ЗАР КУБК1У КУЧ1АЛ

ЗАР КУБК1У КУЧ1АЛ
(роман)


І ТІараш я шабаш, ясана милицца я баницца


1. Лихуз гъягъюб

а) Дербент

– Лихуз гъяраза, шив!
– Фила?
– Магьа гьамус хьадукра, эвелцнин кьялхъян.
– …?
– Анапайиз!
– …?
– Ичв гъула Юхтрахъди.
– …
– Узуна, учвна, чан Ургъа язна.
– Уву думу Юхтрахъди мягъян!
– …?
– Думу ездиз лайикьур дар!
– Увуз гьапІри аьгъявуз?
– Ич багахьлу вуйиган! Узуз цІиб ерхьуру кІурана дугъкан ихтилатар?!
– Фу ихтилатар? Дугъу гьапІну?
– Элегруру, убгъруру, дилихруру, хулаз пул дархруру…
– Ари узузра ккунир гьацир кас вузуз!
– …
«Саб дарш саб учу тушвариъ апІидича! Узкан сар аьхю бандит духьну ккунду! Учу тушвариъ саб банк тІараш дапІнура девлетлу дархьиш хай гъюрдар! ЧІяаьн ибшри му гьюкумди алдатмиш апІуб!»

***

Яраккна гъушу Сеидуллагь, Аллагьверди халуриин улулукьди кьяляхъ гъюрур дайи. Дарди хьуз дугъан дергру бин гьадму гьялали хал вуйи. Думу чан вахтари марччлихъан вуйи, ва Сеидуллагьдиз, язна бикІрурра вуйиган, чаин улукьу гьядисйирикан иштагьниинди ктибтуйи.
– …
– Юхтрахъди лихуз гъягъюрза кІурава, язна. Юхтар йиз мирасра вуйиз, гъула жвира. Дугъан ляхнарикан: уларизра гъяркъИз, ибаризра гизафдар гъеерхьИз. Узуз уву, язна дугъахъди душну ккундайзуз.
– Ряжявяли– имикьарихьна дуфнайири чахъди гъач кІури аман– миннатар апІурайи.
– Магьа узу увуз кІурадарин, дугъахъди гъушиш, я милиццайиъ, я баниццайиъ ахъурву.
– Дугъу, Краснодарский крайдиъ ляхин ккабгнайиз, кІур…
– Сарун гъач кІурур адар, Аллагьверди халу. Жвув аькьюллу гъашиш, думура шул, ккунибкьан «шарш» гъипІу яшлу дарин!
– УчІврушнарикан аьр айирсир дар…
– ФукІа даршул…
– …

***

– …
– Дербентдизди уч хьуз йикьрар йитІнайич.
– Сарун фу ивза, жилир?
– Сакъал ктапІру машинкка анив?
– …
– Ручкана общий тетрадь?
– …
– Документарикан…Диплом гъадабгъидикІана?
– Лихуз гъягърурин думу гьаз …?
– …
– Ав, шли уву ляхниъ дерккур? Кепкерихъ лихидина?
– Думура дюз вуяв. Йиз адатІнайи китабарикан гъадагъидиза, тІагъри гъабшири урхури дахъуз. Челе «Шубубпи насилна», «ТІавакІ»!
– Пул шилхьан бисидикІан?
– Багъдайин жан сагъ апІри!
– Гьарган ихь адрубкьан Дашбег буржлуйинхъа ухьуз тувуз?! Дурарин ерина уву ишри…
– Дилихну гъабхиган тувдихьа.
– Гюлфизат кІурухъанмина, гьагърарра дигиш духьна.
– Хъа вари Ляхлуар буржар апІури гьадрарихьна гъюру, чпиз хулар апІуз ккунди айи Дашбегехьди апІуз гъидритди чпин гъазмайин зиихъ.
– Хьиди, дураризра хулар хьиди…, хъа ухьуси пулихъ мягьрум даришри чпи!
…
– Тувуннуз?
– …
– Тинди гьубкІди!
– Гьамкьан гъябгъюрайин рякъяриз?
– ЧІур апІидарза, шив, артухъ гъабхьиш!
– Саб жар ккурттар айиз… рабочйирра…
– ГьацІ пул, Мух, «ТІавкІигъ» гъивдиза, гьацІ кьючІакк!
– Аллагьисан ихтиятди гъуз, жилир – чІат-чІурдишву!
– Гьиринухди гъярайир вуза, вари ивнуш, сумкка хянаккинди див!

***

– …?
– Ва-а-а, Изам, гъафнуна? Хъа Юхтар халу нашдив?
– Думу мегьел хъуркьнадар.
– Гъул’ан удучІвнушкьан аьгъяйвуз?
– Накьишван учу гьадрарихь хьача Яракк, думура гьязур шулайи гъюз, сарун аьгъдарзуз. Дарфиди наана гъягъидихъа учв!
– Нагагь…
– Вахт ами, ккилигури гъуздихьа…
Автостанцияйин багахь чайханайиъ ккилигури деънайи Сеидуллагьдиз му гьял кьабулди адайи.
– Саб фу-вуш дубхьнашул, Сеид-халу, гъалабулугънаъ маахъан!
– Узу чІат дийигъидиза…
– Дийигъ, сасабсана чей заказ апІурхьа?!
– Мушвайишв, Изам, чей убхърушв дар!
– Даруган фици гъубгъунва?
– Узу гъубгъуб чей дариз, хъа – ичв папрус! Мушвайишв папрусхана ву! Аьгь апІуз шуладардузухьан!..
Филакьандиз ккилигури гъузрухъа Юхтраз – му гьич рякърушвариъкьан адар! ЙицІусабра шула… лисунра… лис’анра ибицну… амма думу адар. Шуббарихъан хъа ачмиш шулу.
– …
– Автобус адарди яягъди гъафунза Хивнакьан… Хивра адарди лисхъаннубдиъ еле-еле эунза… барбатІ ибшрувучв!
– Узхьан хъугъуз шуйкІан, Юхтар халу, уву Ярккан Хивнакьан гьаму гъагъи сумка кьял’индири гъабхну кІури!?..
– Дидин гьитІибкІуб фу ву: яни, саб пуз даршлу гьядисайигъ гъяхъюнзу…
– Гьадмура увкан ктабгъурайиб аьгъю шулу…
– Гьа-а-ан! Хпирин ушвниккан ккутІурччвнимиза… Гьамус гъабхьуб айин?
– Адар! Краснодардиз гъябгърубра гъубшнушул?
– Гьацира ухьу гъи гъягъюз ккайидар дайхьа! Ахъли Дербентдиъ гъузну ккунду: саб чарасуз ляхин айиз! Закур гъягъидихьа.
– Фу ляхин? Наан, шлихь?
– Йиз сар ужур дуст айиз, гьадгъахьна гъягъидихьа!

Яллагь гьамлансина аьхю сумккйирра хьади, тІурччвури ичІи хилар шубуб жандак «дустрахьна». «Дуст» уста ву, сач Юхтрахъди гъилиху. Мугъаз мура, шубриддиинна юкьурпирра хъчІюхюз ккунди а. Хъа, «дустру» кІул ккивундайи, шагьриъ дюднихъди ляхин айиз, кІури...
Гьаз кІул ккавундайкІан яраб? Аьгъю апІуз ккунийда!..
ЯрхибтІин – жикъиб, баркаллагь му «дустраз», «хялар» лайикь вуйибси кьабул дапІну, гвачІнин ухди, чав ляхниз гъягъяйиз, варидарихъди ушвра гьибтнийи...

***

– «Наан, шлихь?» кІурайва, Сеид, гъябкънийнуз, йиз гьюрматназ, йиз дустру ухьу фици гъаршулламиш гъапІнуш?
– Хъа узу фу кІурахъа? Чухсагъул чаз!
– Хъа узу накь саб бицІири кьан гъапІну кІури, узкан ккимидиси айвуз!
– Вадайзуз!
– Хъа узу кучІлар апІурайиси айвуз?
– Вадайзуз!
– Хъу узу уву алдатмиш апІурайиси айвуз?
– Вадайзуз!
– Хъа узуз му ляхнарикан вижна ктруганси айвуз?
– Вадайзуз!
– «Вадайзуз!» «Вадайзуз!» ари мидиз рихшандвал кІур!
– Хъа фу кІуза?
– Саб увуз зегьриман! Гъачай са-саб птуркка пивара гъадагъну эъдихьа!
– Узуз сариз Анапайизкьан шубуб птурка гьуркІдикІана яраб?!
– Хъа учу увуз гъадагъурайинхъа? – Сеидуллагьдин зарафатнан гъаври ахъу Изамдиз чан сижар-абайик хъана хъял капІуз кІури гьамцидарихъанди гьерху.
– Хъа шлиз? Ухьюгъ убгърур – сар узу!?
– Хъа учуз гьапІна дурубгъуз!?
– Сар – сижар-аба, сар – язна, ичв-учвхьан – начди!
Сеидуллагьди мици гъапиган, дурар кьюридра сабси чиб-чпихьинди гъилигу ва гъяаьлхъю.



б) Краснодар

«Неоплан» Краснодардиз рягьятди хъубкьу.
– Керим узуз аьгъюр дарзуз аьхир, Изам. Дугъу школа ич гъулаъ ккудубкІундайин?
– Думу хайлин увутІан аьхюр ву. УрчІвубна йицІубтІан ичв гъулаъ гъубхур дар.
– Филадихъанмина айир вуячв му мушваъ?
– Чан убхуз гъафир гьамшваъ гъузну ами. ЙицІихьур-кьад йистІан зина ву.
– Вуш думу ужуйи деъна мушваъ.
– Хъа гьаддиз дарин ухьу, тина гъягъяйиз, нагагь, АнапайиътІан гьамшваъ ужуб ляхин ади гъабшиш, Керимдихь дерграйиб.
– Увуз наънан аьгъявуз, Юхтар-халу, думу?
– Ургъа Гьясрат халурихь цІиб гъахьир дарза! Тухуму гьа!
– Шурахъди вуйидарра тухмарик кахьрайинхъа?
– Узу учвуси бачкІарна лакчар жара апІурайир дарза!
– Вуш, му ражари, «тухмик» кчІигуз ккундучуз, йипайчва!
– ЦІибди улх, гъач уву учухъди, швумал хьидара.
– Гъярхьа, «тухмар»!
– Сарун му, «тухум», «тухум» апІури, сикинра шулдар. Му писателарза кІурудариз саб гаф дееебхьри! Гъеебхьиш – Аллагь кюмек ишри!
– Кялхърайир дарза, я «тухум», кялхърайир дарза!
– Думгьа вуди!
– Я кас, «мирас» ишри!..

***

Саб гъюргъю йишваригъянзина гъушдар, гьациси кьяни гакІвлин хуларинхьинди гъафи Сеидуллагьдин айитІ: «яраб мурари узу наана хъади гъягъюрайкІан», кІурисикьан хиял ипу. Ми-мидар, илдигънайи гьуснайирстар кьюб калиткайиантина удучІвган, дурарин улихь «зурба» икир атІабццу: саб, заан кІул кьюб ликринди манзилнаъди мушваъ агъзурна сар, гьар хуларизди гъягъру урчІар а. Сари ракк абцциган, гьатмунурин хулан раккнихъ йивуру. Мушваъ саб архра а, ниъру ктисдар! Мархь дубгъну кьалу штари мушвайишв марцц гъапІиш – мурариз мутІан аьхю шадвал айисира дар. Ликар кьяниди, кчвурхури, хъчІихури диври душну ккунду, динагьлийири кІуруси: «сирарин гъядлансиси»!
– Я Изам, учу наана хъади гъярава?
– Гъачай учву узухъди…
– Я Юхтар халу, ухьу Керимдихьна гъярайидар дайин, магьа мучІура шула?
– Мушваъ ихь аьхюр Изаму, гьадгъу кІуруси апІидихьа…
– ЯзухъийкІана йиз: кьюр «аьхюригъна» гъяйи сар лукІран!
…
Юз дапІну, тинаси хьайи раккин тІапІу Изамдин кьяляхъди, ккалидорикк гужназ, сумккйир ккуршдаршра, му кьюридра ккучІву.
…
– Керим дома? – Гьелебелесен Изам накь чан Керим «дустрахъди» дяркъну имбуру хулазди ракк абццну сифте уларикк ккархьу сар кьантІасир дишагьлийихьан салам-калам дарди гьамци гьерхуз.
– Проходите. Сейчас. – Изамдин гьациб саягъназ вуйи жавабра аьшкьну гъадабгънайибсиб дайи.
– Гъачай, гъачай, гьаму хулазди... – Улариз зат дярякъдар кьабул апІурайиси, «Чук и Гек»–рин Гайдариз ухшар Керимди хялар, чарчар гьирхнайи саб бицІи хулазди гъурху.
Саб арайиланси устлиин «шюше» дийибгъу йирхьубсана хъади, лап исчІлидар, ичІидар, убзайиз ккилигурайи чІярттарсдар…
– …
– Я вот, без работы… – гъапи, Керимди дих дапІну духнайи кьюр урусликан сари. Дихра, апІуз, гьаз дапІнава йипа? «Тухми», саб ужуб ляхин ккунийдичуз гъапиган, аьгъяш гьамрариз ляхнар агъя, дарш му Краснодариъ гьич саризра аьгъдар дупну, духнайидар ву гьа!
«Шюшейиан» ичІидар ацІри, чІярттарин ушваризси дишла ичІира апІура йирхьурикан хьури!..
Шубубпи «шюше» шруш хътІюбкьюсира дарди саб гьялназ гъафи, Сеидуллагьди рюмка шид айи гажинси устлиин дивради гъябкъю кьюбпи урусли:
– А почему, Саид, ты не пьёшь?
Юхтру мугъахьди, гьацира гаф идидипрайирихьди пуз гъитдар, дишла чан рижв гъюбччву:
– А он писатель?
– Не может быть?
– Сейчас мы тебя докажем Сафокл! Саид, покажи твои книги! – Юхтар уьлюрхнайи, таза Америка абццрайиси.
…
– Видишь! В Махачкале издали!
– О чем они?
– Рассказы, да…
– Не бывает так, что писатель не пьёт! Он не писатель! Это кто–то другой?! И что, ему, писателю, с вами, рабочими, делать?!
– Саид, покажи твой паспорт!
– А действительно, Сократ, это он, автор, и с фотографией схож, а я не поверил!
– А почему Вы с ними?
– Трудное положение у меня в семье, бедствуем!
– А у нас писатели на «мерсах» катаются… всегда пьяные… и менты их не трогают!
– Сафокл, оставь его… Спасибо нашей хозяйке, вот и пирожки с капустой!..
– Сократ…
– Юхтар…
– Керим…
– Изам…
– Сафокл…
– Сократ…
– …
Аъ мурар, я чпи фу кІураш аьгъдарди, я чпиз кІуруб кІвак дибрисди, кІару кІирхъарси, пиприхкьана апІрур айиш гьиликъанча кІурубси, зиълан – жаглу дапІнайиси…
Сеидуллагь чан ахуз гъушу.
– …
– Сафокл…
– Сократ…
– Нуря…
– Коля…
– Ниндзя...
– …
Пагь, гъабшиб дар!.. Ужуди жибкІура «тухмари» «встреча»!..
…


в) Анапа

«Тухмиз» «тухмар» Анапайиз гъярайиб аьгъюкьан гъабхьундайи.
– Керимдин хулаъ ухьу гьапІнийи, Сеид?
– Уву, Юхтар халу, урсарихъди хъайиган узуз «Саид» кІуйва, хъа гьамус – «е» «Сеид»…
– Урус чІал’инди «Саид» дарин?
– Хъа урсарихьан «Сеид» пуз шулдарин?
– Я кас узуз фу кІурва…
– Узу кІурайиб гьадму вуйиз, Керимдин хулаъ гъабхьуб адайихьки?
– Аман уву даахнайва гьа…
– ГьапІунчва?
– Мурари, кичІигну гъапІдар… – Изамдиз чавра гъядайза пуз ккун гъабши.
– Увуна Керим дайнучва СафукІул дерккуз даршулайидар…
– Сакаратра хъюгърийи гьа…
– Вушра, пІакьар гъитІхъан сикинра гъахьнийида!
– Ва-а-а-а! Учву бегьем дявйир гъапІнучваки?
– Убгъуб хъайишвахъ дяви дарди…
– Гьамус наанди гъягъюхьа, Юхтар халу?
– Учву мегьерханай, узухъди гъачай… ляхин ккилибгура!..
– Наана гъярава?.. – Изамра ктисурадайи.
– Шулайиб хябяхъ… – Сеидуллагьди кІурамиди Юхтар багахь хьайи гастраномчикдизди учІвну шубуб «Балтика» хьади гьадму гегьди кьяляхъра утІурччву.
– Мавай, ургъай… Халу хъайишвахъ гучІ мапІанай!
– Жара бригадйири ляхнарин кьяляхъ ургъуру, хъа ихь бригадайи – ляхнар ккергъайиз! Му фици шула?
– Ма убгъ, увуз туврамиди… Му фици шулаш… Рази духьнайдуза… кІул ккадабгъну дуфназа кІури… азадвализ…
– Гьа-а-а, яв метлеб кІул ккадабгъуб вуйиз йипа? хъа – ляхин?
– Ляхин дарди яшамиш фици хьиди ухьу?
– Узу пиво убгъидарза…
– Уву арагъира убгъури гъябкъдар дарча…
Мурарин гъаншарихди гъафи милицейский УАЗ–диан кьюр укІу форма алидар удучІвубси, птурккйир уьлюргъюри вари кюче дибисну гъярайи му «аьжайиб мутмйирихьинди» гъафи ва чест тувну документар тІалаб гъапІу.
– Зачем?
– Вы нарушили общественный порядок!
– Какой порядок! Здесь порядок нету… – гъапи Юхтру, яни «учуз порядок рябкъюрадарчуз, дярябкъруб фици гъючІюбгъну?!» пуз.
– Ах порядка нет! – Милицйири кьюриддизра хъзигури улихь гьирчу.
Саиддик аьлхъюб кубчІву. Юхтар дугъахьинди кьяляхъ илтІикІу. Дугъахъди кьяляхъ гъилигу милицйириз Сеидра гьамус гъяркъю ва сумка проверка апІуз увура учухъди отделенияйиз гъач, гъапи.
– …откуда знаем что ты не террорист, много их в последнее время развелось, проверим, отпустим, а их ждет пятнадцать суток…
– За что?..
– За распитие спиртных напитков в не положенных местах, дорогой! – Чаз гьаци гъапиган Изамдин паргар зат мидарди ккадатІу ва чІуруди сижар-абихьинди ккалигу.
– А где такой порядок, покажи… – Юхтран жанди гъадабгъурадайи.
– В отделении, отец, в отделении, всю тебя покажет и разъяснить, отштрафуют, посадят…
– Это ни спирт… ни спирт… ни спирт…
– А что, лимонад, кока-кола?
– Просто пиво…
– Четырех процентный или семи?
– …
– Вот, товарищ майор, принимай новую партию…
Гужназ отделенияйин айитІинди урждарин рангар ккадатІнайи, хъа Юхтраз мютІюгъ хьуз ккунди адайи: дугъу чан ктІуршвурайи гафар апІурамийи.
– Сумки – на смотровой стол и каждый по отдельности…
Чан йишв’ин душваъ айи капитандиз деъ дупну, Майор, дежурный пультнахъан гъудужвну «наришителарихьна» гъафи.
Сеидуллагьдиз му кас, майор, чпин гъула жвиси гъяркъю. Ва чан машназ инчІ адапІу.
– Даршул! Мюмюмедагъайми увуна? – гьерху, вуйкІан– дайкІан кІури дугъу.
– Откуда ты меня знаешь? – Разивалин жаваб туву майори. – Гьаму вахтна мушвариъ гьапІрайидар вучва?
Юхтарна Изам мюгьтал гъаши. Зат дярякъюси, аьжайиб жюрейиинди дурар мурарихьинди лигурайи. «Му фу аьламат гъабши» кІуруси, дурарилан зурба гьугьтар алдахьу.
– Вы идите, я с ними разберусь, – дупну, майори лейтанантар гьау.
– …
– Мюгьюммедагъайми, гьамрар дустагъдиъ ирч, узу гостиницайиз гъушза…
– Уву Мазан имирин Сеидуллагь данна?
– Ав, ав, думу ич, Ярккарин язнара ву… – Агь байкІи Юхтар, му гьамус фукьан дичІвал гъахьнукІан учв!
…
– Дийигъай, саб сяаьтдиланси вари хулаз гъягъидихьа… – Майор чан йишвахъна гъушу.


г) Сепсух

Майорин «Опель» Анапайиан удубчІвайиз Сепсухдизди убчІвуб, тепейикканзина ккудубчІву ва гъвалак-гъвалакди, ягъли гьараригъянтина дубшну, сар улиъ адрустар хуларин улихь дугъубжву.
– Магьа, Гюлеят, ухьуз хяларра.
– Гъачай, гъачай! Маншаллагь!
Ихь айи хюйин аш – мухан лаваш!
Жвуван шаду маш ва му – шалаш
Йипай сарун мициб наан аш?!
Гъачай, гъачай, гъулан гъучйир!
– Ву-у-уй! Ари мициб я гъябкъюр дайза, я гъеебхьур! Гьан гьеле, Мюгьюммедагъайми яв камарчара адабгъеле!..
– Узу камарча йивури аьгъяйвуз хъа Сеид?
– Гьадмура кІуру гаф вунив! Думуган яв камарча дарди швушв хуз гъягъюрикьан гъахьундайики! Хъа узу ув’ин фукьан дамахлу вуйза. Гьамусра кІури амиза: «Ккунийдизуз гьаччуму Мюгьюммедагьаймириси камарча йивуз аьгъяди».
– Амияс гьа, Сеид, гьадму камарча!..
– Мюгьюммедагъа, имийиз кІури гьаз дийигънава, саб-кьюб мукьам йиб гьала! ЧІяаьн ибшри ичв милицйири узуз ккапІу гучІ! Гьамусра беден гукІунди имийиз, зиълан гафар апІура кІури… – Шубубпуб гъухригъянсина гъюбзу Юхтар сарун дерккуз шули имдайи. Дугъахъди Мюгьюммедагъара кадаршвнийи…
– Абкъинеле, шив ихь «шадвал». Уву хуз гъюругандин мукьмар йиз кІваин алмиш гьеле лиггуза…

***

Чпихь хьайи саб аьхю хал, гьацІ кьял’ансина чарчнахьди гьадабтІнайи: саб пай – бицІидариз, тмунуб – чпизна кухняйиз. Ари гьадму «чпизна кухняйизубдиъ» Гюлеятди хялар ккау, хъа бицІицарра чпира тмунуб пайнаъ дахъу. БицІидар гъапну кІури гьамус дурар, икибаштІан, бицІидар дайи, школайин ккудукІру классариъ айи байна риш вуйи дурар, кьюрпи хпирикан духьнайи. Дахъайиз улихьна чІат удучІву хялариз Мюгьюммедагъайи чан участокдин тмунуб муччвахъ диврайи аьхю кьюр мертебайин хулар улупу.
– Сар вуза тикмиш апІурайир. Хиларигъ гъиибшу пул гьамрарихъ харж апІурача.
– Даршул!?
– Дарди шулин улихь рякъюрайидар!
– Хъа белки устайи гъапІдар вушул?!
– Устайи мициб ляхИз фукьан пул кІураш аьгъяйчвуз?
– Мукьмарин устайикан гъвандин уста шули наан гъябкъюнчвуз я гъуландар!
– Алабхъиган сюннететенра ктучІвидивукан!
– Магьа учу устйир, апІруб имиш йип, Мюгьюммедагъа!
– Йиз хиларихьантІан йиз кІваз рягьят тувуз хьивдар, Юхтар!
– Дици вуш, саб ляхИз учуз лигуз хьивдарнухьан?
– Гьей, устйир-устйир, учву устйир дардучва, эгер ляхин абгурайидар вуш! Ляхни уста агури шулу! Мушвариъ гьапІру ляхнар хьиди кІуручва. Ккундуш учвуз, совхозарин тІумтІаригъ ляхнар ккергъна, дюз гъапиш кьимат кайи ляхнар дар.
– Баладарчуз гьацдарушра…
– Узу гъапундайин учву ляхин кайидар дарчва кІури: сар – писатель, сар – шофер, Изамсана – слесарь.
– Сач гъилихунза гьамшваъ, ццира гъач дупнайиз, магьа гьаддиз баяр хъади дуфназа. Закур гьадина гъягъюз ккача.
– Наана?
– Витязевориз.
– Фу ляхнар гъапІунва?
– Заливкйир, стяжкйир, яни бетонный, пул кайи кайидарстар ляхнар.
– Хъа сарун, гьаз гьерхрава, гъач дупнайиган, дупнайишваз дяргъюри?
– Гьаци, зарафатнахъди, гъапиб вуйиз…
– Гъачай, гъачай, закур гвачІнин гъудужвурайир вуза, отдых апІидихьа…

***

Хялар хъиргайиз, сюгьрин миди му хизандин шивна жилир чпин хуларихъ лихурайи, хъа веледар – китабарихъ. Уягъ гъахьи Юхтар мюгьтал духьнайи ва «даттли» чан кьюб «кьюлра» ахниккан гьяракатниинди гъееркку.
– Хъиргуннучва? – кІури, хулазди Гюлеят учІву. – Хъиргнадарш хъиргуз гъюрайир вуйза. Ахнар гьаз ккадагъунчва, шуру дурар сикин апІидийики?
– Баркаллагь, Эспетдиз, чпин бабси кІубнир ву.
– Ич баб наънан аьгъявуз, Юхтар халу.
– Хъа узу Ляхлаъ цІиб уьл гъипІун кІунна. Гьатму гъяжухъ хъайи Ряжявяли халужин балихь хьайир йиз риш вуйиз…
– Маш-хил гъижибкІнуш, устлихъинди деай, гьаммус Агъара гъиди. Тумгьа сарун гъюра.
– Тму Агъа вуйинхъа?
– Ччвур мийибшри, хъа йиз Агъа дарин думу?
– Мицира-тцира дугъри шува, Гюлеят!
– СацІибкьан гъаахунчва?
– Ав, сач гъачІидарси!
– …
– Гъуджвай, узура ляхниз гъяраза, учвура!
– Я жилир, гужназ хялар утІуккруб вуйин?
– Гьарсабдин вахт айиб ву. Узу гъуз гъапишра мурар гъудрузруб аьгъязуз. Мурар узутІан гьялакди а.
– Хъа сарун гъяруш гъарахай.
Рякъяр – ягъурлу,
жандиъ – ягълу
ахъиъ – лагълу,
наан ашра – гъайгъу
ибшричвуз!
– Мяълийиинди учу къаршулламиш гъапІчва, мяълийиинди учу рякъюъ тІаърачва, Я Рабби ичв хизан гьаммишан гьамциб шадвалиъ ади ибшриячв! Чухсагъул учвуз! – Му фици гъабхьиб вуш, Юхтран ушвниан гьамцдар гафар адахьиган Сеидуллагь гьамус мюгьталди Юхтрахьинди лигуз хъюгъю. Му гьял дябкънайи Изамди гъапи:
– Йиз сижар-ага увуз дици мярякъян гьа, Сеид, мугъаъра фу-вуш а.
Машин хъапІрайи Мюгьюммедагъайира:
– Писатель сар увутІан дарза кІурайна Сеид?! Ич юкІвар айтІлан гъапІиш, ккурттариан адахъарваки!
– Вуза кІурайинхъа? Хъа дарзара кІурадарза, дайиш узуз гьамцдар гафар гьаз ерхьура? Гъеерхьдар гьавайиди гьавайиз гатІахьуз хай шулин?!
– Гьякь кІурава… Улукьури апІинай гьа уз’инра…
– …


д) Витязево

– Ярхла вуян, Юхтар халу, Витязевойиз.
– СепсухдизситІан дар. Я бай, я Сеид, уву дайиш гьай-гьайди йицІихьуб суткайизди гъярайча гьа! Сач мици дайи аьхир! Даккуннуз гьич сабанкьан дерккри!
– Ачмиш духьнайи террористарикан хабар айвуз?
– Ухьу гьадраринхъа?
– Дарди фу вухъа? Мусурмунар дарин!
– Ай дурарин кІул’инна кІару гъван абхъри чпин!
– Хъа абхъундайин! – Тядиди гъапи Изамди чаз аьгъюбдикан. – Абхъубдикан гьапІнаш рябкъюрадайвуз! Хъа сабсана абхъиш дидкан фу апІуйкІан думу адрацІрудари!
– ГьапІур, гьарсар адмийик гьамусдиз курхьуйиш, гьамусдихъантина кюрхди сарун!
– Му Анапайин гъваларихъ фукьан шагьрар хъа? КІан-кІул адабгъуз шулдарда!
– Хъа вари КІару гьюлин гъирагъ вуйибси шагьрар дарин!
– Фунуб идарайиъ лихури гъахьунва, Юхтар халу?
– ГьапІру идарйир. Жан дарин частникарин! Магьа сарун хъуркьрахьа. Гьатму хулар учу дивдар ву! – Юхтраз Сеидуллагьдин улирихь учв заан апІуз ккун гъаши ва чан фурс артухъ гъапІу.
– Даршул!
– Гьамус аьгъю хьивдивуз!
– Хътругъарза!
– Хъугъдива хозяинди гьамус узу чухсагъул кІуруган!
– Гьатму вуйнуз гъюрисанра гъач гъапир?
– Ав, тгъан ляхнар ккудукІрудар дар!
– Тму ухьухьинди лигурукьан дарда… – Изамдира…
– Ухьу мегьел гъяркъюндар дугъаз.
– Фици гъяркъюндар, тумгьа ухьухьинди дилигну кьяляхъ, хулаздира учІври…
– Значит узу аьгъю духьнадар. Учву дийигъай… Ксенефонтович… Ксенефонтович… – Юхтар дугъан кьяляхъ хъергу. Думу жви дийигъу, кьяляхъ гъилигу. – Не узнал, что ли?
– А зачем ты мне нужен?
– Я же у тебя работал…
– Работал на брак!
– Как брак?
– Сюда иди… – Дурар хуларин кьяляхъинди гъушу ва бетон дубзнайиш улупу. – Это твоя работа.
– Ну понимаете, зима, холод, дожжи…
– Так вот, купите мой испорченный материал: цемент, щебёнку, песок и удалитесь восвояси.
– Не я один же был?
– А те?
– Они другие.
– Ничего не знаю и знать не хочу…
– Я же не виновен!
– А кто? Неужели я?
– У меня денег нет…
– Зарабатывай…
– Как заработаю, ты же Ксенефонтович работу не даешь…
– Убирайся вон, пока я добрый… тоже мне мастера!
– …
Хуларихъ, жилар гъутІурччвганси гьубкьушвариан дутІубкІну абхънайи чан бетондтхьинди лигури Юхтар баярихьинди фукІа дархьиси гъафи.
– Фу гъапунвуз? – Изам ктисурадайи.
– Сабан ляхнар ккегъру вахт дубхьнадар, ухди гъафунчва, кІур.
– Хъа гьаму вахтна гъач гъапИз кІурадайна?
– Дюз гъапиш, конкретно число гьерхундайза…
– Хъа фила гъач кІур?
– Командировкайиз гъяраза гъапну, гьаддихъан.
– Гьаз гьерхундарва, гьамускьана конкретно?
– Чазра аьгъдариз, кІур, саб-кьюб неделяйилан…
– Ппай-гьа-рай! – Сеиддиз Изамдизкьан вижна кайибси адайи. Чан гъабшиб ибшри кІурайир вуйи думу.
– Гъачай узухъди. Бякьйир! Мегьел учву бабканкьан духьнадарчва узуз дюн’я рябкъруган!
– Наана?
– Хал бисурхьа. Хъа ляхнар агурхьа!
– Мурари багьари кІурушул?
– Му ражари дар, хъа сезон ккебгъган йицІуб ражаритІан артухъ заъру.
– Гьадмукьан лихуз гъюри шулин гьамина?
– Лихуз ваъ, ахмакъ – ахуз!
– Фици ахуз?
– Туристический сезон… отихдиз гъюрударин…
– Гьа-а-а, гьаци йипа!
– Хъа узу дажи гъябгъюра, рижв бис, кІурайин?
– Увуз хъял гьаз гъюрадарвуз?
– …

***

– …
– 5000.
– 4000 было же?
– То было!
– Не можете, бабушка, снизит?
– Хорошо же в месяц 5000 рублей! – Сеид рази духьнайи.
– Какой месяц – за ночь, не хочешь!
– Быть такое не может!
– Это люкс номер да? – Изамдиз тямягьяр ярхлаз гъярайидар ву.
Бабушкана Юхтар фун абцІну гъяаьлхъю.
– Наънанува? Саб дахъру йишваз кІура, хал ккадабхъуз ужубди!
– Что вы бормочите? – Бабушкайиз чан гъвалахъ жара чІалниинди дулхну ккунди адайи.
– Я ему объясняю, что такое «люкс»!
– Вы, что, первый раз здесь?
– Давай, бабушка, 4000?
– У других шесть, а только у меня пять… Не хотите, не настаиваю. До свидание!
– Подожди, подожди, бабушка, ну ладно, не на улице же спать.
Кьаби бабу дурариз шубуб крават айи саб чІуру халсиб йишв улупу.
– Гьаму «ахъихъ» 5000 шулин? – Сеид разиди адайи.
– Хулахъ дар увуз гьа!
– Хъа фтихъ?
– Саб краватдихъ!
– Даршул!
– Дарш магьа гьерх.
– Бабушка, бабушка, подождите, за комнату деньги сейчас платить или в конце месяце?
– И ты тоже с луны свалился?!
– Не понял!
– Вы платите мне не за комнату, а за койку. В эту комнату еще две койки можно ставить, в последствии может к вам поселится. А так, комната стоит на сутки 25000.
– Да вы что?!!
– Да-да!
– Наверное шутите?
– В таких делах шутки не уместны!
– Откуда такие деньги.
– Сюда тратиться приезжают, а не секаномить!
– Не нравится…
– Нет, нет, бабушка… – Сеидди саб апІайиз гафаригъ Юхтар гъючІву. – Все нормально!
– А пыль, грязь… – Сеидуллагьдихьан чан ушв дебккуз шули имдайи.
– Вы же сюда работать приехали. Вот, поработайте над своим благоустройством, глядишь первая ночь у вас будет бесплатным…
– …
– Пагь залум кас дарин тму урус!
– Тму урус дар.
– Хъа даруган тму жигьил ришси…
– Гречка ву…
– Даршул!
– Увуз фукьан ккуни гаф вукІана Сеид, «даршул»!
– Хъа сарун фу пуза, жвув мюгьтал апІру гафар ибариз ерхьруган, Изам? Магьа ухьуз ккубкьу яв «люкс»!
– Узу ухьуз ипІрубдиз гъягъидиза. Учву, жигьилари, кутІурччвну ихь ахнар-леъфар, мургул алдатну, ламун чІаппли варишварилан биши-руг марцц дапІну, тап узу гъяйизкьан ккарттар апІури дусай! Минди сарун сардинна шил хьибдар!..
– Гьа, гъарах яв гъярайир вуш… – Изамди хъизигну идитганси утІукку.



2. Лихуб


– Гьамус гьапІхьа?
– Гъи, амси йигъра ву, закур гвачІиндиз ахидихьа…
– Уву ах, Юхтар халу, узуна Изам шагьриз лигуз гъягъидича.
– Диф ал.
– Уфну илдипиди.
– Дици вуш жанарвиз гъабч йипай.
– …
– Уф илитну Ниф-нифин хал гъадабгъу…
– Ниф-нифин дайики…
– …
– Наф-нафин…
– Гьаддин ибшри… Гьа, гъарахай ичв, гъярайидар вуш…
– Гьаци гажназ учу утІуккну гьапІуз ккайир вува? Аяман…
– Узу утІуккну учву гьапІнийчва-хъа!
– Вуш алдабгъура!
– Алдадабгъишра… Гьа, гъарахай ичв, гъарахай. Шлиз аьгъя наана гъярайи тІягънар вуш. Мушвайишвар танцар айишвар дар гьа!
– Учу ич гъайгъу зигидича, вайна-гьял – яв!
– Магьа йиз гъвалахъ «жигьил ришсир»
– Аьгъдарди утІубччву гафнак кялхъри аьдат дар, Юхтар халу. Увузра ккундайиб гьадму вуйдувуз…
– Гизаф гафар дарапІди…Тяди душну гьаз ккудубкІурадарчва, эй…
– Диф ал…
…
ЦІийи йишв’ин бин ккивну айи баярин кІваз сабан, зиълан улупурадаршра, рягьятди адайи. Йишвну дапІну бегьемди ккартар…
ГвачІинган гъудугъну ушв гьибтну ккунду…
– Уву, Сеидуллагь, хасади бикІуз ккунирсирра вува, ихь гъягъру пулар дикІури ккебгъуз ккадарна? – Гъапи Изамди чаз Юхтру уьлиз гъарах гъапиган.
– Дици вуш гьамци апІидихьа: варидари сабси сатІлан вуйи банк ккебгъдихьа, хъа гьаддиан ихь ипІрубдихъ харж апІидихьа.
– Хъа узу гьамусдизкьан учвухъ харж гъапІу пуларикан гьапІхьа? – Мушваъ Юхтран наразивал арайиз гъюра…
– Эгер узхъанди харж гъапІнуш, дурарра гьисаб апІидиза. Узуз аьгъюб уву, Юхтар халу, узхъанди харж гъапІуб адарив.
– Хъа Дербентдиъ, Анапайиъ гъадагъу пивйир шлин пулихъ вуйи?
– Узу увуз гъадагъ гъапнийин? Ясана, литІан узу дурарикан гъубхънийин?
– Гъубхъундаршра уву бадали гъадагъдар вуйиз.
– Чухсагъул увуз эгер йиз гъайгъушнаъ ади гъахьнуш. Узу дурарин пул ихь кассайизди диварза. Дици вуш, Краснодариан Анапайиз ухьуз билетар йиз пулихъ гъадагъундайин? Гьеле узу гафра кІурадарза, аьхир дурарин.
Сеидди мицидарихъинди гъапибси, Юхтру дишла гьамцидарихъинди илтІибкІу:
– Гьан, фукьан кивхьа?
– Сабан кью-кьюдварж агъзур чІяаьн ву.
Сеидди чан ихтилатар дикІурайи общий тетрадь адабгъу ва гъийин числора 17–пи март 1997–пи йис йивну «Юхтар, Изам, Сеид» дибукІну, гьарди диву пул гъибикІу.
– Кассайиан шли-фукьан харж гъапІнуш узукна йипай, узу бикІури апІидиза. Дежурныйвалра, чан уьлиз гъярайир вуш, Изамдилан ккебгъдихьа. Хъа узу гьар хябяхъган ичв улихь отчет туври апІидиза. Фици кІурава, Юхтар халу?
– Думу ужуб месела ву, гьаци апІури апІидихьа…
– Хъа лигай гьа, ичккина папрус кассайин пулихъ гъадабгъруб дарихь! – Му гафари кьюриддинра рангар ккадатІу.
Кассайиз пул Сеиддин жибдиъ гьубкІну имдар. Дугъу варишвариан каркар адату – къанна хьуд агъзурсана гьубкІрадар, ва думу пул жибдизди кьяляхъ иву. Дугъаз гьадмуган, чан китабдигъ, ихтият-фунтназ гъивнайи пул кІваин гъабхьи ва гъядябгъюз сумкайихьна гьачІаркку. Гьадму арайиъ Юхтру:
– Фукьан гъабхьирив, Сеид, ихь кассайиъ?
– Юкьудварж.
– Хъа уву гьаз киврадарва?
– Узу кивишра-киривишра ичв улихь узу йирхьудварждин отчет туврадарин?
– Ваъ, дици хай шулдар, гьаму учуси, адабгъну увура кив!
– Киварза чве, хъа дидин фаркьвал адар… – кІурамиди Сеидди адабгъну пул гъяйи китаб абццру. Гъядруган мунуб кьяляхъ ивну «ТІавакІ» адабгъуру. Мидигъра… Сеид гьялак шулу… ЮкІвру гурпар апІуру… Хилар чкиди ришвуз хъюгъру… ЭйтІлан апІуру сумкаси дидин жибарра… Адар… Пул гъимдар… шейтІни гъубхнин – жилиз гъизибгнин. Сеид кцюхю… Хъумп дапІну устлиинди деу… Хлинццар ктиху… КІул ибху.
– ГьапІнив гъунна баж, шид хътабтІу рягъси гъашидива?
– Пул гъудубгниз, Юхтар халу!
– Читинган читинвал алабхърудар вудучва… Пул гьаз дубгди-хъа?
– Гъул’ан гъюруган, чарасузвализ, гьаму «ТІавкІигъ» гъивнайиз… магьа… гъимдар.
– «ТІавкІариъ» пулар шулин, гъултгъикк дарди! Уву думу Керимдин хулаъ урсариз улупурадайна?
– Му думунуб дариз. Узухь кью-кьюб китаб хьазухь.
– Хъа гьатмундаригъ гъяш лиг гьала!
– Гъилигунза… вари асккан-заан гъапІунза… бихърушв адар!
– Гьала Изам гъафиган, гьадгъухьанра гьерхархьа, белки…
– …
– Гъябкъюннуз яда, гьамгъан пул?
– ГьапІру пул?
– Гъюруган китабаригъ гъяйиз кІур, гьамус…
– Китабаригъ пулар гъузурин, гьубкьури ккадакурайидаригъ…
– Шли ккадакну-хъа?
– Ич Мюгьюммедагъакьарин хулаъ ккадакурадайна?
– Думунуб дайи дурар…
– Ар сарун аьгъдарзуз.
– Белки уву дугъаз падарит гъапІдаригъ гъубзуншул?
– Гьаци вуйишкьана баладайи… Аммаки, йиз пул гъяйи «ТІавакІ» варитІан кІанаъ ивнайиз…
– КІанариъ ивийва, гъубздийи!
– Учвуз зарафатар… КІанара гъядатІру вахт шулу…
– Думуган саб шул! Ар дахъ увуз!
– Милиццйири гъядябгъюншул…
– Гюлейбатди…
– Эспетди…
– Гаджиагайи…
– Думу фуж вуйи?
– Мюгьюммедагъайин бай!
– СафукІулди…
– Майорди…
– Сакаратди…
– Белки бабушкайи?
– А вуйи гьа! Аьлхъяй учвуз уз’ин!
– Хъа сарун шли?
– Гьа чав вухьиди сарун…
– Я кас узу ишри. Кивеле, Изам, хьаш, узхъанди. Адабгъубси тувдизияв!
– Дидин гафар шулин…
– Наънан адабгъурува-хъа?
– Гъи ухьу ляхнихъ хъюгърадаринхъа, Юхтар халу?
– Наан а ляхин?
– Абгидива!
– Ваъ, абгидихьа! Изам дежурный, ухьу ушв гьибтну сурахназ удучІвидихьа.
– Ибшри…
– …

