О важных фактах биографии Етима Эмина

ЕТИМ ЭМИНАН УЬМУЬРДИН ВАЖИБЛУ ДЕЛИЛАР

ХАЙИ ЧКА, ХАЙИ ВА КЬЕЙИ ЙИСАР. Етим Эмин гьина ва мус хана, мус кьена? – суалриз акьалтIай жавабар авач. Къе, хабардарвилин технологияр зарбадаваз вилик физвай девирда, гьар са делил (гьам чIуруди, гьам къениди) гьасятда справочникра, энциклопедийра, интернет-сайтра гьатзава, вири дуьньядиз чкIизва. Эгер са цIуд йис вилик чи гъалатIар чи арада амукьзавайтIа, къе абур дуьньядин информациядин системайри гьасятда вири инсаниятдал агакьарзава. Ахпа абур туьхкIуьр хъувун четин акъваззава. Месела яз, «Магьмудан официальный сайтда» Етим Эминакай ихьтин малумат гузва: «Етим Эмин – родился в 1838 году в ауле Ялджух. Рано осиротел (отсюда прозвище – «етим» – сирота). К поэзии Эмин приобщился еще в юные годы, когда, став мастером-каменщиком, в Азербайджане принимал участие в соревнованиях ашугов. Творчество Эмина оказало огромное влияние на все дальнейшее развитие лезгинской поэзии. Он умер в 1890 году».
Де аку, и малуматда шумуд гъалатI гьатнаватIа: 1). Етим Эмин Ялджугьа ваъ, Ялцугъа хана; («Ялджугь» туьркламиш хьанвай «Ялцугь» тIвар я). 2). Эмина «Етим» тахаллус (прозвище, лакIаб ваъ!) диде-буба фад кьейивиляй къачурди туш (абур рекьидайла Эмин акьулбалугъ жаван тир). Эмина «Етим» тахаллус вич устадвилин дережадиз акъатайла къачуна. Ханаринни беглерин, дуванбегринни чиновникрин зулуматдик квай кесиб халкьдин гьижран рикIин сидкьидай гьисс авур Эмина вичин кьилин везифа гьиссна: далудихъ къайгъудар галачиз етимвиле авай халкьдин векилвал авун, адан гъам-хажалатдикай, дерди-баладикай лугьун.  Гьавиляй Етим Эминакай халкьдин шаир хьунни авуна. 3). Етим Эмин 1890-йисуз ваъ, 1884-йисуз кьена. 4). Етим Эмин къванцин устIар тушир (адак харат устIарвал квай лугьуда), ада шиирар кхьиз Азербажанда ваъ, лезги чилел гатIунна. 5). Ада ашукьрин акъажунра са чIавузни иштаракнач – ам, чуьнгуьр ягъиз, манияр лугьудай ашукь тушир. Ихтилат физвай малуматдай, чаз аквазва хьи, кьве Эмин какадарнава (Ялцугъ Эмин ва Етим Эмин, кьведни ялцугъвияр: сад Ахцягь райондин, муькуьди – Куьредин). Ихьтин чIуру делилар чи къуншийриз гьинай гьатзава? Гьелбетда, чавай. Яъни чи културада къалпвилер гьатуниз рехъ чна гузва.
Етим Эмин гьина ва мус хана, кьена? – суалдиз ихьтин жавабар гьалтзава: Дагъустандин литературадин алманах (Цилинг, 1816-1878); М.Гьажиев (Ялцугъ, 1838-1878); А.Агъаев (Цилинг, 1838-1878); Гъ.Садыкъи (Ялцугъ, 1834,1838- 20.10.1884); Р.Гьайдаров (Цилинг, 1816-1878-далай геж тушиз); Ф.Вагьабова (Ялджугъ, 1838-1878); М.Ярагьмедов (Ялцугъ, 1838-1878); Г.Гашаров (Ялджугъ, 1838-20.10.1885); ирссагьибар (Ялцугъ, 1838- 20.10.1884).
