не ведаўшы страху. / А я бездапаможны і слабы, / Як усе, як вы,
— толькі свядомы раб, / З гліны створаны і праху, — / І свет — ён
страшны для мяне». — Гэтая самаацэнка больш глыбокая, чым прызнання
героя «Сумнай гісторыі» А. П. Чэхава. І калі ў псіхіцы асобы ёсць
месца страху, то ў ёй няма месца Кахання — з усімі вынікаючымі з
гэтага факта наступствамі (глядзi Частку 4 цяперашняга курсу).

«Пры такой беднасці(*2) дастаткова было сур'ёзнага хваробы,
страху смерці, ўплыву абставінаў і людзей, каб усё тое, што
я раней лічыў сваім светапоглядам і ў чым бачыў сэнс і
радасць свайго жыцця, перавярнулася ўверх днами, разляцелася ў
шматкі. Нічога ж таму няма дзіўнага, што апошнія месяцы свайго жыцця я азмрочыў думкамі і пачуццямі, годнымі раба і варвара, што цяпер я абыякавы і не заўважаю світання. Калі ў чалавека няма таго, што вышэй і мацней за ўсіх
знешніх уплываў, то, права, дастаткова для яго добрага
катару, каб страціць раўнавагу і пачаць бачыць у
кожнай птушцы саву, у кожным гуку чуць сабачы вый. І
увесь яго песімізм або аптымізм з яго вялікімі і малымі
думкамі ў гэты час маюць значэнне толькі сімптому і
больш нічога.
Я пераможаны. Калі так, то няма чаго ж працягваць яшчэ думаць, няма чаго размаўляць. Буду сядзець і моўчкі чакаць,
што будзе» (ёсць выдзеленыя намі курсiвы пры цытаванні).

(*2) Беднасць ў тым значэнні, што індывід бедны усведамленнем сэнсу
жыцця як сваёй уласнай, так і грамадства і чалавецтва ў цэлым.

Гэта — і прысуд, і прызнанне ў тым, што ён — закладнік абставінаў, паходжання якіх не разумее; і ў тым, што ён не заможны як чалавек: годнасць чалавека — шырэй, чым прафесійная заможнасць, хоць, безумоўна, паняцце
«быць чалавекам» — уключае у сябе і быць грамадска карысным, што немагчыма без заможнасці ў грамадска добрай прафесіі.

Сучаснікі лічылі, што А.П. Чэхаў выказаў праз прафесара свае думкі. Калі бачыць у А.П. Чэхаве выразніка нораваў і ладу думак расейскай ліберальна-гуманістычнай
інтэлігенцыі канца XIX — пачатку ХХ стагоддзяў, то ў гэтым фрагменце выявілася тое, што прывяло да сацыяльнай катастрофы 1917 г., знішчэння і выгнання раней адукаванага класа з Расеі падчас грамадзянскай вайны.

Сацыяльная катастрофа 1985 — 1991 гг. таксама мела адной з
сваіх прычын нявуцтва ў галіне сацыялогіі як пераважнай большасці насельніцтва СССР, так і палітыкаў без падзелу іх на кансерватараў і рэфарматараў(*1).

(*1)Хоць мы не з'яўляемся прыхільнікамі «мраксiзма», у гэтай сувязі
працытуем Ф. Энгельса — аднаго з заснавальнікаў афіцыйнай
дзяржаўнай ідэалогіі СССР. У артыкуле «Знешняя палітыка рускага царызму» (ЧасткаI) ён між іншым выказаў адну з сацыякультурных заканамернасцей быцця чалавечага грамадства:«Гэта ператварэнне ў сваю супрацьлегласць, гэта дасягненне, у канчатковым рахунку такога пункта, які палярна процілеглы зыходнага, складае натуральна непазбежную лёсу дзеля усіх гістарычных рухаў, удзельнікі якіх маюць цьмянае ўяўленне аб прычынах і ўмовах іх існавання і таму ставяць перад сабой (у цытуемых тэксце «перад імі»: — наша заўвагу пры цытаванні) чыста
ілюзорныя мэты. «Іронія гісторыі» няўмольна ўносіць тут свае папраўкі» (Маркс К., Энгельс Ф. Сачыненні. — Выд. 2. Т. 22, с. 21. Ці
гл.: http://scepsis.net/library/id_757.html).
Інакш кажучы, «і рады б у рай, ды грахі не пускаюць...»