***

– …
– Калтфар кивуб.
– Гьациб ляхин шулин?
– Гьадму дарди гьапІхьа?
– Фукьан тувру?
– Саб бедре кивузди варж агъзур манат.
– Алагьун берекет, дарушваз гьадмура ву.
– Швнуб бедрейин ляхин а?
– Саб.
– Саб кивбан гафар шулин?
– Яв ацІу гафариз лигидихьа. Магьа, узу хулаъ имиди гъарахай увуна Сеид.
– Гъач, гъушхьа, Сеид!
– …лапаткйир…
– Чпи тувди…
– Сифте, узуз Сеид халу кІурури, гьамус приказарра туври гъахьнуки!
– Артухъ таниш шлурихъ жвуван тайси шулу… – пну Изамди вари жан хъипну Сеидуллагьдин гъюниин кьюбиб бачІарра йивури учвра алахъу.
– Хябяхъдиз ккудубкІуз хьибдинучвхьан?
– Учук кялхърана, сижар-аба?
– Вуш гъарахай…
– Аяма-а-ан…учу утІуккну-у-у…
– Хъа учвура-а, калтфар киврача кІури-и-и…


***

– …
– Пагь, жан гъадабгъдиз, кьаби урусли… Уву мици шлуб наънан аьгъяйвуз?
– Сач… сач… узура увуси сифте фурсар апІуйза гьа, жан язна!
– Мурари чпин тувру кьюб кепек улариан хуруки!
– Лапатка киппуз даршлу гъицибкъу жил…
– Хюси убкуз гъитуйи гьа!
– Дицдар гъагъи ляхнар дурари ухьуз, бабалйириз гъитри шулу.
– Закур дугъан гъвалахъ хъайибдира чпин кивуз гъач кІур, лик гъабхидарза! Йикьис ишри ч’ви!
– Дици вуш, язна, узуна Сеид кивуз гъягъидича, хъа уву ухьуз увуз кьабул шлу жара ляхин абгуз гъарах.
– Думура ккуни пша дарис!
– Вуш, гьатму кьаби ш’ваз веер хьади микІ йивуз гъарах… – Жигьиларик аьлхъюб кубчІву.
– Закурсана кивуз гъягъидиза, сарун дишвхъантина…
Гьамциб жюрейиинди дурари гуж балайиинди чпин фунаринна нивкІанрин гъайгъу зигурайи. Юхтру ляхин абгуйи, баяри тамам апІуйи. Юхтру хураг апІуйи, баяри ипІуйи.
Юхтру папруси хал абцІуйи, баяри хътІюбкьюйи. Сеидуллагьди дидизра гъадагъа дивнийи. Изамдина Сеидди шашкйир апІуйи, Юхтар ахуйи. Сифте вахтари вари хъушвар Изамди туври гъахьи, хъа… Чахьди шлу кас адар кІури Изам ягъалди ултІурччвури гъахьи. Хъа гьадмуган, саб амси йигъан дурарин арайиъ гьюжат абхъу:
– Кьюдварж партия апІидихьа, хъади-хъади, агус лигуза яв фурсариз!
– Агъзур ккушра апІархьа, узухьди шулдарвухьан! Илит…
– Илит, набши йиз тетрадь…
– Думу гьас’яв?
– Яв хъшвар дикІуз!
– Агьа, дикІ, дикІ, сад йигъан герек хьидивуз…
– …
Мурарин гьюжат худнаъ айи. Сифте къабкьан хъади-хъади Сеидди гъадагъу, хъа… йичйирра гъяхьри, чазра хабар дарди гъагъар Изамдин гъюнарихъинди хъахьуз ттучІву. Фу лигурва, ягъчІвурна миржибпи хъушра Изамдиз шула.
– Фици ву, дусттижви! Набшдив фурс?
– Гьа гьадагъ тина, узу эргназа…
– УргцІурна ургуб партияйикан, ягъчІвурна урчІвуб гъахьуннуз?
– Гьаз аьгъя уву фу уйин гъапІнуш…
– Увуз ужуйи аьгъяйин, дарш узуз?
– …
– …
– Му мици фици гъабхьну, эй!
– Гьаци! Узуз, мурарин гъавриъ адруриз, хъушвар тувуйва…
– Хъа гъавриъ айи узу гьаз гъадагъура?
– Гизаф апІруган фикир улдубгурайив, гьаддиз гипназюрариз учву алдатмиш апІуз рягьятди ву. Алахъиш, сар циганди тІублан апІурву.
– ***ин чвкъюр апІур!
– Ари хъял гъюбан лишанра гьадрарикан саб ву.
– Дург гьамлин, аьяндар! – Изам папрус зигуз чІатинди удучІву.
…


3. Кьюр дишагьли


– Фу картфар гъафи, жара ляхин адарин мушвариъ?
– Аш апІин…аш ипІин… аш гьириз мигъибтан!
– Гьаз?
– Дидиз чІал аьгъю шул, кІур!
– Картфарихъди мидин му фаркьвал а?
– Гъавриъ ахъундарна?
– Гъавриъ шлуси йип!
– Алабхъуб апІин, гьадмура ккубкьидарвуз кІуру гаф ву му.
– Фу гаф?
– Аш апІин, аш ипІин, аш гьириз мигъибтан!
– Увуз, Сеидуллагь, наънан дихъурукІан кьил ктру гафар?
– Кьил ктру аш гъабшиш, гафарикра кьил бихъур!
– Йиз кьулиъ уршрадариз дицдар гафар!
– Аш адарш кІул даршул, кІулиъ айиб аш вуш аш даршул!
– Я бай ккебехъ!
– КІекке ккебехъиш, келле деллу шул, мялхъвярин мярака яракар шул!
– Я Сеи-и-и-ид хал-л-л-лу!
– Сеид серид сеирназ ккярхди, уву гъуздива Юхтар халурихъди картфар киври.
– Наана?
– Анапайиз.
– Шлихьна?
– Ич гъуландарихьна.
– Мизмизарин азар Изамра ккерхди…
– Наана?
– Анапайиз.
– Шлихьна?
– Танцариз!
– Фукьан кьан гъапІунчва гьам ражари?
– КІашар дапІнайич гагьариинна... Наана гьялакдива?
– Кьюр дишагьли гъафнузухьна, учву имдардимиди…
– Хъа?
– Учву гьерхрайи.
– Дурариз учу наънан аьгъя? Жигьилар вуйин? – Изам кдисурадайи…
– Узу гъапунза учвкан.
– Хъа нашди? Адресар гъитундайин?
– Ваъ. Закурра гъюрча гъапну.
– Ай маншаллагь! – Изамди хил хилиъ ивну илзигури шадди илтІишуз хъюгъю. – Фицдарийи?
– Я бай увуз яв сижар-абихьан начди дарнуз?
– Хъа узутІан учв бешбетер дарин?!
– Му заманайиъ…
– Ичв тму заманара, ич гаги кІуруганси, марцциди дайи!
– За то, аьхюр-бицІир айи… – Сеидуллагьдиз «тухмарин» ара албагуз ккунди айи.
– Узу бицІир ву кІури, вуш ичв улуржай!
– Фу кІуйи, Юхтар халу, дурари?
– Узура дици гъавриъ гъахьундарза…
– Мюгьюммедагъайин риш вушлийи?
– Дайи.
– Хъа вушра Эспет симпатичная...
Юхтар удучІвну гъушу.
– Я Иза-а-ам…
– Фу Изам гъахьи! Закур узу танцариз гъушза… Юхтру кефер апІури, узу дугъхъанди лукІси лихури…
– Я Иза-а-а-ам…
– Вай Изам!
– Бювер апІурава гьа, Изам!
Сеидуллагьдин ибахънаси духьну, явашдиси дугъу гъапи:
– Тму чаз кьяппйирихъ гъягъюри, – сацІиб дих ктабшву, –  узу наан айир ву, харабайиъ!
– Хъа закур шубари гъюрча дупнадайин?
– Закурсана кивуз гъягъидиза, гьадрарихъди таниш хьузра кади… Филаси гъюрча гъапну кІуйи?
– Агъдарзуз, яв Сижар-абихьан гьерх?
– Думу узкан ккамиди дубхьну утІурччвну…
– Думу хъял кьаназ гъубзрур дар, гъиди. Хъа увура, Изам, ш’ван гагайир гьацдар кІурава…
– ЧавтІан артухъ узу фу гъапнийи? Хъа дугъан увуз ктитрудар узуз ерхьурадарин дарш?
– Хъа вушра…
– Чавра гьацдар дарапІри, узура апІидарза!
– …

***

– Вот они идут.

– Здравствуйте!
– Здравствуйте!
– Я, Анастасия Семёновна!
– Очень приятно! Сеид!
– Изам!
– А я Вероника Варфоломеевна!
– Очень приятно, Варфаламеевна!
– Очень приятна, Варфеме… Вафлими… Трудно произнеси… – Вариди Изамдихьинди инчІ ккидипу.
– Называй, просто Вероника!
– Харашу!
– Откуда приехали?
– Из Дагестана – гъапи чкиди Изамди рягьти суалназ вуйи жаваб. Хъа Сеидуллагь дид’ин рази гъахьундайи:
– А я из Табасарана!
– А где это находится?
– На юге России.
– Значит вы мусульмане!
– Да, а что?
– Ничего, иметь дело с мусульманами это хорошо!
– Какое дело? – Изам хъана ктисурадайи.
– Любое!
– Ну какое любое?
– Ну, скажем, наши старушки довольны вашей работой.
– Разве эта работа?
– …
– Каторга!
– А вы знаете, что Бог смотрит на вас?
– Такое не бывает! – КьатІ’иди жаваб туву Юхтру.
– Как не бывает, бывает! – Изамна Юхтар хъана гъярхьуз ттучІву.
– Как бывает? У Аллаха столко глаз нет, следит за всеми! – Мици гъапиган Изамдин ккудубкІу. Хъа Сеидуллагь ккебехънайи.
– Не спорте! Вы книги читаете?
– Нет!
– Нет! Саид читает и пишет. Он – писатель!
– Коран – это что?
– Не знаю.
– Гьа-а-а, кур’ан?
– Да, да, кур’ан?
– Ну, как сказать, мусульмани читают.
– А вы читаете?
– Нет!
– Нет!
– Почему?
– А зачем это нужна?
– Вы же мусульмане?
– Да!
– Да!
– Да!
– А ты, Саид, писатель, читал?
– Нет.
– А зачем ему это?
Усрар мурариин мюгьтал духьнайи.
– А почему вы мусульмане?
– Не знаю.
– Нам так говорят.
– Я ничего не хочу знат – Изам, хил хъапІну, хул’ан удучІвуз гьялак гъаши.
– Изам, а ты не хочешь знать настоящего Бога?
– Русского, что ли?
– Разве у каждой нации свой бог? У табасаран какой бог?
– Я запутался…
– В рай попасть хочешь?
– Такое нет и не хочу!
– А что желаешь?
– Деньги! И красивые девушки!
– Ого!
– Юухтар!
– Ни Юухтар, а – Юхтар!
– Извините, пожалуйста! Юхтар! Вы, как человек более зрелого возраста, про свою религию что-нибудь знаешь?
– А там ничего не надо знать, от этого мои дела не зависит! Мулла всю за меня делает.
– А что он делает?
– Вообще-то, я тоже не люблю религию – это всю обман! И мне эта не интересна, я курить пошел…
– Вы, наверное, после работы устали, спасибо за интересную беседу, вот вам журналы, прочитайте. А завтра можно прийти к вам?
– Если хотите приходите… – жаваб туву, ккунди-даккунди Сеидуллагьдира.



4. Ляхин бихъуб


– Мурар фйир, вуяв, Сеид?
– Урсарин хпари туву журналар.
– Фу ка?
– Чпин Аллагьдикан?
– Фужар хъади дуфнава уву, Юхтар халу? – Изам хъана ктукьуз… – шубар гъапиган, накьтІанмина гьамрариз ккилигури гъузнайда, ахмакъ! Хъа вушра… симпатич… Гьа пай апІинеле, Сеидуллагь халу, ихь картаркьана…
– …
– ГатІахь гьадрар хил хъуркьрубкьан!
– Ужудар гафар кайибси вуки…
– Йиз сижар-абайизра аьлим хьуз ккундайиси ву…
– Лиг, на самом деле…
– Гьеле?
– Ма, хил’ан мюуьчІюбгъян, ча йип!
– «С-то-рож-ева-я ба-ш-ня»! Му фу ву мициб?
– Чпин журналу, сарун.
– Хъа явнув, Сеидуллагь?
– «Пробуждение».
– Фу ка?
– Ктруб адар…
– Гьа гатІахьай, сарун! – Изам, хиларигъ гъяйи журнал устлиинди зарб кади дипну, чІатинди удучІву.
Ва дишла кьяляхъра гъафи. – Ичв хили-хпар гъюра.
Кьюридра краватариин ярхи духьну дахьнайидар гъудужву.
– Можно?
– Да, да, войдите!
– Добрый день!
– Вас также! Садитесь. – Юхтру дурар устлихъ диту. – Вераника, какие новости в поселке? Почему мы работу не находим?
– Еще не нашли?
– Не-е-е-ет!
– Я поговорю с моим знакомым, и вам сообщу.
– Очень спасибо, Вероника – Юхтар кІамуси гъюдал гъаши.
– Прочитали журналы?
– Я чут-чут читал, в общем-то интересно…
– Вы хотите узнат про настоящего Бога?
– Да, да. – Гьаци гъицибкъу жюрейиинди жаваб туву Юхтру.
– Нет я не хочу. Настоящего Бога нет, это выдумки религиозников!
– Саид, можно с вами на «ты»?
– Так и надо, нет возрожений!
– Откуда знаешь, Саид? – Юхтру уландар апІури Сеидуллагь гьадатІурайи.
– Если Бог был, то такое на земле не происходило!
– …происходит?
– Беспредел!
– Это, смотря с какой точки зрения.
– Вот такию книгу когда-либо видели?
– …такое?
– «Познание». Как раз здесь Бог рассказывает и о порядке мира, Саид.
– Как можно доверить таким книгам?
– Здесь же слова Бога взятые из Библии.
– Знаете, я тоже такие книги пишу, разве я, человек, могу про происхождение мира рассказать, если я такой же вид в биологической цепи.
– Какие умные! Скучно, мне с вами! – Рази даруси ракк раккник йивну, Изам удучІву – дугъан кьяляхъди Юхтарра.
– Хорошо. Ты хотел бы, Саид, приходит к нам в собрание?
– Что за собрание?
– Мы, верующие в Иегова, по вторникам собираемся в поселковом доме культуры.
– А зачем мне приходит?
– Просто познакомишься с людьми.
– Нет не хочу.
– Мы знаем, ты любишь читат, прочтешь эту книгу, узнаешь то, что до сих пор никогда не знал.
– Я эти журналы прочитал, всюду ссылки на Библию. Я хотель бы прочитат Бибилию.
– Там ты ничего не поймешь. Мы тебя расскажем, что там написано.
– Нам в институте всегда говорили, что надо изучать первоисточник. Так вот, я ничему не верю пока сам лично не прочту Саму Библию, а потом скажу, существует Бог или нет.
– Как же тебя убедить, в Библии написанное никто не понимает, а только – очень высокочтимые ученные.
– На каком языке написано эта Книга?
– На русском.
– Ну вот, я русский язык хорошо понимаю и с удовольствием прочел бы.
– Мы постораемся найти тебя Библию, но полностью ей доверится нельзя!
– Тогда я не понимаю: иногда поддерживаете, иногда игнорируете Библию.
– Ну трудный у тебя характер, Саид. Это хороший признак.
– Спосибо за комплтиент, Анастасия!
– Спосибо тебя, Саид! Досвидание!
– Досвидание!

Саб гьялтІиланси хулазди Юхтар архьу.
– Я Сеид, узу увуз фукьан улар алауру, гьадрариз «ав» йип, «ав» йип, кІури…
– …
– «Гьаз, гьаз?» Ниужели гъавриъ ахърадарна: дурари ляхин абгурча кІури гаф тувна, абгайиз варибдиз «ав», «ву» йипай. Гьаммусди Изамдизра кудубхнамиза…
– Хъа дарабгиш?
– Урсар, гаф туврухъанмина, тамам апІрудар ву.
– Гаф туврухъанмина тамам дарапІрударра шулин?
– Гья-гья-гья! Хъа жвуванишв ккудубчІвурухъан ахмакь духьнайин узу тамам апІуз!
– Гьич сар мусурмандира тамам апІури шулдар!
– Дици вуш, Изам, мусурмнар кучІлар ккайидар ву!
– КучІал дарапІиш дурарин мадар фици шулу?
– Ва-а-а-а! Фйир кІурава? Вуш узуз кучІлар апІури шулучва, дарин?
Юхтар хъана ккетІялхъю.
– …

***

– Хъана гъюра гьатрар.
– …?
– Яв дустар!
– Йиз, дарш Сеиддин.
– Йиз ишри, нягьякьди улхурайидар дар.
– Дурарин вари диш ву! – Юхтру гьевес кади гъапи.
– …
– …отдыхаете?
– А что делать, отдыхаем!
– Читаем!
– Гуляем!
– С завтрашнего дня отдыха будете искать, не найдёте?
– Как это так?
– Я поговорил с моим знакомым прорабом и он обещал дат вам работу.
– Где, работа?
– Вот адрес, и денег на такси, поезжайте, знакомьтесь, договоритесь, работайте на здоровье.
– Спасиба, Варфалемеевна, Анастасия Семёновна! – Зазар али машнакк инчІ ккибшу Юхтар, сацІибсана вуйиш му дишагьлийирин гардандиъ архьрайи. – теперь я верю, что Действительный Бог, это Бог русских, а не арабский Аллах! Да Изам?
– Да, да, конечно да!
– Да, Саид?
– Нет! – Юхтру, хъана улиндар апІуз хъюгъю.
– Пачему нет? Вот в этой книге написано!
– Юхтар, вам «Познание» что-нибудь познавательного дал?
– Что?
– Узнали о Боге?
– Да, да, канешно!
– А почему ты отрицаешь, Саид?
– По книгам, которые написаны людьми, нельзя установить факт существования Бога.
– Это так, но эта книга, не люди написали…
– А кто?
– Дай. Вот: «Бог судить всех…
– Подождите, подождите, вы прочтите, Анастасия, не выделенный текст, а ниже, обычный. Я об этом говорю.
– Саид, здесь рассказывается вкратце, что в Библии написано.
– Вот именно, пересказ через вторые, третьи руки или язык я не принимаю.
– Ну, Фома неверующий!
– Я не Фома, а Саид!
– Эта пословица такая…
– Понятно. Где, первоисточник, Вероника?
– Пока не нашли. У нашего друга есть, как раз сегодня у нас собрание. Пойдемте!
– Идите, Юхтар и Изам. Их пригласите, они уже знают настоящего Бога, а я еще блуждаюсь в моих исканиях!
– А пойдем и послушаем, что мулла скажет в собрании – Вераникана Анастасия Юхтран гафариин гъяаьлхъю.
– Там муллы нет.
– Я имею ввиду вашу муллу… Пойдем, Изам. Вот делай таким доброе дело, Вераника Варфаламеевна!
– Юхтар халу, ты же говорил, что имена не знаешь, вот же ты хорошо помнишь! – Изамдиз, Сеидуллагьдихьинди лигури, сажар-абайик ктукьуз ккуниси айи.
– Такое харошое дело нам сделали, чтобы такие имена красивых женщин забыть!
– …

***

– …
– Собрания фициб вуйичв?
– Дина фуж гъушну? Ахмукъар духьнайин учу!
– Дурариз гъюрча дупну улихь гьучІвну душну – му ичв ляхнар фицдар шуличва!?
– Дурариз кІуруб учу тамам апІурайиси айвуз?!
– Учвуз кІуруб дурари фици тамам апІуру? Саб жюрейихъандира дару дурари ухьуз ляхин дабгну туву дурарин юкІвар фицдар вуйи?!
– Гьавайи бадали дабгну тувнадарда?
– Хъа, фтихъ?
– Чпин диндихъинди хъахъузди.
– Дици вуйиб наънан аьгъявуз, Юхтар халу? Чпи гъапунчвуз гьаци?
– Ваъ, чпи фукІара гъапундар.
– Хъа шли?
– ШлинтикІа.
– Сарира фукІара дарпиган, учвуз наънан аьгъю гъабхьунчвуз гьаци вуйиб?
– Дарпиш, гьаци вуйиб рябкъюрадарин?
– Ваъ рябкъюрадар. Ичв хиялар гьаци вушуличв?
– Вуяч!
– Арда, жвуван хиялар, жарадарин ликрихъ хъитІуз шлуб вуйин?
– Учу хъитІрадарчаки!
– Даруган, дурари гьаддиз ухьуз ляхин гъабгну кІурадарнучва?
– КІурача! Гьаддиз гъабгну! Дурари гьаци фикир апІура! Дарин, Юхтар, халу!
– Эгер учвуз, дурари фицдар фикрар апІуруш, аьгъю шулуш, учву аллугьар духьну ккунду. Йиз хиялиан, Сар АллагьдизтІан жарарин фикрар агъдар. Эгер Аллагьдизра аьгъдарш, дицир Аллагьра даршул. Гьаци дубхьну ккуниб ву.
– Увуз, гизаф гафар аьгъявуз!
– Хъа писатель дарин, Изам, думу, аьгъю дархьуз!
– Магьа ичв вуйиб: ккебгънайи тема ккудудубкІди, жарабдихъинди ергуб!
– Увуз мурарин фукьан дерд кавуз, байкІа?
– Дурарин ваъ, ичв дерд вуди вуйиз, ичв! Саб алабхъишвахь йивну гъядаурчва гьа, кучІлар гъапІнучуз кІури. Хъа ражари дурарин машназ фици лигидичва?
– Думуганра саб хъугъруб ктабгъуз шул!
– Хъа му ражари фу ктабгъунчва?
– Сар касдиз гъидича кІури гаф тувнайча, гьадина душну ккунду, собранияйиз хъа ражари гъидича, гъапунча.
– Гъягъидиничва?
– Хъа ражари, я дажи, я гъудугъ йибкІур!
– Дици дарки: я эйси йикІур, я дажи. Къарагюну учвуккди! Мусурмнар вуча кІурайидар урсарин диндиз илтІикІнайидарикан гьапІдикІан яраб!
– Учу урсарин диндиз илтІикІнайин!
– Адруган мукьан гизаф кучІлар наънан кучІвначвук?
– КучІлар мусурмнарин динди каънайидаручук. Учкан кучІлар ктучІвиш, учу мусурмнарди гъузидар! КучІал дарапІру мусурман хьуз мумкин дар. Эгер дугъу кучІлар апІдарш, думу динсузу!
– Атеист?
– Ав, ав гьаци…



5. Бабан гъурдаъ


– Баб дуфнайи чан дахъбан пул ча кІури.
– Мягь дугъаз!
– Дицикьан гьаз? Узу узук кайи дугъан вари бурж ктипунза, накь гъилихубдиинди.
– Ичра гьаз ктипундайва?
– Узусиб учвура гъадабгънадарнучва?! Магьа душну тувай.
– Тувдича, я кас, тувдича, наантина гьерградарча!
– Гьергруш, гьергузра шули ккундарин-хъа, паспортар дидиснади.
– Узу, душну йизуб бисарза…
– Узура…
– Гъарахай, тувдичвуз! Пул тувнайи йизубкьана туврадар дугъу.
– Гьала ливархьа! – Юхтар улихь гьучІву.
– …
– Бабушка, эй бабушка, меня милиция вызывает, дай мой паспорт!
– За пятнадцать дней заплати!
– Нет у меня денег, как будут отдам, без базара!
– Вы оба получили как и Саид, если не дадите моих денег, я вас сдам в милицию!
– Бабушка, честнуе слуву дадим, еще чут-чут потерпите, вчера аднаму далжнику все денги адал, даже на еду у меня не астались. Он чуть меня не убил, видите какуй фингал под глазом…
– Мне ничего это не волнует. Вы обещали за каждую ночь платить, вот и платите!
– Ну нету денег…
– Когда не было я вам на уступки пошла, понимая ваше положение. Хватит!
– Бабушка, наши пастарта у вас находится, мы никуда не убежим, отдадим ваши деньги, дайте мне мой паспорт, очень нужен…
– Меня одурачить хочешь, не получиться! Я, даже Саиду не даю, когда будете уходит, тогда дам. Хорошо, у вас денег нет, а у Изама тоже нет?
– Я же, бабушка, прошлый раз вперед дал!
– Но теперь и у тебя долг за семь ночей накопился!
– Я Юхтару свои деньги одолжил, отдам в следующий раз.
– Не верные! Обманщики!   
– Узу увуз апІруб апІарзавуз, кьаби аьнтархан! – ГьудучІвурайи Юхтрак яманди хъял кубчІву. Изам гъяаьлхъю.
– Тгъан пул айишв дабгну, тІараш дапІну ккундийи…
– Ари узура гьадму кІурайза.
– Хъа фици абгуру, гьич хулаздикьанучІвуз гъидритрайири?
– Дибисну гардан, кІул улдубтІуру, ***ин шуран ***ин! Гьар сезонди миллиардариинди пул ккюдюбхюра «дикарарихьан», чІушнакъи!
– Фужарихьан?
– «Дикарарихьан».
– …
– Дурар, чпин хушниинди адихат апІуз дуфнайи туристар…

***

– Ихь ляхнар сарун, паспортар хьтаршра диш гъахьирихь! Баркаллагь, му урсарин хпариз, Анастасияйизна Вероникайиз!
– Дурар дайиш, ухьу бежегьет, паспортар хьтарди, му «Юг-Юкос» фирмайиз рабочйирди кьабул апІрийи!
– Дугъридан дурар тярифназ лагьикь дишагьлийир вуйи, хъа дайин-хъа, Юхтар халу?
– Саспиган, гьадрариз лигруган, жвув ужувлахъинди хабарсузди илтІикІуру. Ухьу дурариз саб пешкеш дапІну ккунду.
– Са-саб кила шкалатар гъадагъидихьа… – Изамдиз дурар гьамдиинди алдауз ккунди айи.
– Дици дар гьа, закур ухьу ляхИз удучІвну ккунду.
– УдучІвидихьа…

***

– Виктор Иванович, а рабочую одежду, инструмент?
– Всю дадим. Для начала будете штукатурит эту комнату, а потом посмотрим вашу профессионализм и будем сотрудничать с вами и в дальнейшем. Учтите вы приняты на работу с месячным испытательным сроком.
– Хорошо. А цены?
– Рабочие о ценах не спрашивают, при закрытии нарядов всю увидите, но у нас не ниже рыночных…

***

– Я Юхтар халу, уву фйир апІурава? Агъязуз кІурадайна?! Виктор Ивановичдиз гъябкъиш утІурккуру ухьу гьамушв’ан гьа!
– Гьамци апІруб дарин?
– Хъа ваъ! Цал, маякар дивну кабтІруб ву.
– …?
– Уровендиинди цалик аскканзина потолокдиккнакьан гипснакан диши царар апІуру. Лигай узу гьапІраш, учвура гьаци апІинай!
– Увуз, я Сеид, гьацдар наънан аьгъявуз.
– Хъа узу нормировщик дарин!
– …?
– Нормировщик, гьарсаб ляхин фукьан вахтнаъ дапІну ккундуш, аьгъю апІрур ва гьадму ляхин кьимат дебккрур.
– Ва, бегьел кефнен ляхин вуявки!
– Хъа яв гьадму гъуллугъниин гьаз лихурадарва?
– Думу ляхин плановое хозяйство айиган апІуйи, хъа му рыночная экономикайин сабан думу пофессияйиз потребность адар.
– Ву-у-у, мугъаз аьгъю гафар, язна!

***

– Ляхнар мици хай шулдар, Сеид!
– …?
– Хал ихь ляхнин багахь дабгну ккунду, гьаму Анапскаяйиъ.
– Дюз вува, сижар-аба, милан Витязеворизра пул туву, кьаби ш’вазра…
– Фици абгухьа, йигъан ляхниъ ади?
– Учву кьюридди ляхин апІинай, узу ухьуз ужуб хал абгидиза.
– Ибшри, Юхтар халу.
– Ихь прорабдиз фу пуча?
– Хал абгуз душна йипай, думу гъавриъ хьиди, чаз жараб ухьуз гъибихъундарш.
– …!

***

– …?
– …ав.
– Багарихькьан…?
– Яягъди душну гъюрушв…
– Пагь узу думу бабушкайикан гъапІу миннатар! Гьаци еле-еле са-саб крават уршру бицІи урхъарстар, кардунарихьди гьадатІнайи шубуб ***ин пажар гъидихъунзуз.
– Гьацдарушра баладар, дахъуз шлудар вуш.
– Фукьандиз?
– Гьагъму бабушкайинси.
– Отдельно вуйиган, мунурин ужуздира кадию. – Сеидуллагь рази духьнациси вуйи.
– …?
– Закур удучІвидихьа. ГвачІнин ухди ихь сумкйирра хьади дуфну, хъа ляхИз…
– Дици ужуйи дар! Гъи удучІврубси апІурхьа, Юхтар халу.
– Ав, ав, гъи!
– Хъа ляхин?
– Ляхнин кьялхъян хайлин вахт гъубзрадарин!
– Аьхю сумкйир хьади – хъана автобусариъ! Думугандиз дурар лихури гъузрушра аьгъдархьуз.
– Такси бисидихьа, сижар-аба!
– Хъа пул.
– Узу тувдиза, Юхтар халу.
– …рази вуза!

***
– …
– Дайте наши паспорта тоже!
– Платите, дам!
– Нет у нас денег! Когда получим за месяц рассчитаемся!
– Когда принесете деньги, тогда и вы получите!
– А Саиду почему дала?
– Он добросовестно, регулярно платил, и ни разу не обманул…
– …
– Берите ваши вещи и уходите, мне некогда с вами возится, бессовестные!
– Не обзывайтесь…!
– Сейчас же вызову милицию!
– Гъач, гъач, гьатгъу саб апІайиз гъягъидихьа!
– ГьапІуз шлуб ву тму берк!
– Гьаму саб гужа-гуж ккубкьнайи ляхнихьанра шуладархьа…
– Хъа гъярхьа ихь паспуртариз. Гъушхьа…
– Хъа ражари тувди кІурана, гьатму баршвти! Гьатрин гъурдаъ аьжуз духьну, йиз дюньяйиин илмиди гьаз ву?!
– Яваш, яваш, Юхтар халу, хъял мукубчІван!
– Саб хяртІахъ йивну дипурзавучв… – Хътаърурихъ Юхтар алжагъуз ттучІвру.
Бабушкайи урар хъяркью.
Витязевойиан му шубриддин шил гъулубгу.



6. Лукьяненко, 45.

– …поехали…
– …куда?
– Лукьяненко, 45!
– Где?
– Как, где?
– Ну в каком поселке?
– А-а! В Анапской!
– Ага! Поехали…
– …



7. Флигель


ЦІиб ямаж кадиси ву. Урар, заводариъ деталар адатІну гъузнайи, сар чІиванди яркьу рукьан чІуларикан сваркайихьди кадаънайидар ву, адмийин мухрихьанзина гьитІитІигъди. Калиткара гьациб ву. Мицдар йишвар Сеидуллагьдиз танишдар вуйи. Мурари мушваъ яшамиш шулайир фунуб миллатдин кас вуш улупурайи, хъа Изамдиз аьжаинди гъабхьи.
– ГьитІикІнакІарихьан гучІрурсир дар мух пир, Сеидуллагь.
– Гьаз кІара?
– Вари ачухъди рябкъюра мурарин йишвар.
– Хъа фукьан марцциди вуш лиг гьа… Грек бабанси дар…
– Дар, дар…
Хуларин кІанакк, заансина гаражра кка, амма машиндил шил– мил адар. Имбударинси, икриъ я семен дубзнадар, я плитка ккабхьнадар – чІвакІна хифарстар лизи кІикІал ву дабхьнайиб. Гьубкьушваригъян чрушанра гъязабгура. Мархьари вуш, даршсан чан эйсийи вуш, штухьди дижикІнайиси вари ккабхьнайиб марцци кІегьерси ву, хиял апІин, Ляхлаан КкуИзди ктучІвруган алабхъру Рубасдин гъирагъар ву мурар.
– …
– Вы будете жить в флигеле…
– А почему ни у вас дома? – Кьасухъди гьерху Юхтрура гьамус му таза хозяйкайихьан.
– И в дом пушу, если вы будете достойны этому. – Жаваб туву кьялан жандкин, кьялан яшарин, кьялан гьяракатвал кайи, йирхьцІурилан улдубчІвнайи табасаран дишагьлийиз ухшар, кІваз мани дишагьлийи.
– И что это значит? – Гьерху суалар тувуз, вариб итІихуз, фу– фтикна вуш аьгъю апІуз ккуни Сеидди.
– Если не будете курить, дебоширить, пить, гулять, вести себя достойно, приятно проводит время отдыха…
– Мугъан ккудукІру даллияр дар… – Гъапи, тмурури кІурамиди, язнайи сижар-абайикна.
– Не прерывайте, молодой человек, это не прилично. Разве вы в школе не учились? Не этично! Притом, вы разговариваете на непонятном мне языке! Сами подумайте, разве вы правильно поступаете?
Изам мюгьтал гъахьи, чІал гъибису, инкъи адабхърар. Гьаци – Юхтарра.
– Я слушаю Вас, продолжайте же, Николаевна?
– Пойдемте, я вам покажу ваше жилое помещение…
КІикІлариланзина, хуларин кьяляхъинди гъушдарин улихь аьхю бистан гьабхъу. Бистнин гагулну терефназди, ширра йивну кардонарикан дапІнайи, чиб-чпик карснайи юкьуб са-саб крават уршрустар, урчІарра гъяди йишвар а.
– Эти летные комнатки, вот  уже не холодно, сделаны отдыхающим моими руками по мере сил.
– Похвально, Николаевна.
– Конечно, не я один, а с помощью…
– Ну всю таки…
– Выбирайте кому какую.
Юхтар, гьяракниинди ккудубкІрубдихьинди гъажаргъу. Шубубпи хал Изамди ктабгъу. Кьюбпиб – Сеиддиз гъабхьи.
– Кухня, вот – общая, туалет – там, еще что, а эта – беседка. Мусор убираю сама, и складируйте в эти урны: горючие: бумага, пластмасса и так далее – в бумажную, пищевые отходы –  в эту кастрюлю, жесть – в железную…
– Жесть – что?
– Ва, гьадмура агъдайвуз, сижар-а…
– Опять – двадцать пять!
– Извините…
– …разного рода банки из металла…
– А-а-а-а! Килька скажите, да!
– Не только…
– А курилка?
– На территории моего дома не курит: ни в комнатах, где живёте, ни в огороде, ни в туалете, ни в беседке… увижу – выгоню!
– Зачем так строго, Николаевна?
– Из-за пожаро-безопасности и вашего благополучия!
– Ну Вы даёте!
– Разве я не права?
– …
БицІи хулаъ – флигелиъ, саб краватна устулна курситІан адар. УчІвушвахь вешалькайиз мурччв хьа. Устлиин, гостинцйириъси – графинкана истикан ва китабар урхруриз – светильник. УрчІар, улихь вахтариси, айтІанди хъямкъял алапІрудар ву, чІатанди – цІурар алахьну жюлгер кахьрудар.

***

Хябяхъдин улихъна уч гъашидар хозяйкайик бегьем кялхъю. Гьягьйир гъиву. Гъурдар хърифу. Агьрар гъапІу. Юхтру хилар кжаку салфетка, чан вердиш духьнайиси жилиин гъвалахъинди дипу. Ва папрусар кархьуз ккундайидар, сабпну хъугъужву…
– …душну убуннайи дизигну дяргъюри…
– …гьадинара гъярайин-хъа…
– …беседка вуйин-хъа му – курилка!
– …увуз ккунш зиг, сижар-аба, узу душну учІвну туалетдиъ дизигну гъидиза.
– Хъа хозяйкайиз гъяркъиш…
– Даахна думу. ГвачІинган дежурствайиз гъярайир вуза гъапундайин.
– МапІан гъапиб дарапІиш гьапІру!
– Фтихьан гучІуравуз, Сеид, магьа ккурилкайикк зигурза, гьала гьапІруш лигуза му урусли.
Изам душну дуснайи, теебтури кумра. Юхтар беседкайиккинди ккучІвубси Николаевна гъафи ва туалетдиъ айириз дих гъапІу.
– Пойдемте все в беседку.
Мугъахъди бицІи хура гатура гъафи. Фан кабхьу. Гергми устлихъан хъитІикІну вари деу.
– Ребята, я вас принял в мой дом, проявив к вам уважение и сочувствие. Вы это понимаете?
– Да.
– Да!
– Да, понимаем!
– Я вас о чем просила?
– …
– …
– …
– Еще?
– …не курить на территории вашего участка. Мы и не курили.
– Точно вы не курили?
– Точно!
– А почему, тогда я к вам пришла.
– Обман хорошая вещь?
– Нет!
– Нет.
– Нет, конечно!
– Когда животному что–либо говоришь, оно точно исполняет поручение.
– «Кнопка», иди принеси бумагу брошенную ни в урну.
ЧІардин гъуткансиб ***и, дубшну ушвнигъди дубхну дитІибшнайи кагъаз Юхтрахьинди кьялхъян ликариинди дийибгъну гъазабгу. Юхтар машнаан уьру гъаши.
– «Кнопка», иди в нужную урну бросай!
***и, дубшну, кагъзарин урнайизди ипу.
– «Кантроль», кто курил?
Гатди Изамдихьинди мяу гъапІу.
– Что мне сказать. Разве мы хуже этих тварей?! А-йа-яй…
Николаевнана чандар гъушу.
– …
– Фу яман дишагьли ву тму…
– Фтин ккамиди гъузра ухьу!



8. Хялар – сабдиканра дарудар


Му дишагьлийихьна кми-кмиди хялар гъюйи. Дугъу дурар чан хулариъ гъитуйи. Сеидуллагькьарси флигелиъ дурарикан гьич фужкІара ккаъдайи. Дурар беседкайизра гъюйи ва зарафатар апІури шаду уьмур хъапІрайи. Дурарихъ, гизафси бицІидарра шуйи. Яни хизан-хизанарди гъюри шуйи. Сеидуллагьди мурариз фикир туври гъаши. Думу мурариин мюгьтал духьнайи. Гьамкьан гизаф учв чІатариъ яшамиш гъахьнушра, аммаки дугъаз мицистар аьжаин адмийир мегьел гьич зат гъяркъдар дайи, я гьацдар шул пну дугъан гьич фикриъкьан убшдайи. Му фу аьламат ву! Эгер сар шли-вуш дугъаз гьацдар адмийир «а», «шулу» гъапнийиш, хъугъубра гьич мумкин дайи. Му мици хьуз шлу ляхин дар аьхи!
Сеидза кІурубдиз учвра гьацир духьну ккундийи ва чан кІваан: «ккунийдизуз узузра гьамрарсир духьну», кІури ижмиди ккун гъапІу.
– Николаевна, кто эти люди?
– Как кто? Обыкновенные люди, отдыхающие!
– Они и ни обыкновенные и не отдыхающие! Они какие-то другие, как будь-то из других планет!
– Что имеешь виду, Саид?
– Они не курят, не ругаются, даже голоса не повышают ни на своих жен ни на детей, обращаются вежливо, приятно одеты…
– Я поняла. Они верующие.
– Как это так? Они верующие в Того Который Сам открылся людям.
– Не понимаю. В Бога что ли?
– Можно сказать так.
– Я много верующих видел и мусульман и христиан, но они не такие.
– Ты, Саид, поймёшь или нет не знаю, но они не религиозные люди.
– А почему тебя это интересует?
– И я хотел бы быть таким, как они…
– Они по средам у меня дома собираются, и ты можешь прийти посмотреть, послушать…
– Николаевна, на чем основывается их вера?
– В любви к Всевышнему.
– Вы не поняли, или я не так выразился: какая у них главная книга: «Коран», «Познание» или «Манифест Коммунистической партии»?
– На счет «Манифеста…» – я тоже юмор люблю; не только у них, но всего человечества главная книга – эта Библия!
– А вы можете, хотя– бы показать мне. Я никакого представления не имею об этой Книге. Я это слово впервые услышал от двух женщин, которые приходили к нам, когда мы работали в Витязево.
– А у них почему не попросил?
– Я просил, Николаевна, обещали принести, но так и не дождался. Они подарили мне, вот эту книгу – их главная книга и журналы: «Сторожевая башня» и еще какой-то, уже не помню.
– Я поняла, дальше можешь не рассказывать. Они иеговисты – это такая секта, то есть, они не правилно толкуют Библию, беря оттуда отделные отрывки, в свою пользу.
– А вы можете показат Библию? – Сеидуллагь чан кІваъ абхънайибдикан кдасурадайи. Гужназ чаз думу фу-вушкьан улуп кІури хъюгънайи, рябкъюз ккунди юкІв тІубкІурайири.
– Не только покажу, но и подарит могу.
– Разве и такое быват! – Му дишагьлийи мици гъапиган, Сеидуллагь мюгьтал духьнайи.
Николаевна душну хулаз, хилиъ Китабра ади гъафи.
– Вот, Саид, это отныне твой! Я тебя дарю! – Сеидуллагь, гьапІруш, фу кІуруш, урхну дийигъу, фицики, мициб гъабхьиб дар – фукІа дарди пешкеш апІуб!