Месела, Эмин хайи йис 1838 я лугьуз, М.Гьажиева гъизвай рекъем кьве делилдал къумп жезва: 1) 1928-йисан сифтегьан кIватIал шаир кьейидалай инихъ 50 йис алатуниз талукь яз акъудзавайди къейднава; 2) шаирдин мукьвабуру шагьидвалзавайвал, Эмин саки 40 йиса аваз кьена. Эминакай гзаф макъалайрин, «Введение в эминоведение» ктабдин автор Р.Гьайдаров инал гьахъ я: ихьтин веревирдер мягьтелардайбур я. Амма, са гьихьтин ятIани чарарикай, документрикай даях кьуна, гьуьрметлу алим вич ихьтин фикиррал къвезва: «Джелил огълы Севзиханан хва Мегьемед-Эмин 1816-йисуз Цилингрин хуьре дидедиз хана». Р.Гьайдарова и цIарарин керчеквал Эминан шиирар яз гьисабзава. Алимди вичин архивда авай гъилин хатIарин «Эдебиятдин кIватIалда» «1261 (1840) йисан тарих алай 19-чинал кьван Етим Эминан ирид* шиир ава», – лугьузва. А шиирар къ;ни майдандиз акъат тавунал гьайиф чIугуналди лугьун хьи, эгер чарарал дугьриданни 1840 йисан тарих алатIа, гьа ирид шиир бажагьат Етим Эминанбур жезва (а чIавуз Етим Эминан кьве йис жезва). Гьахьтин рекъемар алай шиирар гена Ялцугъ Эминанбур (тахмин. 1698-1712) хьун мумкин кар я. Амма гьижретдин 1261 йис юлиан календардин 1840-йис ваъ, 1882-1883-йисар (1261+622) жезва.
Етим Эминан уьмуьрдин рекъемрикай мукьва-кьилийрин фикир Меликов Эмина ва Ярагьмедов Ярагьмеда газетдиз гайи ачух чарче лагьанай: «Етим Эмин Ялцугърин хуьре 1838-йисуз хана ва 1884-йисан 20-ноябрдиз гьана кечмиш хьана, гьана кучудна».
Чаз аквазвайвал, фикирар, зендер пара ава. Анжах абурукай гьим таб, гьим керчек я? – суалдиз са жаваб авач. Амма и суалдиз жаваб гьа чи вилик ква, анжах чун адахъ дуьз рекье къекъвезвач. 1886-йисан агьалийрин кьадар-гьисабдин кьазвай ктабрик квай хуьрерин агьалийрин сиягьар тупIалай авурла, ихьтин фикирдал къвезва: 1835-йисуз ДаркIуш хуьруьн къазидин руш Лейли КIахцугърин къази Малла Агъашерифан хва Пашадиз гъуьлуьз физва (Агъ-ашериф вич Таймуразан хва тир). 1836-йисуз Лейлидиз аял (Шагьламаз) жезва. И йисуз Паша рекьизва. Таза аял хурухъ галай Лейли 1837-йисуз, М.-Гъ.Садыкъиди лагьайвал, «ирид хуьруьн кавха яз Ялцугъа ацукьай Савзихана» вахчузва. Лейлидиз Савзиханак 1838-йисуз Мегьемед-Эмин, 1846-йисуз Абдул-Мелик, 1852-йисуз Мегьемед-Неби жезва. Хуьрерин агьалийрин списокрай аквазвайвал, Шагьламаз дугъриданни 1836-йисуз хана. Агьалийрин гьисаб тухузвай 1886-йисуз 50 йисавай Шагьламаз Пашадхва КIахцугъа яшамиш жезва, ва ам Татарханрин хуьруьн къази я (адахъ араб чIалалди чирвилер авайдини къейднава). Гьавиляй Етим Эмин 1816-йисуз хана лугьун гьакъикъатдив стIу кьазвач. Диде гъуьлуьз фидалди ва я чIехи стха Шагьламазалай вилик Эмин хана, лугьуз чавай жедач. Гьавиляй Етим Эмин 1816-йисуз Цилингдал ваъ, 1838-йисуз Ялцугърал хана. Ялцугърин агьалийрин списокда Савзиханан рухваяр тир Меликан (4) ва Небидин (2) хазанра къалурнавайбур рушар туш (инал А.Гуьлмегьамедов ягъалмиш я: виликдай кхьинра дишегьлийрин тIварар ваъ, кьадар кхьидай). 4 ва 2 дишегьлийрин кьадар я (абурукай сад уьмуьрдин юлдаш, муькуьбур рушар тирди лугьуз жеда; а вахтара бязи итимрихъ 2-3 пабни хьун мумкин тирдини рикIелай ракъурна кIандач!)