Г. зн. панаванне нявуцтва ў галіне адэкватнай жыцця сацыялогіі не толькі цягне за сабой незадаволенасць жыццём мноства людзей, якія сталі закладнікамі абставінаў, што з'яўляецца крыніцай паходжання пераважнай большасці хвароб(*1), але і стварае патэнцыял катастроф, якімі становіцца багатая будучыня гэтага грамадства.

(1*) На думку заходняй медыцыны да 80 % вядомых ёй хвароб носяць псіхасаматычнае характар: г. зн. спачатку узнікае нездаволенасць жыццём, з прычыны чаго псіхіка альбо прама генеруе хвароба,змяняючы фізіялогію арганізма; альбо зніжае актыўнасць імуннай сістэмы, што адкрывае дарогу пранікненню інфекцыі ў арганізм
звонку. Акрамя таго нездаволенасць жыццём, калі яна прыгнятае індывіда псіхічна, павышае рызыку бытавога і вытворчага траўматызму (у які пры памылках аператараў тэхнікі могуць быць ўцягнутыя і выпадковыя староннія), штурхае людзей на шлях наркаманіі і з'яўляецца галоўнай прычынай самагубстваў.

Можна знайсці прызнання ў сацыялагічным нявуцтве, выказаныя і палітыкамі, чыю заможнасць у такой якасці у большасці сваім не аспрэчваюць ні абывацелі, ні гісторыкі, ні аналітыкі. Вось два прыкладу:

-1- Прэзідэнт ЗША у 1945 — 1953 гг Гары Трумэн (1884 —
1972): «Дайце мне аднабаковага эканаміста! Усе мае
эканамісты кажуць: “З аднаго боку... з другога бакамі-
ны..."» (цытата з сайта газеты "Известия", верасень 2003 г.;
гл. гэтак жа: http://www.wtr.ru/aphorism/new56.htm). Г.зн. кансультанты ад эканамічнай навукі (а яна адна з галін
сацыялогіі) былі не ў стане даць здавальняючыя у
сэнсе іх кіраўніцкай заможнасці адназначна разумелыя адказы на пытанні, якія перад імі ставіў прэзідэнт ЗША, а сам ён не мог выкрыць іх скудоумие і
нявуцтва.
-2- В.С. Чарнамырдзін (1938 — 2010) у бытнасць  прэм'ерміністрам Расеі: «Хацелі як лепш, а атрымалася як заўсёды»(*2). Па сваёй сутнасці гэта — прызнанне ў глупстве ўсёй шчыра добранамеранай часткі палітычнай
«эліты» краіны: калі б палітычны курс выпрацоўваўся і
праводзіўся ў жыццё на аснове адэкватнай жыцця сацыялогіі,
то атрымлівалася б нават лепш, чым хацелі, і так было б
амаль заўсёды, за рэдкімі выключэннямі.

(*2)І гэта выказванне выклікае сустрэчнае пытанне: а сапраўды
ці хацелі? — Бо сябе і свае сем'і ўлада, не пакрыўдзіла: яны і
члены іх сем'яў па ўзроўні спажывання ў шмат разоў пераўзыходзілі на
працягу ўсіх гадоў хрушчоўска-брэжнеўскай эпохі, перабудовы і рэ-
формаў постсавецкіх часоў ўзровень спажывання пераважнай большасці насельніцтва краіны. Гэта акалічнасць дае падставу ў адпаведнасці з прынцыпам «практыка — крытэр ісціны» меркаваць, што «як лепш для народа» — яны не хацелі, а толькі дэкларавалі, але ў рэчаіснасці хацелі «як лепш для сябе», з прычыны чаго і атрымалася «як заўсёды» (перш за ўсё — для народа).