9. Пешкеш


Сеидуллагьдиз чан уьмриъ сифте вуди,
гьавайиди,
гьаци,
фукІа тІалаб хътру,
кІвакк ккадарди,
марцциди
пешкеш гъурубкьу.
Му дишагьлийин хулаз дугъриданра марцци касар гьар гьербе йигъан уч шулайи.
Чаз теклиф вушра, кІул’ин гъизигу Сеид,
Витязевойиъси,
Фу-фтикна вуш аьгъдарди,
нач’валиан гучІури,
гъягъюб чІурувал даршра
мегьел мушван собранияйизра гъушундайи.
Дархьуз
пешкеш дурубкьна бализ,
дюньяйиъ саризра дархьибсиб,
гьаммишандиз,
кьиматниинди ебцуз даршлу,
ибариз зат деребхьу,
улариз зат дярябкъю пешкеш!
Писателиз – Китаб!
Гьаз мици шулаш, дугъхьан аннамиш апІуз шуладайи.
Вариб гъябкъюнзуз,
вари аьгъязуз,
узуз аьгъдруб хьуз мумкин дар кІури фурс кади лицру Сеиддиз
му ляхнар чахъди ваъ,
учв иштирак даршули,
аьжайиб жюрейиинди
рякъюрайи.
Дугъан кІулихьан фикир апІуз шули имдайи.
Чахъ жан хъайибси дайи.
Инсандихъди гьамцдар шлуб вуйин?!
Набши ригъ!
Набши ригъ али йигъ!



10. Улариан удубзури нивгъ


ГвачІинган гъюру Юхтар … хъиргуз –
Сеид ал Китабдиин!
Хябяхъган гъюру Изам … картар апІуз –
Сеид ал Китабдиин!
Лисун апІуз дих апІури гъюруриз рякъюру… –
Сеид ал Китабдиин!
Ток адар –
Сеид ал Китабдиин!
Шлакоблокар хътар –
Сеид ал Китабдиин!
Рузура нивгъар уларилан,
юкІв абцІну ишура,
амма Китаб урхура мугъу,
йишв – йигъ,
сикин дарди,
саб тики ккабхъу мажал
чІур дарапІди.
Изам хъюгъру… –
ктарсуз шулдар Сеид
Китабдикан
агъзуртІанзина маш гъяйи.
Алжагъури шулу Юхтар… –
ктарсуз шулдар Сеид
Китабдикан
агъзрариинди уьмрар дигиш апІурайи.
Ишура бай
ляхин апІурайишваъ
мурччваъ дусну
дярякъруси
кьамкьариин алди Китаб
урхурайир.
Ишура бай
хъямкъял алапІну
чан бицІи хулаъ
ул’ан улиз удубзури
Китаб урхурайир.
ЮкІв имдар му касдиъ.
ИчІи хъалхъам дубхьна беден.
Удубзну гъян’ан вари мугъу.
Тазади дадайин фун’ан адахъурси
цІийи гъаши Сеидуллагь, ва,
шиниркІи сифте цІийи дюньяйиин чІветІ гъапІси,
«Жан Адаш» кІури гьарай адабхъу мугъан!
Жан тухъ гъабши – аьлдябгъюрайи гьюлси,
Чахъанди жан туву Заанурихьди му кас ацІу.
«Фукьан йисар, фукьан вахтар, хъа фукьан аьжузвалар, дарвалар…гьамусдиз наан айва жан масан Адаш!»
«Гьарай эллер! гьарай гъуландар! гьякь Аллагь гъидихъунзуз! Йиз гъайгъушнаъ Айир! Узуз аьршариин ужубтІан ужуб йишв Ккабалгурайир!»

***

– Юхтар халу, Изам, гъачай узухьна йиз шадвал пай апІуз!
– Гьаз ишурава, Сеидуллагь? Фу дубхьнавуз?
– Шадвалиан ишурайир вуза… узу уьрхру гьякь Аллагь гъидихъунзуз!
– Фуж Аллагь, гьапІру Аллагь? Фуж ву Думу?
– Иисус Христос!
– Гьава гьубчІвнанухь?!
– Урсарин пайгъамбрикан аллугьар шлуб вуйин!
– МакІан гьаци, макІан! Думу дици дар! Гьаму Китаб урхайиз узура гьаму увуси кІуйза. Дар думу дици! Маллйири ухьу алдатмиш апІури гъахьну. Дици дар думу!
– Валлагь Изам, Сеидуллагьдихь гьарза гьубчІвна! Гъарах, гъушхьа ихь дахъуз.
– Думу дар дици! Юхтар халу, Библия урхай вари аьгъю хьибдичвуз!
– ГьудучІв гьамлин…

***

…
– Николаевна, я тоже приду на собрание.
– Пожалуйста, это твое решение…



11. Собрание


Сеидуллагь Николаевнайин хулаз, Заанурихъ хъугърудар уч духьнайи зализ гъушу. Душваъ, бицІидар ктарди, йицІикьюрилан зиина адмийир: хупар, жилар гьубкьушварихь, фужар двандиин, фужар курсйириин, фужар, гьаци жилиин халачайиин деънайи. Гирами Китабдиан дурарикан сари урхурайи, хъа имбудар дикъатниинди хъпехъурайи. Урхуб ккудубкІси, гьадмунури чан гафариинди гъурхубдин мяъна ачухъ гъапІу. Сар-кьюри суалар туву. Думу суаларикан сабдиз чаз жаваб аьгъдруган, «дидиз дицикьан ужуйи пуз хьибдарзухьан», дупну, жарари пуз хъюгъю. Гьяфтайин арайиъ гьар касди чаин улубкьубдикан ктибтуйи ва гьадму улубкьуб Гирами БикІбарихь ттеври, Заанурин ад апІуйи, хъа варидари «Амин» кІуйи. Гагь-гагьнак дурар аьлхъюрира шулу, фицики зарафатарра гъирчрударра шуйи. Аьхирки, гьар касди чан мурад-метлебнакан, кІваъ айи дерд-балайикан ктибтуйи. Хъасин, варитІан гизаф тямягь дубхьнайир Заануриз ккарагуз хъюгъю. Дугъу чан ккарагбаъ, гьар касди гъапи дерд-балайикан ВаритІанзаанурикна кІуйи, хатІа-балайиккан уьрхюб ккун апІуйи, хъа мурад-метлеб гьубкІну тамам апІуб тІалаб апІуйи. Думу ккарагруган кьамкьарихъди дусуйи ва хилар заваризди дазаргну, бицІири адашдакан ккун апІруси Аьршарайи Адашдикан му веледарира чпин дердйир ккун апІуйи. Саспидарин уларилан нивгъарра кмиди гъягъюйи. Гьадмуган Сеидуллагьдин кІваъ фу аш, мугъанра уларигъна зириз гъюдубчІвуйи. Тму терефнаан, чан улариз дябкънайи му шиклиин мюгьтал духьнайи ва чавра варидарихъди «Амин» кІурайи. Мурари, сар-сарихьна илтІикІруган, «гъардаш», «чи» кІуйи. Дугъриданра дурар, Гирами китабдиъ айиси, сар Адашдин веледар вуйи. Заануриз ккарагбалан кьяляхъ, чай ккунидариз устлиин ширинлугъарра алди Николаевнайи чай, кофе гъабхи, даккнидар: хупар хупариз макар дапІну, жилир жилари хабар алдагъну, хилар дидисну гежехайрариинди хъа гюрюшдиз жара гъаши.
…

***

– Ну как тебя наше собрание?
– Николаевна, я поражен! Я тоже молился Богу. Я не медленно хочу публично покаятся перед Господом. Я твердо знаю, Он мой Отец! Вечный Отец, а не временный! Я так в душе и предпологал, что должно быть общение с Богом именно таким: откровенным, истинным, не принеждённым.
– Что с тобой, Саид! Поздравляю тебя! Дух Божий вселился в тебя?!
– Да, Николаевна, да! И я детя Господа Иисуса Христа!
– А как это случилось?
– Когда я прочитал Библию сам не замечая, плача, как новорожденный, переполненный через край Духом, крикнул: «Где Ты был до сих пор Отец мой!». Оказывается, в Библии отражена вся история нашего народа, история моей семьи, мои личные, беды, трудности, переживания. Когда читал, часто плакал, просто произошло мое внутреннее перерождение, как из куколки вылупляется бабочка.
– А почему так трунолу твое сердце это Книга? Ведь, ты как писатель, наверное, много прочитавщий, казалось бы, не должно было так, произойти?
– Понимаете, если человеком было бы написано, так и не произошло бы. Так, как в Библии написано, ни один человек в мире не может писать. Да если бы всю чловечество, высшие и лучшие умы занялись бы этим, то не смогли бы писать. Это сверхестественна Сила сделала.
– Это написали люди, водимые Духом Святым!
– Вот именно! Как бы то не было, самое главное, я нашел моего Отца!
– Ты, Саид, как младенец, ещё многое не понимаешь, пройдет время лучше нас поймёшь: ни ты нашел Отца, а, когда подошло соответствующее время, Отец Сам открылся тебя. Ты всю время находиля перед Его глазами, Он тебя всегда видел и видит, а твои глаза за это время закрыты были и ты Его не мог видит. А теперь ты Его видишь?
– Не только вижу, но всем телом чувствую!
– Воскресенье, в Анапской доме культуры проходять большое собрание…
– А вы поедете?
– Да.
– А мне можно с вами?
– Пожалуйста. Утром к 10 часам поедим.
– Хорошо, Николаевна! Я туда дороги еще не знаю, без меня не уезжайте.
– Поедим вместе,Саид…

***

Советарин Союз амиди Анапайин гьацІ кьялаъ айи адлу кинотеатр гьамус Заанурихъ хъугърударин гъайгъушнакк ккабхънайи. Душваз гьар элгьет йигъан, женнеталийир хьуз ккуни ва гьадму ужувлан сагьибар Агъайиз ккарагуз, мимидар клуб абцІайиз гъюйи. Культурайин дараматдин файейигъ газтар, китабар, журналар, кассетйир массу туврайи. Дурарик инсан фици уьрхюз шуйиш ва Уьрхрурихъди фици яшамиш шулуш ктибтурайи. Гьар собранияйиз гъюрурин машналан нур рабгъурайи. Гъирагъдихъ хъайирин хиял шул: хъа фициб шул? – магьа учву ишри – «гьатрариз фу дубхьна гьаму къарагюн дюньяйиин шад хьуз», пиди сарун. Наанди гъилигиш: «чануб узу дипІнайиси» – дючІюргънайи машар! «Ккунийда, му адмийирин айитІинди, сацІиб гъюцІюбгъну, лигуз… гьелебелесан саб шврушв гъизил дибихъна мурариз»! Шврушв гьапІруб? – варидюнйириъ айи девлетартІан зурба девлет дибихънайидар! Зат ккудудубкІру Девлет – Гьаммишан Заанурихъди сатІиди яшамиш хьуб! Шлихьан мициб Девлет гъазанмиш апІуз шул? Му гъазанмиш апІруб дар, Му – багъиш апІру пешкеш ву. Заанури Чан гъвалахъ уву гъидритиш, увхьан, яв ляхнарихьан Дугъан гъвалахъ хьуз шулин-хъа? Гьамциб багъиш ккубкьнайи юкІварин машниин нур алдарди, сарун шлин шул? Бахтаврар! – гьаддиз алдарин-хъа халкьдин уьшвниинра гьамци кІури. Дугъридан, бахтавар касар! Мидкан хабар адарш, «сацІиб гъюцІюбгъну» гъилигишра, душваъ рябкъруб хьибдарвуз.
Сеидуллагь душну ккудукІру скамйкйирихъ деу. Мушваъ адру миллетдикан адйи: лизидар, гъатхудар, кІарудар, ккуру улиндар, улургдар, хъуту улиндар, ацІу-карсу улчІвмариндар… Дишагьлийириин, жигьил шубариинра кмиди, касинкйир ягълухъар алйи, жилари минди учІвубси кІул’ин алидар алдагъуйи. Дишди йицІуб шулади сягьнайиинна мяълийир апІрударна мукьмар йиврудар улдучІву ва чпин шадвалин мярака ачмиш гъапІу. Мяълийир Агъа Аллагьдиз бахш дапІнайидар вуйи. Дурариъ, жилириинна хъана Гъюрурин, суд АпІрурин адназ тярифар атІагнайи. Мяълийирихъди, ккун гъабхьидари, гьацІари чпин йишварихь, гьацІар сягьнайин улихьна удучІвну ялхънар апІуйи. ГьацІ сяаьтналанси, гарччлариккди трибунайихъна сар яшлу кас удучІву. Дугъу чан улхуб, сифте Заануриз ккарагну, чухсагъул дупну, абццну Гирами китаб убхури ккебгъу. Дугъу чан улхбариъ Заанурин Гафнакан ктибтурайи, читин йишвар ачухъ апІури, чан ккудубшу уьмриан мисалар хурайи. Ахиринишв’ин насигьятар тувну, Заанурин уж’вал гьарсар касдихьан кьабул апІуз шул кІури, гьапІну ккундуш ктибту. «Заанурин улихь ухьу вари тахсиркрар вухьа, гуннагькрар вухьа. Дугъан къанундиинди, гьарсар гунагь гъапІу адмийиз аьжал дурубкьну ккундайиб ву. Улихь вахтари, адми аьжализ тутрувбан бадали, гъапІу гунгьихъанди мал-чарвайин, гъурбан дапІну ифи удубзури гъахьну, инсандиз ассар ибшри кІури, чан улариз рябкъюрайи ифи чануб дубхьну ккуниб, аммаки дугъан гунгьариманмина фукІа тахсир ктру гьяйванатдин ифи удубзуйи. Анжагъ гьацитІан Заанури дугълан хил алдабгъури гъахьундар. Гьар гунагь гъапІкьан – ифи, гьар гунагь гъапІкьан – гьяйванатдин ифи. Аьхирина-аьхир, чан вахт гъафиган, Чав Заанури гъаписи: “Узу гъидиза Йиз халкьдигъна ва Узу дурар гунгьариккан азад апІидиза”, – гьаци гъабхьнура ву. Кьюд агъзур йис мидиз улихьна Думу, инсан духьну, Иса ччвурра алди сумчІурна шубуд йисан адмийиригъ яшамиш гъахьну, ВаритІанзаанурикан, яни Чакан ва Чан ляхнарикан ктибтури. Гьамци, варидюньяйиз Заанурин ушвнилантина Заанурин ляхнарикан инсаниятдиз аьгъю шулу. Думу хачрак карсру, яни ихь гунгьарихъанди Учв гъурбан шулу, зат гунагь Ктрурин ифи удубзуру, дюньяйиин али гьарсар касдихъанди. Гьамци инсанар, гьар гунгьихъанди гьяйванатарин ифи удудубзбан бадали ва гьаргандин уьмур Чахъди хьпан бадали сабан ва гьаргандиз Чан ифи удубзура. Гьадму ифи кьабул гъапІу кас женнетагьли шулу, яни Заанури Чан Паччагьлугъдиз гъадагъуру. Ифи кьабул апІуб гьадму кІуру гаф вуки, фуж чан гунгьариин швумал духьну, Заануриз чаллан хил алдагъ, “узу яв Бай Исайи Месигьди узхъанди удубзу ифи кьабул апІурза” гъапирилан Агъайи хил алдабгъура ва Чан веледарин хизандиз теклиф апІура. ФужкІа залиъ чан гунгьариин швумал духьнайи кас аш, мина гъачай сягьнайин улихьна, Заанур учвуз ккилигура». Собранияйин аьхюри гьамци гъапну гъапундар халкьдин улихьна сар хьур кас удучІву. Дурарин арайиъ Сеидуллагьра айи.
– Учву мина гьаз удучІвначва? – Суал туву Виктор Ивановичди.
– Учуз учу Уьрхрурихъди яшамиш хьуз ккундучуз.
– Гизаф ужуйи. Заануриз ккарагуз аьгъяйчвуз? Аьгъячвуз! Аьгъдарш, Аьршарайи Адашди улупидичвуз. Вушра узухъди текрар апІинай, гьаму халкьдиз аьгъю ибшри учвура гьамусдихъантина чпин чвйир, чйир вуйиб. Гирами вуйи Агъа, гъи узу Яв улихьна дуфназа Увуз ккарагури, Увкан тІалаб апІури узу яв веледди кьабул апІуз. Узу йиз гъапІу гунгьар гардандиъ дисураза, дурариин швумал вуза, ккун апІураза Увкан узлан хил алдабгъуб. Уву узхъанди ифи удубзунва, узу гьарсаб гунгьиккан азад гъапІунва, йиз уьмур Увуз бахш вуйиз Аьзиз Адаш, Бай ва Гирами Рюгь! Амин. – Му гафар варидари текрар гъапІу. Дурарин айитІ зат дархьи дигиш’валар арайиз гъафи. Собранияйин аьхюрин кюмекчйири дурарин кІулариин хулар иливури дурарра му касарихъанди, ужувлар ккун апІури, иблисдихьан уьрхри пну ккарагу. Хъасин цІийи гъардшар мубарак гъапІган дурариз гьаруриз Заанурин Гаф кайи китабар багъиш гъапІу. Гарччларин сеснаккди дурар чпин йишвариинна гъушу ва гьярудар гьар гьахъури хабаъ тІаъри мубарак гъапІу.
Дурарин кІубанвализ Агъайиз чухсагъулин саб мяълира гъапІу.
Му йигъан, йирси уьмур дубкІну цІийи уьмуриз, Иса Месигьси, чІиви хьпаз лишан вуди, штуан шлу йигъра тяйин гъапІу. 16–пи июни 1997–пи йисан КІару гьюлик Агъа кьабул гъапІдар вари штуан хьуз йикьрар адабгъу. Хъасин гьарсар тямягь айириз, трибунайихъна удучІвну жикъидиси улхуз ихтияр туву. Дурари, гизафси, Агъа Аллагьди чпи фици сагъ гъапІнуш, ктибтуйи. ГьацІари, чпин уьмриъалахьу аьжаин ва аьламат шлу дюшюшарикан кІуйи; тмундари чпи гъидикІу шиърар урхуйи. Аьхиринишв’ин, Заануриз ккарагну, чухсагъул дупну, гъвалахъ хъайидари гьарди чиб-чпин хилар дидисну, ккунидар файейиккинди гъушу, хъа гъуздариз объявленйир ктуху.
Файейикк мурччвазди буфетра ачмиш дапІнайи ва душвакк, иштагь кайидарихьан пирожнийихъди чай кофе убгъуз шуйи. Гизафдар китабарин жергйириин алархьнайи. Дурарин арайиъ Сеидуллагьдира чаз лазим журналар ккадакурайи.
– Саид, тебя еще раз поздравляю, теперь уже мой брат! – кІури минди Николаевнара гъафи. Дугъахъди хъайи чан дуст дишагьлийирира Сеидуллагь мубарак дапІну, гьирхуб– хъирхуб гъапІу ва чпин таниш’валар ккергъу.
– …?
– Поздравляю тебе, брат Саид!
– А ваше имя?
– Ашот!
– И я тебя поздравляю, брат Ашот!
– А меня с чем?
– С приобретением ещё одного брата.
– Ах да! – Зарафатниин вари гъяаьлхъю. Му зарафат хьуз зарафат дайи, гьякьди Ашотдиз Саиддикан сарсана гъардаш духьнайи, аммаки мицидарихъинди мубарак апІури мушваъ аьдат адайи, гьаддиз дурари, сифте зарафатси кьабул гъапІнийи, хъа сацІиб фикир гъапІгантІан мяна ачухъ шуладайи.
– …?
– А я из Азербайджана.
– …?
– …беженец. Война из-за Карабаха заставила нас покунут любимые места и любимых друзей. А ты, Саид, как здесь оказался, как ты к Госьподу пришел?
– …!
– …не может быть!
– …
– …удивительно как!
– …
– …пошли, брат, ко мне в гости.
– …?
– …да, свой дом, недалеко от Сепсуха.
– …



12. «Ихь»


– …!
– Урсариндихъ жвуван дин гьюдюхюнна?
– Узу дин айир дарза, неинки узу, узуси я ич адаш, аба, ата–бабйир.
– Дин адарди фици яшамиш шулава?
– Дин ади фици яшамиш шула, Юхтар халу? Урсарин дин кьабул дапІнайидар учву, хъа учву узу биябур апІурачва?
– Учу увуси урсарин мистаз душнадарча!
– Мистаз гъушур фуж ву? Улдугнайва дарш!? Узузра, учвуси кучІлар апІури, яшамиш йихь кІурайир вува, сарун!
– КучІлар гъапІну кІури гьапІру-хъа. Хъа накь хулаъ адайваки?
– Ихь, Юхтар халу, саб гъапиб, выходной йигъ гьарсари чаз ккуниси гьапІрайиб вуяхь, дарин гьаци?
– Ву.
– Кьюбпубсана, узу узуз ккунишвахьна дурушуз, уз’ин гьялкьйир алахьнайин дарш?
– Ваъ!
– Даруган, узу ичв дин гьаз гьитІибсурачва? Узу фтинкІа саризра буржлу вуйин?
– Ваъ!
– Даруган, динарин гафар ихь арайиъ даришри. Эгер учвуз гьякьвал фу вуш аьгъю апІуз ккундуш, ясана учвуз аьгъдруб узкан аьгъю апІуз ккундуш, узу учвуз узхьан удубкьруси гъавриъ тІауз, ичв тІалабниинди, рази вуза. Тягьнийир йивуз ккаш…
– Хъа ихь абйирин дин…
– Сабансана кІураза, йиз абйир дин айидар дариз, хъа ичв абйирин аш – хъапІай! Гьарсарин чан аба ву. «Ихь» пуз, Ляхла Мазнан абин фу ву Яракк Юхтран абайихъди? Дурар чиб– чпиз танишураркьана вуйиш баладайи гьа! Каждый за себя отвечает, а не за чужого! «Ихь» пуз хай шул багъри ватандиз, табасаран чІалназ, Кьаркьул дагъдиз, Рубас нириз…, хъа аьрабарин дин фила «ихь» гъабхьиб ву?
– Хъа уву мусурман данна?
– Мусурман фу кІуру гаф вуш, сабан уву узуз кидибт, хъа яв уву, уву гъапибдиан фикир апІара.
– Аьгъдарзуз фу кІуру гаф вуш! Узузси саризра аьгъяян?.
– Аьгъдруган, сарун фу вуяв? Сабан увуз уву фуж вуш аьгъю апІин, хъа узуз гьациб суал тув! Узу бабкан шлуган, адмиди бабкан гъахьунзу, хъасин аьгъю гъабхьунзуз узу табасаран вуйиб. Гьаддиз узу, сифте нубат, табасаран вуза! Хъа йиз сар Заануриз икрам апІурайир вуза. Заануриз дин лазим дар. Дугъаз лазим вуйидар адмийир ву. Я адмийизра дин лазим дар. Адмийиз лазим вуйир сар Заанур ву.
– Дици вуйиган, дин гьаз вуйиб ву?
– Адмийириз гучІар ккауз ва «садакьа», «садакьа» апІури пул ккадабцІуз, гардандиъ гьялкья ибтІуз ва алапІну фури чпиз ккунишвахъинди гъахуз. Заанури узу гьарсабдиккан азад дапІназу, хъа диндиз йиз гардандиъ «фарзар» ирчуз ккунди а. Хьуб фарз цІиб ву кІури – хъана агъзурна саб фарз!
– Увуз гизаф гафар аьгъю духьнавуз, урсарихъ хъахъну!
– Увуз гафар аьгъдарнуз?
– Ваъ. Узуз наънан аьгъю шулу?
– Узуз аьгъяян?
– Хъа, гафарин кюсе дарна!
– Узу фици, наънан гъудургъну? Урсарихъан?
– Хъа сарун шлихъан!
– Хъа, нагагь, бедуинарихъан?! Увуз узуси дудургъну ккундийвуз?
– Гъаври гъахьунза увуз фу пуз ккунди аш…
– Мушваъ дюзна нягьякь рякъюри айин, Изам?
– Гъабши…
– Гьаз ккундарчвуз дюзвал?
– Увуз ужуйи: гьякьюрна дишур!
– Учвузра ужу шлубси апІинай! Узузра учву ужуйи ккундузуз! Хъа узу ужуйи учвуз гьаз ккундарчвуз?
– Мугъахь жин хьа, Юхтар халу, гъач папрусар зигузкьана гъягъюхьа…
– Папрусар зигрударихь жин хьтар, дизригрударихь, думу чІуру ляхнихъан хъадакай кІурударихь хьа, дарин?!
– …
– Гьеле сацІиб фикир апІинай!..
– Му дюньяйиин илмиди кефер дапІну ккунду…
– Кефер шулин, гьар гвачІинган: «кІул иццуайиз... фун иццурайиз… чвучв иццурайиз… сифиликс кубчІвназук… жибар ичІи гъахьиризки… айтІанзина хътургуразу… шантажироват апІуразу…» ва гьамцдар кьадар адрубкьан жара агьузар бедендиан адахьурайи жандиз?! АпІинай кефер, мусурмнар, апІинай! Хъа узуз, йиз Заанур бадали шлу аьзабарна аьзиятар чІяаьн вузуз!
– …
– Аферин пуз ккадарна, Юхтар халу?
– Шлиз?
– Хъа гьаци Шлиз пуз хай шул?
– Узу гъавриъ адрза…
– Гъавриъ адарди аферин пуз ккундарвуз, сарун?
– Ваъ!
– Ари гьаци шуличв гьа! Хъа гъавриъ адарди мусурмнар вуча гьаз кІурачва?
– Учуз гьаци внушат дапІнайиган…
– Му ражари лап дугъриди гъапира.
– Узу гьарган дугърир вуза…
– Му ражари лап дацабкну гъапира.
– Мусурмандиз гьаци лайикьу.
– Йиз увуз тувру суалар амдариз…
– Жараси вуйиш айнив дарш?
– Ав.
– …
– «Яв гъюняригъ кІул гъядярнив?» пуз ккайзувуз, «учуз гьаци внушат дапІначуз» гъапиган.
– Гъюняригъ кІул гъяйиш, хилиъ – ручка, ликар – устликк, гъюнар тІиршури швушвар алаъну ахьидийиз, хъа му фу гъабхьи, кьаби гъахьиганра лих, лих, лих… лихуру пну я хилиъ убчІвруб, я кІанакк ккубчІвруб адар… фукьанна фукьан ругарна гъванар хиллан апІуру-хъа харабайиъ!
– …



13. Арагъина папрус ва намус


Юхтраз ляхин кьабул дубхьнайиси айи, фицики, гьамус юкьур касдикан вуйи бригадайиъ (дугъу, ужуб ляхин а кІури Ивановориан мина чан байра хъючІюхнайи), учв бригадир вуза, узхъанди йиз бай лихурадарин кІури, дилихуз рягьятди вуйи. Рягьят шлурихъ рягьятвалар ккун апІурайи «бригадири» Николаевнайин икриъ, думу йишвандин дежурствайиз душнамиди, «сабантуй» ачмиш апІуру.
– Я Юхтар халу, Николаевна гъафиган учвукди улхруб аьгъяйвуз…
– Гъулхиш аьхю дерд шул…
– Флигельдиан утІурккидичву…
– Ишидича, хъа увузра ккуниб гьадму дарнуз!
– Яв улхуз ккаш, узу дидигъ гъядарза…
– Улхурадарза. Учуз гьацира му «дустагъдиъ» ккундарчуз. Ич жара йишваъ хал ккабгнайич… Мушваъ ляхнилан гъафиган, рягьятвал апІузкьан гъитдар…
– Гъидритуз даахнайир шли инжиг гъапІунва?
– Уву йиз гафар рихшанд мапІан!
– Йиз фикрин рягьятвал яв фикринсиб дариз…
– Даруган хъичІибкьну гъуз…
Юхтран устлихъан чан «порция» гъурубкьу Сеид, дубгънайирихъди артухъ дулухди, дахъуз гъушу… …хъа гвачІинган – ляхнизра.
Лисунра шула, Юхтарна чан «компания» ляхниин алдар. Прораб Сеиддикди улхура, дустар нашдив кІури, хъа Сеидди гьапІдихъа, чан жанкьана чахъ хъпебехърайишваъ.
Хябяхъ шулу. Сеид хулаз гъюру. Дустар адар. Николаевна учвра гизаф мюгьтал духьна: 1–пи мюгьталвал – папрусарин кьатІарина птурккйири беседка абцІна;
2–пи мюгьталвал – чпи дахъру краватар, ахнар, гьубкьушварихъинди ккатІахьна, дурариинна хулаъ гизаф чІюрхярра а;
3–пи мюгьталвал – кьюбпи вазра дубшна, хъа хулан пул тутрувди гьергна.
4–пи мюгьталвал – чпи яшамиш шулайишван пул тутрувуз фициб жюрейиинди кучІлар апІдарин;
5–пи мюгьталвал – фици удубкьурукІан мурарихьан гьамцдар апІуз;
6–пи мюгьталвал – мюгьтал хьуз хай даршул, дурар балайикк ккахъну гъапиш.
7–пи …
…
– …
– Му Николаевнайин пул гьаз туврадарчва, Юхтар халу?
– Гьаму вазлин адабгъиган тувдича, Николаевна хъайир! Чаз гьаци йип.
– Аькьюллуди гъушнийиш гьапІрийчвуз?! Дуфну дугъаз гьаци уву йип. Учвлан хилра алдабгъуз гъит.
– Учуз мусурмунар кІуру хил алдабгъ пуз. Ич исламдиъ дициб адарич.
– Уву гьякь вува, исламдиъ адарш, ихь табасаран халкьдин аяхь – багъишламиш апІувал, хил алдабгъувал, гъапІу ляхнариин швумал хьувал, тахсрар гардандиъ дисувал…
– Ккебехъ узкан, вари аьгъюр…
…
Сакьюдар йигъарилан:
– Узу, Юхтар халу, йиз кІул’инди ляхин апІурза…
– Хъа апІин. Уву гьацира яв кІул’инди апІурадарна?
– Уву йиз гъавриъ ахънадарва. Узу бригадайиан удучІвурза…
– Жара йишвахьна гъягъюз ккунди айвуз?
– Ваъ. Узу гъапІу ляхнин пул бригадайиз пай апІури ккундарзуз.
– Вут ана чту! Узу увуз ляхин дабгну тувну, гьамус узу ккидат апІуз ккундавуз, дарин?!
– Уву яв апІурайи гафар анамиш апІурана?
– Гьамус увхьан гьерхдиза, урсарихъ мусурмунар гьюдюхюр.
– Дици ваъ, Юхтар халу?
– Хъа фици?
– Харжувлахъ уж’вал гьюдюхюр, йипа.
– …



ІІ Му фу аьламат ву!


14. Пул


…
– Закур стройкайиинна гъапІу ляхнин пул хьади кассир гъюра, гвачІиган ляхниина гъюрудари паспортарра хьади гъачай кІур прорабди, гьамус гьапІхьа Изам?
– Магьа гьаму сяаьтди Витязевориз кьави ш’вахьна ихь паспортариз гъягъидихьа…
– Узу хътарди уву душну гъач.
– Тму ражари душну пул хьтарди гьич тувнукьана вуйин?
– Узу хъа кІури, пул хьтарди тувурин?
– ГьапІхьа?
– Кьаби кьюцраз пидихьа, паспортар пул адабгъуз вуйич кІури, гьаци хьузра вуйихь, хъа, магьа хъугъдарш увура учухъди гъач.
– Гъидивуз ихь паспортарра хьади стройкайиинна думу!
– Гьамус кьюцру фу кІуруш гадат апІурадархьа, гъабхьуб хьибди, гъач гъушхьа, кІару бала гъядябхъюз ужурихьна…
– Фу гъапІишра алдатмиш апІуз шлуб дарда, шейтІнин кьючІаъ ичІибгнайи хицІ…
…
– Паспортар фици гъидисунчва кьаби шивхьан, Юхтар халу?
– Агь чан кІул’инна кІари завал гъядябхъричан бейгъушдин… фу гъапІишра алдатмиш шулдайда, мурдал мутму. Хъана чахьан буржназ сасаб миллион манат гъадабгъну кІури, распискйир дикІуз гъитунчухьди.
– Гьамус учву дугъаз кьюб миллион буржлу вучва?
– Хъа ав, гьаци шула. Шубуд йигъандин арайиъ гьациб пул дархиш суддиз тувурзачву кІур. Балайихъ бала – мидкан лихуз гъюб гъабшдарки… ккадабхъуз ужубдикан…
…

***

Сеидди чан зарплата чаин али йирси ккуртдин гъултгъихъинди хъивну, проробди чаз улупишв – тагъдиккишв, кабтІуз гъушу. Хъа Изамна сижар аба, вазлин зарплата – миллионна кьюдваржар адагъдар, сиягь ибшривучв ляхин, гъисана зарплата жибкІидихьа кІури, Сеидна прораб чпихъди дарфиганра, хъял кадиси, страйкайилан гъудургу.
Тагъдикк дерниъси ву. Лихуз шулдар. Гьаци вушра, гагь-гагьнак сквазнякдихьинди удучІвури, Сеидди чахъ хъайи ляхин, бедендиз даккунди вушра, гужназ апІурайи. Хябяхъдиз дугъ’ин гьял кІуруб алмидайи.
Хулаз гъафир, уьл ипІуб– дирипІуб дапІну, гараватдиинди илдигъур, сач гъачІирси «гъачІи».
…
Ригъун нурари хъиргуз гъиту Сеид сяътихьинди лигуру… ляхниз вахт цІибтІан ккимдар… Чан гьарганси, гьяракатниинди, баклашкайиъ абхьну шекерна саб штІумсиб чай, убцру шид кубзну, ушв гьибтуб-гьирибтуб, ижмиди хъяркьну урчІар, ляхниинна гъушу.
…
Николаевна хулаъ адайи. Думу гьар шубуб суткайилан юкьубпибдиз ляхниинна гъярайи. Чан пенсияйиинна дугъаз му аьхю кюмек вуйи…
…
– Саид, – гъапи прорабди, – нужно, затаскат на чердак шлакоблоки, и перегородить одно помещение для коммуникаций…
– Это же тяжёлый труд…
– Соответственно и платит будем…
– Ну хорошо…
…
Пагь му йигъанра Сеидди гъизигу цІузар…
Накьдин йигъ гъийин йигъак гъилигган… женнет вуйи…
«Хулаз гъафир, гьамус хъана узу палтарикди дахърайин? Фукьан эргнашра, душдикк дижикІну, Адашдиз ккарагну, хъа дахъдиза…». Гъубзу Сеид уву яв хиялар увукна кІури, хъа шлуб чан хьибди…
…
Сеид аскканзина чан флигелихьна чан гьарганси, архаинди гъафи… Гъафи… Жибдиан ачар адабгъу ва урчІарик кахьнайи жюлгихьинди гьачІабкку. ГьачІабкку…, хъа хулак жюлег ктар…
«Узу кахьундайкІана яраб?» – минди-тинди гъилигу, ликартІилан илдиту ва айитІинди тІапІну раккин гурзлилинзина лик за гъапІу. Ликрихъди уларра хулаъ архьу…
«Ва-а-а… мушв’ин али гьял! Фу гъабхьну… Хал тІараш гъапІну… Учу зарплата адабгъуб аьгъяди гъапІуб ву му… »
Сеид чан зарплатайиин алархьу костюмин жибар гъаргъу, китабар гъяргъю, ккурттар– палтар ккидикьу… пул амдар… СацІибсана вуйиш мугъхьан аьхю гьарай дадабхъурайи… Машнаъ ранг имдрур – яллагь Юхтаркьарихьна…
Кьаби ш’ван, хъятІякь кІури, деллурси айи Сеидди урар урччвуру.
– Кто ты?
– Юхтара позави, бабушка…
– Ах, и ты из их шайки… Я сейчас же вызываю милицию… – баб кьяляхъ телефондихьна гъушу…
– Скорей вызывайте, как раз я этого хотел… – дугъан кьяляхъди Сеидра гъушу.
Баб сацІиб яваш гъаши.
– Бандиты!.. Не входи в мой дом!
– Что с вами? Где Юхтар и его люди?
– Не стыдно тебя… розыгрывать старушку?!
– Я не понимаю вас… чего ждете, поскорей вызывайте милицию!
– А зачем тебя?
– Мою комнату обокрали и деньги украли…
– Когда?
– Не зню… С работы пришел, вся комната верх дном…
– Где ты живешь?
– У Николаевны.
– Значить это ты Саид?
– Да, это я…
– Представ себя, и меня обокрами дагестанцы, которые жили у меня…
Сеид мюгьтал гъахьи.
– Не может быть! Значит, это дело рук Юхтара шайки… А когда вас обокрали?
– Утром, еще 9–ти не было.
– Их вещи остались?
– И мои вещи прихватили, и за жилье не оплатили…
– Милицию вызвали?
– Побоялась мести… Вызвать?
– Уже поздно, бабушка… Они уехали отсюда… неизвестно куда… Миллион двести тысяч рублей у меня украли, вчера только получил зарплату…
– Вот, оно что, я то думала…
– Ладно, бабушка, Наш Спаситель, Господ Иисус Христос сказал, что Я буду наказывать их…
– Саид, я очень рада за тебя… Мне Николаевна про тебя рассказала…
– Спосиба, бабушка.
– Не переживай, Господь всесилен во всем, Он тебя не оставить. Он ради Своих избранных и ради Своего имени все нигативное преврашает в положительное…
– Я и не совневаюсь…
Сеид гьялак-гьялакди гежехайрар дупну, кьяляхъ гъафи.
…
Дугъу чан хал, гьитІибкІу пулин апІури дердер, къайдайиз хуз хъюгъю…
Хулаъ дарагънайи чан палтар ктІурччвури вещалкйириин илирху, китабар устлиин хъайи– хъайиси диву, хуллан мургул алдату…
Хъасин, кьул жибкІбалан кьяляхъ, чаин али палтар биширугдихьан марцц апІуз, ктІурччури бистИз гъушу.
Сифте йирси рабочий пенжек кутІубччу ва гъвалахъ гьаригъ гъибхю. Ккурт илдибту. КанчІарихъан дибисну заваризди за апІайизра дугъан улихьишв пулари гьабцу… Сеиддин шадвалин кьадар адайи… Гьамус дугъан, чан зарплата накь чан ккуртдин гъултугъдихъ хъивуб фикирназ гъафи.
«Я-я-я-я… фици йиз кІваълан гъубшнийин… Массан Адаш, зурба чухсагъул увуз… Фициб аьжаин жюрейиинди му ляхнар гъашида… Эгер ихтилат бикІурза кІури деънийиш, узхьан гьамци гьич удудубкьрийи… Я массан Адаш, хуб аьжаиндар ву Яв ляхнар! Наши узу йивну йикІурча кІурайи йиз душмнар?! Узу дурарикан фици азад гъапІунва, я Адаш! Узу ацІназу Гирами Рюгьнахьди! Уж’вал ибшри чпиз!..».

***

Хъа йигъан ляхниинна гъафи Сеиддихьан прорабди чахъди хъайи дустар ляхниинна гьаз гъюрадарш гьерхну, дурар гьергну гъушну гъапиган, думу парт гъахьи:
– Как это так!.. Ведь они мне пол миллиона должны, ах гады!..
…



15. Йиз шадвал йиз табасарандизра ибшри…


«Узу ургуразу му Сеидза кІурубдин тІулари. Узу мидиз фукьан чІуру тІулар апІураза, хъана кьяляхъ зигбягъ гъядар, рюгь адабгъуз ужур! Гьяйифийи Юхтаркьар гьергну гъягъюб, дарш узу му дурарин хил’ан гъягъюз гъитрийза…
Йишвар-йигъар гьаърадар миди, му дурарихъан гъягъюз гъидритди хъичІихна. Гаш’ин алахънайирси, гашу кІуз ужур, чаз Завариан дуфнайи азадвал яркьутІан-яркьуди ахтармиш апІбахьан гьудучІвурадар. Гьар ляхниинна дяргъру йигъари му учвси хъугърударигъна гъягъюра, китабар, кассетйир гъадагъура… мийи–мидри, Библияйикан справочникар, энциклопедйир агура ва хулаз духайин урхура…
Мидин му тІулар гьаци зарафатар ву кІураза гьа, йиз бин ккудипуз ккундайи ***ин!..
ГьапІуз ккакІана му игагу? Ккунийдизуз мидин кІулиз гъюруб узуз аьгъяди… фу дуфнакІана?
Явашай гьеле, думу, чан хулаъ чан Адашдиз ккарагура, жиниди ухьура хъпехъухьа, йиз лукІар, хъа дидиз ухьу аькьрабари кьюрд наан адапІуруш улупархьа…»
 
«Узуз, Адаш, фукьан зурба шадвал тувнава! Я Адаш, гьаз анжагъ сар узуз? Фтиинди узу яв улихь имбудартІан артухъди гъяркъюнвуз? Узукьан намусуз, аькьюлсуз, улдугнайир адар аьхир…
Я Адаш, узхьан му шадвал сарихьан гьял апІуз шуладарзухьан. Гъач, гьамциб шадвал гьарсаб йиз табасаран халкьдин хизандиз шлуси апІухьа.
Узу ихтилатар дикІрур вуйиб Увузра аьгъявуз. Пул адруган, бикІбарикан ктІатІаццрури, йиз хпирин тІулсан тувну печатьная машинкара гъадабгъундайин?
Йиз йицІисад йис гъабхьихъанмина гьаддиин юкІв хъипну элешмиш хьуз гъитур белки Уву вушалва, масан Адаш.
Магьа гъи, рякъюрайи гьялариан, гьамкьан вахтнаъ узуз гъабхьи тяжруба мянфяаьтлуди ишлетмиш апІру вахт дуфна.
Ккунийдизуз, Адаш, Яв ляхнарикан табасаранаризра ктибтуз – ихь чІалназ Библия илтІибкІуз.
Уву узуз му ляхниъ кюмек апІин, Адаш!
Уву дарш узхьан фукІара апІуз хьибдар. Ягъур ибшрхьуз. Амин!..»