КIЕЛУНИН ЙИСАР.
Эминан дах ирид хуьруьн къази Малла Савзихан вичин девирдин савадлу ксарикай тир, адахъ вичин хазандиз тухдалди фуъ гудай, веледриз хъсан чирвилер гудай мумкинвал авай. Эмина гьина, нин гъилик ва гьи йисара кIелна? – суалризни тайин жавабар авач. И кардин патахъайни гьар са алимди вичин фикир лугьузва: Гъ.Садыкъиди: Малла Савзихан (Ялцугъ), Хважа Мегьамед-эфенди (Кьеан), Абдуллагь-эфенди (Алкьвадар), Гьажи-Исмаил-эфенди (Ярагъ), Атлухан-эфенди ва Абдул-Гьамид-эфенди (Агъа-Кран). А.Агъаева: Мегьарам-эфенди (КIири), Агъамирзе-эфенди (Кьеан). Р.Гьайдарова: Савзихан (Ялцугъ), Алимет-эфенди (КIири), Гьажи-Мегьемед-эфенди (Кьеан), Абдулла-эфенди (Алкьвадар), Гьажи-Исмаил-эфенди Ярагъ).
Чи фикирдалди, Мегьемед-Эмина саки 10 йис жедалди вичин дах Малла Савзиханавай тарсар къачуна. Гуьгъуьнай, А.Агъаева ва Р.Гьайдарова лугьузвайвал, белки, ада КIирида Алимет-эфендидин гъилик кIелна. 12-13 йиса аваз Эмин Кьеандал Туквезбанан ва Агъамирзедин дах Хважа Мегьамедан медресадиз физва ва саки 15-16 йис жедалди ина кIелзава. Мумкин я, Туквезбанахъди авай майилар себеб яз, гада Алкьвадрал Гьажи-Абдуллагь-эфендидин медресадиз акъатзава. И чIавуз вичин дахдин гъилик Гьасанани кIелзава. 1855-1857 йисара Эмина чирвилер Вини-Ярагъдал Мегьемед Ярагъидин хва Гьажи-Исмаил-эфендидин гъилик давамарзава. 1857-1859 йисара Эмина Агъа-Крандал Малла Атлуханан рухваяр эфендияр тир Абдул-Гьамидан (...илимдин гьуьл, туна чаз теснифар камил...) ва Абдул-Вагьидан (...факъир-фукъарадин арха...) гъилик кIелзава. Гзаф делилар ва рекъемар чеб-чпив гекъигна, тупIалай авурдалай гуьгъуьниз, чун, Эмина гьи йисара ва гьина кIелнатIа жаваб гузвай, ихьтин фикиррал акъвазна:
Яшар (йис)     КIелай чкаяр Йисар             Муаллимар
10-далди    Ялцугъ     1845-1846       Малла Савзихан (дах)
10-12           КIири             1846-1848     Алимет-эфенди
12-15           Кьеан             1850-1853       Хважа Мегьамед
15-17           Алкьвадар 1853-1855       Гьажи-Абдуллагь-эф.
17-19           Ярагъ             1855-1857       Гьажи-Исмаил-эфенди
19-21           Агъа-Кран     1857-1859      Абдул-Гьамид, Абдул-Вагьид эфф.   
Кьеандал кIелдайла Эминахъ диде-буба амач лугьун шак гъидай кар я. И фикирдин терефдарри «Къарийриз» шиир успат яз гъизва. (Еридай аквазвайвал, ам Эмина кIелунар куьтягьайла ва Азербайджандиз фидалди кхьенва). Малум тирвал, Эмин са тIимил вядеда (мумкин я, 1860-1861 йисара) Азербажанда хьана. А йисара Эминан дах рагьметдиз фенва, адан хеве хазан гьатнава, кIелунар давамарункай вил атIанва. Туьквезбанни масадаз тухванва. Диде кьейила чIехи стха Шагьламазни вичин бубад хуьруьз, амлейрин патав хъфенай.
А вахтарин Азербажанда гьар жуьредин шаиррин кIватIалар, зарийядин межлисар авай: Бакуда «Межлиушшуара», Шарванда Сейид Азим Ширванидин кIватIал, Шушада Натавана ва Мир Магьсун Навваба тухузвай «Межлиси-унс» ва «Межлиси фарамушан». Мумкин я, Эминни и шаиррихъ галаз таниш хьун. Адан туьрк шиирар, белки, гьа йисара (ва я са тIимил фад) кхьейбур я.
ЭМИН ВА ТУЬКВЕЗБАН.
Туьквезбанахъ ва адан стха Агъамирзедихъ Эмин Кьеандал абурун дах Хважа Мегьамедан медресада кIелдайла таниш хьанай. 15 йиса авай жегьилдин рикI Туьквезбанал ацукьна. КьатIунар авай шумал гада, белки, рушан рикIизни чими хьанай. Мумкин я, Хважа Мегьамедаз Эминанни вичин рушан арада авай рафтарвал акуна, ва ада «барутни цIелхем» сад садавай къакъудун кьетIна. Эмин Кьеандилай хъфиниз мажбур хьана. Амма Эминан рикIелай кIаниди алатнач. Ашукь хьайи жегьилди вичин яр муьгьуьббатдин кьакьан цавариз акъудна. Вири уьмуьрда кIани ярдиз ашкъидин цIай кузвай рикIин ялавар багъишна. Эмина кIелна куьтягьайлани жегьилар чеб чпиз кьисмет жезвач. Туьквезбан масадаз тухузва («Вун жагъайдаз гъич ви къадир чизавач...»). Яргъал йисара кIанивилин тIал вичин рикIе хвейи («Ирид йис я, вун заз яр яз гъамиша...») шаир паталди Туьквезбан перишан манидиз элкъвезва…
А вахтара, шариатдин къанунралди, рушар гъуьлуьз 15 йисалай гузвай. Гьелбетда, яшар гзафриз 12-13 йисара авайбур тухудай дуьшуьшарни кьери тушир. Гадайризни 15 йисалай паб гъидай ихтияр авай. Амма мумкинвал авайбур фад эвленмиш жезвайтIани, гзафбуру мехъерин харжи кIватIна агудайдалай кьулухъ, 30-40 йисарив агакьайла мехъерардай.
Шаирдин кIватIалар туькIуьрай бязибуру ва Эминан птул Я.Ярагьмедова шаирдин яранбуба адан сифтегьан муаллим Кьеанви Агъамирзе-эфенди я лугьуз тестикьарзава. Амма Гъ.Садыкъиди и батIул фикир арадай акъудна ва Агъамирзе (адан чарарай аквазвайвал) Туьквезбанан гъвечIи стха тирди успатна. 1886-йисан агьалийрин кьадардин гьисабда Кьеанрин жемятдин сиягьда 53 нумрадихъ тIвар кхьенвай Агъамирзедин 40 йис я (ам суьргуьнда авайди къейднава). Эгер Агъамирзе 1845-1846 йисара ханватIа, адалай 2-3 йисан чIехи Туьквезбан тахминан 1842-1843-йисара хун мумкин я.