 «Ужуб ягъур апІидизавуз, дарши ху!
Аьгъю гъабхьиничвуз, ихь улматар, Сеиддиз гьапІуз ккунди аш?
Ихь, агъзурна юкьудварж йистІан зина дийибгънайи паччагьлугъдиинна гьюжум апІуз ккунди а мидиз.
Йиз улматар – гъаравшар, лукІар, мутялимар, амрар, эфендйир, гьяжйир, гьякимар, имамар, шейхар, маллйир, бизнесменар, тІафлар, саб гафниинди – вари, Агъа Исайин Гаф ликрикк ккиврудар, динагьлийир, ихь диндиз тІягъюн гъядябхъна, уягъ йихьай, Сеид терг апІинай!
Ихь куч1ларин аьхир дуфна! Ухьуз т1ягъюн гъядябхъна!
Ичв улихь узу, учвуз хабар адарди учвухьди йиз ляхнар тамам апІуз гъитрайи узу, учву Заануриз вуйич кІури узуз икрам апІуз гъитрайири, КучІларханди, кІуразачвуз. Му Сеиддин кьяляхъ учв бабкан хьайиз хъачІарккнайир вуза, аьжузвалианна касибвалиан адахъуз гъитундарза, саб бицІидикьан ул’ан удутундайза, хъа йиз лукІвалиъ дитІну гъитуз гъабхьундарзухьан.
Гьамус, йиз бацакк ккайи динагьлийир, ичв хилариинди узу мидин кьиртІ хътубтІуз гъитарза, ужуз ***ин!
Му наънан гъабши мициб, вари инсанар узухъ хъпехъуру, хъа му мютІюгъ апІуз шлу жинссиб дар…
Гьякьвал улариз гъябкъюр, узхьан хъана йиз кучІларихъинди илтІикІуз шулин?! Узу йиз динагьлийириз Гьякь Заанурин гьякьвал гьич рябкъюз гъидритарза чпиз, дарш дурарира узуз йирфар йивиди…
Гъит апІри чпин мистар ва варишвариъ артмиш ибшри аьрабвал...
Чав, Худайира дупнадарин, Чахъ хъугъдударра Чахьан гьудучІиди Учв хъана дюн’яйиинна гъяйиз улихьна…
Заанурин му Гаф узуз гизаф кбалгунзуз ва Дугъу Чан Гаф тамам дарапІди гъибтдар.
Гьаддиз гьаму Гафниинди узхьан му Сеиддин жан убгуз шулзухьан… Гъюнарикк гутйир ккивну дицри чан…
Лигай, йиз улматар, мидикна чаинна гъюру йигъарикан сарира макІанай, даршиш му иблисди, узу, иблисарин Иблис, алдатмиш дапІну дерккди.
Ай чан ул адабхъричан чахьан узухьди даршиш!»

«… „Улихьмиди гаф мутуванай… Гьич саб жюрейиинди фурс мапІанай; ичв апІру фурс, гъит Уз’инди ибшри… Ичв душмнар ккун апІинай; дурарихъандира ккарагай… Гьаммишан Узухъди улхури йихьай, фицики ичв Адаш ва учву Уьрхрур Узу вуза„ – я Адаш, мици учуз, Уву ктагъдариз, сарун шлихьан пуз шул, масантІан масан ва гирамитІан гирами Адаш!.. Дадайин хабахъ бицІирси, Яв хлинццик узу уьрх, Адаш, масан Адаш!.. Узу йиз фикирназ дуфнайибдикан, Адаш, хъугърударин арайиъ пидиза, белки дурарикан сари дарш сари ужуб насигьят тувур…»



16. Институтдихъди улхуб


– …
– Саид, я слышал, что в Москве есть такой институт, который занимается переводом Писания…
– Саид, я завтра еду в Москву, и раздоблю тебя адрес такого учреждения…
– Ну, братья, как я ободрен вами, большое спосибо…

***

…
– Алло, это кто?
– …
– Какой институт?
– …
– Как раз то что мне нужно…
– …
– Я хочу перевести писания на свой родной язык…
– …
– На табасаранский.
– …
– Уже переводят? А кто переводит?
– …
– Знаю, знаю, токовых…
– …
– Одну книгу уже выпустили? Какую?
– …
– От Марка, очень хорошо, тогда…
– …
– Слушаю вас…
– …?
– Да, я знаю Библию, более того я принял Иисуса Христа моим Господом и Спасителем; у меня завет с Ним…
– …?
– Я много лет занимаюсь табасаранской литературой…
– …?
– Сам пишу, есть изданные книги…
– …
– Присилайте, я буду с нетерпением ждать…
– …?
– По адресу: Россия, Дагестан, Хивский район, Мазанову Саиду…
– …
– Да, я прочту эту книгу…
– …
– Да, да… если будут ошибки я их отмечу…
– …
– Еще раз повторите, пожалуйста, ваш адрес…
– …
– Ага, пишу: … Масква а/я 360…
– …
– Да… да… понятно… досвидания…с Богом!



17. Йирси уьмриъ ахъу цІийи адми



Сеидди, чан дустар вуйи Юхтарна Изамна хъананур гьергну гъушхъантина «Юкос-Юг» фирмайиъ тап августдин 28–ризкьан гъилихнийи. Расчет гъадабгъну гъярури «Самсунг» телевизор, «Саньё» кассетйир хъивру видеомагнитафон, «Нова» радио айи аудимагнитафон, гизаф жюрейин кассетйир, китабар гъадагънийи. Думу вахтари гъулаъ мицдар алатар айи хизанар цІибтІан адайи – му саб. Кьюб кІурубсана, Сеиддин хиялариинди, чаз дубхьнайи шадвал сифте чан хизандиз хъа вари гъуландариз ктибтуз ва улупуз лазим вуйиб дугъахь вари хьайи. Думу учв шадну уьлюрхна кІури, чаллантина имбударра гьаци уьлюрхиди кІури хиял вуйи.
Фу ккилибгуракІана яраб мугъаз хулаъ?!..
Хабар айкІана мугъаз чан хизандин гьял-гьисабнакан?!..

– Саламалейкум йиз хал–хизан…
– Увухъ хал-хизан хъанухъ?!.. – хъжагъурайибсиб жаваб-суал – гьавазурвалин гьарай адабхъу хпирин гъян’ан.
– ГьапІунияв шив?! – мимидар хпириндиз барабарди мугъура гъапи.
– ФукІара! Узу юкІв айир дарза!..
БицІидар чпин адашдихь хьайи гъагъар даргъувалигъ гъяйи…
– …
– Я-я-я, саризра адрударстар…
– Гьеле тиливизур кувччвухьа…
– …
– Я-я-яяя, фикьан иччвири улупудиян!..
– …
– Ихь адаш фикьан ижжурин!..
…
Хпир жилирин гъагъаригъ гъючІврадайи. БицІидари йиргърурихъ, хпир, саспиган, улар ккадатури лигурайи.
Вари ачмиш гъапІу…
– Дилихну адаш гъюри, неужели бицІидариз, жарабна жараб дарш саб гъяфаткьана хуз шулдайин…
Сеиддин маш дигиш хьуз хъюгъю…
– Узу гьацибдикан фикир гъапІундарза…
– Закур, бицІидар юкьридра школайиз гъяраяв, ликариин, жандиин фу алабхьну гьауз ккава?..
Сеид уьру гъаши, дугъан кІуруб вари хъаабццу…
– Тахлиъ мурцІ хю, гугаъ штІум кьил, банклиъ саб цІадал ччим, шекердендиъ саб чейрикк ккабхьруб адарди, фйир духну дирчнава… – хулан кьялаъ дарагъну дирчнайидарихьинди хил гьачІабккну, хпир хизандин хул’ан удучІву.
Сеид кьукьси дийигъу. Дугъан кІулиз, учв фициб гьялнаъ абхънайи хизандиан гъушнуш ва фициб гьялнаъ айи хизандиз гъафнуш, гьамус гъафнийи…
…
Чахь хьимбу пул гьачІабккну, жилиъ кІул ипну ишурайи хпирихьна Сеид кьялан хулазди гъушу.
– …
– Яв … убччв думу…
– Сабур апІин… Лазим вуйиб гъадабгъ…
– Закур варидарин бицІидар школайиз цІийиб алди…, хъа йиздар, ачІни хпириндар, гъяргъяр алди… Я жан Заанур, му мициб бала, узуз наънан гъядябхъюнкІан… агьи, агьи, агьи...

***

– …
– Я дая, ихь адашдикди миилиган, дугъаз ухьу ккунду… – аьхюрнур шуру дада сикин алаурайи.
– Дугъаз чан ккунидар а, Сейдат…
– Дицирихъинди гьаз гъапира, Мух…
– Начра дар гьа йиз ччвур бисуз!
– Узу нач шлу ляхин дапІнадарза…
– Учу гатІахьну жара хпир увуз дитувал – му нач шлу ляхин дар, дарин?!
– Уву фтикан улхурава…
– Узу Юхтру вари ктибтунзуз гьа…
– Гьа-а-а, гьамус яв гъавриъ ахъунза… значит Юхтру? дарин?
– Дугъу чан улариз дярябкъюб пидар…
– Уву яв дугъахъ хъугърира ава?
– Вуйиб кІуруган хътругъри шулин! Дугъу дарпиш, магьа узуз йиз улариинди рябкъюри: яв гьадмунури туву пешкешар духну ич улихь дахьнава, узу гъазанмиш гъапІдариз кІури удупури…
– Гьаци вуйиб увуз наънан аьгъю гъабхьунвуз?
– Узуъ улар адар кІурайва? фикир апІуз келле алдар кІурайва? Эгер, гьаци дайиш, уву яв бицІидариз лазим вуйиб дархиди гъибтидайва… Мумкин вуйи, уву яв дугъаз бицІидар хъазухъ дупнайиш, размерар аьгъю дапІну, увухьди фукІа-мукІа хътапІубра…
– Сарун узу фу пуза-хъа…
– Сарун фу пуз хьибдивухьан-хъа!
– Юхтран вари кучІлар ву…
– Дугъан кучІлар вуди ибшри, магьа яв уву учуз кІурадарна, хъа увкан урус духьнайивалра кучІлар вуйин-хъа!
– Ав, кучІлар ву… Узкан урус духьнадарзукан…
– Даруган, тму кассетайик крестицца шулайир узу вуйин?
– Крестиццайин мянайин гъавриъ айва, йиз хпир?
– Яв хпир, пенсияйиъ айи сар кьаби урус духьнаяв…
– Агь Юхтар, йиз хал ккидипури хъюгънайи…
– Хъа гьаци дарин…
– Я жан хпир, масан хпир, уз’ин улубкьуб узу увузра ктибтурза, хъа аммаки уву узухъ хъугъидарва. Гьаддиз, хъугъбан бадали, закур увуна узу Юхтрахьна Яраккна гъягъюрхьа.
– Хал-бицІидар харан рижвнахъ хъитІну?
– Ич дадайиз лиг пидихьа.
– Ав, чав-учвтІан даккнириз?
– Йиз хлуан наантина гъярдарза…
…
– Хъа мици учхьан вархи гьаз духьнава?
– Вархи – ваъ, вари юкІв хъипну учву узуз багъри духьначва, йиз ккунир…
– …
– Узу, гьамцир Заанури Чан ляхнариз гъядягъиган, узуз Думу Фуж вуш аьгъю гъахьиган, иблисди аьхю гьюжмар апІуз хъюгъюнзуинна…
– Уву фтикан улхураш, узу гъавриъ ахърадарза… – хпир гьамус гъюдал хьуз хъюгърайи.
– Жараси, Юхтруна чан шайкайи узкан гьапІнуш аьгъяйвуз?..
– …
– Дурариз узу йивну йикІуз ккун гъахьну…
– Гьадмукьан аьхюб дурариз фу гъапІунва?
– Мусурман диндиан удучІвну урсарин динди учІвунва кІур… Узу гьич саб диндиъра гъахьир дарза я – хуз ккайир… Узу, варидари кІуруганси, Иса пайгъамбрин тереф гъибисунза ва Гьадму узу Уьрхрурди, Йиз Заанури ктагъунза… – магьа гьаддиз…
– …
– …
– …
– Хъа дурарин фу буржи ву уву гьапІраш… дурарин ляхнариз мяшат апІурадарваки…
– …
– … хъа дурариз аьхю бала гъядябхъри чпиз, яв гьациб жафайиинди гъадабгъу кьюб кепкиинна хаин хьуз. Дугъриданра, жан жилир, Заанури хил ттивунвуз…
– …дурарин буржар ктирчуз буржлу гъахьунзу. Витязевориъ учу дахъри-гъудужвури гъахьи грек дишагьлийи милицияйиз гьадрар тувну, узу гъидисунзу ва гьадму бабаз, чпи дахъбан йишван тувну ккуни пул узу тувунза, гьаци, Анапскаяйиъ айи бабушкайин пулра, ич прарабдихьан дурари гъибису пулра тувунза. Сар Николаевнайи, дурари чаз гъапІу кучІларин пул гъибисундарзухьан.
– …вай-гьа-рай…
– Уву узлан хил алдабгъ, йиз ккунир, магьа гьамцдар улукьнайирин фикриан ихь хал-хизандин аьгьвалат адабхъИз, я увуз, я ихь бицІидариз фукІара гъадабгъуз гъабхьундарзухьан…
– Янакас, хъа мицдар фици гъадагъунва?…
– Гьаму узуз гъабхьи кІан-кІул адру шадвал учвузра дубхьну ккунди, думу фу-вуш улупузди гьамцдар алатар гъадагъуз буржлу гъахьнийза, Мух.
– Гьа, баладар, сарун… сагъ– саламатди яв хизандигъна гъюбан шад вуза…
– Ездиъ айи адмийиин фу вушра улубкьуб мумкин ву…
– Думу Юхтру ичв адашдикнара, душну дурарин хулаз, дарпуб мидар: уву шив дитну, гъапну; сарун думу мушваризди гъюрур дарив, урсарин динра кьабул дапІну чан архаин духьна; узу чпин сарун кІваълан гьархри, гьаци чаз йип гъапунзуз кІурайи. КучІлар вушулив гъапиган, думгьа, Ургъа Гьясратлин балхьан гьерх гъапунчуз. Юхтрахъ хътругъри, ичв адаш Ургъазра гъушну ва дугъан язнайира гьаци ву гъапиган вари мюгьтал гъахьунча, хъа йиз кІваз гъабхьи дердна хажалат!
– Ихь бицІидариз дидкан аьгъяян?
– Ваъ, дурариз гафкьан гъапундарза. Гъапнийишра дурар хъугъидайи.
– Хъа уву хъугъунна?
– КІван деринариан ваъ, хъа зиълан, гьарди апІру гафариз гъилигган, ав.
– Я жан шив, хал ккидипрудар ари гьадму адмийир ву гьа… Дурариинна гьич зат хъугъвал дубхну ккундар… Аьршарайи Адашди кІуруганси…
– Шли?.. Адаш аьшариъ аничв, дарш чан хулаъ?!
– Узуз Заанур йиз адаштІан зина вузуз, йиз адаштІан багахь вузуз, йиз адаштІан артухъ ккундузуз…
– Я бай, уву фйир кІурава, гьадму гафар жарадаризкьан ерхьуз мигъитан…
– Хъа узу дюз кІурадарин?
– Уву дюз хьуз дюз кІурава, хъа думу гафар кІваъ уршрудар дар. Дугъриди гъапиш, жилир, уву зат мидарди дигиш духьнава.
– Фици, Мух?
– Муганаздин адмиди мидарва, яни бедендиинди уву вува, хъа яв апІру гафарииндина ляхнариинди жара Сеидуллагь духьнава.
– Ужувлахъинди дарш харжувлахъинди?
– Фу пуза, жилир, вахтну улупиди… саб, рябкъюразуз, увуз яв шив, веледар, багахьлуйир, мугагьназтІан лап гизаф ккун духьнавуз.
– Хъа шли гьаци ккун апІин гъапнуш аьгъяйвуз? Узхъанди, йиз гунгьарихъанди хачриин ифи Удубзури, дюньяйин суд АпІрури, вариб халкь гъапІури…
– Дици вуш, мусурмнарин аллагьтІан явнур гьякь Аллагь вуявки…
– Ари гьаци кІуру Аллагьдиз, жвувандар ккун апІуз даккнидари урсарин Аллагь кІура, гьаддиз Юхтру узу урсарин дин кьабул гъапІну кІура. Хъа дугъаз хабар адар дин, Аллагьдин душман вуйибдикан. Узу урсарин дин кьабул дапІнадарза, хъа гьякь Аллагь фуж вуш, ва Дугъан ляхнар фицдар вуш аьгъю гъахьунзуз.
– Малла курсар гъурхунна дарш?
Сеидуллагь гъяаьлхъю. Мухлиса мугъан гъавриъ ахърадайи. Я гъавриъ ахъруси Сеиддихьан ктибтуз шуладайи.
– Маллавал дин ву… Дин фу вуш аьгъяйвуз, Мух?
– …?
– Дин адмийири чпикан ктагъу ляхнар, яни Заанур аьгъю апІурча кІуру чарйир.
– Хъа ав, гьаци ву.
– Хъа гьамус уву сацІиб фикир апІин, адмийихьан Заанур аьгъю апІуз шулин?
– Хъа аьгъю дарапІган аьдтарна кьур’умар наънану?
– Яни, увуз пуз ккунди авуз: адмийи Аллагь гъагну ва Дугъу гьапІраш, Дугъаз фу ккунди аш ахтармиш гъапІну, дарин?
– Хъа ав.
– Эгер гьаци вуш, адми АллагьдизтІан гизафубдикан аьгъюр ву, дарин?
– Ваъ. АллагьдизтІан адмийиз артухъ наънан аьгъя?
– Ари гьаци вуйиган, Аллагьди Чав Чакан ктидибтиш, адмийи Аллагь айивал фици аьгъю гъапІну?
– Дици аьгъю апІуз шлуб дар.
– Дюз вуяв. Эгер адмийири Аллагьдикан мици-тци кІури гъабшиш, дурариз гьамциб суал тувуз шулу: увуз наънан аьгъявуз думу гьаци вуйиб?
– Хъа дурари: Аллагьди вари Мягьямад пайгъамбриз ктибтну, хъа дугъу кьур’ам гъибикІну, дидкан варидариз аьгъю гъабхьну, пиди.
– Дици гъапиш, гьамциб суал арайиз гъюра: Мягьямад хьайиз адмийириз Аллагьдикан аьгъдайин? Думугандиз дюнья айиб дайин?
– Ва-а-а, гьацдарикан фикир шли апІура кІурава…
– Ари фикир дарапІруган динди вари адмийирин зиин аьхювалра апІурада…
– Хъа увуз дицдар наънан аьгъю гъахьунвуз?
– Библия кІуру Китабдикан зат гъеебхьунвуз?
– Гъеебхьунзуз. Дициб китаб мусурмнариз убхуз ихтияр адар…
– Гьа-а-а, рябкъюрайвуз, динди фйир апІураш! Библия, дин хьайиз айиб ву ва чан иблис тІулар ашкар хьиди кІури динди Думу урхуз ихтияр туврадар…
– Ва-а-а!
– Ва-а-а, ваъ, вайгьарай ву, жан шив!
– Я бай, я ба-а-ай, узуз зат дерерхьу ва дярякъю аьламатар… микидитана…
– Увуз, Мух, ерхьуз ва рякъюз ккимбудар увхьан аьгь апІуз шулкІан яраб! Узу йиз Адашдиз увуз кюмек апІин кІури ккарагидиза. «Жан Адаш, масан Адаш, Яв ччвур наанушра адлу ибшри, Яв ляхнар варибдиин гъалиб ишри. Я Адаш, магьа Увузра рякъюравуз, йиз хпирихьан узу гъапи гафар аннамиш апІуз шуладар, Увкан зурба тІалаб, аман–миннат вуйиз, Адаш, кюмек апІин, сагъвал тув, юкІв мюгькам апІин йиз хпирин. Чухсагъул Увуз узу уьрхюрайи йиз Агъа. Амин!»
– Я Сеидуллагь, увкан узуз яв адашдизкьан гьамци уччвуйи ккарагури гъеебхьундайзуз, хъа уву Аллагьдикди, Думу яв багахь хьайиси ва яв варитІан багърирси улхурава… Узуз начар маккаан… Йиз кІваз гизаф бегелмиш гъабшириз…
– Чав, Заанури, Чахъди, фунуб вахтнаъ вушра, гьамци улхай гъапну…
– Я аьламатар, я кереметар!.. Ихь бицІидар школайиан гъюра… Дурарихъанди ккарагуз…
…



18. Мазан


– …
– Фици, фици? – Мазан Мухлисайин гафариз рихшандвалииндиси…
– …
– Думу учв зиълан уччвуйи улупурайиру…
– …
– Уву чІалкьан дарпбан бадали алдатмиш…
– Даруси ву аьхир, адаш?
– Узуз вари, хъайи-хъайиси Юхтру ктибтунзуз. Дугъу урус шив гъадагъна!
– Вуш дугъкан яв бали фукІара кІурадар, аьхир!
– Фу дупну ккундувуз? Жилари чпин жини тІулар учвуз гьамус ачмиш апІиди кІурна?!
– МугагьназтІан гьамус дугъаз чан хизандин кьадри кайиси ву…
– Дурар, гьацдар зиълан…
– Хъа дубхьнайиб адарда, адаш?
– Фици адар, фици адар! Чан дин масу тувну урсарин дибиснайирикан сарун фу ккундувуз!
– Хъа вуш гьапІнухъа? Ихь законари гъадагъа вуйиб дапІнадарки?
– Я Мухлиса, гьаз улдугурачва, йиз швушв? Дин масу тувубтІан артухъ тахсир айинхъа?
– Жара хпир гъадагъуб – мутІан зурба тахсир хьуб мумкин вуйинхъа, адаш?!
– Ва-а-а-а!..
– Хулар ккадахьру ляхнар дарин дурар? Гьарсариз чаз ккуни дин хъапІуз ихь гьюкуматди ихтияр тувна, хъа хпир амиди, жара хпир гъадагъуз тувнадар…
– Наънан гъудургъунва дицдар аьдтар?!..
– Узу сацІибкьана школайиъ гъурхур дар кІурайва, адаш?
– Узу фу пуза-хъа дициб школайиз!
– Дугъриваликан, законарикан… тувру?
– Я швушв, увура, гьадму йиз бай ву пуз лайикь дарубдихъди муулдуган… ***ин бай ху…
– Я адаш, увуз фтин гизаф дкрд кавуз, яв бади хпир гъадагъбан, даршиш диндихьан гьудучІвбан?
– Ва-а-а-а! Гьадмура кІуру гаф… Хъа диндихьан…
– Хъа яв бай диндихь фила хьади гъахьну?
– Дург увура йиз улариккан, удугнайидар… Узу Му ляхин мици гъидритарза…
– Увуз, адаш…
– Мутуван яв, яв… кьил ктру гьерхбар, итІихувалар…
– Хъа уву дайна, адаш, Юхтар ужур адми дар, футнакар… яв бализ дугъахъди лихуз мягъян, гъапир…Гьамус Юхтар – ужур, гьякь кІурур, хъа яв бай кучІлях, нягьякь гъахьну…
– …
– Юхтран гафарихъ хъпехъган, яв балиндарихъра хъпехънийиш…
– Лазим дарзуз… Жямяаьт узухьинди фици лигураш учвуз вижна…
– Жямяаьт, дарш малла?
– Ва-а-а-а! Фици авин улиъ зазси дугъужвураш… ГьапІначвуз… варидариз…



19. Жямяаьт


– …
– Вуйи гьа?!
– … гъадагъна кІурайи…
– …
– Сар кьаби матІикІай…
– …
– …урус дин?
– …мусурман дин ужуб дар, кІурайкІан?
– Хъа малла гьаз ккебехъна! Наану думу, саркьйир итІурайи аждагьа!
– …
– Урсарин дин фициб ву, жан чи?
– …
– …ихь абйиринсиб…
– …
– Адмийири, чпиз фу вушра аьгъдарди…
– …
– Мусурмнарин дин фициб вукІана?
– …
– …дявйир апІинай кІуруб…
– …
– Хъа гьадму аьрабарин дин дарин ихь табасаран ккидипуб… думгьа дявйирин дин вуди!..
– …
– Мазну фу кІур?..
– …
– Мухлисайиз фици гъапну кІурайчва?..
– …
– Сеиди хул’ан удучІвури шулдарин?..
– …
– Анапайиз чан батишккинихьна душнайиган?..
– …
– Накь гьар’ан гъюри гъяркъюнзуз…
– …
– Мектебди дугъан бякьйириз христус кІура…
– …
– Думу фу кІуру…
– …
– Язухъ дарин дурарин, йигъан уларилан рубзури школайиан гьауз?!..
– …
– Дурарин фу тахсир ву, чпин адаш кьяппавалиъ…
– …
– Узуз касиб Мухлисайин дерд…
– …
– …гьаци уьмур гъарабхричпин, жжугьдарин…
– …
– ...беле гьякь гъабхьну ду…
– …дици дайи думу Сеидза кІуруб, вари жямяаьтдихъди дизигну, ихь кІарариз вуйи Явру илибкур…
– …жям’аьтдин агьнаккди гъапІу хулариъ дурариз уж’вал даршлуб узуз аьгъдарди айин…
– …думу зиянкар ***и ихь Явру багъдикан чан хусуси багъ гъапІган…
– …гьич ужуб кІуруб дарибшричпиз…
– …
– Сил севет Гьяжитагьирди духайин йигъан милица алаурушра думу душмникан фукІара апІуз гъабхьнийин?
– Хъа душваъ хулар дивуз ихтияр тувур учв дайкІана, кьяляхъна Сеиддиинна алжагъуз?
– …
– Я кас адмийирин уларихьан апІурайи уйинар вуда чпин…



20. Мазан – Яракк


– Наана гъярава, Мазан, гьарай-кІул’инди? Халкьди вари хярар ктуршвну аьхир; сивариъ фужкІара амдар…
– Сивариз гъярайир дарза – сивариансина хъана ярхлариз...
– Гъавумарихьна?.. ИчІичІайди?..
– Къухригъди ацІназу…
– Вари идибчуз ккана?..
– ЛитІанра мидарди!..
– ХъцІархури?..
– Чан ацІабхури-хъцІабхури…
– Аьгь апІуз даршлубсикьана Ярккар биябур мапІан…
– …
– Вуш, швушвкан хъял гъафири марцкан хъюхъяр йивуз ккундузуз йипа?..
– …
– Тахсиркар яв бай…
– Мушваъ биябур духьнайир узу…
– Хъа гьамус яв биябурди гъузуз ккундарзуз йипа?
– …
– …

***

– …
– … я Мазан, я гъавум-гъардаш, аьйиб апІурвукан, марцаккинди ккучІв… гьяятдииъ гафар шулин…
– …
– Аьгъячуз… гъеебхьунчуз…
– …
– Юхтар аьгъдрур даршул…
– …
– Думу уву гьякь апІураш… сарун фу кІуча-хъа…
– …
– Ярхла рякъди… бизар духьнашалва… саб астакан чайкьана…
– …
– Я Мазан, узу дугъахъ хъугърур дарза… Юхтран хал аьгъдруб дарди дарзуз…
– …
– Маш миилипан, увуз ккундуш уву гъарах, хъа узу…
– …
– …
– ЯрхибтІин-жикъиб, Аллагьверди, яв риш адагъ…
– Гьаз?
– Йиз бали чаз жарар гъадагъна…
– Шли гъапунвуз?
– Хъана текрар апІузахъа?
– Адагъархьа, я жан Мазан, адагъархьа…
– Узу вари халкьдигъна биябур духьназа…
– Фу гьациб, биябур шлуб гъапІунва?
– Учву фицидарихъинди йиз улихь суалар диврачва? Обязательно биябур шлуб узу дапІну ккундинхъа?!..
– Хъа уву фицидарихъинди диврава?!..
– Жарарди гъапІубди узу биябур гьаз апІиди?!...
– Йиз бай жарар вуйин-хъа?
– Дици вуш йиз риш узуз фуж ву?
– Яв шуру гъапІуб адарив…
– Адруган думу баланаъ итри гьаз хъюгънава, Мазан?
– Узу думу мусурман дин масу тувурихьан урхюраза.
– Масу тувну дугъу дидихъ чаз фу гъазанмиш гъапІну?
– Урсарин диндиъ учІвну…
– МусурмнаринтІан урсаринуб фтиинди асккан вухъа?
– Асккану кІурадарза…
– Даруган мурар гьапІру гафар вуяв?
– Ич жямяаьтди узуз мумкинвал туврадарзуз…
– Халкьдин зурнайиккди ялхънар апІуруш, сарун увуз фу пуза-хъа… Гъярхьа йиз риш адагъуз, увузна яв жямяаьтдиз йиз шуран хал гьаци даккунди вуш…
– …гиран хьузди дариз…
– … яв гафариинди, жямяаьтдиз даккниб яв балхьан фици удубкьнийкІан, яраб… фици хъугъза узу, гьамкьан жям’аьтдихьан гучІрурин бали… батишкан… урус диндиъ учІвну…
– …
– Закур, саритІ гъярхьа, Мазан…
– …
– Учвуз даккунди хьурухъан узу йиз риш фици гъитзахъа…
– …
– Хулаздикьан учІв, хал авадан хьуз ужур…
– …
– Увуз гьапІнавуз, Мазан…
– …
– Мугагьназ мицир дайваки…
– …
– Гьа яман… маллйирин хилиъ ахънашалва гьа…
– …
– ГьапІза-хъа… Аллагь шагьид ишри… гъюрдаш, гъюрдарва сарун…
– Гиран мапІанай…
– Фици, Мазан, яв ляхнарикан гиран дарапІди гъузур… Яв аьдати гафар дирчну, яв аьдати саягъназ гъач уву…
– Гъавриъ гъашдарза…
– Адмийири чпикан ктагъу аьдтарна къайдйир хъауз яв ял апІурайи беденна фагьум гьацдарихьан гьадабгъну, увуз сифте бинайиан дебккнайи инсанвализ гъач кІураза; жвуван жвуву фикир апІрувалихъна гъач кІураза…
– Гъа-а-а, гъабши, узуз узу гьапІраш аьгъдар, дарин…
– Я жан, гъавум-гъардаш, гьаму ярхла рякъ ккадапІну, уву фу кІури дуфнава ва фтикан хъюлар дапІну ихь хулаъ удручІвди кьяляхъ хътакурава…
– Хъа вари гьамци духьнадарин?
– Дурарихъди фу вуяв?
– Аьйибнакан, тягьнийирикан гьапІза?
– Дурар гьадрарин улариан гьадрар ву, хъа азадвалиъ айи инсандин улариан дурар фукІара дар…
– Узу гьамус бицІир дарза…
– БицІиринсиб юкІв ухьуъ, яшлудариъ, ибшнийна…
– …
– …



21.Мазан – Жямяаьт


– …
– Яраккна гъушунна, Мазан?
– …
– Фици гъапунва?
– …
– Хъа дугъу фу кІуйи?
– …
– Амрихъ хътудар чпи ву гьа, лижаркьана апІуз аьгъдру дирчвар…
– …
– Хъа уву фу гъапунва увуз гьацдар дупну?
– …
– Мехъебехъан дурарихъ, аллагьди аьйиб апІурвукан?
– …
– …аллагьдин аьйиб фициб шулу?
– Улдугнана, Мазан! Фукьан увуз мистариъ ктубхуру!
– Ав аллагь увухьна дуфну увуз «мици гъабшиш Мазнакан узу аьйиб апІура йип», гъапунвуз!
– Ва-а-а! Я Мазан, мусурман дин ликрикк ккивуз, яв бализси ккундайвуз!?
– Учву фу бала гъадабгъначва, ичв дин зина вунчвуз дарш инсандин хизан!?
– Дарш Ярккарра урсарин диндиз илтІикІнайин?
– Учву фу бала гъадабгъначва? Гьялкья халкьдилан алдапІуз гьаз гъитрадарчва? Дин дарин инсандин бин ккидипурайиб…
– Мазан, исламдихъди гъаршу мугъудужван…
– Узу учвухъди гъаршу гъудужвураза; динар чпин йишварихь гъитай; учву исламдихъан хъюгъюз исламди табасаран халкь тІанкь апІбакан хабар айчвуз.
– Ту астафурилла, ту астафурилла! Учвустар тІанкь дапІну ругарик китбаз чухсагъул йипай, люкьяриз итІуз ккирчну гъидритди…
– Хъа увура гьадрарикан сар дарна?
– Узу йиз халкь тІанкь апІури гъафи мусурмнарихьан гучІ дубхьну гъи магьа гьамци, жвуван кІваз даккунди лукІ хьуз буржлу вуза…
– Хъа учвухъди узканра лукІ гьаз ктаурачва?
– Даршиш, хъана дурари ухьу тІанкь апІури хъюгъру…
– Хъа ихь Российский гьюкумат дарин! Дидин законари дурариз ухькан гьаци апІин кІурадар…
– Россия шлиз гьясби ккими, Мазан? Шлиз? Гьаз улдугнава? Набшрив намус?
– Узуъ намус амизуъ… Ярккари адагъуз багарихьди гъидича дупну гаф тувну гьаунзу…
– Вушра исламдихьан гучІурвуз…
– ГучІурзуз… учвузси…
– Гъитидархьа ихь арайиъ ухьккан асиллу дарур, Мазан… ихь абйиринна мусурмнарин аьдтар чІюргърур…
– Узу, думу жугьудрин бай жугьуд йиз байвалиан адаунза…
– Гьамус уву, Мазан, гьякь мусурмансир вува; ихь жямяаьт увхъанди хьиди.
– Узу гьарган жямяаьтдин тереф бисрур вуза…
– Жям’аьтди явра бисиди…
– …



22. Сеид – Мух


– …
– Ичв адаш Яраккна ич адашдихьна гьаз гъушнуш аьгъяйвуз…
– …
– Ичв дадайи кІурайи узу адагъ пуз…
– Фици адагъ?
– Уруслихь мусурман хай шулдар кІура кІур маллайи.
– Урус фуж ву? Мусурман фуж ву?
– …
– Уву мусурман вуна?
– Дурари гьаци гьисаб апІура; йиз фикир гьисабназ гъадабгъурадар…
– Яни, чпиз ужу шлуганси ухькан чпиз ккунидар апІура…
– Имбудар инсанар дар…
– Дурари чпин дин чпин ляхнариинди улупура...
– Хъа дициб дин инсанари фици аьгь апІура, Сеид?
– Халкьдиз дидкан хабар адар, гьаддиз, Мух.
– Хабар дебккри; мидканра тидканра кидибтри…
– ЧІуру кьастар айидари фици ктибтиди кІурва… Дурарин метлеб аьхиринишв’ин пул ву, пул, хабар кайвуз – пул…
– Хъа вадар – гьюкум!
– Фу кІурадарна… пул айиган гьюкум ккуниб ву гьа! Уву саб фикир апІин, пул наан аш динра гьадушваъ а, хъа пул адрушваъ дидин шил бихъуб мумкин дар!
– …

***

– …
– Закур бай Яраккна гъягъиди…
– ГьапІдива?
– Вари вуйи-вуйибси Аллагьверди халуйиз ктибтури…
– Думу хъа яман терефкару диндин…
– Узу дугъакди диндикан улхурадарзаки…
– Дурари вариб диндиз илтІибкІуру…
– Сарун думу уз’ин алиб дар…
– …

***

– …
– … Я Гьясанбег, увузра думу йиз кьяляхъ хъитІнайи ляхнарикан деебхьнашулвуз…
– Саит, фтин дердер зигурава…
– Я жан чве, узу йиз хизандихьан мягьрум апІурайиган…
– ФужкІа яв гъавриъ шуладаршра узу аза…
– А кІури гьапІарва, Аллагьверди халу чан риш адагъуз гъюрайиган…
– Узу шлин бай ву?
– …
– Ари байсир адашра шул… Узу думу уччвуйи гъавриъ тІаъдиза.
– Узура ич адаш гъавриъ тІаъри хъюрхюнза, биябур апІури утІуккуразу. Ич дугъаз, жарадариз, учв артухъ ккунибси ву, жвувануризтІан.
– Гьич саб фикир мапІан, гал’ан адаш гъафибси, узу дугъахъди хъана улхарза. Гьамусдизра дулхназа, думу, айтІан яв ляхнариин рази духьнайи, хъа зиълан, аьдат бадали ккебехъна. Дугъаз аьгъя увуз яв хизан варитІан заанди ккуниб. Узуз аьгъязуз, ккунивал вари динартІан, аьдтар, гьюкмартІанра заан ву…
– …

***

– Душну гъафнура вуна, мягьрум?
– Мягьрум хьидикІан кІури гъушунза, сарсана гъардаш хъиршну гъафунза, Мух.
– Фици? Ич адашди фу гъапунвуз?
– Адаш, адайи, нубатнаъ гали марччарихъна душнайи, Гьясанбегахъди гъулхунза…
– Фу гъапунвуз?
– Дугъаз узузтІан ужуйи Заанурин Гафнакан аьгъяйи…
– …
– …ккунивал варитІан заан ву гъапунзуз…
– Хъа хьузра дарин!
– Ари узу кьабул дапІнайи Заанурра, гьадму Ккунивал вуйиз…
– Ичв адашдин багахькьана гьаци макІан, зат мидарди гьава гьубчІвна, кІурвуз…
– Йиз гьава гьубчІвнайивал, дугъан аьяндарвалтІан лап зина вуйиз… ГьапІра ич адашди?
– Ич адаш узу адагъуз гъяйиз, учвна чан жямяаьт – вари ккилигури дийигъна…
– Ухьура, Мух, гьадрарик ктикьидихьа: ихь Адаш гъяйиз, ухьура ккилигури гъуздихьа.
– Фуж адаш?
– Аьршарайи, аьршар халкь ГъапІур, аьршариз ухьу гъахрур ва ихь гьудруркІу адшарихьан ухьу Уьрхрур!
– Увукди узура микидикьан…
– ГучІ дубхьнайвуз…
– ГучІ даршулин, йиз бицІидарин уларилан нивгъ кам хьуз гъидритрайиган, школайиъ дурариз гюн адар, гьам мялимарихьанра кимдарди…
– Узу закур школайиз гъя…
– Гъягъидарва, ву-гьа, имбубтІан артухъ бала иливну гъюз!
– …
– Гъягъидиза ва гьар чпин йишварихь дурччвдиза…
–…
–…варидари узу бибяур ап1йи.
–…
–…саркьан узхъан хъюгърур адайи. Фукьан зурбади гуч1 тувнадарин табасаранариз динди…
–…
…


23 Хюл’ин


Силисар

«Ужуб дурччвдива уву, узу масу туву душман! Сарун узу уву йиз ул’ан идитур!
Жилариинна гьадму яв Заанур хъана гъяйизкьан узу увкан зивзивар кч1икьуди гъитдизавукан узу алау зунжрар кьат1 гъап1у кас! Узу курччвру зазарин к1ак1ар улдшвру кас! Узуз икрам ап1уваликкан к1ул ккадабгъу кас. Гьамусдиз гъахьундайи Ляхлаарин ругариин йиз гьюкмиз къаршу удуч1ву кас. Мийибшри сарун! Ипдиза гъугъ гъулаъ…»

Масккуриъ, штукк, гимихъ, хюл’ин, яслийихъ, заан гъюлягъ – саб гафниинди вари гъул вуйибси Сеид, душну школайиъ мялимарикди илигну к1ури гьарай абхънайи.
–…
– …шли ихтияр тувну думу христосдиз ихь биц1идари урхурайи мектебдиз гъягъюз?
– …му гъулаъ аьхюр-биц1ир имдарин дарш?
– …гьаз ккебехъна малла, сил севет?
– …терг дап1ну ккунду думу мушвариан…
– …Ургъа бали к1урайи думу аьхю т1афал ву к1ури…
– …лихурайиган чпин пул гьит1ибк1нич к1урайи…
– …гьит1ит1ибк1ган дугъан инпуртний телевизурарна магнитафунар гьап1рудар ву, гьярамзадайин…
– …чпин адашдин кьяляхъди гъубшу ***иин ярккари ахтйир алат1ну ут1урккну, к1урайи…
– …качариз дюнья багъдат к1уруганси, тму жили качусра ихь дагъларра багълар духьна…
– …халкьдихьан тадабгъу багъдиъ ужудар ц1ийи хулар дап1найиган ктрюхди гъузурин думу…
– …абур дудубгнайир…
– …асул масу тувнайир… – ккудук1урадайи ляхлаарин жямяаьтдин тягьнийир.

***

– Ари фици шулу, жилир? Уччвуйи ерхьури шулнив ибариз му агьрар?
– Йиз ибариз уччвуйи дерехьру гафар гьар касдин чаин улуркьиди…
– Гьаци уву фикир ап1урава.
– Хъа уву ап1радарна?
–…
– Ап1урайиган мурар фици йиз гафар шула? Адмийириз йиз диван ап1уз ккунди а, хъа узу дурарин диван аьршарайи йиз Адашдихьди ап1уз гъитдиза.
– Увуз дирарихьан гуч1дарш, учкан, яв хизандикан фикир ап1ин!
– Йиз хизанра йиз Адашдин хликк ккайиз, эгер учву узухъ хъпехъури гъузиш…



Рагъурайи хабрар
…
–…
– …закур сил сивитдиниваъ шлуб аьгъдарччвуз…
– …фу шулу…
– …
– …ухдит1ан дугъан диван дап1ну ккундийи…
– …маллиярин улихь дугъу мусурман вуза дарпиш, думу йивну йик1уз гьял дап1на вари гъуландари…
– …ханжжулар, тумгар, тапанч’яр, хьади аькъюду идарайис…
– …Мазну гъитидарчвухьди думу йик1уз…
– Гъидритиш, дугъан ерина чав ккахъди сарун…
– …Мазну раццарихъ к1урайиган гъеебхьундайчвуз, сифте дугъаз узу ивурза к1ури…
– …душман уьрхюрайи жям’аьтар, к1урайи ухьуз ургъ’арина фурдгъари…
– …думу ичв арайин терг дарап1иш, дугъу гъул ккидипидиячв, к1урайи урт1ларина верт1лари…
– …Наврузбегна Гьяжи-Мягьямад-Эфенди нивк1укди маллйирихьна дуфну, думу урккай, к1урачуз к1урайи к1ур халгъарина зюрдгъяри…
– …вуш, мийимидру, гъунна дерейиъ айина адру гьадму сар гьякьлу каскьана ичв арайиъ мигъитанай, к1урайи к1ур атрикарина турфари…
– …гьадму «гьякьлуйихъди» чпира аьхю гъулаз гьаайиз чпин хъич1ибкьну деъри…



Маллйир гъюб

…
Хюл’инна советдин идараиз уч дубхьнайи халкь гъябкъган гуч1 шуйи. Дина, мицдар аьламатнан хабрарихъди гъунши гъуларианра кмиди адмийир дуфнайи. Мурар, табасаран ккидипури гъафи халис аьрабарин къушмарси рякъюйи: шлин хилиъ маргъ-т1ул, шлин хилиъ гарк1ал-нажах…
Хюл’ин йишв, саб гъяр арайиан идипну, гъулан гъаншариз либгурайи ямажнакив вуйи. Гъулаз гъюру рягъра гьадланмина гъюрайи ва гьадму рякъюхъ хъуч1укьну сельский администрацияйин аьхю идарйирра хъайи.
Гъулан дишагьлийир: аьхюб-биц1иб, бабар-шубар, мягьял-мягьялди му йишвахьинди чпин икрариан тамаши ап1ури гафар-ч1алариъ арагънайи.

– …Гъачай, гъачай, гъулан намус вуйи гьюрматлу касар: Гьяжимягьямад, Мягьямядгьяжи, Шихмягьямад… – к1райи Ляхла советдин главайи, чан аьхю залсиб кабинетдиз ич духьнайи адмийирин арайианмина гьюрматлу йишвариинна гъюрайи маллйириз. – Учву гъидайк1ан к1ури ц1иб гъалабулугъ кадиси айза, аллагьдин адмийир…
– …Ичу дарфуз, ичу хъарарди гьап1ус хьивдивухьан, Гьяжитагьир?
– …Учву хътарди йиз ап1рубра адардиз, гъулан абрар, ясана учвуз аьгъдруб узу фу гъап1ну?
– …Гьа гафар ц1иб ап1ин, нашдиячв думу кяфир?
– …Наши бай, гьадуму жугьуд, – к1ури главайи урч1аригъ дийигънайидарихьинди хил гьач1бкку.
…


Сеидуллагьдиз дих ап1уб

…
– Я, Тажудин, душну гьатму Явруриъ айибдиз гьамина дих ап1ин!
– Хъа я Гьяжитагьир ими, узу гъягъюб ухшар дар…
– Ичв мираслиз дих ап1уб сарун шлиз ухшар ву?
– Саб жара саягънан ляхниз вуйиш баладайи, хъа гьамцибган узу гьаъруб…
– Йиз секретарь уву, гьа му баладар, жарар гьаиш, думу, чакан му халкьди ап1руб аьгъяди гъидар.
– Хъа дугъан адаш гьаъ!
– Дици затра хай гъюру ляхин дар! Мазну арда дих ап1урин чан бай йивну гъядаурайишваз?! Фйир к1урава! Гъарах гъапунзавуз!
…
– Я Сеидуллагь!
– Вай, Тажудин!
– Увуз Гьяжитагьиримийи чан кабинетдиз дих ап1ура.
– Гьаммус гъидиза, гъарах уву…
…
– Я жан жилир, дурарин уву гьаз ву?
–…
– Агъдруган, гьаз гъюрза гъапунва?
– Хъа дурушза?
– Ва мягъян! Дурари увкан гьап1руш аьгъяйвуз?!
– Аьрабарин гуч1бяхярихьан гьап1уз шул к1урва…
– Швнубан алжагънувиинна ляхлуар, йивну йик1урча к1ури, гьеле сац1иб фикир ап1ин…
– …
– Гьап1ур, гьергну гъарах! Дина мягъян! Дурариин йиз хъугъвал алдариз…
– Хъугъвал гьич сар касдиина мап1ан. Яв хъугъвал алир сар Заанур ишри! Ча узухьна йиз Библияра, гьелу фу вуш трарин, душну гъюза…
…
Сеидуллагь аскканзина идарйирихьна ккудуч1вурайиган, Хюл’инишв алабц1найи. Сарира фук1ара к1урадайи, анжагъ ярхлаанси биц1и баярин сесер ерхьурайи:
– Тумгьа думу урус…
– …тгъан гъюч1акк фу вуш ккайибси ву…
– …тапанчи…
– …финка…
– …ханжал…
– …граната…
– …бомба…
– …бомба вуш ухьура йик1идарин…

Главайин кабинетдиъ ич1врайи Сеидуллагьдин кьяляхъ хъана гизаф жигьилар уч1ву. Адмийир, идарйирин колидориккра ккудрушди, тегьлизра кмиди ккабц1найи.


«Пайдагъ»

…
– Магьа гъюра, гъюра, – к1ури урч1аригъ гъяйидари главайиз хабар дебкку.
Сеидуллагь урч1аригъян кабинетдизди уч1вубси гьарай-фигъан абхъу.
– Гьеле сац1иб ккебехъай… гьадгъаз рякъ тувай… деетай… сабан михъич1иханай дугъхъан… Гьамина, йиз устлихьнаси гъач, гъучи... – к1урайи главайи.
Мушвазди уч1вруган, Сеидуллагьди туву салам сарира гъадабгъундайи чпин гьарайнахьан…
Зурба ва ягъли жандкин адми вуйи главайи чан хил за гъап1у ва…
– Гьеле савц1увди ккивихъайгьеле! Ккебяхъяй, я мусурмнар, ккебяхъяй! Ихь аьхюрари к1урубдихъ хъпехъухьа!
Кабинет ккебяхъю. Аьхюну малла Мягьямадгьяжи ликт1инна гъудужву:
– Гъи ухьу мина гьаз уч духьнайидар вуш, учвуз варидариз аьгъячвуз! Ухьу мусурман саб улмат вухьа! Ихь арайиан ихь ислам диндиз къаршу удуч1вну, чан мусурманвалиан удуч1вну урус диндиъ уч1внайи гьаму касдин диван ап1уз уч духьнайидар вухьа. Инсандикан тахсрар ктуч1вури аьдат ву. Белки гьаму касдиканра гьациб тахсир ктубч1вуншул ва аллагь сар Мягьямад пайгъамбар гьякь ву дупну, думу хъана чан диндихъна гъюр. Гьаму касдиз гьамциб мумкинвал тувуз рази хьидихьа…
Мици гъапиган, мушвахъ хъана гъугъ абхъу:
– …хьидархьа…
– … ихь дин масу тувну гьап1ру хил алдабгъувал…
– …думу кяфир ву…
– …думу йивну к1уну ккунду…
– …аьжал гьадабт1ай жаза…
– …кяфириз аьжал…
– …аьжал…
– …аьжал…
– …
– Яваш йихьай гьеле, мусурмнар, дихар гъитай, ихь аьхюрари к1урубси ап1идихьа… Гьа, – гъурдлариккинди ургъри Сеидуллагьдиз к1урайи главайи, – гьаму аьхюрариз икрам ап1ин ва аьхю маллайи гъапибси йип!... Гьаз икрам ап1урадарва…

Му арайиъ Сеидуллагь чан-чаъ ккарагурайи: «Жан Адаш, массан Адаш, мурари, йиз гъуландари, узкан гьап1раш Увуз рябкъюравуз. Магьа узу, магьа Уву, узкан Увуз ккуниб ап1ин, Адаш! Магьа йиз ушв, магьа Гирами Рюгь, йип, Гирамир, йиз мелзналан гьаму халкьдиз Увуз ккуниб!»

– …гьа, гьаз ккебехънава, гьаз икрам ап1урадарва, кяфир… – главайи ургърайи… кабинет хъана арабхуз хъюбгъю.
Саб жюрейииндира сикинсузвал ктру Сеидуллагьди чан ушв абццу ва вари, балугъин дих ебхьруси, дикъатниинди хъпехъури дугъ’ин чпин уларна фикир алап1у.
– Узу учвуз саб-кьюб гаф пидизачвуз! Учву ккундузуз ва ичв язухъди вузуз! Учву узу йивну йик1урча к1ури хъюгъначва, гьап1уз? Учвуси узура к1арувалиъ адар к1ури?! Ихь халкьдиин аьрабари илит1найи фарзар тамам ап1дар к1ури?! Узу сарун, учвуси диндин зунжрари йит1ну имдарзу. Узу динариккан ва куч1лин гьюкмариккан сарун азад духьнайир вуза. Муч1увалиан удуч1вну аквнахьна дуфнайи узуз узу йиз лик фици алдабгъураш аьгъязуз, хъа учвуз, муч1ушнаъ айидариз, аьгъдарчвуз. Ичв лик минди-тинди гьаму маллйири дивраячв, хъа йиз лик аьршаайи йиз Адашди диврайиз. Ари гьамрариз узу икрам ап1дар к1ури йиз диван ап1уз ккундачвуз! Агъю йибхьай, – ккадабгъну Сеидуллагьди чан гъюч1ккан Библия дибик1найи ац1у Китаб, дазабгну арччул хилихьди завариз, ц1ибди т1убччвури, чан к1урайиб давам ап1уру, – гьаму, Заанурин Гафну, сифте, халкьдиз куч1лар ап1урайи маллйир, ичв диван ап1иди, хъа гьаму халкьдин! – дупну, Китаб завузди дазабгнамиди, Сеидуллагь, халкьдин арайиантина, пайдагъ хьади гъярайи эскерси к1убанди ва дирбашди гъушу.
Думу гъяруган, хиял шуйи, дугъан улихьди сар фуж-вуш, дугъаз адмийирин арайиантина рякъ ачухъ ап1ури гъяра к1ури. Му гьациб аьжаин гьядиса вуйики, кяфир йик1уз уч дубхьнайи халкь русвагь духьну, фук1ара ап1уз даршули дийигънийи.

– …му жилариин мициб гъябкъюндайдучуз…
– …дугъридан му кас, дугъу чав к1урубси, Заанурихьан дуфнайир ву…
– …тму гьунар, тму сар касдин дар…
– …я аьламатар, я кереметар!
– …ихь улариз гъябкъюндайиш, хъугъуз шлу ляхин дар…

«Йиз лук1арин маргъарна ханжлар нашди? Мурар му Сеидиза к1урубдиин гьаз алархьундар, гьаз му гъядаундар му дажари? Аьйибнаъ ахъдазу, аьйибнакк ккахъдазу! Узхьан му мици аьгь ап1уз даршалзухьан. Узу хъана лигарза му йиз куч1лар ашкар ап1урайибдиз! Явашиву, йиз хилариккан ккут1урччвуз хьибдарвухьан Иса Месигьди, Заанурин Бали кадагънайи адми!»



24 Милицция

Иблисарин йикьрар

…
– …
– Я галава, узухьнаси гъач!
– Магьаза Мягьямядгьяжи!
– Гьаму дерейин аьхюр вуди, гьадму т1ягъникан фук1ара гъап1ундарна? Узухьна гьадгъан к1уллантина фукьан адмийир гъюри гъягъюраш аьгъяйвуз…
– Гьап1за я Мягьямядгьяжи? Магьа ичв улихьра кмиди духну дерккунза, вари жямяаьтра думу йивну йик1уз алаунза, дугъкан фук1ара ап1уз шлубси дар…
– Ихь мусурман дин дугъу ккидипурайиб аьгъяйвуз?
– Увура, Мягьямядгьяжи, мусурман дин гъапидира…
– Я Гьяжитагьир, Гьяжитагьир, фйир удуч1вуз хъюгънаяв ушвниан, аяман увура Мазнан балихъинди хъахърашалва гьа…
– …адмийир диндин гьюкмиан адахьиш, дин гъубзрайиб дар…
– …хъа гьаз ву хъа думу гъубзну…
– Фтинк1 гъавриъ адру биц1ириси гафар гьаз ап1урава, глава? Уву гьюкуматдин пуликан гьап1раш узуз рябкъюрадар к1ури хиял вунив?
– …дид’ин алабхъиш, ич пуликан кап1идарзачвуз, Мягьямядгьяжи…
– …яваш, дийигъ, узура пузавуз, Гьяжитагьир, учхьан ичв пул даршра, адмийирихьан бисрубдиинди, хру садакьйириинди ич гьюкум гъабхуз шулчухьан, хъа уву закур улубкьру йигъкан фикир ап1ин.
– …фици фикир? Узу дарап1райинхъа…
– Ап1уйиш дицдар гафар ув’ан удуч1видайи. Уву гъавриъ ахърадарш узу мягьячгъалайиз духовная управленияйиз хабар ап1ураза…
– Аман миннат, дад-бидад, Мягьямядгьяжи…
– …уву тму кяфир дара аьхир…
– Ваъ, ваъ, дарза, хил алдабгъава жан мусурман кас… …йиз хал миккидипанава!
– …ис алахъ, мук ап1ин йиз мурклиз…
– Фу к1уру гаф ву! …ургубанна ургубан!
– …фу т1алабар айичв, урсари дебккнайи му гьюкмихьна, мусурман гъардаш…
– …гъулаъ сабсана мист ади ккунду…
– …фукьан пул лазим хьибдик1ана…
– …фукьан тувишра думу артухъ шлуб дар… …ухьухь касиб хизанар гизаф а…, ухьухь дарш, аьрябистандиъ, шамдиъ, палистинайиъ ихь кюмекназ ккилигурайи мусурмнар гизаф а…

«Чпин ислам варидюньяйиъ имбубт1ан артухъ мюгькам ап1уз к1урайи маллайин гафариз лигайчва» – наънан вуш гьамциб хиял гъюру главайин к1улиз ва гьадму сяаьт:

«Гьей, гьей, хъерг, гьап1ру урсарин гьюкум? Думура йиз гьюкум вуйиз, ахмакъ! Вушра гьац1и к1ури ужу ву. Эй, йиз гьюкум хъап1уз узу дерккнайи гьюкумдар! Фицидарихъинди фикрар ап1уз дубгъурава? Ккат1ахь Заанурин багъдиан вуйи гафар! Узу учвуз фу к1ура, хъа учву фтихъ хъачва? Учву даршра йиз диндиз ккунибкьан пул узу гъюз гъитдиза. Гафназ пулра йизуб дарин, тямягькрар! Узу фтин гъанаъ а, хъа мурари гьап1ри хъюгъна! Узу учвуз му дюньяйиъ, уж’вална масанвал ктарди, вари ап1уз ихтияр тувназачвуз: кьяппавалар, куч1лар, тмунур даккнивалар, алдатмиш ап1увалар, чиб-чпин гьит1ибк1увалар, тадабгъувалар, Заануриз, жилиинна учвхъанди Чан жан тувуз гъафи Иса Месигьдиз ктарди, вари аллагьариз, иконариз, накьвариз, Меккайиъ айи к1ару гъвандиз икрам ап1увалар, сариланзина ккунибкьан хпар хувалар, гъудгнар-фарзар хъаувалар, аьдтар ап1увалар, …, – гьамус вари ктухурадарза. Уж’вална, масанвална, Заанурна, Иса Месигьна, Гирами Рюгьна ва, узу гат1ахьну, Дугъан тереф дибиснайидар – вари йиз душмнар вуйиз. Гьаму дере гьацдарихьан ухди заманайиъ йиз аьрабарна, йиз иранарин Надир шагьна, йиз аварарин Шамил гьаъну марцц дап1найза, хъа магьа, фици вуш, наан вуш гъалат1 духьну, Сеидза к1уруб ачмиш гъабхьну… …гьаз аьжуз духьначва Гьякьвал хилиъ абхънайи гьадму сар касдиккан?! Узухъ, хъебехъай:»

– …узухъ хъебехъ, Гьяжитагьир, гизаф тямягь ужуб мутму дар… Эгер ихь диндихъан табасаранар хътахъиш, ухьхьан ухьуз ккунибси кефер ап1ури уьмур хъап1уз гъубзри шул к1ури фикир вунив?
– …
– Дици ужу даршлуган, ухьу ихь дин уьбхбан бадали гьап1ну ккунду?
– …
– …Дюююз! Ихь кьуръмик гьавайи бадали «кяфир» ччвур иливну, дицдар йивну йик1 к1ури кап1надар! Хъа эгер ихь диндиз манигъвал ап1рудар гизаф гъахьиш, дурарихъди дяви, джихад дубхну ккунду…
– …гьап1хьа, Мягьямадгьяжи...
– …ухь’инна шак дяргъруси, хиван милицияйиз дих ап1ин, гъит гьадрари думу рас кадаъри… Гьаз кац1хьахъа ихь хилар ифди…
– …гьакьан улхбар хьайиз, наан айва, Мягьямадгьяжи?!
– …саспиган, Гьяжитагьир, увуз йиз мурклиз мук ап1уз к1ваълан гъябгъюри шулвуз…
– …гьар рамазан гъафибкьан узу мук ап1урадарин…
– …гъудгнар дарап1уриз ва фарзар к1ули адрагъруриз думу ц1ибди ву…
– …аман-миннат, жан кавха, гьадрар ап1уз узу маалаанава…
– …дици вуш гьар жвумийиъ мук ап1идива…
– …к1ваз ич1рияв! Дидиз рази вуза… Хъа ляхлаариз фици рябкъюр мидкан аьгъю гъабшиш…
– …ляхлаарикан фикир мап1ан, дурар йиз гъурдаъ айиз… Уву Сеиди чан йишвахь сикин ап1инивун…
– Думу ляхин узкан, кавха Мягьямадгьяжи!



Гьит1ик1ну гъахуб
…
– …
– …хъана уву вуна, Тажудин. Хъа гъач хулаз…
– …хюл’инди Гьяжитагьиримири саб бац1иди гьазаг к1уравуз…
– …хайрар ишри..
– …хайрар!
– Сеидуллагь к1урур уву вуйва? – гьерхру милица форма алири.
– …
– Гъач ага саб биц1иди машиндизди. – Сеидуллагь милицйирин уазикдизди гъурху. Абц1ну раккин думу душвазди иту ва дищла машин, кап1ну худ, Хивинди рякъюъ убч1ву.
– …уву игит духьна к1ураки! – рихшанд ап1ури гьерху Сеидуллагьдин арччул хилихъинди кьяляхъ сиденияйиин деънайи милицайи.
– …яв гьунарарикан деебхьначуз… – му гагул терефназди айирин кялхъюб хъана ямануб гъабхьнийи.
– …яракъар наан гьит1ик1наяв…тапанчи хьайвухь… – улихьинди деънайи милицайи учв варибдин гъавриъ айирси улупурайи.
– …дебккай машин, гьап1райидар вучва… – Сеид гьамус чан амурнахъна дуфну имийи.
– Дебкк, гиди, гьаму малайикдиз! – дупну вари гъяаьлхъю.
– …улупай гьеле узу арестоват ап1уз вуйи ордер…
– Улуп, гиди, гьамгъаз яв к1анариъ айиб! – пну хъана варидари гьягья гъиву.
– …фтин бадали узу дидисначва…
– …уву уччвур вуйиган гьит1ик1урайир вуйич… – хъана мурар гъяаьлхъю.

***

– …жилир гьит1ик1низ… – к1ури Мухлиса, ипну гьарай фигъан Явруриан гъулаз чан сижар аба вуйи Мазнахьна гъажаргъу. Дугъаз мушваъ айи багахьлу, чан жилирин адаш вуйи гьадму сар Мазант1ан дайи.
– Я адаш, яв бай гьит1ик1ну гъурхну милицйири… – ишури касиб дишагьлийи мугъкан кюмек ккун ап1урайи.
– Вари ляхлуарихьди удукьну гъудрузийи, гъахидайи! – Мазназ вижна кайибси дайи.
– Я адаш, фицир вушра, яв бай ву думу!!
– Йиз бай, узу к1уруб ап1рурт1ан дариз!
– Уву гъапиб дарап1ди фила гъибтну дугъу? Чан трахтур амиди учвуз ук1ар гак1влар хруган яв бай вуди, гьамус фици мидар гъахьну? – Рубзури улариан му дишагьлийин гьял гъябкъю душмандизра кмиди язухъ шуйи.
– …ихь мусурман дин гат1абхьну…
– Гьап1ру ихь дин, аьрабари гажназ дявйириинди илт1ибкьуб! Ич абйир вари учу жугьдар вуча.Табасаранарин бин жугьдар ву…
– Дургин йихь йиз улариккан варибдикан аьгъю аьяндар!
– Дарш учвуси дугъу аьрабариз икрам ап1дар к1ури даккунди вунучвуз думу?!
– Жямяаьтдигъди гъузри, жямяаьтди к1урубси ап1ри!
– Мягьямядгьяжжирина Гьяжжит1ири аьхювал ап1райи жямяаьтар!! Усал ***ирикк ккахъну шлуб вуйин?!
– …гьадабгъ яв музмуз узхьан…
– …учвукк ккахъну гуч1баан исламариз икрамар ап1ури яшамиш шайиз, дук1ну ужу ву, гьякьна нагьякь аьгъю ап1уз даккни лук1ар…
– …гьа гъарах яв баярш’варихьна…



КПЗ-йиъ

…
Сеидуллагь хъзигури дурхну милицияйиъ КПЗ-йиъ иту.
Саб арайилан мушвазди спортивный жан хъайи, бакълукъсиб зурба гъурд хьайи сар гужли адми уч1ву.

«…жан Адаш, магьа узу мурари дустагъдиз духна. Увуз вари рябкъюравуз, уьрхява, Адаш узу гьамрарихьан! Мушваъра Яв Ччвур адлу ибшри, ич Агъа, Иса Месигь! Амин!»

– Фу тахсир кади духнаву мина? – гьерху, чан дюч1юбкьнайи зурба гъурд, тмуну хлин гагьнаан ибицури Сеидуллагьдин гъаншариъ дуфну деу адмийи.
– Узу гъапишра уву хъугъидарва. Эгер увуз узухъ хъпехъуз ккундуш к1арзавуз…
– Йип, хъпехъуруза, саб куч1ал гъядарди…
– Узу цци хьадукра, йиз биц1идариз ип1уз ужуб адруган, лихуз гъярайи адмийирихъди Анапайиз лихуз гъушунза. Душваъ учуз дахъру саб хал гъибисунча. Ич хозяйкара, сар пенсионер дишагьли ву. Саб ражари ляхнилан гъюруган дугъан икриъ адмийир а: биц1идар, хупар жилар. Мурарин ап1урайи гаф-ч1ал гъеебхьиган мюгьтал гъахьунза: гьич саринра ушвниан я гиран ктап1ру, я хъял гъюру, я ч1уру гаф удубч1дар, сарира папрус зигурдар, яни, мурар жара дюньяйилан дуфнайидарстар ву. Ич хозяйккайихьан мурар мицдар фужар ву к1ури гьерхунза. Дугъу: дурар чпин Аллагьдихъ хъугъру касар ву, гъапи. Узура: ич мусурмнарин аллагьдихъ хъугърур вуза, гъапиза дугъаз, амма учу мицдар, чиб-чпин арайиъ ккунивал айидар гьаз дар? Узузра ва йиз хизанра гьамраринси марцци хизанар духьну ккундузуз, гъапиза. Дугъу: ичв аллагьди учву бадали фу гъап1унчвуз, к1ури гьерхзухьан. Узу мюгьтал гъахьунза ва: хъа дурарин Аллагьди дурариз гьап1ну к1ури узура дугъаз суал тувза. Хъа думу дишагьлийи гъапизуз: дурарин Аллагь завариан адми саягъниинди бабкан духьну му жилариинна дуфну вари инсаниятдин гунгьарихъанди Чан жан тувну, хъана аьршариз гъушну гъапизуз. Чпи ккун дап1ну чпихъанди жан туву Аллагь дурариз гизаф ккунду ва Гьадму бадали дурар му дюньяйиин марцциди яшамиш шула, гъапизуз. Хъа гьамусдиз дицир Аллагьдикан узуз аьгъю гьаз гъабхьундар, гъапиза. Думу хабар динари инсанарихьан жиниди уьбхюра, гъапи. Гьаддиз Библия убхуз варишвариъ гъадагъа дап1на, гъапизуз. Гьаддилантина гъи узу, гьадму, узхъанди Чан жан туву Аллагьдин – Иса Месигьдин, урсари Дугъаз Иисус Христос к1ури шулу, терефкар ва Гьадгъан хилиъ айи адми вуза. Уву, ислам гат1абхьну, гьаз Исайин тереф гъибисунва к1ури, мурари сикинди гъитрадарзу…. Магьа узук кайи тахсир, эгер му тахсир вуш…
Му касдин дюч1юбкьнайи гъурд чан тмуну хилин гагьнаан адабгъу ва Сеидуллагьдин машназ лигури гъапи:
– Яв ччвур фуж вуяв?
– Сеидуллагь к1урзуз
– Лиг, Сеидуллагь, му гъурд гизафдарик кубк1уб ву… сац1ибсана вуйиш биябур шулайзу… уву Уьрхюрайири, белки саб фила вуш узура уьрхюр… – дупну, дап1ну к1ул ис думу кас КПЗ-йиан удуч1вну гъушу.



Дукъмакъ


Саб арайиланси сар жара милицца КПЗ-йизди гъафи ва Сеидуллагьдин хилариин кьялхъянди рукьар алахьну каридориккантина заан мертебайизди адагъну милицца-начальникдин кабинетдизди хъади гъурху.
Кабинетдиъ, думу вахтна Ляхла дерейин терефарин участковый урт1ларин Къазира айи. Думуна сеидуллагь хъъади гъафи милиццйир тинаси кьяляхъ гъаши, хъа Сеидуллагь, аьхюрин улихь устлихъ духну деркку. Фук1а дарди к1улиъ саб хиялра адру Сеидуллагьдин гъваллан чахьан гъюрубси, чкиди, устлин к1анккан ккадабгъну саб дубинка гъиву ва участковыйдиз гъапи:
– Что за бездеятельность Кази?! Почему на твоей территории такое происходит?!
Хай кади дукъмакъ кубк1у Сеидуллагь гъюргъюрси кьулиинди ахъу.
– Поднимите, эту тряпку…
Милиццйири Сеидуллагь гъюч1ариккан за дап1ну хъана айибси деркку.
Милиццйирин аьхюри кьюбиб хиларихъан дибисну дукъмакъ му ражари Сеидуллагьдин йирфарилан гъиву.
– Мне нужно ли их проучит, разгилдяи…
Сеидуллагь «гьаъ» дап1ну гъюргъю ва дугъан машна улар гъяргъю…
– Неужели вы не могли несчастный случай для него устроит, дармоеды…
Къаздиз Сеидуллагь гизаф ужуйи аьгъяйи, фицики дурари сат1иди ляхлаарин кьялан мектеб ккудубк1нийи. Дурар сат1иди гъялан жямяаьтдин ляхнариин милариъ лихури гъахьидар вуйи. Дурар, кьюриддинра чиб-чпихьна гъягъюри, дустарстар адмийир вуйи. Ву пну, аьхюрин кабинетдиъ лезги жвуван улихь дугъан ушвниан чаз гьадмукьан ужуйи аьгъю касдин терефназ гафкьан адабхъурадайи…
– Подняли!!!
Дурари Сеидуллагь за гъап1у…
– Нааа, свалочь, это за мусульнам!!! – аьхюрин хъирифну гъиву дукъмакъи Сеидуллагьдин вари кьял гъибису ва журужси кьулиинди гьучвуху.
– Эй ты, Кази, отведёшь этого в лес… далее знаешь что с ним делать… Нам здесь предателей не нужны… Понял! Вы оба, поняли меня!! Зараза должна уничтожена!!! Уташите и действуйте!!! – дукъмакъихьди ярхи духьнайи Сеидуллагь улупури, милицца-начальникди чан жаллут1ариз буйругъ дебкку.



«Бакълукъ»

…
Милиццйирин идарйирихъди хъайи гьяятдиъ дебккнайи уазикдизди Къаздина тмунур милиццайи Сеидуллагь жилилан хъч1юхюри гъахуради дяркъну, бакълукъсиб гъурд хьайири гьерху:
– Му фуж вуйичв, Гъази?
– Зараза!
– Не понял?
– Мусурман хьуз даккни…
– Гъит, гъавриъ гъахьиза… Гьап1ну мугъаз?
– Начальникди рас ктаъну…
Къазди «начальникди» гъапибси думу кас жаргъури душну милицца-начальникдин кабиннетдиъ архьу.
– …почему искалечил человека?!
– …у тебя забыл спросит… – хъюлу гъадагънайи аьхюр гъизмиш духьнайи.
– …ах так, действуй кулак-кувалда… – дупну му кас милицца-начальникдиин алархьу ва дугъан сасаб гъурд йивну кьюбиб ликарра дюргъну дирчу – ты, ублюдок, знаешь на кого поднял руку…
…
Чан кабинетдиан милицца-начальникра жара милиццйири гъюнариккан дидисну адагъу
ва
гьарайнахъ хъубкьу «скорый помошдиъ» итну гъурху.
…



25 Хяв ккадру ляхнар
ва
гъизилин гафар

…
–…
–…
– …Гьяжжи-тааа-гьиииир!
– …Мягьямяд-гьяяя-жжииии!
– …дюнья аьхирзамандиккна вуйи ляхнар ву мурар, Гьяжитагьир!
– …белки азадваликкна вуйи ляхнар вушул, Мягьямядгьяжи!
– …дугъриди к1ури гъабшиш, Гьяжитагьир, фу к1узу-хъа…
– …Хив милиццйириниваъ гъахьи ляхнарихъан, Мягьямадгьяжи, увуъ дигишвалар ахьнайиси вуки.
– Хъа яв кабинетдиъ гъахьи ляхнарихъан увуъра ахьрадайин, Гьяжитагьир… йиз хяв ккадру ляхнари йиз намус беябур дап1найиси азуз…
– Дици вуш, Мягьямядгьяжи, сарун мурклиз мук дарап1ишра хай шулу… фици к1арва?
– Саб терефнахъан, учву буш гъап1иш, уч’ин уьлюрхидичва, тму терефнахъан, йиз зиин алибдиз кьабул хьибдар…

«Ушвар хъяркьяй, йиз лук1ар! Йиз ибар учвухъ хъайиз, кцюхюз ляхин адар. Думу Сеидиза к1урубдин узу хъана гъайгъу зигидиза чан. Наънан вуш сар тарс гъядяхъюри шулу… магьа, му душман, хъана гъядяуз гъабхьундарзухьан… Заанур, жилиина хъана гъюз гьязур шула, хъа Чав фила думу ляхин ап1уруш, саризра дупнадар. Узу гъизгъин шула к1ури, белки вахтар имишул, Сеиди пуч ап1ру... Гьяжитагьир, Мягьямадгьяжи, узуз учвуйи рякъюрадариз ичв к1улиз гъюрайи фикрар… Сариз гьякьвал аьгъю гъабхьну к1ури, фук1ара даршул… Заануриз къаршуди адабгънайи йиз ислам дин узу, вари мусулмнарин хилариинди, мюгькам дап1ну ккунду…»
…
– …я дая, ихь адаш, жарадарсир гьаз дарихь?
– …жан баяр-шубар, ичв адаш Уьрхюрайир, инсанари чпикан кадагънайир дар, Думу дугъридан Айир ву…
– … я дая, жакьварра, кюкйирра, ихь адашдин Аллагьдин вуйин?
– …жан йиз веледар, ухьу вари ичв адашдин Адашдин веледар вухьа. Дугъаз ухьу ккунду ва Дугъу ихь гъайгъу зигура. Аьхю гъахьиган учвузра, ичв адашдизси, Дугъкан аьгъювалар дургъидичва, ари Гьадму ву бахт…
– …хъа учук кялхърударикан гьап1ру?
– …ичв адашдин Адашди к1уруси, душмнар ккун ап1инай, ичв ушвниин ужувлан гафт1ан дарибшри, учвуз учву ккунибси, жарадарра гьаци ккун ап1инай…

2000-пи йис.


111 ФИКРАР ВА ХАСИЯТАР

1. Султан бабан саламдиъ

…
– Саламалейкум, – фатигья дапІну, Те, рюгьниккан, цІиб тинаси ялгъузди дийигънайи Сеидуллагьдихьинди багахь улучІву.
– ГьапІрава, Селимов, сарди аваки?
– Фукьан адмийир кка гьамшвакк, гьамраригъян сар уву вува гъюдучІну узухьна гъафир, гьаци вуйиган узу сарун сар дарза. Гьаддин гьякьнаан гизаф дерд кайзуз, магьа уву йиз дерд гьял гъапІура, Ми-ев.
– Аьгъяйвуз, Сеидуллагь, уву гъяркъган жандиъ кьюбди кьувват ибшри шулиз ва узура узуз узу ялгъузди гьугъужвурадарзуз.
– Хивари гьапІраячв, инсанвализ илтІикІурайи адмийир гизаф айин, даршиш – инсанвал масу туврайидар?
– Дици гьаз гьерхрава?
– Гьатмигъари, Те, Москвайиз душну, гъафунза.
– Гьаз гъушунва?
– Командировкайиз.
– Яв адар апІури кІурайир вуна?
– Узухъ хъебехъ! Я бай, я Те, узу чан ккурттариан адахъназу. Дарин, инсанарин гьянаъ хил убччвну, душв'ан рягьимлувална гьюрмат  варидариан сабси уьчІюбгъиганси ву. Узу гьаддиин гъах духьназа!
– Узуз му гьюкуматдиъ гьаци шлуб ухдитІан аьгъяйзуз.
– Узузра аьгъяйзуз гьа, хъа мукьан ухди, саб дупну гьамци шул кІури хиял дайиз. Уву саб гьаму гьюкуматдиътІан гьамци дар кІурава, хъа узу Гирами китабдиинди мици саб ихь гьюкуматдиъ ваъ, хъа вари дюн'яйиъ гьаци вуйиб аьгъязуз, хъа гьаму цІиб вахтнан арайиъ гьамци гъабхьну кІури гьич хъугъуз шуладарзухьан.

– Те, Сеид гъачай узухъди, аьхъюдисира ву, накьв йибккну ккудубкІайиз душну саб истикан чай дубгъну гъюрухьа – гъапи Самурханди.
– Хъа узухъди хъайи йиз уьлдши гьапІди?
– Гъарахай учву, гъарахай, узу ич Бяжбяжрихьинди гъягъидиза.
– Я бай, я Кьудратдин гъач, уву гъитну, узу мурар хъади гъушиш, тинди хъайири узкан фу хиял апІур!
– Дурариккан асиллу гъузруш, Самурхан ими, ужуб рябат гъадабгъарва. ГучІ мапІан, гъарахай учву, хъа узу узхьан гьерхуриз: Самурхан-имири гъач гъапундарзуз кІарза.
– Я бай, узу биябур мапІан гьа – гъапи сарун ярхла шулайи Самурханди.

***

Агь байкІи аьдати табасаран хизан! Фукьан уву жарарин гъайгъушин кайиб дарна! Яв Агъа Иса Месигьди дупнайи гафар уву гьаммишан кІваин уьрхюрава гьаму жюрейин терефнаан: ярхи хулан цаликкди холл дивна, дидин улихь кьамкьарин ягълишнаъди устул, хинкІар, цІикбар ва жара жюрейин хурагарра ал.
– Кассайиъ пул ади зарплата туврадариз, шубуб ражари прокурориз аьрза хьади гъушунза, гьич лигурза пну гафкьана туврадар.
– Хъа дици гьаз?
– Вариб чан хиликк ккапІнайиган Главаза кІурайибди. Гьамус райондиъ сабпи душман узкан кадаъна, чан хиликк ккауз ккунди, даршулайиган.
– Дици фици, мурар гьапІру аьламатарна цІийивалар ачмиш гъахьну?
– Минди хъебехъ Сеидуллагь, саб дугъкан ктибтидизавуз. Гьяжитагьир-ими гъафунзухьна: аьхюрдиин улукь, кІури. Узу: улукьидарза сижар-ава, узуз дурар чпин алчагъ тІулариинди датІнайиз, гьадрарин гафаркьан йиз багахь мапІан, гъапунза. – Гьяжитагьир Главайинна багахьлу ву: мугъан чвуччвухь тгъан чи хьайи. – Хивна гъафир кьюб кІуру ражарира гъафунзухьна: уву аьхюрихьна гьаз гъягъюрадарва, язна? Гьяжитагьир-ими, узу гъапундайин, думу узу чахьна гъюзкьан лагьикь адми дар, дугъу мушваъ фйир апІураш увуз рябкъюрадайвуз, даршиш, Глававалиан пенсияйиз душнайиган, увузра яв тІулар кІваълан гьархнайвуз! Чан хъабхъну аш, учв гъюри узухьна, хъа йиз лик дугъан кабинетдиъ хьибдар… Сабсана ваз гъябгъяйиз хъана: Ти, уву аьхюриз чарасуз дяркъну ккунду. Узу: выбарар багахь шулайин дарш, сарун ккилижвуз вахт хътубкьурайин! Гьич дярякъярзичаз!  Мидин улихьна: ктибтну ккундийи (газна шид зигбакан ва дидин ляхнариз пул ча пуз Аьхюрихьна ушбакан.) Хъасин, больницайиз чахъанди сесер тувай кІури ушбакан; фици зубник обонкротить гъахьнуш ва Ккакашурайиъ пеэр фици аьхю дапІайин масу тувуйиш…



2. Яраккна душну гъюб



…
– Как ты, что делаешь?
– А ты кто, я вас не узнал…
– Это Володя. Я Яраке нахожусь у родственников. Остановился у Каинбека.
– Очень прекрасно. А вы как поживаете? Как семья, Лена, Саша, Наташа, Павлик, Руфь?
– Все прекрасны, благодаря Господа. Саид, у тебя машина еще на ходу?
– С тех пор как Азиз поставил в гараж, не завел…
– Через два дня буду у вас. Вот, Каинбек рядом со мной.
– Дай ему трубку…Пажнах, фицива, фицияв хал– хизан?.. Гьадму Володя ич гъулаз хъади гъюз хьибдинухьан?
– Рякъяр фици вуячв?
– Рякъярин гьял, увузра аьгъявуз йифар дургъну, ДТ– йи адаъна, пис дар, гъюз шулу.
– Ичв магазнарихънакьан гъидиза…
– Узура, шулуш, заводит дап1ну, ичв улихьинди гъидиза…
…

***

…
– Вай Ризван!
– Хивна гъягъюз закур–серид рякъ кканив?
– Биржайиз гъягъюз ккунди азуз, хъа фила гъягъюруш аьгъдариз. Ярккан сар хялижвуваз ккилигураза. Гьадгъухьан жаваб гъабхьимит1ла, узу увуз жаваб ап1идиза, фила гъягъюруш, гьязурди гъуз к1ури.
– Ибшри сарун. Гежехайрар ишри, Сеид– халу.
…

***

…
– Володя, доброе утро, что решили?
– Гъаинбек подбросить меня в Хив. Есть чем приехать?
– Каждый день, в 12 часов дня из Хива едет микроавтобус.
– Хорошо, попытаемся.
– И я попробую завести машину.
– Ну добро! Еще созвонимся…
…

***

…
– Сабахайрар ишри! Хушгелди… Къази… Тажудин… Гъани!..
– Фу хабару адахъдува, Сеид.
– Узу ляхни дерккуз, аьрза хьади дуфназа.
– Магьа, Тажудинди, туврайи йирхьуд–ургуд агъзур ккундариз к1ури удуч1вура, гьамгъан ляхин ап1ин. Ап1урна?
– Наана гъяра думу? Ап1дарш, ап1урза! – Тажудин гъяаьлхъю. – Фйир ап1урчва узкан?! Шад гъахьнийдуза касиб! Гьан гьеле, Тажудин биржайикна, имирин бализ дик1 гьеле лазим вуйи документар.
– Гьап1раячв Явруяри!
Гъани удуч1ву.
– Гьап1ур, учу гашу йихури, имбудар уьлдюгъну гъяри! Саб ляхинкьана тувдара, Къази?
– Гьеле улуп, гьич сардизкьана гьаддихъанмина дерккнуш. Гьамушвра,– –  кассирин устлихьинди улупури, – –  магьа сокращенияйик кабхъра. Гьатцира, шубуб–юкьуд агъзурихъди, аьхю жандак, гьаму ярхи йигъ, гьамина гъюри–гъягъюри ап1идина? Уву, Сеид, мугагьназ ляхникан улхури шулдайдива, гьамус гьап1ну?
– Гъапиш хътругъара, лихуз гъягъюри–гъюз шули имдарзухьан. Фукьанна–фукьан лихурухъа? Сач урч1вуб мертебейин хуларихъ сваркайихьди рукьан эйвнар хъивунча. Ляхин ккудубк1иган, саб кепекра турувди ут1урккунчу, гьац1 йисан дилихну.
– Уву увуз аьмал ап1уз гъитрур дайва, аьхир?
– Баяри гъач дупну гъурхир вуйза, ич дурариин доверия алич к1ури, узухьди я договор бик1уз гъитундарзухьди, бик1уйишра бик1дайи. Гьап1дива–хъа гьамциб гьюкумдикан?! Магьа гьатмигъари, йиз хъюхъникк, баниццайин совхоздикьан узу дедрерккди Ремихан дерккунчва, гьадму дюз ляхин вуйин–хъа?
– Школайиан уву дав удуч1внийва, Сеид. – Тажудинди, думгьа уву ляхин ап1уйиш, ляхнихь хьтайна к1уру жюрейин тягьнара гъивси ву.
– Кьюд агъзурикан шубудварж манат гъап1ган, уву гьап1рийва.
– Думгьа гьамус Вадимди Йиц1усадагъзур адабгъура!
– Думу дурари гьаци выживат гъап1ур вуйда! – Гъаздиз Сеид ккарцуз ккун гъабши.
– Гьар йисан администрацияйиз ц1ийи гъуллугъар тувра. Магьа, гьатмигъарира Медведевди телевизориан, гьарсаб пунктнаъ пожарный единица ачмиш дап1ну дебккну ккунду к1урайи. Гьаци – МЧС-динра. Специалист по защите прав ребенка духьну ккунду к1урайи. Гьамус мушвягъна газар зигура, дурар обслуживать ап1уз специалист лазим вуян. Саб единицакьан ихь дерейизди дееебтри даршул?
– Ччумгьа школайиз компьютерщик ккунди а…
– Душваъ адми дерккнадарин?
– Фук1а аьгъдру бум–бум!
– Дугъан чан бай дерккнадарин! Учвузра аьгъячуз, гьаму гъулаъ варит1ан ухди компьютердихъ ляхин ап1ури гъахьир узу вуйза, ари, Сеидуллагь, дуст–душман, специалист дихъурадарчуз, ляхинкарсуздира ава, гъач гьаму ляхин ап1ин дупну ушвниан гьаз удубч1вундаричв?
– Уву, гьап1руш аьгъяйвуз?
– …?
– Гьамус Хивна гъушир диш дап1ну Камилдихьна гъарах…
– Ав гъягъидиза, компьютерный класс, душваъ лихурайи директорин бай ут1уккну, узухьна ча, к1ури! Тувдивухьна, дарин?!
– Думу временно, фук1а агъдарди дерккнайир ву! – Къаздиз чаз дидкан хабар адруси гъапи.
– Временно хьуз, думу, шагьриъ компьютерный курсар ккудук1найир вуйич к1ури, к1урайир ву, аьхир! – Тажудиндизра, увуз айиб адар пуз ккунди адайи…

– Хъана узу гъюрубси дарибшри. Вари к1ажар дюзди ац1ну узухьна тувнана, Толик?
– Гьеле, сабансана лигуза, ча… Ав. Магьа ляхин адар к1уру справка ва хизандин составдин. Сарун Анарт1ан ликрихъ хъимдаричв, думура урхурайир ву к1ури.
– Ибшри сарун.Чухсагъул учвуз, узу гъуша…
– Дийигъ, наана гъярава, гьаминди уч1вайизра?
– Хъа гьап1за, бик1руб айиз.
– Ккунди гъубзрайиб: дипломдинна паспортдин копйир адагъуб.
– Дурар Хив адагъарза…
…

***

…
– Навши, Мух, йиз телефон?
– Гьап1усив?
– …
– Я, Ризван, уву узкан узу Хивна гъяруган, увуз аьгъю ап1уб ккун гъап1нийва. Магьа узу закур гъяраза.
– Я Сеид-халу, узу Шелте-Рамазнан УАЗ–диъди гъягъидиза. Накь учительскийиъ дугъахъди йикьрар гъап1нийза. Гьамус увухъди гъюрза дупну, увузт1ан ухди гаф тувну… аман жан-чви, узкан гиран мап1ана!?
– Ва–а–а, гьап1ру гиран, яв йикьрар дап1найиси ап1ин!
…

***

…
– Сарна–сарди сар уьлдешра хътарди, гъюбгъю машинра вуди, узу закур фици гъягъидик1ана? Адаш гъюруш телефон ап1идиза.
– Гьаци гьак1айди?
– Савахтна дугъу, пенсиярин гьякьна гъягъюз ккунди азуз гъапнийзуз, накь–швургъан чпихьна гъушуриз.
…

…
– Адашдихьна тувеле, бажи?.. Гъи Хивна гъяраза, адаш, гъюрна? … Фу дарман? … Ибшри гъярур ув’инди улукьидиза… Мура гъюрдар, Мух.
– Фу гъапунвуз?
– Хьц1урдайи дарман абкъин гъапну, йиз Хив фу а?.. Узухъди, сарихъди машин дубхну гьаз ву йиз, рякъяриъ гъюбгъишра, к1анакк ккуч1в–ккудуч1в, ккуч1в–ккудуч1в, гьаму аязнахьди дубхьну аьхъю… Агус телефун дап1ну Ризвандихьан узузра йишв аш гьирхдиза…
…

…
– Гьамусдиз дурар имишул к1урна?
– Гьирин ухди дурар Хивар хиргуз гъярайин?
– Хъа нагагь…
– …наан ава? … Рамазанкьарин хулаъ аш, узуз йишв аш гьирхала? … Минди гъюрудар учу кьюр хьуз мумкин ву, кьюриддизра йишв хьивдиян? … Баркаллагь! Вуш гъюраза, гьялак махьанай. … Ибшри–ибшри!
…

…
– Гьа, узу гъушза, Мух.
– Ахъизкьана дурушди! Узу баниццайизра диндира хъуркьрадарза.
– Ахниккан ухди гъужвийва!
– Яв, ути йивнайи палтар алахьну гъарах. Ичв адашдихьинди гъягъюз к1ваълан магьап1ан?
– Ар Ризвандира гьадинди гъач гъапунзуз.
…

***

…
– … ма кьутира, хьц1ур манатра. Ягъч1вурна миржиб манатт1ан дар му.
– Ибшри, адаш, хибдиза.
…

***

…
– …
– Наана гъягъюрава, Наврузими?.. Ккушра, явра Рамазан, Наврузимиринси машинар мубарак ишриячв! Бала–хат1йирихьан уьрхричву! Шадвалин ляхнариз ишлетмиш ап1рудар ишри! Ихь саб ужуб аьдат айихь: мубарак ап1руган, машинариин фу–вуш саб ужуб мутму илипури! Му ражари йиз пул… Пул адариз, гиран мап1анайчва…
– Агь ппайк1и, Сиад! Гъийин заманайиъ гьацдар гъузну имик1унна?! Иличу гьисаб гъабча! Чухсагъул!.. Думуган гарк1влин каввойный халачйир иличури ккебгънийи гьа. Гьамус – заан к1ул, туркарин, деайизра гуг адабхьру, креслойирин иличру ч1аппар!
– Яваша, Наврузими, сивариз ликри гъягъруган сарира машинар гъадагъдайчва, гьамус, дяргъруган, варидарихъ хъачвухъ?
– Я Сиад, мурар ляхин дарап1рурихъ девлету шула, гьап1ру сивар! Гьап1ру ук1ар! Гьап1ру дейрисар!..
– …
– Кьяляхъ фила хътакрур вува, Рамазан? Машин наан хьивдияв?
– Узу, районойиъ. Совещание ккудубк1урухъантина ап1руб адариз, учвуз ккилигури гъузубт1ан…

– Учу уву ккилигури гъитдарча. Нагагь, пубси даршул, ма яв хьц1ур манатра…
– …

– Наану, Наврузими му ичв Хиварин ксерокопия адабгърушв?
– Хъа ичв Хиварин, Сиад, нааничв?
– Узу мина йисакра гъюрур дарза…
– Хъа узу мурарихъ ургура, йигъан кьюбан улукьуз гъюри!
– Пубси даршул, нагагь…
– …

– Ма, риш, гьамдин ксеракопия адабгъ! – Чан хиларигъ гъяйи дармнин ич1и кьути, зарафатнахъди, аппаратдин улихь диву. Уччву шурахъди мушваъ айидарра гъяаьлхъю.