Гъ.Садыкъидин фикирдалди, Е.Эмина 1856-йисуз мехъер авуна. И рекъемдихъ галаз Р.Гьайдаровни рази я. Амма и йисуз Туквезбанан анжах 13 жезва. Са акьван дарвиле авачир Хважа Мегьамедаз 13 йисавай вичин руш фад гъуьлуьз гана элягъунин игьтияж хьунни мумкин туш.
Бязи ктабра, макъалайра, Эмин эвленмиш хьайи чIав 1856-1858-йисар къалурзава; и вахт А.Гуьлмегьамедовани тестикьарзава. Амма и фикир дуьз тиртIа, Къизхалум 1857-1858 йисара хун мумкин тир, ва гъуьлуьз фидайла (яъни 1883- йисуз) адан 25 йис жезвай. А.Гуьлмегьамедован «Эминаз сифте аял, Къизхалум, хьана тахминан 1858-1860-йисара» ва «Къизхалум садлагьай гъуьлуьз Ахнига фена тахминан 1880-1882-йисара» – фикирарни гьакъикъатдив кьазвач.
Чи фикирдалди, Эмин Туьквезбанал, вич 29 йиса аваз, 1867-йисуз эвленмиш хьана. (Сифте гъуьлуьз Туьквезбан 1860-1861 йисара фин мумкин я). Туьквезбаназ Эминалай кьве руш Къизхалум (1868-й.) ва Мислимат (1876-й.) жезва.
Эмин рекьидайла Къизхалум Ахнигви Алибегак гъуьлуьк квай, Мислиматан 7-8 йис тир. Чна тIвар кьур агьалийрин гьисабдик квай Ахнигрин сиягьда 32-нумрадихъ икI кхьенва: Алибек Рамазанан хва, 30 йис, адан хва Рамазан 2 йис, дишегьлияр 2 кас (белки, дидени паб, ва я рушни паб). АкI хьайила, Алибег 1856-йисуз хайиди жезва. Кьве йисавай аял фикирда кьуртIа, ам 29 йиса аваз 1883-йисуз эвленмиш хьана. Белки, а береда Къизхалуман 15 йис тир (Эмин месел алайвиляй, руш вядеда гунихъни вичин себеб ава).
КЪУЛЛУГЪ.
Етим Эминан яратмишунрал алахъзавай бязи пешекарри лугьузвайвал, Эмина саки 20 йисуз къазивал авуна. А.Агъаеван фикирдалди, Эмин къазивилин къуллугъдал 1862-1871 йисара хьана. Адан гъилик ирид хуьр квай: Ялцугъ, Кьеан, Бигер, Макьар, ХпитIар, ЦицIер, КIахцугъ.
Чи фикирдалди, Эмин къазивиле 1862-1873 йисара хьана, яъни къад йисуз ваъ, цIусад йисуз. "Дустариз", "Алагуьзли" шииррай аквазвайвал, 1870-1871 йисара ам къази яз ама. Амма 1874-йисуз ам къуллугъдал аламач. Эмин начагъ йисара (1873-йисалай) къазивилин везифаяр Гьажи-ТIагьир лугьудай касди тамамарна ("Вирт квахьайдаз…" шиир гьадакай я). Эмин рагьметдиз фейидалай гуьгъуьниз къази адан стха Меликакай жезва. Къазивилин къуллугъдал Эмин 1862-йисалай, Куьре ханлух урус пачагьлугьдин чиновникрин идарадик акатайдалай гуьгъуьниз, хьун мумкин я.