***

…
– Нааничв, бай, биржа труда к1урушв?
– Гьатишвгъянсина гъарах, хъа исинди ккидиц…
– Мугагьназ райкумар хьайишвахьинди…
– Дурар фйир ву, гьаддиканда деебхьуб дерзуз…
– Му кьакьа ип1урурарихъри яв гьявкъидар…
– Фу гъапунва, бая–я–я–я? Гьадушвахьна гьамушвхьандира гъягъюз шулу, бая–я–я!
– Чухсагъул, бая–я–я–я…
…

***

…
– …биржайик куч1вуз дуфназа, документар дисрудар учву вуйчва?
– Швнубпи раж вуяв гъюри?
– Сабпи!
– Гьала, документар? … Трудовая книжка улуп, бая–я–я? … Йиц1ишубудпи майи гъач!
– Гъи швнубпи число вуш аьгъяйчвуз?
– Ав. Йиц1убпи февраль!
– Гьан, 13–пи май гьап1руб вуячв, 13–пи февраль вушуличв гьа!
– Ваъ, ваъ, учу улдугнадарча, 13–пи майи гъач!
– Гьаму ихь хьадукар ккудубк1руган?
– Ав, ав!
– Хъа думуган гьаз гъюза?
– Биржайик куч1вуз!
– Думугандиз кауз кадарнучва?
– Гьациб нубат айиб ву!
– Ихь райандиъ милиардариинди безработнйир айин, гьаднакьан нубат ккудрубкьди хьуз? Йигъан швур варж кьабул ап1ури шулчва?
– Му пул адруган ап1урайиб ву!
– Гьамус узу пул адарди июниз ккилигну ккунду, дарин? Думуган узу учвухьинди гьаз гъюру, лихуз дурушди?! Узу гашу йик1урайир учвухьна пулиз дуфназа. Му мициб наънан гъафи ц1ийи закон ву?
– Шишларин п1ип1арихъ фук1а–мук1а хъмишуличв?
– Хъайиш узу мина гъидайза. Чавай направления, узу Агъулна гъушза!
– Душваъ мит1ан пис гьял ву!
– Грузияйиз гъушза!
– Душваъ зат мициб айибкьан дар!
– Гьап1дик1ан, наанди гъягъидик1ан, шлиз гьаррай ап1уза…
…

***

…
– Алло, Володя! … Я в Хиве… Ну... Хорошо… Смогу… Приеду или приду… В конце–концов к вечеру успею…
…

…
– …гьамциб дарман чавай. – Сеидуллагьди, чпин адашди туву дарман ади гъабхьи ич1и кьути улупу.
– Хьуц1ур манат ча!
– Мидин хьц1ур дарки!
– Ча дарман минди. Гъарах, увуз дарман адар!
– Магьа ади?
– Думу тямягькриз айиб дар!
– Гьап1рачва, эй эллер!
– Ва–а–аридари ап1руб!...
Гъадабгъну дарман, аптекайиан удуч1ву Сеидуллагь, Хив райцентрийиздикьан дурушди, заъхъанди, ккуру кючйиригъди, жилгъйирикди, марччлихънин памятникдихьинди, машин алабхъиш Яраккна гъягъюз к1ури, гъафи. Минди гъюради мугъаз сар Яракк жвисур алахъу. Хил гъибису:

…
– Элбрусра дуфнаки…
– Наши думу?
– Центрийизди гъушу.
– Баркаллагь!
«Гьеле Элбрусдиз телефон ап1идиза нашдиш».
– Я Элбрус… Хъа фуж вува… Милнаят?.. Наши думу?.. Узуз учвухьна гъюз ккунди айзуз… Ибшри… Вуш узу гьадинди гъягъидиза…

Хивариз лигузкьан дилигнди, унт1’инна, аьхълушназ ибар кадаънайи шапкара дизигну, Эльбрусдин «семёрка» алабхъишра к1ури, асфальт вуйибси центрийизди, хъа дилинтина больницайиз, милицйирин идарайихьантина гьудуч1вурайириз: «Тумгьа яв сижар– баб!» – гъапи Сеидуллагьдиз таниш дару учвсир сар касди.
– Наши?
– Тумгьа оптовыйдизди учвра…
– Баркаллагь, гъушза!
…
– Ва–а–а, мушваъ гьап1райир вува, Сеййат бав?
– Жан, йиз баж! – Сеййат бабу кьаби язна чан хабаъ т1ау. – Гьап1райир вува, мушвариъ?.. Мухлиса фици ву?.. Гьап1рачва?..
– Учу ужуйи вуча! Хъа учву гьап1рачва?.. Мушваъ наанайир вува?.. Элбрус нашдив?..
– Гьюрият больниццайиъ а, гьадина гъярача. Тумгьа Элбрусдин машин, аьгъю гъабхьундарнуз?
– Узуз йишв аничв? Узузра учвухьна гъюз ккундазуз.
– Ав аа!

– Сабахайрар ишри, Элбрус!
– Абатхайрар ишри, язна!
– Узуз йишв анив?
– Кьяляхъинди дус.
– Баркаллагь! Учву болницайиъ а к1ури, ахъну йиз рякъюъ гъярайир вуйза.
– Узу гъапунза мугъаз, Сеййат-бажи учву… – Улихь деънарири к1ул ц1ибди кьяни дап1ну, чав гъап1у «гьунарнакан» ктибтуз хъюгъю.

***
…

– Гьап1рачва, Гьюрият, мушваъ…
– …
– ... жараб хьтарзухь, сагъвал ибшричвуз, гьаму кью–кьюдваржкьан бисай…
– Ва–а–а, ваъ, уву фу к1урадарна!
– Ичв, дишагьлийирин ап1ру гафар ашуличв, узу машиндиъ учвуз ккилигури гъуздиза, Сеййат баб.
– …
– Учву гьап1рачва, Нахим, Басир, му, зегьриман сагъ ап1уз даршлушваъ?
– Басирдиз Чечняйиз документар дюз алаури. Флюрография проходит дап1ну ккунду.
– Хъуркьувалар ишри!..
…

***

– …
– Узу Гъаинбегахьинди гъягъидиза…
– Я баж, аьйиб ап1урвукан, ихь хулаъ лисун дап1ну хъа, дурарихьинди гъягъидива.
– Володя узуз ккилигура…
– Уву дугъаз хябяхъдизди хъуркьарза гъапунва, сарун фу вуяв? Гьа, гьуч1в улихь гъушхьа.. Уьлин кьац1 дип1ну, хъа яв ап1руб ап1ара.
– …
– Лиг гъапундариз мак1ан, ахълийизди гъач!
– Лигуза ляхнар фици шулуш, улихьмиди пуз хьибдарзухьан…
…

***

…
– Яваш, гьаурзаву, Сеид-халу.
– Чухсагъул, Мильянат, учу гъушча.
– Хъа гъачай гьа!
– Ложка набшдив? – Ботинкйир, алахьуз Сеидуллагьди гъибису.
– Гъач гьадабт1бахъ, бистнианзина гъягъюрхьа… Ари сарун уву гъарах…
– Увура гъач, гъавумдиин улдурукьди шулин?
– Узу хулаъ адайи йип.
– Дугъаз узу увухъди гъюб аьгъя.
– Гъач к1ури, Гьясанбегахьинди гъушну, йип.
– Ибшри, сарун, увуз ккунибси ап1архьа…
…

***

…
Салам тувну, Сеидуллагьди, чан ч1уру пажнахин уларикк Володя хабаъ т1ау.
Гьирхуб–хъирхуб ап1балан кьяляхъ, лисун гъап1ур вуза, гъапибдизра дилигди, Гъаинбеган хпир, учвстар кьюр киву Мухлиятди йиккун шурпасибра гъабхи. Хъасин чай. Вичар. Кахьнайи уьру памадрар аьгъю, гъагъи, гьубк1у устлиин алийи. Нисра. Хъа «Имперский дар» арагъи алдарди хай шулин?
…
– Учву фу к1урадарнучва, арда Володяйин улихь, узуз ужурра пузди, дугъуси учвура узу думу зегьриман убгъурин! – Убгъуз тямягь хъадиси птурка гъибису ва клигурайиган:
– Мидихъ хъимдарки, Пухлинка-ят? – гъапи «К1ару жакьвли», яни… Мухлиятдиз абкъин к1уру саягъниинди.
Гъаинбегаз, чпин язнайиз, Ярккарин бябяхяри, Мухлисайира кмиди гьаци гьаз к1ура? Гьаз «жакьв»? Дюз к1уруш бюлбюл дупну ккундийи, фицики Гъаинбег аьгъду гъют1рахьимра зазаригъ гъимдар, чан ширин сесниинди зурт1ариин али арфарикра пиянвал кап1ру, хъа зурна йивбакан… ваъ, ваъ пидархьа, гьаци, чак кайи хасиятназна хъайи юрушназ дилигну – учв, т1ириччвсир, кусрур, ккургърур, курччврур, кусрур, ккурсрур… – икибашт1ан му вари зарафатлуди, жакьв дупну гъибтну; хъа «к1ару» – гъюч1юбгъиган машнаъ ибшру рангназ дилигну.
– Язнайи убгъдар – лазим дар!
– Узу узу бадали к1урайиб дариз, гъапнук1ур кьюлу, хъа рягънихъ дяхин ухшару!
Сеидуллагьди птуркайикан этекетка кадабсну, устлиин клиюнкайик кайи урхъниин алабсу.
– Ва–а, аьжаб аьмал аьгъявуз, ма гьамунубра… – пагьникк ч1юрхярин бедрейихъ дубснайи птуркара «К1ару жакьвли» гъабхи, ва папрус кабхьну, лижахъ гъябгъюз даккни качси, учв ч1атинди уьч1юхю.
– Му ражари кьан гъап1ваки, пажнах?
– Жарарихьан папрус ча пубт1ан угъраш ляхин адар – уву ип1урайиб чвкъюр! Чвкъюр ча к1ури жарарихьна фици гъягъюрва?!
– Гьацир алахъуннуз, дарш.
– Ч1атинди удуч1вайиз ккеънайидар шулу.
– Гьаз ип1урава?
– Учву бадали, учву бадали, кам хьуз, кам!
– …
Володя, Барийихьна, мурарин, меркк йивнади, улихьмиди ц1а ипай дупнади, баняйиз гъярайиган, Сеидуллагьди:
– Дици вуш узу йиздарихьна гъягъидиза, – гъапи ва ликт1ин гъахьи.
– Узу саб сяаьтдиланси гъидиза, Шарафудиди ахълийизди теклифра дап1назуз, уву гъуз.
– Тмунубси мура яв хал дарин!
– Гиран ап1иди Сеййат-бабу!
– Гьамура ичв ришу, гьамура.! Мугъкан гьурк1дарш гьамунурра, гьамунурра! Хал ккададабхърияв, хъюхъ! – «К1ару жакьвли» сифте Мухлиятдихьинди, хъа Лизайихьинди, сягьнайиин алириси хилар гьач1аркку. Дугъридан, дугъу табасаран театриъра гизаф ролар уйнамиш гъап1ну – белки репетиция гъабхурайир вушул!
– Гъарах, Гриша, Вова, хьади. – Чан бай, Сеидуллагьдин сижар-ага Элбрусдин шуран жилир, Гъаинбегу гьау.

***

– …
– Хинк1ар, кюргъра?
– Ухьу дурариз, лигдархьа, акъин, Пухлинкая–т! Дугъан ушвниан, ар яв хялижвра хъади гъач дупну удубч1вундайи думу Шарафза к1урубдин! Уву гъач, к1ур, Володяра дуфна к1ур, аьгъдаринхъа дугъаз чан хулаз узу йиз пажнах сарна–сарди дитну дяргъруб…
– Белки дугъаз Сеидуллагь чпин хулаз дуфну ккундайики…
– Даккниган закъумдиз, гъач к1ури хъана зенг ап1уру, жжинар айи к1ули!.. Хинк1арихъди – шарш, нисухъди–лаваш, кьавлариз шабаш, набши, набши?
– Яваш, аьгь ап1ин, чв…кра хилар ктариз гьа, кбибисруб!
– Узук1ана как1ана! Фтик?
– …!
– Кьалбакьалдиз кьаби шлуб дарва, арф кеп1найи кюл!
– Учвура шулугъар ап1ури шуланучва?! – Сеидуллагьдиз му дишагьлийигъян гъядябхъюб Мухлисайик ктарди рябкъюрадайи, саб йигьгик курсну ктагъдарси.

***

Володяна Сеидуллагь, гъюнариин хилар иливну, гьаму хулхъан, гъулхъан Заануриз ккарагу ва алдагъу.
Гьвач1инган, Гъаинбеган хизан ликт1ин алйи, Володя даахнамиди, Сеидуллагь, ккудуч1вну ахниккан, саризра дярякъди, ч1атна ктуч1вураза к1уруси, мушв’ан удуч1вну гъушу. Накь Элбрус гъафишвахьнакьан гъафириз, чпин бистниан дугъу: «Сан гьаз гъафундара, Сеид-халу?» – гъапи.
– Яв гъавумди деетундарзу.
– Гъач хулазди, Милнаятри хинк1ар кахьра…
– Гьиринухди? Ваъ гъюрдарза. Ичв хизанди дип1ну гъибтай. Узу зинаси, гъулаз гъягъяйиз, улукьуз гъягъидиза.
Яни Сижар-бабан хулар дилинзина хьайиган вуйи мици гъапиб Сеидрин.
– Бажийиз саламар гъайих…
…

***

Сеидуллагь, Элбрусдин хуларихьантина кьюдварж метрокьан дарди рякъюн к1анак Гьясанбеган хуларихьинди лигури, улукьидик1ана–улукьидарк1ана, к1ури фикрарикди, душвхьанзина гьудуч1вну Сеййат–бабхьна гъушу.
…
– …
– Улдарихъан, гафар шлуб дар, хулазди гъач.
– …
– Гьаму хамхрар ккадагъну, тахтйир ккивуз ккундазуз. Гьаци гъап1иш, му жилин хал гьац1 метр ягъал хьибди ва к1ул кубк1идарив, язна.
– Узу дидиз рази дарза, Гъурбан.
– Гьаз? – Сеидуллагьди мидиз чан разидарувал улупубси, Сеййат-бабра, дугъан швушв Заминара ва му хулаъ айи, Гъурбнан сижар-баб Бажатра, мюгьталди, гьамциб саб суал вариди туврайиси жавабназ ккилигури, гъаши.
– Гьаз гъапиш, йирси шалврик ц1ийи ц1илси рябгъиди!
– Ва–а–а! Саб гьадмут1ан дарап1ри гъибтрадарки…
– Урч1арра гьюдюхюрза…
– Урч1арихъди улдарра, улдарихъди цаларра, цаларихъди вари хуларра.
– Ари узуз гьаци ап1уз ккунди азуз. Удубкьрубси, яваш– явашди…
– Дици вуш увуз кюмекназ гъидиза…

– Гъач, Секинат-хала, гъач… Ай сагъул… Вари ужуйи ву… Хулаъ учу кьюрт1ан амдарча… Ибригьим-халури гьап1ра?
– Ибрагь игьар-ц1игьар ап1ури школайиан вахт ккудубк1айиз гъюри шулу…
– Гришайиин чан дарсарра иличну… Ктибтунзуз дугъу сан…
– Гриша дайиш, касибдин язухъ вуйи Бяийин!
– Хангалайиз багахь йихьан. Чай убз Замина.
– Фу гъап1ра, Сеид-халу, биржайиъ?
– Ай фу пуза чпиз, уж’вал фу вуш рябкъюз ужудариз….
– Гьясанбег’ин улукьунна?
– Школайиз душнадарин?
– Магьа, Гьюр’ят хулаъ адар к1ури… Лиг, гьа, Сеидуллагь, Мухлисайикна Гьюр’ят баниццайиъ а к1ури мак1ан, гъапиш йиз майт’иннакьана гъитударзаву!..
– …
– Дурарин даш–баш ккунди ап1урайиб ву. Хив йиз сар хъугъвал хуз ужу кас айиз, узу дугъаз зенг ап1идиза, закур яв документар дисруси.
– Гьа, гъап1ра зенг, закур йиз документарра гъидису, пулра туву. Хъа язухъ дарин думу касдин!?
– Фуж касдин?
– Закур сар шлин–вуш нубат ву. Дарин? Дугъан йишв – узуз, хъа йиз 13-пи май – дугъаз. Му фици рябкъюравуз? Дугъан ушвниан аьхиримжи уьлин кьац1 узу уьч1юбгъюри–и–и!..
Бажат-бажи ут1игъну улар Сеидуллагьдихьинди гъилигу.
…

***

…
– Гъач Гьясанбегахьиндира улукьуза…
– …
– Хуб ужуди гъабхьну акварра адарди, аязра ади…
– Гьаз?
– Школйир хъяркьну, уву хулаъ ади хьуз…
– Шив адар к1ури, халра адар к1урайна, Сеиду? Гьяраму увуз му мани хал! Дус, кьюб хъурчра хъирчзавухъ…
…

***

…
– …
– Хиван 12-диъ учухьна…
– Я кас хъуркьдива яв автобусдиз. Милинсина сикиндарди машинар гъяра.
– Гъи, мирккруц1 али йигъан?
– Узу гъушза йиз яягъди, Гъурбан…
– Дийигъ Элбрусдиз зенг ап1урхьа…
– Лазим дар. Узу йиз саб жанжихъди адмийир инжиг дарап1руб аьгъдарнуз? Гежехайрар ишри!
– Я бай, я Сеид-халу, дийигъ саб гьац1 сяаьтди!
– Гьац1 сяаьтдиз узу Хив шулаза… Маш миилипан…Бай–бай!

Сеидуллагьдин, Хиварин кючейигъянсина гъярайирси, аьхълушнаан… шалврин ути йивну дап1найи ц1арариин, шапкайин вари даргар вуйибси, рягъригъиинра кмиди, слин гъидкьин курткайин гъирагъарра каъну, яни вари гьацдар йишвариин аязну чан лизи зазарикан елкйир алаънайи.
…
Яргълаарин к1улихъ латарихъна хъуркьради хъубкьу УАЗ-диз хил за гъап1у.
– Гьаму гъунназди гъябгъюрайи рякъюхъ дебкк. Учвузси учвлантина варидариз уж’вал рябкъричвуз! Баркаллагь! Ма, дуст кас яв гьякъира… Бала–хат1йирихьан уьрхриву!..

«Ччурар Зилдккарсдар вуйи… Сяаьт йиц1икьюб шула, сарун автобус хъубкьди, гьялак хьуз хай шулдар…»

…
***

…
– Цр–р–р–р!
– Наанава?
– Чювккензина гъюри.
– Фила рякъяриъ айир вува?
– Гьап1за, машинар адар…
– Володя нашдив?
– Думу хътарзухъ…
– Гьа, вуш…
…

***

…
«Жандихъ аман, ликариъ иман имдардиз! Чювккен Гъушт1илнат1ан, Гъушт1ларин му к1ул’ан, тмуну к1улиз ярхла вуда! Гьамкьан гъюри гьич мурарин гъул ккудубк1банди дар! Йиз Мух–лухра гагь–гагьнак зенгар ап1ури кдисурадар!»

– Вай, вай!.. Гьамус Гюни рацарихъна хъуркьнамиза… Мегьел гъюруб гъабхьундар…
«Гьамушвхьан машин дарфиди лик дархарза. Гъюрушра, Адаш, Ургъ’аринуб дарифри гьа, хъа дилинсина ликри ахъру!» – Сеидуллагь, Мукъу нириъ уч1вайиз, зиин таблиин йифуъ илдигъну дахъру.
Сац1иб уларигъна нивк1ра гъафнийи, хъа к1уликк ккивнайи хилин дазаргнайи т1убар гъаргъу. Жибдиъ айи тмунубди дит1ибшну хъана «амрихъан хътахъу».
Хъана, аьхъюди вари жан т1убччвурайир, машинра гьамус–хъа хъубкьур к1ури, яллагь рякъди, явашди, беден улихьинди илипури, хъа диди, гъягъюз даккундайи ликар чахъди хъч1юхюри…
«Гьаму узарикканзина ц1иб кадиси гъягъидиза, нагагь машихъ хъубкьиш, мушварикк дебккуз хьибдар».
Адар гъюруб. Горриинна улдуч1вура – адар.
Аязлу мик1ру маш уч1ру гарк1влиси дабт1ура. Жилиланзина илт1ибгънайиб вари, йиф–миркк кеп1бу, дизигнайи телерра кмиди эрхна, кьяни духьна, лизи багъдиз илт1ибк1на, хъа Сеидуллагьдикан йивун-аба кудуч1вна.
«Мушвлансинара Фурдагънакьан ликарик жвар кипбакк ккубкьру. Гъафиш, дебккиш, чвубхуру. Дюзерихъ деъри ап1идиза».

– …
– Фурдагъинди гъюраза… Ваъ… Кагьрабаткьарин дадайихьинди?.. Жевгьерет-хала хулаъ кдисрур ву к1урана?.. Аязар наънан гьиргъру, баршвтиз…

«Керимириз дупнайиз, сабан, Фурдгъан удуч1вайиз, машин алабхъну ккундайи, школайин музейиз гьаму Яргъарин мистан гурзлар гъахиш дисидина, к1ури. Ургъ’арин школайин директор, Сардран сижар-аба, Фурдгъарин Къазимягьямад алахъиш, гьадгъухьанра гьерхдиза чан школайиъ музей аш. Ургъа Администрацияйин глава, Фурдгъарин Мурсал алахъну ккундийзуз, гьадму накьишар кайи гурзлар тувруш, ихтияр гъадабгъуз».
Фурдгъан Яргъарин ч1урарикинди куч1вради Асифрин, аьхирки, гьамкьан ккилигурайи машин дуфну хъубкьу.

– Ичв ахшамхайрар ишри…
– Гьаму ражари наан айир вува, Селимов? – Шоферин багахь сиденйириин деънайи Казимдина Ккувгъарин Камалудинди суалар тувуз хъюгъю.
– О, Коля, уву вуна! Хъа уву наан айир вува?
– Асккан гъюраза. Хябяхъдин вахт, аяман?..
– Наан айир шул, сивариъ уьргънайир! Ярккан гъюраза…
– Сивланмина?
– Ав.
– Бугъмар алдайин?
– Динди дици дубгънадайи. Айибра мик1ари кижибгнайи. Гъушт1ларин гъулахъинди ктуч1вунза.

– Хъа Хивинди гьаз гъафундайва, Сеидими?
– Магьа, уву хъана гьадму суал туувра, Асиф. Хюрчабнар хъахъунзухъ гьадрарихъди гьагъму табариинна гъафнийза…
– Хъа жанаврар алахьнийиш, гьап1дийва, Сеидими?
– Ва–а–а! Учвура ачваки, гъуншйир!
– Йизт1ан, йиз палтар гизаф к1югъялди вуйиз. – Вари гъяаьлхъю.
– Учву, писателари, бай Сеид, уву, Керим-халури Кюрейи, гьамшвайишварилан бик1урукьан дардучва, гьеишнар хьуз!
– Гъибик1у Къазиаьгьмадимириканра ужуб гъап1унчва! – Къазиаьгьмад к1ури гъеебхьу Камаладин, чан гъвалахъ хъайи Казимдик ктукьу.
– Аман учуз, Салам гьаз гъапундарчва, Казим, ичв имирин, Къазиаьгьмад дук1ну? Кьюрдиз гъапундарчуз!
– Думу ичв Гьяжитагьир-халурихьан гьерх, список гъап1ур гьадму вуйи.
– Ар учву дарпишра узу гъюнура вуйдиза! Думуган Серик, уву гъулаъ адайва, – Камалудинди «Серик» Сеидуллагьдиз к1урайи. Къазиаьгьмад Гьяжитагьирин гъардаш вуйи, хъа му «буханка» машиндихъ хъайи Асиф – Гьяжитагьирин бай. – ичв’инди хяларди алахъунзу.
– Ичв ужуйи гъабхьниячв Явруйириинди зурба салам алдап1ну: Къумгъар – Сеидуллагьди, Урт1лар – Кьудрадтинди, Гьяргъяр – Дашбегу, Заан Сулккар – Эфендири, Къухурикарсана Расимди дюрхну!

– Дийигъ, дийигъ, Асиф, Арагъдайи Зи дуфнадар!
– Я риш уву фукьан кьан ап1урава? – Гъапи Сеидуллагьдин гъунши И.– ри.
– Ич гагин ягъч1вурар хътахьундайи…
– Хъа гьаз гъафнува? Учу дици гьялакди адайчаки, хьц1урар хътахьайиз гъузийва… – Мушваъ ву гъабхьнуш гьавдиъ дархьуб думукьан читин дар. – Уву гьарган гьаму Ургъаъ яшамишра шули адарна? – Зи…кьарин хулар, Ляхлаан Кьуликк терефназди саб Арагъди к1уру йишваъ тазади дап1найи.
– Хъа я риши, жанаврар алахьиди к1ури, милинсина яягъди гъягъюз пиган…
– Сеидими Яркканмина сивариланмина гьамцдар ц1ижан кулак, улиъ т1уб убччвуз дярякъди гъюра аьхир, мугъаз алдарахьу жанаврар увуз наънан алахьурвуз.
– Дугъаз, – Кьяляхъинди илт1ик1у Камаладиндиз чан пайра кивуз ккун гъабши. – кьюб ликрин жанаврарихьан гуч1уру…
– Я Камуч-халу, увура гьацдар мак1анава, хъана гьаччуму дизирдихь кирсдува гьа! – Хъана вари гъяаьлхъю.
Даршиш, му дерейиъ айидариз, пиянди айи Камалудинди миркклиин, карсну жвукьарра, к1ак1улна–к1арчси ктасуз даршули, гъяриъ, Дизилдихьишв к1урушваъ йишв адап1уб аьгъяйи. Гъуннуари, гьадму гьядисайиин аьлхъюри, йигъар адаурайи.

***

…
– Володя ухьухьинди гьаз гъафундайи? Гъюрайир?
– Шагьурди баниццайиан чпин Гьяжикъурбан дуфнади, думу дитну сад йишв ап1бахъди фици гъюза к1ури гъафундар. Сарун сад йишвахъди Мухлиятдира деетундайи чпин имири бай!
– Ичдариинди гьаз улукьундарва?
– Варидариинди улукьунза. Гьамус Гъурбназ кюмек ап1уз душну ккунду.
– Гьаз?
– Хуларихъ хъюгъюрза к1ур. Сифте варит1ан читнибдихъан: гьадму ичв хулакк ккайи кьяни хамхрар ккадагъну, дурарин ерина тахтйир ккивурза к1ур, хъа хал ягъал хьивди, ягълидарин, узусдарин, к1ул кубк1ри хьибдар.
– Дици вуш гъарах, жилир. Гъурбназ дицдар ап1уз аьгъдар…

– Фуж вук1ана узуз тилифун ап1урайир гьамус?
– Вай! Увуна аьхюбажи?.. Ваъ фук1ара гъапундарзуз… Сагъди гъитручву!
– Ич дада фици вуйи? Айи чан, итну униъ Джалалаладинра.
– Гьадгъаз Лалалалаладин к1урин?
– Хъа фуж?
– Увуз дугъан ччвур пуз ккундарш гьич бюркюллагь мак1ан! Ич дади фу гъапунвуз?
– Фук1ара!
– Хъа магьа ич Гьюр’ятди: Сеидди гъапиб ануз к1ури?
– Ичвдарикан гьерхрайир ву сарун.
– Саб фук1а адарш думу дици к1урур дар! Йип фу вуш.
– Фук1ара, я риш, фук1ара!
– Агу узу ич дадихьан гьерхдиза. … Мугъан тилифун хъябкьна.
– Дурариз тук адар. Узу айиганра муч1уди гъюдрачихъ деънайи.
– Ва–а–аъ! Саб дарш мици даршул! Хъа магьа ккет1ялхъюраваки?
– Гьамус узуз аьлхъюзра гьярам вуян?
– Арайиъ саб жиниб аячв?! Узуз аьгъю шулиз!
– Ичв дади мак1ан гъапунзуз.
– Узуз аьгъяйиз аьхи! Йипа бай! Уву к1уруб вари ап1урира шулза!
– Баркаллагь! Мак1ан гъапиб фици пуза? Уз’лан хъугъвал алдабгъуз гъузза?!
– Хъа жвуван хпирихьан жиниб шлулин?
– Ичв дадихьан гьирх?
– Дугъахьна гъябгъюрадар!
– …
– Я аьхю–бажи, гъабхьуб айин?.. Узукна дади мак1ан гъапнузуз к1ури, мугъу фу–вуш к1урадарзукна?.. Гьа, вуш баладар… Дадихьиндира гъябгъюрадар… Я Селми-бажирихьиндира…
– …

***

– …
– Я дая, учву вари наанучва, гьич сарира гьамкьан йигъари, тилифнар ап1ури, гъададабгъри…
– Йифари бурузар улдушвну тукар адарди гъабхьнич.
– Гьаму узухъна хътубкьаниз гьаци хьуз имийк1ана! Гьаму яв язназа к1урубди к1урадарзукна уву мак1ан гъапнияс к1ури, фу вуячв узхьан гьадмукьан жиниди уьбхюрайиб, гьаз к1урдарчва, дахъну ахникк нивк1 адариз…
– Айиб, фук1ара адар, жан баж, я дици гъапибра адариз, Гьюр’ят баниццайиъ айибдикан мак1ан гъапнийза…
– Ва–а–а, я дая, учву узкан фйир ап1урачва?.. Рябкъюрвуз, гьич, аьхю–бажийикьана гъапундарзуз гьа учв Хив дахъну узукди гафар ап1ури азакьана дарпиди… Узу учвузра лигарза я кас!..
– Сарун Гьюр’ят сагъ духьну удуч1вну. Магьа йиз гъвалахъ хъа…
– Учвуз ужуйи дадайин хал хъайидар!
– Хъа я, жан баж, увук уццришинра кади, уву гьаму аязариккди дурушди кдидисруб аьгъяди, хиларигъ кепеккьан гъядарди, мак1ан гъапнийзавукна. Мушваъ Сеидуллагьдин тахсир адайи… Гьа мишан вари ужуйи ву…
…

***

…
– Гьамус фу к1урак1ана ич дади? Вай, вай дая!
– Жан риш, мурарин гафар ерхьуз ккундийвуз, хъа гьаци ибшривучв, Сеидуллагьдиз Володяйи варж агъзур манат пул тувна к1ур?
– Я жан дая, сабпи раж даривки гьацдар футнийир ерхьури! Гьациб пулра хъади вуш дурари Сеидуллагь ликри гьаз гъафнийк1ана, аьхълу удудна йивури?
– Гъурбну к1урайики, Зилдккарин машин гъюради, шафериз варж манатра тувну, ич Хьурарихъантина рякъди яягъди гъярайи Сеид-халу итава к1ури.
– Ари Сеидуллагьди к1урайи: машин хъабхъунзухъ, гьадиъди ихь рякъяр жара шлушвахьнакьан гъафнуза к1ури. Шофериз гьадлин гьадинди сумч1ур манатра тувунза к1ур… Шли к1урайи дая,  варж агъзур манат тувну к1ури?
– Гьаци гъеебхьнийиз Секинатдикан?
– Дугъаз наънан аьгъяйк1ана? Сеидуллагьдихъ улам хъипнайк1ана чпи?! Магьамци адмийиригъна биябур шулачу гьа, дая!
– Тувунзуз, тувунзуз, Сеййат-баб! – Ч1игъар ап1урайи Сеидуллагьди Мухлисайин хилиъ айи телефондизди. – Я бай уву кч1улар гьаз ап1урава? Гьадрар хъугъру! Ма, гъабхьибси йип!
– А яв думу гафар Заануриз ерхьрияв, Сеййат-баб! Гьаци вуйиш гизаф ккундийзуз. Гьап1рубу? Наънану? Дициб пул хьайиш, узу йиз жандиин гьамциб муссибат алап1уйин!
– Володйи чпин, урсарин диндиъ уч1внайиган тувнайиб ву к1ура…
– Учву к1уруганси, дугъан урсарин диндиъ уч1вну гьамус йиц1ишубуд йисч1ан зинара дарин?
– Агъдарзуз, жан баж…
– Хъа увура гьацдарихъ хъпехъруган, жан дая…
…

***

…
– Фуж хьайи бай, учву ккарагурайиган?
– Гьич фужк1а. Учу дурарин гьадму зал к1урушвакк чиб–чпин гъюнариин хилар иливну ккарагунча. Ккарагруган фужарин вуш ликар алдагъбан дихарра гъахьнийи. Лизана Лариса зиихъ хулаъ дуркьарихъ хъайи, Мухлият хизандин хулаъ – магьа гьамци… Гьадму йишван, Володя Шарафудиндихьан гъюблан кьяляхъ Гъаинбегаз Заанури ухьхъанди Чан жан фида гьаз гъап1нуш ва дюньяйин аьхюрзамандиккан фици жвув дюрхну ккундуш, ктибтунча. Закуришван, гьамус, Володяйи чан тухмиз «Иса» к1уру кинора улупурза к1ур.
– Думу дурариз варидариз дябкънадарин ухьхьан дурхну кассетйирна дискар!
– Лигуб жараб, хъа шулайи гьядисйирин гъавриъ ауб жараб.
– Фужар вуйи Володяйиин йишвну алархьдар?
– Фужар алархьну Володяйиин?
– Хъа эсемеска хъадап1найиз к1урадайна?
– Гьа–а–а! Думу дици дайики?
– …
– Хъа гьамци кайин душвак? Магьа телефондик камихьузра камияс: «Прошу усилит молитву вчера начался хороший разгавор с тремя мужчинами о Госпаде в горах. Ночью была демоническая атака». Йишвну дахънайириин шейт1нар алархьунзуин, к1ур. Гъюнихъанмина хиларра ук1у гъап1низ, к1ур. Узузра аьгъязуз, гъапунза жинарин мугъарайиъ ахънайирикан гьацдар ап1руб. Уву, дурари чпин вуйич к1урайи территорияйиз гъафунва ва Гьякь Заанурикан Гаф ктибтунва, гьаддиз дурар аргъарди гъадагъна, гьап1руш увкан аьжуз духьну. Жагваъ ургъган арфарра фици шулу?..
– Ихтиятди ишривучв!
– Явашеле, Володяйи зенг ап1ура… Да Володя!... Где ты… Агьа… Да, да, знаю… агьа.. я понял…за них надо молится…Счастливого пути! С Богом!
– Фу к1урайи?
– Хив сар шлин–вуш «день рожденияйизди» адахъунча, к1ур учвна Гъаинбег. Душваъ, Райондин Глава Камилра, начальник милиции Германра, зам главыра, прокурорра, судьяра яни вари райондин местная власть айи к1ур. Ухьусир яшнан к1ару сумплар хъайи сар исч1ли адми, Хив центр занятостдин начальник ву к1ур, узу увкан ктибтган ва яв китабра представи гъапи1иган, гъудужвну увкан гизаф ч1уруди, ненависть ади гъулхну, к1ур. Думу вахабист ву, к1ур. Вахабист хьуз дугъу гъап1у ч1уруб фу аш, гьан йип гъапнуза к1ур. Уву дугъхъан гьаз хъюгърава, думу увуз наънан аьгъявуз гъапунзуз к1ур. Думу йиз дуст вуйиз, думу Заанурин адми ву гъапунза к1ур. Вари гьаци мюгьтал гъахьнийи к1ур. Яв дурариз гизаф хъялди вуйи к1ур. Так что, дурариз узу увкан гьякьвал ктибтунза к1ур. Думу адмийин хпир ич адашдин багахьлура шулайич, к1ур. Гъаиинбегу яв терефназ ужудар гафарра гъап1нийи к1ур.
– Хъа чан пажнихира дарпиш, душваъ сарун шли пиди. Баркаллагь чаз, «К1ару жакьвлиз»!
– Гьа–а, Аьбдулязиз! Кфир ху. Магьа увуз, сат1иди, хив айиган, саб к1арк1т1ихъ уьл гъип1ури уву масу туври. Арда йик1ура пну, дурари увуз ляхин тувуз дардина биржайиккьан каурин, гашун ***ири?! Райпойиъ айиган уву дурар уьрхюри гъахьунва…
– Я Мух–лух, ихь Агъа Исайиканра гьаци гъап1ундайин? Гьеле касса хьайи Иудайи гьап1нийи… Фу дябкъну ккундувуз дурарикан?! Чпиз Заанури уж’валт1ан улулупри чпиз!
– Агь чпиз к1ару завал гъядябхъри чпиз!
– Мак1ана, мак1ана, Мух…
– Гьа ккебяхъ уву! Увуз аьгъюб аьгъязуз узуз!..
– …?
– Яхдиз пул гьаз тувунва?
– Фуж Ях? Узуз дицир аьгъюркьан дарзуз!
– Гьюр’ятдихъди баниццайиъ дахънайир!
– Гьа–а–а! Гьюр’ятди гъапуннуз?
– Ваъ, узуз аьгъязуз…
– Увуз наънан аьгъявуз? … Ибшри, хъа йиз йиш’ин уву ишри, Мух, Яракк кьюр хпир иццури сат1иди дахъна дурарикан сариз тувраза, тмунуриз – ваъ! Му фици рябкъюрвуз?
– Гизаф ужуйи, Яхди ич гъулаъ увлан футнийир рагъруган фици шуйи?!
…





3. Гъалгъар


– …
– Уву гьадму, сар балин сумчар дупну, хъа чан кьюрдиз душну дарфуриз фици ап1урава? Фукьан вахт вувуз Гюлперири, Сейбатдин сижари, саб гъалагъ ап1ин к1ури, уву дугъан гаф гьясбикккьана ап1урадарва…
– Материал адарзуз…
– Дугъаз наънан авуз?
– Чан материал…
– …

***

…
– Русландин кагъаз дуфназуз, Сеидуллагь…
– Дуфнаш, чухсагъул чпиз адаш к1ваин алаъбаз! Му девир кагъзаринуб дар аьхир?
– Кагьрайиз пособия по инвалидности дюз ап1уз ккундузуз к1ура, фабрикайиан трудовой стаждин документар дюз дап1ну хъадаъ к1ура, гьаму чав хъадаънайи копйирихъди сабси гъюруганси.
– Хъа ичв ужу шлуганси ап1арчва, адаш.
…

***

…
– Гьамкьан гъачабхьубдикан ктауз шулин, Су? Узуз гьам ражари мажал к1урубра адариз…
– Тму ражари, мунубт1ан дачабхьнайи канистрийикан ич Хасписдиз ктаундайна?!.. Гьаму сяаьт к1урадарза, саб фила вуш, вахт гъабхьиган.
– Агус лиггун, хъа ктаурза дупну гаф туврадарза!
– Гьаци вушра баладар, мич кади гъуздиза…
…

***

…
«Му нумер аьгъюб дарзуз. Фуж вуйк1ан?»
– Слушаю Вас!
– Я Сеидими, гьаму ичв Русландиз саб трудавой книжка абга, баячви?
– Йиз айиз.
– Дици вуш, гьадмура хьади саб биц1ири фабрикайизди гъюз хьивдинухьан?
– Лазимди вуш гъярза.
Чан гьадмуганси ими фабрикайин гьял, Сеидуллагь бухгалтерди айи вахтариси, гьич саб жюрейин дигиш’вал адарди: шпаклевкакьан дарап1ди, дишла цементдин арслиин гьакухьди дарснайи лизи цалар, рягъниккси, к1ару гъван абхьру пичариан, мургул дурубкьрушвхъанзина мурччвариъ, цаларик, ягъли потолокарикк хяшхшин ирариин сар ч1иванди хъюм йивна, гьелебелесан мушвариъ яшамиш шулайидар ч1яппряхяр (хлинцц– кьюлар) ву! Гьаци ими, кьаби бабан машси, калидорарикк улузнайи поларра.
Тамбур – му особое произведение исскуства ву: гюзгйир гьядарди к1ваин гъабхьири улч1вугнайи хъяляхъ рамкйир, гьадушв’антина к1анакк дивнайи, гандрижи дип1найи бочкайизди ахьру кутари дарсна. Рамккйирин к1анккансина ккабснайи ч1илли рукь ч1атху ч1якъри сифраз илт1ибк1на.
Улихьинди, уч1врушвахьинди кимдарди, имбушвар шлакдина рюкъди алац1на. Урч1ар гъядар. Тинаси саб гьилла–мадар ликар кжакрушв хьашра, тамбурдиккинди ккуч1вайизра ккуч1вганра Эльбрусдин кьюбиб к1ак1арсдар, йисариинди марцц дарап1ди, гъат–гъатди деерццнайи бат1рарин тепйир кка. Археологариз сарун мут1ан мубарак йишв адар!
…
– Я бай, Русистдихьан гьерхну ккунду Кагьрабат фила душваъ ляхниъ уч1внуш?
– Думура учухъди сабси уч1вур ву. Учу арендаторарди гъахьнийча, да думу дояркади гъушнийи. Гьаму йиз трудовой книжкайик кайи гьисабар гьадгъанна гьаци ву. Ма лиг!
– Агьа–а–а! Дици вуш зенг ап1уб рубкьдар. Сарун ариентир ахьуз.
– Гьамус документар подделат ап1урва?
– Зарал ктру биц1и исправленйир гъап1ну к1ури фук1ара даршул. Я бай, Русист жвуван классди бай, жвувхьан удубкьру кюмек… Ростовди урхурайиган увлантина, к1ваин илминив, Селмашдин Завод–ВТУЗ-дик узу куч1вну, хъа ич, Махачкалайиъ айи Керимна Къази халукьари душв’ан адагъну Дагсельхоздиъ аънийи. Ростовдиъ урхурамиди адми ктуч1внийзукан, хъа му дагъустанза к1уру гьит1ик1ник1ари, магьа узкан т1афал ктаъну!
– Ичв халукьариз увкан гьамцир духьну ккундийин?
– Ккундарш йиз айишв’ан гьаз адагънийи, чпик кайи чвкъюр кжабкуз!
– Даршул! Аьлимарик чв….р шулин?
– Хъа гьадму халачйирихъ аьлимвал гъазанмиш гъап1у аьлимар дарин дурар, му Табасаран ккидипурайидар. Йиц1убпи класс ккудубк1ну ич халукьарихьна гъушнийза узу саб, чпи ляхин ап1урайи институтдик каъ к1ури…
– Каънийна?
– Минди хъебехъ, не перебывай! Эгер уву учухьна гъафнуш, сарун уву каау мисал ап1ин гъапунзуз. «Экзаменар туврин, халу? Тув–мутуван – учу яв гъаразнаъ ача», гъапунзуз. Ибшри... Мурарин гафариз дилигди вари экзаменарра тувунза. Студентарин дарсарра ккергъна, узуз дих ап1урадар! Гъарах гьамлинтина дурарихьна, узу мягъян к1урушра, мурарин, хъайина–хътру сар чи, ич дада. Гьясби ккаундар… Ари гьаддиз, узхьан Росттовдиъ жара институтдиз хъуркьуз гъабхьундайзухьан, анжагъ гьадму саб Завод–ВТУЗ-дизт1ан, душваз урхрудар круглогодично кьабул ап1уру аьхир!
– Даш–баш турувиган вушул, ичв халукьари…
– Ай чпи, хамхрин к1уларси…!
– Дийихнайидариз гьацдар люк1нар…!
– Йиз муч1муч1 гьаддиз дириди дарин, дурарикан фужк1а имдруган. Дарш, мугагьназ узкан ич халукьарин терефназди саб кьяни гафкьан гъеебхьуннуз? Эйси гъач1иган дарин даждин сархуш шлу вахт? Магьа гьамус, иаь–иаь ап1уз йиз нубату!
– Валлагь, гъапиш хътугъара, Ши, сач гьаму трудовой книжкайиз хьудварж манат тувну гъадабгъунза Хючнаан!
– Хъа гьамус мидиз фукьан к1ураш аьгъяйвуз? Ургудварж!
Бухгалтери чан кабинетдиъ, 1980-пи йисари Шибжикди гъиву приказарикан уйинар ап1урамиди, рюкъичарин Ра, ухьуз саб гъадабгъа к1ури уч1ву. Му касди кьюб–шубубан гьаци гъапи, аммаки Шийи ибак ап1урадар.
– Ебхьурадарнуз, Ши, балин дерди?
– Узук дугъакт1ан аьхю дердер казук! Гьагъму гъула машнак дабхъру ац1у йифкансира, трин гафарикан вижна ктариз, саб ригъ ап1убси деебц1ну гъябгъру! Накь чпин язна, Гъушт1ларин кьяни к1ул Шябнан бай дуфну, хьуб птурка гъадагъну гьивну, дидин кьяляхъ шубубдизсана гьаъну, уьру гардан али гьадму чпин Зорро гудгудикканра ккадатну, гъулан, беле чан «хайир» ккуни–ккунидарстар, сасар–сасарди гъюдюхюри, гардандихъ хъайи хюлар, дих дап1ну духну, ц1а т1ап1найи пичрахъ Нур авин бухара ургмариин ккаънайиган… – мугъаз гьамус узу фици к1ваин гъахьну, му шейт1нин бак1лук1из!
– Уву Шихяли-имирин хтул вуйиб аьгъю…
– Хъа Нурдин хтул ухьуз гьаз аьгъю шуладар!.. Ап1ин, магьа гьамцур, продажная шкурайиз, гьюрмутар! Фукьан пулар хъит1наза трин Триойин ликрихъ…
– Трио – гьаз?
– Чаз ужуйи аьгъю шул, чпи сарикан гьап1ри гъахьнуш!
– Вадайча, бааай!
– Хъа я Ра, ичв библиотекайиз китабар ккундуш узукна йип гьа! Му ражари Путинди культурайиз гизаф плар деетна. Фонднаъ фукьан пул аяв?
– Ав тадабхъуруз, Хиварин гашун гъилицницарихьан!.. Яв китабарра гизаф ачуз.
– Шлик1а урхурин…

– Ма, Сеидими, гьамрар вари ирчай!
– Хъа мидин гьякъи–гьисаб?!
– Русистдикан, гъулаз гъафиган, хай кади, саб голов…
– Ибшри сарун. Гежехайрар учвуз!
…
– Магьа, адаш!
– Гьамус ирчну ккунду. Шамсудиндихьна тувишра хай шулу! – Му кас почталион вуйи.

– Гьатму бензопила рас гьаз ап1урадарва? Сагьдиган ккундувуз…
– Набши? Гъач, Коля!.. Кадаршв! Алдабгъ крышка!..
…
– Магьа, адаш! Узхьан мидкан фук1ара ап1уз гъабхьундарзухьан. Садирдиз гъач гъапунза. Кьуликкна чпин халурин панелар ккадагъуз гъярайир, магьа дуфну, мидик кайи саб тахсир ужу гъап1ну. Гумихьна дуфнайи Къурбназ бензопилайин дих деебхьну минди уч1вури, магьа зибгури гъап1ну. Машиндихъ хъайи Айдемир минди адахъну, мурарин гъап1у ляхин контролировать, магьа ап1ура… Качество фици ву, Айдемир?
– Эрдиантина к1амдианси сарун гъябгъиди сиягь!..
– Аферин, баяриз!
– Думу афрар хъайибин?..
…

***

…
– Я, Мух, гьамус узу гьап1руш! Хъебехъ! Я Ши, саб фила-вуш, ичв заан гъюлягъинди машинра хьади гъядяхъюрихьна яв ш’ву кьюб гъалагъ ап1ин к1ури гъюбгъю канистр тувунзухьна. Магьа гьамус кадаъну ккудубк1унза; гьарсабдиз варж манат; эгер учвуз ккундуш, ккундарш хабар ап1ин!
– Гья–гья–гья, варж–варж думукьан дар, хъа агус Су–рихьан гьерхдиза…
…

***

…
– Дих–дик1 адарда, Мух, Ши–рин я Су–рин? – Махачкаайиан саб вазлиланси гъафи Сеидди…
– Гъабхьиб аьгъдарвуз гьа, жилир!
– …?
– Сад йигъан баниццайиъ айир вуза. Узухьинди мушваъ айидар ул ктабхъруганси лигура. «Фу вуячв, фу гъабхьунчвуз?» – гьерхунза мурарихьан. Багъ–ди тинди гьадаъну гъапунзуз: «Ши–ри, к1урайи к1ур, чпинди, убгърушвахъ хъайидаркна: „Сеидри узуз гъап1уб аьгъяйчвуз, баяр, чан чвуччвуз трудовой книжка, справкйир ац1ну хътаунза. Фу разим харжар ахьунза, рискдиз гъушунза, хъа мугъу узуз йирси канистрайикан кьюб гъалагъ гъап1унза к1ури, кьюдварж манат ча гъапунзуз, гьаму адмийириъ ягь–намус к1уруб амдар!; Я жан чи, Сеид гьадмукьан ягь–намус дудубгнайир вуйиб агъдайзуз…» Гьамци к1уради, чан швушв, биц1идар кади учетдиз гъадагъбан бадали дик1уз хъади баниццайизди Су–ра гъюрайи. Хъуркьури узуз к1ура:
„– Душну учуз саб истикан чейкьан илив, Мухлух!
Узура:
– Аьйибушра… ац1нириз ип1ин! – гъапунза.
– Фу вуяв гьадмукьан хъял кади, – к1ур.
Хъасин илдицну Багъ– дикинди к1ур:
– Учу ичв гъулаз дуфнайи хялар вуча, ич ушвар кьяши ап1руб увукьана, Багъ, гьязур ап1ин!
– Йиз жилирихьна убгъуз гъюру яв жилирин хъюлу удут1наза узу, дугъ’инна увура к1армит ап1ури дусуз!
– Учву, Явруриъ айидар фици духьначва? Адмийир гьясби…
Гьаму баниццайи айидар вари хьайишвахь узура:
– Хъа, я Су, Яв Ши–ри чан классди бализ саб бланк абц1ну кури, узухъди фу вуячв?! Тувну хьудварж манат йиз жилири дубхну туву трудовой книжкайик приказдин нумир дивузди…
– Я риши, я Явру хпир, увуз думу гафар наънан гъеерхьунвуз?
– Яв жилирин устлихъ хъайидарикан сар дарш сар йиз тереф уьбхрурра гъяшул… Хъа гьацдар усал гафар ап1уз…
– Яваш, вари дарпишра…
– Гьаз яваш шулу!? Тму ражари отпускдиз гъафи Русландихьан ип1уз–убгъуз кьюд агъзур гъибисур фуж вуйи? Думуган, учвуз, Сеидуллагь айибдикан гьич хабаркьан адайчвуз аьхир! Гьамусра думу ляхин гьаци, гьавайиди ап1ура к1урайва? Саб якъранна ишик1 арагъйирин гьякъи айиб…
– Я байк1и, вари ашкар…
– Аьхълу удудна йивури, убгури тукра, гат1абхьнайи алюминийикан ап1ин, магьа гьамцдариз гъалгъар. Кьюд варж манат гьадмукьан зурба пул вуйк1ан! Йиз жилири, гьюрмат ибшрида дупну, гьац1ан–гьац1 кьиматра дарпиди…
– Я риш, узу гьамрарин улихь биябур мап1ан…
– Узу мурарин улихь гьякьди к1ураза. Мурар узухьинди чпинуб дип1найиси, ул ктипури лигура, хъа яв жилири кьяляхъ футнийир хъит1ри, му мици фици шула? – Гъапунза.
– Гьуч1в улихь, гьуч1в, ичв хулаз гъушхьа, гьамрарихьан гьадаузкьан гьадаузаву, узу чист асккан ап1айиз. – К1ур.
– …
– Жан чи, йипа, шли гъапунвуз гьадму гафар?
– Гьаз вуяв? … Пидарза…
Хъа:
– Фукьанив мурарин кьимат? – к1ури гьерхунзухьан.
Узура:
– Хьудварж манат, – гъапунза.
Гъапибси адабгъну тувра. Кьяляхъ гъап1унза чан. Хъасин – кьюдварж тувра. Думура гъибисундарза.
– Гьаддиин дугъубжвнаш, гьялал ибшричвуз!; – дупну.
– Хъа саб истикан чай…
– Узу гьадмукьан юк1в адрурси гьисаб ап1урана, жилир? Хъа хулаз духну ип1руб гьивну, швушвра мубарак дап1ну гьаунза.
– Баркаллагь, йиз гьац1! Фици удубкьунвухьан варидарин арайиъ Су–йин машнаъ гьякьвал пуз?
– Дици дарап1иш, жан жилир, дурар хъана артухъ к1ул’ин улуч1вуру.
– Мура узуз дарс ибшри! Узура гьаму увусир к1убан хьуз Адашдикан ккун ап1идиза, хпир…
…

***

…
– Ичв адашдиин улукьуз гъягъюз ккайир дарна?
– …

***

…
– Фици вуза к1ур, адаш, Русланди? – Гьерху Сеидди чпин адашдихьан, Явруриан улукьуз гъафири.
– Саб биц1и гегьдит1ан имдарза гафар ап1ури, калтшар кивайиз хт1улариин удобрения алабхьуз урсарин баярра хъади гъярайир вуза к1ур, саб йиц1уб гектариин.
– Трудовой книжка гъурубкьунзухьна к1урин?
– Думу ав. Хъа Ши–ри узукна к1урайи, сабсана справка хъадап1 к1ура к1ури гьар вазлиъ 350 манат алабхъури пул кади. Думуган директорин зарплата 200-кьана дарушваъ кавровщицайин дици фици шула. Гьамус авру духьназа, к1урайи, гьап1руш–дарш мюгьтал духьну. Узу биябур шлуганси рябкъюразуз, к1ур. Хъа яв дюз гъюрубси ап1ин гъапунза.
– Гьаци вуда. Хъа, белки, адаш, багьанйир ктагъурайир вушул, ставкайин планка зап1бан бадали?
– Фу пухьа, жарарин к1ваъ уч1вуз шулин?!
…



4. Юман


…
– Телефон ап1урайир Мазан…
– Вай…
– Муминаткьар дуфна…
– Ва–а–а!.. Увуна Муминат?
– …
– Йип, хъпехъураза?
– Учу дуфнача. Чкиди гъач, кьяляхъ хътакурайидар вуча. Кюрягъна душну ккунду Зарема хуз.
– Гъярза… –  Сеидди телефон хъябкью ва чан хпирихьинди илт1ик1у:
– Гьа Мух, гъушхьа…
– …?
– …
– Яв ккурттар алахь...
– Узу машин урарин тиинди адап1идиза, гъач…
…

***
…
Дурар, нивайиъди Мазнахьна хъуркьу.
– Ва–а–а–а! Я Мухлиса, учву гьамкьан ухди гьаз гъафунчва
– Нач шулдунуз?! Гьарай к1ул’инди тяди гъач к1ури ч1игъар ап1урайир уву дайна, Кюрягъна гъягъюз?!.. Учву дуфнайи вахт фу вахт ву? Душну дуфнура ккундарин, кьяляхъ хътакурайидар вуча к1урадайнучва?! Гьа, Сеидуллагь, ихь кьяляхъ гъушхьа…
– Я бажи, я бажи, хуш–беш, гьерхуб–хъерхуб дарап1ди…
– Учву учухьди гъидритруган, гьап1ну ккундучвуз…
– Хъа йиз хиялиан, учвура вари имбударстар вук1ана к1урайза, гъап1у бирмиш тамам ап1айиз аман–иман адабт1рудар. Чухсагъул учвуз, гъапиб дишла…
– Аман–иман адабт1урухъанмина сарун думу зегьриман тамам дап1ну гьаз ву!
– Гьа гъач, Мух, гъушхьа… – Сеидди хпириз зигурайи.
– Наана? – Юман мюгьтал духьнайи.
– Фици наана? Ич гъафибси кьяляхъ…
– Гьа–а–аз?
– Жарадарси, кьанар дап1ну гъюз! – вари гъяаьлхъю. – Гъафиган хъа хушгел–мушгел ап1арчачвуз…
– Аьхи балкан чан зарафатар…
– Зарафатар дариз, чи… Гъач шив, гъушхьа, хъа гъидихьа…
– Ичв тярифар ап1ураза, хъа учву машнягъян йивурачва…
– Гьардихьна чаз лайикь вуйиб дурубкьну ккунду…
– Шлихьна – тяриф, шлихьна – машнягъян, – пну Мазну гьарсар чан йишвахь дурччву.
…



4(а) Штукатурка

Махачкалайиз ляхин ап1уз дуфнайи Сеидуллагьдиз Юмну зенг ап1уру:
– Варждиз штукатурка ап1урна?
– Дийигъ сац1иб фикир дап1ну, хъа зенг ап1идиза.
– Увуз кьюб сяаьт вахт.
…
Кьюб сяаьтдилан телефон ап1уру.
– Ваъ, ап1дарза.
…

***

…
Зарифкьарин хулаз дуфнайи Амирди дих дап1ну гъушу Сеидуллагьдиз, душваъ Юманра ади, Юмну, ц1иб пияндиси айири, к1уру:
– Гьаз гъафундайва штукатурка ап1уз, Сеид?
– Варждиз вьетнамцйир хъади гъарах.
– Магьа узу варжна йирхьц1урдиз жарадариз дих гъап1унза.
– Хъа 150-диз узуз, яв язнайиз дих ап1уз шулдайнухьан?
– Увура таргават ап1ийва узухъди, белки узу уву гъадагъуйи.
– Яв к1ул либхури анив, Юман! Узу яв фуж ву, уву узухъди торговля гъабхуз! Рябкъюрадарнуз, узу буржари ккач1ак1найиб, вуйибт1ан ц1иб артухъдира иливну жвуван адмийиз дих ап1рушваъ уву фйир ап1урава!
– Мидиз рынок к1ура гьа!
– Вуш дюдниин лик иливну, хилиъ фук1а адрудар йихай! Гьаддиз уву узухьди яв хуларин гъагъи цалар ап1уз гъитну, тагъ жарадарихьди йибт1уз гъитнухьидийва, гьеле дидин йикьрар ухьу дап1нашра. Узу тагъ йибт1руб агъяди, сумчриз пул гьудрубк1райиган, сумч1ур агъзур манатра тувнадайнучва?! Думура фици: сифте, сумчриз пул ча гъапиган, думгьа яв «Десяткйир», БМВ–йир, гъадагъурайи язнийирихьан бис гъапундайнучва. Хъа дурарин пул адар гъапиган, машинар гъадагъуз ади увуз адарди айин дупну, узу хът1урккнийваки. Гъибиснура вуза йиз язнийирихьан. Гъадагъну арагъйир, му–тму гъурхнура вуйза гъулаз. Хъа Муминат гъафнийи узухьна, сумчриз пул ккундимиш, гьамусдихъантина ичв хуларихъ ап1ру ляхниинди ктипруси, сумч1ур агъзур, как раз тагъдин кьимат, тувнийчва. К1ваин алминив, Юман?
– Узу явна яв чуччун арайиъ айир дарза. Учвуз ккуниб ап1инай!
– Даруган, узухъди, жарарихъдиси, даже жарариз туврубсикьан тутрувди, улхури шулва, дарин? Жвуван адмийиз гьамци ап1руб вуйин?!
– Дици дарап1рур гьеле узуз улуп! Кепккин к1уллан жвувандар йивну йихурайишваъ сарун фу ккундувуз!?
– Писдарихъан дудубгъну писуб ап1уз шерик гьаз шулва, гъянидарихъан дудубгъну ужуб дарап1ди?!
– Хъа узура яшамиш духьну ккундарин?
– Йиз хиларилантина гъап1убдинди?
– Я кас вари дюнья гьаци дубхьна…
– Му дюньяйи ап1рубдихьан – ярхла, уву Уьрхрурихьна – багахь!
– Шли уьрхюру узу?
– Уву Дугъу уьрхюри ава, уьрхидира вува – яв гунгьарихъанди жан туву Заанури!
– Ву–гьа, ичв гьацдар гафар!
– Ич увуз гафар хьнура аяч, хъа ичв гьадраркьана аничв, гужниинди жвувандарикан лук1ар ктаурайидар?! Язухъийк1ана иблисдин хилиъ ахъу инсандин!
…


5. Яфетдин зенг


Яфетди зегн ап1руган, Сеидуллагь, Махачкалайиъ биржайикк ккайи.
– …
– …
– Лиг, язна, сар 8–12 кас устйир наънан вушра дагну хъади гъач…
– ГьапIуз вуяв?
– Юкьур котеджар дидиснайиз – двадцатна сорок. Сардар дивузди палтара миллиона пул тувразачвуз, гъачай.
– Конкретно, кьиматар фицдар вуячв?
– Фундаментдин бетондин ляхнариз 500–700 рублей за куб, чернавая кладка от 1200 до 1700 рублей за куб, крыша – 600 рублей за квадрат.
– Хъа сорокна двадцатдиз гьацдар кьиматар вуйиган, гьацитIан удубчIвурадарин?
– Котеджар юкьур хозяиндигъна ву.
– Узу увуз думу кIурадарза, яв гафариан удубчIвурайи йиз суалназ жаваб ча.
– Хъа сарун фукьан ккундучвуз, в среднем вазлиъ хьуцIур удубчIвурачвуз, шубуб вазлиъ лихидичва, гьадму срокдиз тувну ккунидар ву дурар, варжна хьуцIуцIур ивну жибариъ гъягъидичва.
– Язна, уву учуз удубч1вруб улихьмиди гьисаб мап1ан, ухьу сабан саб кубдизна квадратдизна метрийиз кьиматарикан улхурахьа ва гьаци договорра бик1идихьа.
– Я кас уву к1урубси ибшри, аммаки уву рабочйир хъади гъач.
– Магьа узу биржайихъ хъаза, гъюру устйир гъашиш, уч дапIну хъади гъюраза.
– Кьан дарапIди гъачай, девятый маярихъан ляхниин шлуганси.
– Ибшри, Яфет, беле узузра 9–пи майихъан дуфну ккундайзуз. Хъа лиг гьа, кучIал дарибшри.
– Ваъ! Уву фу кIурадарна!
…

***

– …
– …
– Кьиматар ужудиси ву, эгер кучIал гъядарш…

– Сач учу душну, учуз тувуб кьутIарра гъабхьундарчуз гьадму Москвайиъ…

– Варидари кучIлар апIуз дурубгъна…

– Мугагьназ кучIлар дарапIру урсарира апIури шулу…

– Агу гьам ражарисана лигур, дикI узу…

– …узура дикI…

– …магьа йиз телефон…

– …му йизнуб ву…

– …

– …урчIубпи майиз варигьязурди гъузай, Махачкалайиан автобусдиъ эърахьа…
– Хъа рякъиз пул?
– Ичв учвкан.
– Дина гъушган – дахърушв?
– Объектдиин – вагонариъ, гьар вазли агъзур ктабгъураза, кIур.
– …ипIруб?..

– …ипIруб гьардин чан, кивну пул повара дисуз шулу…

– …хъа сарун баладар, дарди хьайиз гьаци вушра.

– …гьамшвакк дийигъбу ликар ккимдарзукк…

– …хараба иливричан му биржайинна…

– …кьюб суткайиъ автубосдиъди?.. Узу йиз поездиъди гъягъидиза…

– …узура…

– …узура…

– …
– Дици вуш гьамустIанра кью–кьюд агъзур пул чавай, узу ухьуз предварительно билетар гъадагъну гъитдиза, дарш плацкартный йишвар хьидар.
– Еще чего? Гъадагъуруш учхьан гъадагъуз шулдарин?
– Хъа учву вушра, гьарди чаз гъадабгъри.
– Хъа белки, узхьан гъягъюз даршул, узу гьамустIанра гьаз гъадабгъуру?!

– …йизра саб жара ляхин шул…

– …белки узу йикIур…

– …давди рисковат апIидарза…

– …а где гарантия?..

– …гарантия тувурна ухьу Москвайиз гъягъюр дупну?

– …Узу ваъ. Магьа телефон ич язнайи тувру, гъач кIурайир гьадму ву.

– Учуз думу аьгъюр дарчуз…

– …9-пи майдиз саб шул…

– …гьеееей, думугандиз саб вазкьан амии…

Магьа гьамциб гаф–чIал гъабхьи биржайиккра, Яфетдихьна котеджар дивуз гъягъбакан.
…

***

…
Яфетди гъапибдиинна урчIвубпи майихъантIан дяргъюз ва гьамусдиз лихуз дурушди, гьаз гъузнамива, йипа?
Хъа магьа гьаз гъузнаш: Сабринайи саб ваз мидиз улихьна зенг дап1найи, Москвайиан саб жигьил хизан гъидивухьна, Сеидуллагь, жилирна хпир, 30-пи апрели, саб гьяфтайиз, к1ури, увхьан шулуш гьадрар кьабул апIин дупнайи.
Иццурайи Мухлисайира, мициб хабар кубкIиган, бегьем цIузар апIуз хъюгъру, фицики думу учв полиартрит уьзриан гьаци гужа-гужтIан хилар–ликар ришвуз даршули иццурайир вуйи. Хъа гьамрарра гъафиган, мурариз ккипуб–ккадабгъуб, гьивуб–гьадабгъуб апIуз пиган, думукьан рягьят ляхин дайи.
Хпириз дарпиди, жилири, ухьуз гьамци хялар гъюру гъапиган, иццурайири икибаштIан, дафтрин кьял’ан, лижар апIур.
Чакди дидин гьякьнаан лижар гъапIиган, Сеидуллагьдиз чав «ав кьабул апIурза» гъапи хялар Шамсиятдиин илтIикьуз ккун гъабхьнийи.
Мидкан чан хпириз гъапиган, дугъу, Шамсиятдизра мажал адар; дугъан хулаъ кьюр чан чуччун йицIисабпи класдиъ урхурайи баяр а, дугъу дурар уьрхюз кIул ккивидарив, гъапнийи.
…
– Дици вуш Гюлпери бажийиз пидиза.
– Гюлперирин хулаъра бицIир дапIну байна швушв а, хъа иццурайи Аьлиризайикан гьапIдива? Думу касибдихьанра, улар иццури фукIара апIуз шлубси дар.
– Йиз гъавумарик мич кади айзаки, вуш мурарра шулдар. Гьамус кьабул апIурча дупну гаф тувну гъюри рякъ’ин али хялариз мягъян фици кIуру…

– Маяриз Сейдатдира гъюрза кIур, хабахъ – Русич, хилихъ Жжоржж хъашра гьадгъу кюмек апIидийи.
– Гьаци гъабхьнийиш, йиз масан инсанар… Магьа, Сейбатдира гъюрза кIура.
– Гъюри, беле чпин дадайиз чан шубариканкьан кюмек хьибди…
– Хъа дурар гьаз гъюрайидар ву?
– Узу увуз гъапундайин, ихь проектдин Михаил Егоровичдин ерина богословский редактор, гьамус, Кюгьне Йикьрар китаб илтIибкIруган сар Соня кIуру риш хьиди кIури, ари гьаддиз ихь чIал дубгъузра кади гъюрайи лингвистар ву.
– Хъа сарун шубарин кюмек шулдихьурухъан, гучI адар, гъюри…
– Баркаллагь, Мух, ихь Агъайи яв уьзрар сагъ апIри, увуси узура Дугъаз гьаддин гьякьнаан гьарган ккарагури шулза…
– Уву ккарагуйиш, Адашди узу ухди сагъ гъапIнухьидийи…
– …

Магьа гьамдиз, Москвайиан вуйи гьаму лингвист хизандиз ккилигури, Сеидуллагьдихьан сабан минди–тинди лихуз гъягъюз шули адайи.



6. Керух


Биржайикк, ап1уз ужуб гьич саб ляхин адарди дийигънайи Сеидуллагьдихъди Гъвандккан Махачкалайиъ яшамиш шулайи сар Евшан к1уру бай таниш шулу. Дурар кьюредра, сар кумык жвуван Урар гъивну айи стойкйирин откосарра ап1уз гъушнийи. Гьадмуган, Сеидуллагьдик кайи ляхин гъябкъю мугъу, дугъаз чахъди сар авар–жви Тамазхан к1урурин «Пальмирайиъ» айи дачайиинна лихуз дих ап1уру.

Телефондихъан:
– Гъач, Сеид, ужуб ляхин ву, пул ка.
– Гъярхьа. Эйси, учв йикьрар йит1уз дяркъну ккундийзуз?
– Думура гьамшвахь, чан дачайиин ал.
– Вуш дийигъай, узу гъюраза… Фици гъюза?
– 35-пи маршрутка ккудубк1айизкьан гъач, узу увухьна, хъади гъюз, гъидиза.
– …
– …Таймазхан!
– …Сеид!
– …цены?
– …кладка бутового камня 400 рублей, на питание 100, доставка камня, песка – рейс 2000 рублей, очищение фундаментов – 50 рублей.
– …не согласен, очень низкие цены! Но мне некуда деваться. Вот уже пятнадцать дней хожу на биржу, никак не найти подходящей работы. Ну, что, Евшан, хъюгъхьа?
– Хъюгъюрхьа!
…

***

…
– Са–сабди гьамкьан гъванар хъч1юхюри ухьхьан квадратар ап1уз шулин!
– Саб уйин дап1ну ккунду.
– Йиз кьюб чарх айиз базарилан хьудварждиз гъадагъдар, гьамгъан гьамшваъ узуз тачка ап1идина, Сеидуллагь?
– Ип1арза, дуст касс, душну акъин.
…

Евшанкьарин хулар му ляхнихьан думукьан ярхла адайи.
Йиц1уб минутдиз чархар гъахнура вуйи.

…
– Хъа сварка?
– Сваркара, балгаркара, электродарра – вари лазим вуйиб йиз машиндиъ айиз.
– Фукьан ужуйи гъабхьундарин!
– Гьамгъан ужуб–харжибдигъян тачкайиз лазим рукьар гъядягъ, узу сварка гьязур ап1уза!
– Фук1а хай гъяйиб гъядар. Краватдин угольникарикан шулин?
– …
– …арматурайин кьат1арикан?
– Гандрижи дит1наш, ваъ!
– …йирси турбйирикан?
– …
– …аьхю т1убси ац1удар.
– Акъкъин!
– Балгаркайихъ лихуз шулнухьан, Евшан?
– Думура гуч1ру мутму вузуз!
– …
– …
– Бис! Рибшвуз мигъитан!
– …
– Я бай ижмиди бис! Мугъаслачва!
– …
– Дурубкьну бис! Гьавайиъ уьрхну турбйир дисруб вуйин?!
– …
– Аьгъдарш, дубгъ!
…

***

…
– Я риш, ухьуз тачка ктап1урача, лисуз ип1руб ап1ин! – Гъапи, «Нокияйиан» Евшанди. – Гьаккму йиз хпирин удут1назу, Сеидуллагь!
– …?
– Гьич аьмалназ хуз шлу бирк дар. Учв инвалид первий группайин ву, кьюр биц1ирин дадара ву, идипурушра аьгьдарзуз, ***ин риш!
– Гьаци фу вуяв дугъахьди?!
– Увуз, Ургъ’арин электрик Гьяжагъа аьгъюр вуйк1ан яраб?
– Хъа аьгъдарди шулин! Саспиган думура биржайикк кади шулу. Махачкалайиъра квартира айиз, к1ур. Гъулаъра тазади ужудар хулар дап1на. «Буханккара» хъа. Йиз яшарин бай. – Сеидди Гьяжагъайикан чаз аьгъюб вари Евшандиз ктибту.
– Думу йизра ужур дуст вуйиз. Хулаз тук зигурайир вуза. Как раз, мидкан, биржайикк ккайи вахтна дугъаз ктибтунза. Дугъу: «Магьа узу электрик, вари ляхнар ап1арзавуз», гъапунзуз. Кьиматариинна рази духьну, думу кас хулаз хъади гъафунза. Увуз  аьгъявуз, биржайикк гъазанмиш ап1рубдиинди яшамиш хьуз, иллагьки гьамциб шагьриъ, фукьан гъагъиди ву. Йиз аьвгьялат гъябкъю, шёчик киврайи Гьяжагъайи, увхьан пул бисдарза гъапунзуз. Шёчикна кьюб хулаз тук зигубт1ан дайи. Дици вуш, гъапунза сар ужудар хинк1ар узкан, гъапунза. Йиз шадвали гъадагънайир, хпирихьна гъушунза: «Хпир, ухьуз тук ч1анади зигура, сар ужудар хинк1ар ап1идива!» Хъа йиз хпири фу гъапнуш аьгъяйвуз?
– Фу?
– «Откуда ты откапал этого бомжа!», гъапунзуз. Явашдира ваъ гьа, аьхюди, хъял кади гьациб жаваб тувунзуз. Мици к1ури ебхь каридорикк шёчик киврайи Гьяжагъайиз. Раккин хъибхьнадар аьхир. Хъибхьнади ибшри! Удубч1вниз иц! «Чухсагъул, халайин швушв увуз», дупну, кубч1вну хъял, ап1урайи ляхинра дипну Гьяжагъа удуч1вну гъушниз. Узу хъерг мугъан кьяляхъди ккарцури. Наънан, чан багахьинди гъюз гъитундарзу. Жибдиъ агъзур манат айиз. Узура гьап1ру, гьадму ккудубк1айиз убгъури имиза. Гьап1ру аьдат ву гьамцир хпирикан, Сеидуллагь?
– Белки, думу яв гъавриъ ахъундаршул?
– …
– Белки, дугъаз саб фтикан–вуш хъял кади ашлийи?
– …
– Белки уву дугъан гъавриъ гъахьундаршалва?
– …
– Белки увуз хпирин улихь фурс ап1уз ккун гъабхьуншулвуз?
– …
– Вари ляхин фтиъ аш пузавуз?
– …
– Вуйи–вуйиси уву хпириз ктибтундарва!
– Ктидибтди ибшри, хъа гьаци ап1руб вуйин?!
– Дар! Дар пну гьап1арва, гьаци гъабхьибдикан! Хил алдабгъну гъибт. Гьяжагъа харжи адми дар, думура хъа гъавриъ шул.
…

***

…
– Зенг, ап1ура, Сеидуллагь, ухьуз обеддиз гъач к1ура.
– Ихьра Гьяжагъайинси дарибшри гьа!
– ***ин шуран…
– К1ул улдубт1уз думу увуз луф вуйин?! Фукьану вахт?
– Шуббар шула.
– Гъира гъап1у кваддратар хьрарихь! Целий йигъ – тачкайихъ.
– …

***

– …
– Гъи фу бик1ухьа блакнотдик, гъап1убра адарди?
– Увуз бик1руб бихъидивуз! Яв китабар урхруган аьгъю шулу яв заанвал, зиълан уву бомжси улупури!
– Узу бомж хьузра вудуза – я хал хътру, я йишв хътру му жилариин.
– Йиз хпир хъугърадар, гьадму учуз падарит гъап1у китабар гъидик1ур уву ву гъапиган.
– Думу даришри, узу йиз узухъ хъугърадарза, узхьан гьаци фици удубкьунк1ан к1ури.
– Увура, Сеидуллагь, кялхърайиси, ава.
– Так, фундаменты: 11 метров – 550 рублей; таскание камня, песка, цемента – 500 рублей; кладка – 2 квадрата – 800 рублей. Самое главное, чуть не забыл: изготовление тачки. Мидин фици ап1уру, Евшан?
– Яв дюз гъюрубси бик1.
– Тачка сварка ап1узди, узу увуз тму ражарира гъапнийза, 1000 манатиз к1ури, хъа увуз гьац1 кьимат дупну гъибтарза – 500 рублей. Рази вуна?
– Рази дарши гьап1за?
– Ихь ляхнин пул адабгъган 500 манат яв пайнакан узухьинди гъюра. Дарин?
– Ибшри сарун!
– Рази дарустар жавабар туврадува, Евшан?
– Дарза, дарза…
…

***

– …
– Йиц1уд агъзур ляхнин тувунзухьна. Ма яв хьуд агъзур.
– Ча чве, чухсагъул! Хьудваржсна…
– Думу гьап1руб?
– Увуз гъап1у тачкайин?
– Узуз дап1надарваки!
– Хъа шлиз?
– Таймазхандин гъванар гъахуз!
– Хъа ляхин ккудубк1ган, увуз гъабхурадарна, Евшан?
– Хъа йиз тачкайи хъахьрайи гъванарикан увузра кабхърадарин?!
– Дици вуш, узу увуз тувну ккундуки пул!
– Хъа гьаци дарин, уву фикир ап1ин!
– Узу гьац1 йигъ ч1ур дап1наза яв тачкайихъди!
– Увухъди узура хътайин, сваркйир хъч1юхюри? Тачка йизуб дарди ибшри, хъа уву ухьуз гъванар хъч1юхюз тачка ктап1урдайна?

Сеидуллагьдик сифте дакьикьйири хъял кубч1внийи, хъасин… ккедярхъю.

– Увуз яв гъадагъу чархарин гьац1 кьимат тувраза – 250 манат, тачка ихь уртахъуб шула…
– Ча! Ибшри!
– Чан рукьарикан дап1найи тачка гъабхуз гъитдарухьди…
– Гъидритри. Дици вуш, узу дугъаз ц1ийи чархар ча к1ураза гьа!
– Хъа узу тачка ап1бан агъзур манат бисидиза!
– Гъибисуб кьюриддигъна пай ап1идихьа!
– Тачка гъап1ур узу, увуз гьаз?
– Увухъди узура хътайин?
– Мици шлуб аьгъяйинна, узу сварка ап1урамиди увухьди цал ап1уз гъитдайинхъа! Аьгь келле!
…

***

…
Евшандихъди Таймазхандин цаларин ляхин Сеидуллагьди ккудубкIурайи.
1-пи май хьуз имбудар кьюд йигътIан дайи.
Хъюгънайи цал, 30 квадрат алиб 26-пи апрели ккебгъуб ккудубкIну ккунду.
Евшандикра аьхю аьшкь кубчIвна, ккудубкIурхьа, Сеидуллагь, кIури.
Кьюридди, шибритIар йирккури, хъимбу гъванар ахъну жилихьди, гъябхьну бегьемди гъум, улубзури шид, бетон убзиганси мюгькам гъапIу.
…
– Гъи, сарун ухьуз ляхин имдар, Керух, (Евшанди Сеидуллагьдиз гьарган «Керух» кIуйи).
– Хъа я бай, уву узуз «Керух» кIурава, думу фу кIуру гаф ву?
– БицIидариз гьаци кIури шулдарин, бая гъулариъ…
– Аьгъдардузуз… учухь дици кIури шулдар.
– Ич Гъвандикк гьаци кIури шулу. Увура, бицIирси, кIваъ кьаст, чIурувал адруган, гьаддиз кIуразавуз.
– Пагь, увуз йиз юкIв дябкънадарвуз! Уву узуз зиълан милиган, гъяни марччси рякъюра кIури, йиз юкIвкьан пис мутму адаршул…
– Яв юкI увуз гьациб вуйиб аьгъяш, уву Керухдакан Керух вува! – Евшан чав кIурубдилан улдучIвундайи.
Хъа вушра, саспиган, гъирагъдилан ужуйи аьгъю шулу адми фицир вуш–дарш, эгер чаз учв аьгъю апIуз ккундарш.