НАЧАГЪ ХЬУН ВА КЬИНИКЬ. Винидихъ тIвар кьур Дагъустан литературадин алманахда, Етим Эмин 1879-йисуз 63 йисан яшда аваз Ялцугърин хуьре рагьметдиз фена, кхьенва. М.Гьажиева 1878-йис къалурзава, и рекъемдал А.Агъаева ва Р.Гьайдарова къулар чIугвазва. Гъ.Садыкъиди, кьейи касдин мал терик ийидайла туькIуьрнавай документрикай даях кьуна, кьейи йисан маса рекъем, 1884-йисан 20 октябр, малумарзава. И рекъемдал М.Ярагьмедов ва шаирдин ирссагьибар рази я. Эминан вах Эйлихана (ам Къугъвандал гъуьлуьк квай) ирс пайдайла вичин ихтиярар стха Меликав вугузвайдакай кхьенвай чарчи (21.XI.1885) кьейи вахт са йисан яргъаларзава. Гь.Гьашарован фикирдалди, «Эмин 1885-йисан 20 октябрдиз рагьметдиз фена ва Ялджугъ хуьре кучуднава» (хуьруьн тIвар, гьелбетда, Ялцугъар я. – Ф.Н.).
Чи фикирдалди, кьейи йис тайинардайла ихьтин малум делилрикай ва документрикай хийир къачуз жеда: 1). Эмин кьейидалай гуьгъуьниз 7-8 йиса авай адан руш Мислиматал къаюмвал стха Мелика къачуна. 2). Мукьва-кьилийрин лугьунралди, Мелик вичин езнедивай, Эминалай гуьгъуьниз пуд йисалай кьена (1884 + 3 = 1887). 3). Мелик кьейидалай гуьгъуьниз Мислиматан къаюмвал округдин къази Алкьвадар Мегьемед-эфендиди кьачуна (адан паб Туьквезбанан халад руш тир). Къаюмдин хиве гьар йисуз дул-харжидин гьахъ-гьисаб кхьин авай. Садлагьай ихьтин гьахъ-гьисаб 1301-йисуз кхьенва. Яъни Мелик и ва вилик йисуз амач. Эгер 1886-йисуз Мелик сагъ ятIа, Эмин 1878-йисуз кьенвач (арада пуд йис жезвач).
Гьавиляй мукьва-кьилийри ва М.-Гъ.Садыкъиди лугьузвайвал: «…Етим Эмин 1884-йисан октябрдин 20-йикъа кечмиш хьана…» – дуьз яз акъатзава. (Кил.: Етим Эмин. Шиирар. Мах., 1980. 14-15 чч.). Аквадай гьалда, М.-Гъ.Садыкъидин фикирдал А.Гуьлмегьамедовни рази я: «…рагьметлу М-Гъ.Садыкъиди Эминан хайи ва кьейи йисарикай лагьай фикирар дуьзвилиз мукьвабур я». Амма А.Гуьлмегьамедова М.-Гъ.Садыкъидин гафарал къул чIугвазватIани, вичи маса рекъем, 1885 йис тестикьарзава. «Эмин 1878-йисалай гуьгъуьнай къенач», – Р. Гьайдарован и фикирдизни асас бине авач.
Гьа икI, чна гъайи делилрин бинедал алаз, мад гъилера къейд хъийин: Етим Эмин 1838-йисуз Ялцугърал хана ва 1884-йисан октябрдин 20-йикъа гьа и хуьре рагьметдиз фена. Кучудни гьа хуьре авунва.
Етим Эминан шииратдин йикъар тухун фадлай къейдна кIанзавай ва лап важиблу мярекатрикай сад я. Ихьтин йикъар зулуз, октябрдин вацра тухун хъсан кар жедай.

(2000 – йисан макъала. Кил. Нагиев Ф.Р. «Етим Эмин. Путь к истине». Магьачкъала, 2002. 12-29 чч.)
* Саки 50-йисалай артух Р.И. Гьайдарован архивда аваз хьайи Лезги шаиррин эсерар авай гъилин хатIарин алманахда (адаз КIиридай жагъай алманах лугьузва) Етим Эминан ирид ваъ, яхцIурни цIукьуд (шииррин кьатIар галаз – 59) шиир ава.

Фейзудин Нагъиев.
2002.