…
– Гъванаризра заказ апIуз кади йиз баняйиз пласдикдин турбйир, винтелар вари сантехнический шей’ар гъадагъуз Ирчи Казакайиз гъягъидихьа.
– Гъягъярхьа.
– 1500 манат тувдизавуз йиз баня, дизигну штар, албагиш. Артухъ адарзуз, фици кIурва?
– Гьаци вушра баладарзуз. Дици вуйиган узу плассмасдин турбйир карсру сваркара гъадабгъну ккунду, гъач гъушхьа.
– Хъа яв адарнив?
– Рукьар карсруб азуз.
– Плассмасдин зат карсур дарна?
– Карсунза, хъа опыт адарзуз.
– Гьамус узлан ккебгъуз ккундавуз, сарун?
– Хъа ав, ужуб практика хьибди.
– Хъа дилибхунди, чIур гъаши яв ляхнар?
– Узу жаваб тувдиза. Вари восстановить апIидизияв.
– Рази вуза, гъушхьа.
…

З5-пи маршруткайиъ эъну кьаби баяр базариз гъушу. Гъадагъу газ зигуз 30 метр рукь айи плассмасдин турбара ва кабелра.
КАМАЗ-издизра гъванар хъахь дупну… Таксира дибисну… 4 шишал цементарна йирхьуб шиферихьна чпин гъагъарра хьади… Му кьюбиб жандкарра гъахурайи «четвёрка» гъябгъруган, дидин кьяляхъди хайлиндари улар хъирчрайи. 250 манат тувну, адагъузра гъитну гъагъар, сагъул дупну, таксист кьяляхъ гьау.

– Учуз, теклиф апIури, му таксистдиз хулаз теклиф гьаз гъапIундарва, Евшан?

ХьутIан, ляхин абгури, пажнахна кьюрсана хяларра дуфнайи му касдиз.

– Гъарахри, чаз пул гъазанмиш апIри, фукIара адар дугъан йиз хулаъ!
– Цементарна, шифрар гьаз вуяв?
– Баня кабтIузна, элебкуз…
– Гьамусра гьацдар гъапIундарна?
– Мажал шулдар, лихбахьан…
– Лихбахьан, дарш убгъбахьан?! – Гъапи, Ставрополианмина чан уьзур сагъ апIуз дуфнайи Евшандин Майя дадайи.
– Кебехъну деъ…
– Ккебебяхъди узу фу кIура, жан бай…
– Узу лихурайиган зат гъубгънин, Сеидуллагь? Дубгънашра узу дилихди гъузнадарза!
– Дусай, баяр учвура хинкIар итIуз? – Суалнансиб теклиф дебкку Майяйи багахлуйириз.
– Дурар дипIну хъадакнайидар ву! – Гъапи, Евшандин хпири, сабсана арагъи убгъуз ккунди устлихьна багахь гъахьи чан чуччун жилириз.
– Гьаз гъитрадара, хивур, баярихьди устлихъ дусуз?
– Узу хинкIар дитIнайируза, саб истикан чай убхъидиза, – гъапи, табасаран чIал’инди пажнахди. Ва дугъахъди сарсана чан багахьлу деу… Ва… ва птурка аьлтIябкъю… сабсана…
– Учвуз гежехайрар, узу гъушза! – Сеидуллагь, чан кьяляхъ, мягъян кIуру гьарай хъипнашра, диш дапIну чан Нивайихьинди гъафи, ва цIа иливу…

ЦIа иливайиз, учв гьауз гъафи Евшандиз:
– Лиг гьа, закур ляхниз ухди удучIвурхьа, сяаьт йирхьбар хьайиз, ухди ккудубкIну ккунду…
– Увуздакан узуз дидин артухъ дерд казуз, тIириччвси, увутIан ухди ляхниин хьидиза, Керух!
– Баркаллагь, бализ! Узу гъушза…
…

***

…
30-пи апрелиз, цал гьапIнура ккудубкIну ккундийи, фицики, маяриз Москвайиан хялар кьабул дапIну ккундийи. Гьаддиз, чIуру цал апIуб, гъилигу гьялариан, рягьятди рябкъюру кIури, гизаф гъагъи ляхин вуйи. Дидихьна, Таймазхандира, икризди либгурайи цал вуйиз, уччву маш гьапI, уста, дупнайиган, дугъан тIалабра тамам апIуруш, му ляхнихъ саб гьяфтатIан артухъ гъябгъюйи, хъа имбу вахт шубуд йигътIан дайи. Гьамцдар хиялари гъадагънайи Сеидуллагьди, ликарриин алахьрудар апIрушваъ лихурайи, хъа сабан чпин директор йивну дукIнади салам имиди ляхин дардайи чан  бай Анаризра чаз кюмекназ гъач гъапи.

…
– Уву кIурадайна, адаш ляхин гъабгур, гьадму Гъвандикк бай ву кIури.
– КIурайза.
– Хъа дугъан ихтияр дарди фици гъюза?
– Узу дугъхьан телефун дапIну гьерхдиза.
– …
– Алло, алло, я Евшан!
– …
– Гьаму йиз байра гъадагъуза ихь ляхин ухди ккудубкIуз?
– Гъадагъуруш, йиз хулаъ дахьну хьтIар адарин! Ваъ магъадагъан!
– Есть шеф!
…
– Гьерхунза, Анар. Дугъан возражение адар.
– Фици адар, узузра дугъан гафар гъеерхьунзуз, кучIлар гьаз апIурава, адаш?
– КучIал дариз. Уву узухъди узуз кюмек апIуз гъидива. Хъа Евшандин хиялу увузра пуликан капIну ккунду кIури. Гьиринган йирхьубди гъягъидихьа…
…
– Евшан, бай узуз кюмекназ духнайир вуйиз. Мурарин аьхюр накь гвачIинган бандитари чпин подъездикк миржиб гюлле йивну гъакIну.
– …
– Гьаз аьгъя, вахабистарихъди аьлакьа ади гъабхьиб ву кIура. Дугъан шив вахабистка ву кIур, хъа гъачIи Шамилдиз дици хьуз ккундайи кIур. Хъа вахабистарин гьациб айиб ву кIур, эгер шив вахабист духьну, жилир – дархьиш, ясана жилир – духьну шив – дархьиш, гъахьири дархьир, женнетдиъ ахъуз, йивну дукIну ккунду кIур. Гьаци, Шамилра чан ш’ву гъядяур ву кIури хабрар айи.
– Дурар артухътIан артухъ шулаки…
– Хъа гьаз шулаш фикир апIин…
– …
…
– Магьа гъи, кюмек хъади бегьем цал гъапIхьа...
– Закур ккудубкIидихьа, Керух…
– Заанурдин амурдиан, Шибдикк жви! Уву гъвандикк кади ккундийвуз, дарш – шибдикк?
– Мякялхъяна, Керух…
– Хъа я бай, гъвандикктIан шибдикк рягьят хьибдичвуз!
– Узу Махачкалайиан вуза!
– Хъа гьамус гъвандиккна гъягъюз ккадарна?
– Кказа…
– Лучше, пчIуди, шибдиккна гъарах.
– Душваккна уву гъарах…
…
– Закур, адаш, узхьан гъюз хьибдарзухьан.
– …
– Ляхнилан, гъач кIури, телефон гъапIну.
– Гьа баладар. Закур саб ужу шлуб шул.
…

***

…
Сеидуллагьдин сарун дицикьан гьялаквал имдайи. Саб шубуб квадрат цалинсана гъубзнамийи. Думу лисуз, гьириндин йирхьубдиантина хъюгъиш, кьюридди рягьятди ккудукIуру.
Йирси Нива, ккуру рякъяриантина гъягъру жара машинариз мяшат даршлуси, Таймураздин дачайилан илбицнайи сеткайихъ хъабснуси дийибгъу. Сеидуллагьди, чан гьарганси, худ ктIубшвайизра, калиткайик аьхю жюлгер камиш, кабинайиан кIул итIибгъну гъилигу.
Мугагьназ, багахьра хьади, ухди гъюру Евшан, гъилигу гьялариан, сабан дуфнадрувал улупурайи керхнайи жюлгери.
«Гъи узу ухди гъафнухьиди» – фикир гъапIу Сеидуллагьди. – «Рабочий палтар алахьайиз Евшан гъидира ву».
ГьацI сяаьткьан гъябгъюру, Евшан гъюрадар. Сеидуллагьди зенг деебтуру – жаваб адар.
Ургубра шула – Евшан адар. Зенг апIуру – гъадабгъурадар.
Миржибдиз ккимбуб – къабкьан – шагурд Евшандин… – «мици кьан апIрур дайи аьхир…». Гудккйир гъягъюра – жаваб туврадар.
Сеидуллагьдихьан сарун ктирсуз шуладар. ХъапIну машин – яллагь Евшандин хулаз.
УрчIарихъ машин дебккрайиган, шубрид хьутIар таксийиъ эъра. Евшан икриъ дугъужвна.
«Хялар провожат апIури гьамкьан вахт чIур апIруб вуян!?» – Чан–чакна хиял апIури, икризди гъушу Сеидуллагьди цIиб хъял кадиси хулазди учIврайи Евшандиз: «Гьеле яв телефондиз лиг!» – дупну, сану гафкьан дарпиди, дуфну чан машиндиъ ккилигури деу.
Сабсана сяътикан аьхюбсиб пай гъябгъюру, амма Евшан кючейиздикьан удучIвбягъ гъядар.
Сеидуллагьдин хиял шул, учв гъюб аннамиш дарапIди, чав машин илбицурамиди думу эъну маршруткайиъ гъушнушул кIури.
Гъудужвну рулихъан, хъана дурарин иризди гьяйи калиткайихьна гъюру, лигуруш, Евшан ху’ан гьамус удучIура. Сеидуллагьди дярякъю мисал дапIну, тяди дуфну, машиндизди урсру.
Кьюб дакьикьайиланси, гафкьан дарпиди, абццну машиндин раккин Рившан эъру. ЧIалкьан дарпи Сеидуллагьдира машин гьяракатнииндиси хъапIру.

…
– Хпир гьидитураза, Сеидуллагь!
– «Гьа–а–а, мугъу „Керух; кIурадарш, мушваъ саб а». Гьаз?
– Багъишламиш апIин, узу пияндира аза…
– Пиянди айиган?
– КучIлар гъапIунзуз!
– Уву дуфнайиган, таксийиъ эъну хьтIар гъярадайин?
– Айи.
– Ари дурар узу дих дапIну духнайидар вуйиз, чпин риш хъади гъягъюз. Узу му мици гъибтидарза!
– Я бай, фу кIучIлар?
– Дугъаз 12000 инвалидвалин ка. Йиз сижар аби думу пул чпин ХьутI адабгъури шулу ва кепег–кепегди, вари фицдар дармнар гъадагънуш ва фукьан гъубшнуш, хътапIурайиб фукьан вуш, дибикIайин кагъзик хътапIури шулузухьна. Гъул’ан гъюрайи йиз пажнахди 11000 гъабхунза, кIур, хъа йиз хпири узуз, 9000 тувунзухьна, кIур. Дих дапIну пажнахиз, гьерхунза, дитну улихь ***ин риш хура, фукьан гъабхунва? – 11; фукьан тувунва? – 11; фукьан тувунвухьна, риш? – 9; фукьан гъибисунва, риш? – 9; кчIулар гьаз апIурава, пажнах? – дарза; тувундайин, риш? Тувнийи; тувунвухьна, риш? – ваъ. Узу гьерхруган, тувундарзухьна кIуру, пажнхи гьерхиган, тувнийва кIуру. Магьа, фуж делу дархьиди гъузур гьамцибган! Фицир йиз дуст, бомжар йивури хътIучунзухъан… гьамус – му. Ич дада гъюрухъан сацIиб хураг апIуз хъюгъна, даршиш, гьамциб гъагъи ляхин апIури, мани–цIаруб кIуруб жандик хъубкьур дарза. – АлдапIну футболка, дибисну фун, улупурайи, чай убгъури деънайи Евшанди..
Касдин бали душну, чав ляхниз гъюз кьан гъапIну кIури, Сеидуллагьра рази ктаъбахъди магазиндиан варитIан багьа шкалатарра, пирожнйирра ва чаз кIури, фицики Сеидуллагьди дурубгърайиб дугъаз аьгъяйи, кьюб птурка пивора гъахнийи.
Деъну убхъурайири чан юкIв убгурайиб вари ктибтурайи.
Ктибтурайирин кIанакк кIвантIлин му терефнаанна тму терефнаан йикк цIиб за шуйи ва, ягъли жандкин адмийин аьдати маш аьжайибди рябкъюйи.

– …
– Узу ухьуз гьаммус саб кьяб раствора апIидиза…
– …
– Гъи узхьан, Керух, лихуз хьивдар…
– Гъараз, гъарах, яв отдыхать апIин. Узу хябяхъдизди яваш–явашди ккудубкIидиза. КкудубкIрубси даршиш, Анардиз дих апIидиза.
– Акъин яв бай. Му ихь ляхин шубриддигъна сабси пай апIидихьа.
– Сабсира шлуб дар, ихь шибритIар йирккбанна, шибритIар ацIбан, гьацI метр цалин квадратар кадагъну хъа шубриддиз пай апIидихьа. Гьардиз, чав гъилихуб чаз рубкьри!
– Ваъ, дици хай шулдар! Вари ляхин шубриддиз сабси пай апIидива! Гъеебхьунвуз?
– Ав, я чви, ав!
– Ав ваъ, эй! Сабси пай апIидива, кепег сариз артухъ дарапIди!
– Ибшри, уву кIурубси ипIархьа, шеф!
– Уву гьадмукьан хитрий вуваки, Керух, сарун фу кIузавуз!
– Гьамшваъ фу хитрость рябкъюравуз? Уву гъапибдиз «ав», автIан кIурадарза, аьхир.
– Фици вушра, яв Заанурди уьрхриву. Дугъу уьрхюрира ава. Вари тувнавуз Дугъу, сацIиб иблисвалра, сабурра, аькьюлра, ляхинра, фагьумра, бикIубра – вари, хъа адмийир рихшанд апIуз ккунир вува. Уву узу пиянди а кIури, хиял мапIан, узуз фукIара рябкъюрадар кIури – вари рябкъюразуз…

Сеидуллагь алишв’ин гъах гъахьи. Дугъаз, Евшандианмина, чахьна дуфнайи Заанур Иса гъяркъю ва чаъ жиниди уьрхюрайи камивалар Дугъу ачухъ гъапIу. Хъасин, Сеидуллагьди чан–чакна гъапи: «Багъишламиш апIин, Адаш, узу пис адми вуйивализ. Яв кюмек дарш, узхьан фукIара апIуз хьибдар. Чухсагъул, Адаш, Увуз, гьаму Евшандианмина узухьинди илтIикIбаз».

…
– Евшан, уву гьисаб апIурайиси, узу дугъриданра ужур кас дарза. Йиз тямягьяр аьхюдар ву. Гъарах, сацIиб ах, хъа гъач. Думугандиз ккудубкIидира вуза ва Таймазхандиз зенгра апIидиза.
– Сяаьт юкьбари гъидиза.
– Лиг гьа, узухь Таймазхандин телефон хьтарзухь, наан ашра узухьинди хъркь!
– Узу Сосландихьантина гъягъидиза.
– Гъарах, гъарах.
– Уву узуз «гъарах, гъарах» макIан, узу яв кIуллан алдауз ккуниси рябкъюразуз. Узу пиянди а кIури, гьуркIу адми вуза!
– Дици кIурайиб дариз. Узуз цал апIуз мяшат мапIан кIурайир вуза. Вуш гъуз, я уву дилихди, я лихурайи узухьди гъидритди – гьамци хай шулин?
– Увуз гизаф гафар аьгъявуз, Керух. Узу гъушза…
– …
…
– Я Анар!
Телефондихъан:
– Вай! – гъапи.
– Срочно, уву узуз кюмекназ дуфну ккунду. Закур гъулаз гъярайир вуза, цал ккудубкIну ккунду, хялар хъади, Москвйиан лингвистар! Евшан, пиянди ади, дугъхьан шуладар.
– Хай шул, гъидиза!
…
Сеидуллагьди, ибхну кIул, сарна сарди, слариз йивру тпарстар, саб жюрейииндира аьмалназ хуз даршлу лизи гьякстар гъванар, саб гьялкьан маш хьайидар гъюдюхюри, икризди либгурайи цалигъ, эйсийи тIалаб гъапIганси, лигуз ранг али маш гъиврайи.

ЦIинитIарин Сосланра миди хъуркьу:
– …
– Валяйкум…
– …
– …наверное гости!
– Разве на работе можно пить, что это такое! Он с утра у меня был, я только бутылку «Эфес спинслера» пил и всю.
– А что это такое, «Эфес спинслер»? «Эфес» – это я знаю, город, где был апостол Павел, рассказывая о Радостной вести, а вот – «спинслер»?..
– И я не знаю, но пиво отличное – вот что я знаю.
– А–а–а, вот оно что!
– Да, да–а–а, изумительное…
– Я не об пиве, говорю, а о том, что моего напарника почему напоил?!
– Э–э–э–эй! Разве нормальный человек с утра пьет?
– А что делать бедолаге, когда у него друзья ни друзья!
– Разве он мне, такой, друг? Новерное он опять ко мне домой пришел, думая, что я дома, пойду Сеидуллагь…
– Если увидишь его срочно ко мне посылай.
– Харашу, врядли придет…

…
– Ай сагъ ишри, Анар!
– Узу кьан гъапIнийин, адаш?
– Ужуйи хъуркьунва. Гьамус баяри жвер уьлюбхидихьа!
– Гъулаз узура гъягъюрза, адаш, цех хъябкьнич.
– Гъягъидихьа.
– Хъа яв хялар?
– Йишв шулда (машиндиъ).
– Ва–а–а, учву гъарахай узуз тци гъидиза.
– Яв дюз гъюрубси апIин.
…

***

…
– Я бай, увуз фукьан ккилигуру.
– СацIиб гъаахунза.
– Жандиз рягьят гъабхьинив?
– Ав сарун.
– Таймазхан набират апIинеле, цалин пул абкъин кIурза.
– КкудубкIунчваки?
– КкудудубкIуз фу ву кIурва, кьюр жигьилиз!
– Ма, гъябгъюра…
– Это Таймазхан?
– …
– Мы свою работу закончили, принеси, пожалуйста 14500 рублей.
– После работы приеду, подождёте.
– Будте добры, подождем!
…
– Досвидание. Пока, до 3-его числа.
…
– Сеидуллагь, узу увуз гъаписи, пул шубриддизра сабси пай апIин. Гъапундариз макIан!
– Ма, Анар, увуз 4500 манат. Ма, Евшан, увуз – 5000. Му имбу 5 агъзур – узуз.
– Анардиз, камди гьаз тувунва?
– Дици дишди гъюрдайи.
– Ваъ, сабси апIин.
– Хъа ражари, хъа сабан, кьан шулайиз, закуриз гьязур духьну ккунду.
– Машназ дилиганзияв, Керух, бализ чан рубкьруб тув. Тувдиза, тувдиза…
…
– Дебкк узуз гьамшвахь узу эдеураза.
– Пул чIур апIидива, ча ичв дадайихьна тувзаяв?
– ЧIур апIуруш, йиз жибдиъ адруси гьибгърайвуз? – Адабгъну жибдиан агъзурдин кIаж улупу.

Сеидуллагьна Анар, гьязур хьуз, хулаз гъитIирху.
…

***

…
Хябяхъган, мучIу шулади Сабринайи зенг дапIну, хялар гъюрдар кIури, Сеидуллагьдиз хабар дебкку.
– Гьаз?
– Накь Махачкалайиъ гъахьи взрывар кIваъ ахьнухьиди сарун. Гъюз отказ гъапIну.
– Гьамкьан узу ккилигури гъитну, ма – увуз!
– «ЦIийи Йикьрарна» «Исайикан ихтилатар» дуфна, Сеидуллагь!
– Гъюраза адагъуз.
– Гъач, ккилигураза.
…
– Анар, хялар шулдар, сатIиди, китабарра хьади гъулаз гъягъидихьа… Яв урччрударра, ичIи гъахьи банкарра гьязурди гъит.
– Баркаллагь, аьшрарайи ихь Адашдиз, гъягъидихьа адаш!
…


7. 1-ПИ МАЙ


Китабари абцIнайи «Нивайиъ», хъана артухъ гъагъар иврайиган, Анардин гьаррай гъябгъюрайи: «Гьадрар вари фици уршру дици?»
Дурарин адашди думу ккарцурайи: «Уву дидкан фикир мапIан, вари ивдихьа!».
Дидиъ, Неркизатди ляхин апIурайи бикарнириан, гъададагъди деерццнайи саб шишал 50 манатдиз масу туврайи юкьуб шишал буханккйир, гъул’ан варенйирна никкарна масарна комптар ади гъахи ичIи духьнайи банкар, хьадазди гъулаз хътаурайи кьюрдун алахьрударна гутйирна леъфер, чан, Сеидуллагьдин юкьуб сумка иврайи.
Иву шейариинна мурари хъана кьюб ноутбук, сварка, перфоратор, Анардин кьюб сумка ивуз имийи.
Хъа Мухлисайи гъюруган аькъин дупнайи саб шишал шекерна, саб пачка кIамуна, жара итIру сурсатарикан мурари гьап1уз ккайк1ан?
Дидихьна Шамсудиндира гьамци дупнайи: «Узу увуз яв гьудрубкIрайишвахьна саб мярхсиб укIра тувдиза, хъа уву Каспири йиз чве Мерднахьан «буханккайикан» дапIнайи йиз «джипдиз» кьюб чарх хидива». Му Сеидуллагьди чан кIул’инна дибиснайи Шамсудиндин бурж вуйи.
Вай–гьарай, мурар фукьан шула, фици гъахиди?
Ав, ав вари гьадрарра ва хъанадарра ади, зиин али багажникра алабцIну, Сеидуллагь гъулаз гъафнийи.
Мухлиса мюгьтал духьнайи ва Москвайиан хялар хътарчухъ гъапиган, чан иццурайи хилар–ликарихьан гьапIдикIан кIури дердерик кайир, лингвистар дарфиган, шадра гъахьнийи.
…
– Жарадаринра хиял шул, мурарин машин рибшвуз даршули дуфнайиган, дилихну гъюрайи Сеидуллагьди бегьем мутму хъчIюбхюра, кIури! Маханай ичв китабар, ккундарзуз узуз!
– Хъа я, Мух, ихь мадар гьамрариинди дарин?
– Вуйиган узу мици, гьацдар адрудар – тци гьаз ву!? Варидари узуз абцIну сундух долларар аяв кIура, хъа йиз душваъ айидар китабартIан дариз!
– Гьадму варидари кIурайиси ибшривуз, йиз ккунир!
– Ав хьивди?
– Ав хьивди!
– Вуу хьивди?
– ДитIанра артухъ!
– Яв Заанурдиз ибкрияв!
– Амин.
…

***

…
– ГьапIуз ккава, гьамкьан китабарикан?
– Гъулариъ масу тувуз.
– Вахабист ву кIури дидисну ипруву гьа?
– Россияйин Академия наукди адатIнайи китабар тувруганра?
– Дурар китабариз лигурайин, дарш увухьна вуйи душманвализ!
– Даршул... Узу дурариз гъапIу чIуруб адариз.
– Адаршра сарира саб китабкьан гъадабгъурдарив!
– Гьеле лигуза. Йиз ляхин предложит апIуб, дурарин ляхин гъадабгъуб–гъададабгъуб…
– Уву узу кIурубдихъ хъпехъури шулдарва, жилир, ва гьарган чвкъюрира ахъри шулва!
– Баладарзуз, йиз Адаш бадали ахъри!
– …
– Зазси убгъури шубубпи гьяфта гъябгъюра, чеэр дапIну картфар гъюдучIвура, бистниъ лик ивуз шулдар…
– Картфар уртIларихьан гъадагъидихьа, шив, дердер мизиган… Зазси ваъ, чIимирси убгъри зат ктIетIеппди, узу шулайиб варибдиин рази вуза – думура ихь Адашдин уламнакк кка, фтихьан гучIурвуз?
– Архаин юкIв айи жилир дарна! Уву гьич кьаби даршул!..
– Увура узуси йихь!
– Увуз сабдиканра вижна ктарвуз.
– Узуз гьаз хьибди ихь Адашдиз ктарш. Ухьу Дугъан веледар – узуз аьгъязуз Дугъу чан веледарин, жилин адшарси, гъайгъу зигурайиб!
– КкунийкIана гьаму йиз юкIв саб герендиз увуъ ивну, жилир!
– Эгер, лазим гъабшиш, гьаци хьибди, даршиш – досвидания!
…

***

– …
– 1-пи май, йиз гьарган вуйиз, хъа ичв – йискьубаъ сабан!
– Дици кIурайиб дариз, къавум–къардаш, хярартIинна гъюз ккадарнучва? – Шамсудин кеънайи Сеидуллагьдик.
– Мархь убгъура кIури фу ву, душну яв «джипра» хъапIну саб гегьди илдицну гъачай!
– Хъа учу илдицбахъди гъярайин-хъа, дина?
– Хъа гьапIуз?
– Жвув улупуз, жарадариз лигуз…
– Гьаккму, Аландилан ккебгъну, йишван сарихьна гъарах, увуз хялижв’валра ву, жвувра улупидива…
– Амманчвида ккивихъава!
– Хъа увура фтин гъайгъушнаъ адарна: «1-пи май–1-пи май, мархьар-мархьар…» – ккудудукIру даллияр!
– Хъа фтин гъанаъ хьуза, я къавуууум!
– Йихьай, йихьай ичв ибаринна, уларинна, фнинна… тринра!
– Амманчвида ккивихъава!
– Ккивихъза!
– Пакрышкйир хпаз, аьхю чухсагъул, хъа гьатланмина хузкьан гьял кимбудар дайи.
– Душну Кьарклилансина диргъ, дарш эвелцниз гъит!
– Гьаци апIбаан удубчIвна…
– Магьа, «1-пи май! 1-пи май!», ипIин, убгъ, ккунибкьан увуз!
– Мушваъна природайихь саб дар гьа!
– Гьаааа, «природайихь»? Йиз Адашди арайиз дубхнайишваъ?
– Явси Думу ич дарииииин!
– Ишрияяяячв! Я «1-пи май! 1-пи май!»
– …
– Хьибдияч 9-пи май, 9-пи май!
– Наан?
– Школайиин.
– Далдув’яр ятудиян?
– Испалкум Камилра гъюз мумкин а. Ветеранариз памятник ивццуда…
– Мархь гъубгъиш ужуб апIарчва?
– Гьадмугандиз гъибтуз кканив?
– Узуз даш–баш тувиш, ктIиппуз гъитдизачвуз…
…


8. Китабар хьади гъулариз гъягъюб


1. Ургъа

– …
– Фунуб гъулаз гъягъюрва?
– Агъдарзуз. Сабан Кюрейиинди улукьидиза. Дугъахьна телефун гъябгъюрадар.
– Мягъян гьадгъахьна.
– Гъягъидарза, шив. Хъа жвуван адмийиин улукьуб… Ихь Агъа бадали…
– Увуз ккунибси ап1ин…
…

***

…
– Уста кудуч1внайиси адувукан, Кюребег?
– Я бай, хулак ц1а ктарди саб гьяфта шулайиз…
– …?
– Кьяши гак1вларик хил кучуз даккунди.
– Му пагьин гьаз абхънив?
– Магьа гьамцдар, башаккадру ляхнар ап1бу кьял’ин гъидикь гъубзрадариз!
– Хъа гьяп–чапдиз далда дубхьну ккундарин?
– Я бай, мурар улиъ адру т1улару, чухсагъул адрудар, кьал–бакьализ гъудрузрудар…
– Йиз увухьна саб предложение айиз: узу гъулариз гъяраза китабар масу тувуз, явдар, амиш, ча, масу тувидизияв?
– Амияс, дийигъ хуза…
– Сасаб пачка ча. Ккундуш увура гъач узухъди.
– Гьаму пагьин ап1урадайиш…
– Ихь ч1алниинди Новый Завет удубч1вна. Ма увуз саб – ич, йиц1ишубуд йисандин ляхин.
– «Ц1ийи Йикьрар» Салидный кибату, ужуди дап1найибу!
– Му аьдати китаб дар гьа!
– Мидин айит1 айи мяна багьалуб дайиш, мукьан мидихъ издатели зегьметра дизригрийи.
– Дархьуз Заанурдин Гаф ву!
– Ма, мунуб яв биц1идаризра!
– «Исайикан ихтилатар» уччвуйи иллюстрировать дап1найибу!
– Биц1идир чпира уччвудару.
– Узу гъушза.
– Наана?
– Гъуларик гъягъру сар фужк1а алахънийиш, йиз счётнаан, думу гьадина гъахидийза. Гьеле лигуза, адахъишваъ дергдиза. Керими гъулаъ ак1ана?
– Амси йигъари, адарди наанухъа? Гъягъру рякъ’ин гьадгъанра китабар дисидиза…
…

***

…
– Наану, Гюлейбат-бажи, Керими?
– Баццайиккинди гурар къиркуз ушна як1ура хьади.
– Дугъан масу тувуз китабар амиян?
– Хъа! Тагъдикк кка. Китабар шли гъадагъуру к1урва? Душну хуза?
– Ккундуш акъин.
– Яваш гьеле…
– Явашдаза.
– Ма!
– Кюрейиндара хьазухь. Ма, гьаму китабар Керимириз пешкеш вуйиз.
– Чухсагъул!
– Финув къулас аькъюдува?
– Гьаз аьгъя? Ззаан Сулаккинди. Къухурикинди хьивдар, рякъяр фици вуш аьгъдарди.
…

***

Йирси «Нивайи», глушитель дут1нади, Ургъазди ккудубч1врубди аьхю п1арп1рар ап1урайиган, гимихъинди гизафдар уч гъахьнийи.
…
– Фу хьади дуфнава масу тувуз?
– Кьярт1–п1арт1 – шарфар–шапкйир!
– Гьагу шапкйириз лигухьа.
– Зарафатиз. Узухь, сарихьра хьадру жюрейин масу туврудар хьазухь!
– Фйир вук1ана?
– Китабар! Ихь ч1алнан!
– Гьеле адагъ!
– Гьарубдикан саб адабгъидиза. Кьабул гъабхьубнуб йипай тувдизачвуз.
– Мурарин кьимат фукьан вуяв?
– Машназ, т1алабназ дилигну.
– Мидин фици гъавриъ ахъру?
– Пул адарди гизаф юк1в хъади айириз пешкеш ап1узра шулу. Пул айирихьан гьяйиф дарди артухъра кади тувуз шулу, хъа гизафси, к1ваан тувру кьиматназ рази хьидиза. Гьаддиз йиз товарин кьимат учву улупидичва.

Сеидуллагьди скамейкайиин китабар дивайизра, динди, гъвалахъ магазиндиан сар жигьил гъафи ва «Табасаранцы – кто они» кибат ккадабкну, душвак дибик1найиб, хъял кади улупури, авториз гъапи:
– Лиг, лиг уву фу дибик1наш! Фила табасаранарикан христианар гъахьиб ву!?
– Увуз, жигьил, текст кавичкйириз гъадабгънайиб рябкъюри айвуз? Ковычкйирин аьхириъ цифра айин? Шнуб ка?
Жаваб жигьили туврадар.
– Гьамус абццну китабдин ккудубк1рушв, лиг, наънан гъадабгънайиб вуш му цитата!
– Дургинихь ич гъул’ан яв гьацдар хьади! Учу мусурмнаруча!
– Уву дюз дара, магазанчи, дугъриданра, табасаранар христианар гъахьну.
– Феле гъахьну! Гъахьундар, я гьич хьуз ккадар!
– Исторический фактарихьан гьудуч1вуз шлуб дар!
– Гьацдар дидик1наш, гьамцдари гъидик1дар ву сарун. – Жигьилин ц1а ккедябхъю.
– Уву хуруш, мусурмнарин китабар гьаз хурдарва? – Гъапи сар яшлуйи.
– Дицдар ихтияр адар, дидисну дустагъдиъ итру вахабист ву дупну.

Минди Ургъа история дарсар киврайи мялим Элимхан гъафи ва «Друзья табасаранцев – друзья Дагестана» китаб гъадабгъну, думу Филипри гъибик1уб вуйиб аьгъю гъафхьибси:
– Му Филипза к1урур аьхю шпион ву. Дугъу, Дербентдиъ, взрывар ап1уз вахабистарихьна гизаф пул туври гъяркъну. Думу кьюбпи ражарира гъафир ФеэСБейиз аьгъю дубхьну ут1уккур ву. Дугъу Ч1иллихъ сивариъ лицури картйир гъизигну. Думу гизаф зарал кайир гъахьну.
– Уву дугъан му китаб гъурхунна?
– Дурхну гьаз ву думу!
Уву марцци адмийиз фйир к1урава, мялимди, кьаби бабаринкьан фикриъ удруршру махъар!
– Китабарик фу вушра бик1уз шулу! Магьа явдарикра, урсарин диндикан дибик1нава!
– Гьеле ккадабкну сабкьан китаб урх, диндикан гафкьан каш!
– Лазим дарчуз! Ихь халкьдиз лайикь вуйидар дар дурар!
– Уву варидарихъанди жаваб гьаз туврава? Увуз му халкь яв гъурдаъ дюч1юркьну ккундавуз, дурариз фу лазим вуш, фу лазим дарш улупурайи лук1арин аьхюр! Ахъли дурари фу хураг ип1урушра дупнана?
– Шлиз аьгъя фуну подполный типографияриъ адат1ну духнайи китабар вуш! За пропаганду дибисну ипурва гьа!
– Лиг, уву зигьимлу кас вуза к1ури гьисаб ап1урава, Российская Академия наукди адабт1найиб вуян? Мид’ин зегьмет гъизигу адмийирин ччвурарра кмиди кудухна: Шамиль Казиев фуж вуш аьгъяйвуз? Сабрина Шихалиева фуж вуш аьгъяйвуз?
– Аьгъяди гьаз ву йиз дурар! Гьаму увусдар вухьиди сарун, мусурмнар дарудар!
– Дици вуйиган, урсарин ниъ кайи пенсия, хю, машинар ва жара ужувлар гьаз гъадагъурачва, дурар даккниган. Халкьарин арайиъ душманвал ипрайи увкан карк ктатиди, гьюрмат ади чиб–чпи ккун ап1инай к1урайи узу «за агитацию» йивну йик1иди! Мусурман, мусурман к1ури ачва, амма думу фу к1уру гаф вуш аьгъдарчвуз!
– Учуз ихтияр тувначуз школйириъ гьар динарикан кивуз, учу лазим вуйиб киврача, гъарах яв гьадрар хьади ич, гъул’ан.
…
Гъягъярза к1ури, Сеидуллагьди чан китабар уч ап1урайи ва гьадму сяаьтди, Гьяригъна чпи акъуз, мягьячгъалайиз гъягъюз, гъач к1ури, Шамсудиндин зенг гъабши. Машиндиъ эуз гъягъюрайири гумихь деънайи Гьяжагъайиз гъапи:
– Увуз яв дустру саламар хътаурайи Гьяжагъа?
– Фуж дустру?
– Гъвандккарин Евшанди. Дугъу ктибтунзуз ичв гъабхьи гьядисайикан.
– Гьадагъа тина, адми дарди вари ву думу!
– Уву дугъан гъавриъ ахъундарва, я думу – яв. Чиб–чпин гъавриъ ахъуз даккнивалари, рябкъюрайвуз, фицдар ляхнар арайиз хураш…

Хъасин, мялим Элимханди Сеиддиз гъапи:
– Гъи майин машквар йигъ ву, учуз кьюб птуркка арагъикьана гъадагъну гъарах.
– Учвуз, мусурмнариз, гьацдар ап1уз ихтияр айчвуз?
– Учуз вари ч1уру ляхнар ап1уз ихтияр ачуз!
– Чухсагъул учвуз, ужуйи хялижв кьабул ап1уз аьгъячвуз! – дупну, эъну чан гьарабгънайи «Нивайиъ» Ляхлазди рякъ гъибису Сеидуллагь пашманвалин фикрари гъадагъу.

2. Лика

Ургъ’ан Сеидуллагьдин машин Явруризди дурубшди, диш дапIну, Мукъуриканзина чIварчIвалди ади юкьбиб чархарира буксаватар апIури, гъубшнийи. Язнана ришна кьюрид хтулар, гъагъарра хьади, Махачкалайиз ляхниз гъягъбан бадали, чпин гъулаъ, Гьяригъ, ккилигурайи. Дурарин «десяткайихьна» Эсмеркьарин раккарихь, батIрар ади, гъябгъюз даршули дебккнайи.
Дурар дитну Сеидуллагь хъа Явруризди гъафнийи ва гьадмуган, раккарихьинди хъуркьи сяаьт Мухлисайи дишла тягьнийирра гъивнийи:
– Узу гъапундайин сарира китабар гъадагъидарив кIури… Наана гъушунва?
– Ургъаъ айиган яв язнайи телефун гъапIнийи чпи акъцуз гъач кIури.
– Китабар тувунна?
– Илипну маргъ, апIури люкьнар утIуккунзу…
– Беле гьякь гъапIну, узу увуз гъапундайин? Адмийирин гьял узуз ужуйи аьгъязуз. Узуз яв хайир даккниси авуз…
– Йиз ляхин вуйиз, Мух, думу: узу дурариз предлагать апIураза, хъа гъадагъуб–гъададагъуб дурарин ляхин ву. Гьамус вуш–дарш заставить апIуз шлуб дарки! Гъадагъишра, гъададагъишра Заанурдин улихь дурари жаваб тувди. Чиб–чпиз апIру аьмлар ихь Агъайизра апIуз хьибдар чпихьан, чпиз шулайи уж’вал тина апIурайидарихьан!
…
– Закур, Мух, Журас мягьялизди гъягъидиза.
– Душвайишв наан а?
– Магъу дере тереф.
– Гьааа, Хирччвар, Лик’ар…
– Ав, ав, ав! КIваинди амивузки!
– КIваин дархьуз, ич Мегьристан баб Хирччван вуйич…
…

***

Лика школайин гьяятдиъ упражненйир апIури физкультурайин дарс гъябгъюрайи.
Сеидуллагьди сеткайихъан, салам тувну, мялимдихьан гьерхру:
– Школайин директор айин?
– Ав.
– Гьаминди гъач гъапнийиш ккундийзуз, аьхир.
– Дийигъ, бицIир гьаъраза.
– Уву наънан вува?
– …
…
ГьубкIну кьялан дари школайиан сар уткан жигьил бай удучIвура.
– Таниш кIалбар рякъюразуз. Багъишламиш апIин, яв ччвур фуж вуйи?
– Айдемир!
– Бахтлу ишри! Узуз Сеидуллагь кIурзуз. Узу гьар йисан, ихь бикIрударин тазади удучIву китабар хьади школйириз гъюри шулза. Сачра гъафнийзачвухьна.
– Ав, ав, кIваин илмийиз, Сеидуллагь. Фукьан ужуб, сарира дарапIру ляхин апIурава, чухсагъул!
– Чухсагъул – узуз ваъ, хъа узухьди гьацдар апIуз Гъитруриз! Узу увуз гьар китабдикан сасаб экземплярар улупидизавуз, Айдемир. Гьадраригъян учвуз лазимди вуйидар гъядягъидива.
– Мурар пулдихъ вуйив, дарш – фици?
– Мурар, школайин библиотекайиз пешкеш вуйиз.
– Мушваъ учуз вари китабар лазим вучуз, увхьан тувуз шлубкьан ча.
– БицIидари урхури шулин табасаран чIал?
– Гьаци, урхрударра а, дурухрударра… Компьютерар хьурухъанмина, думу мугагьназси лигури имдар.
– Мавай, урхай! Ужубдикан мянфяаьт кадабгъай, жаржиб – дарс ибшри!
– Хъа, я бай, лисун шула, узура хулаз гъярайир вуза, Сеидуллагь, гъач узухъди, уьлин кьацI дипIну, сакьюдар гафарра дапIну хъа яв гъярушваз гъярва?
– Валлагь, кIваантIан чухсагъул вуйиз, хъа гафар апIуз, саб жара вахтна гъярза. Хрижвинди душну ккунду, директор ашулкIана?
– Минди–тинди душнайишв дугъан адар, ав, адарди наану-хъа?!
– Гежехайрар ишри!
…

3. Хрижв

Лизи силикатный кирпчикан «Г» гьярфси дапIнайи шубуб мертебайин дараматар, улихь асфальра улубзну, хъасин дявдин иштиракчйириз диврайи памятникдиин аьхиримжи ляхнар гъахуради хъуркьнайи Сеидуллагьдиз динди, Хиччварин школайихьинди гъюрайи кьюр дишагьли алахъу:
– Учительницйир, директордиз минди удучIвай йипай гьеле.
– Учу учительницйир дарча!
– Даруган, динди гьаз гъярачва?
– Гьадлинтина ич хулариз гъярайидар вуча.
…
– Директор нааничв?
– Думу гьаз вуйив? Магьа узу – завуч!
– …
– Ав, шадну йикIури, учу китабар кьабул апIдарин? Тазади дапIнайи цIийи школйириз гизаф ккунди ачуз. Багарихьди ветеранариз обелискра тIапIрача, как раз гьадушваъ выставкайиъра дивдича.
– …

4. Хив ЦБС

– Ихтияр айин?
– Кабинетдиъ адми айиз, удучIвган, гъач.
– …
…
– …Рустам…
– Ихь райондин Центральная Библиотечная Система (ЦБС) гьаму вуничв, Рустам? Мид’ин фу гьял аличв илимдин культурайин мядандиин?
– ГьапIча, пул деебтдар.
– Хъа мистариз пул деебтурайинхъа?
– Дурариз адмийир алдатмиш апIуз аьгъя – му саб, кьюб гъапибсана, мистарикан фициб доход гъюра гьаддиин эллешмиш духьнайидариз, хъа библиотекайикан фу доход а хъа!
– Думура гьякь вуяв? Хъа учвузра гьюкуматди бегьем пулар деетнаки?
– Дурар учухьна рукьуйиш, яв улариз гьамциб гьял рябкъюйин?
– Хъа узу китабар учвуз пулихъ масу гъадагъай пуз ккайзаки, гъуларин вари бибилиотекйириз хътауз гьуркIруганси.
– Пулдихъ учхьан гъадагъуз  ич счетназ гьадму статьяйиз кIури пул гъафигантIан шулдарчухьан.
– Дици вуш гьамци апIурхьа.
– Фици?
– Узу учвуз лазимкьан китабар тувраза. Пул гъафиган, гьаму кьадар пулихъ китабар гъадагъунча кIури узухъди договор йибтIну документ составит апIурава, хъасин, гьадму узуз тувну ккуни пулихъ уву яв ЦБС-дин дарамат ремонт апIурава. Яхши?
– Гьала китабар фицдар вуяв?
– Магьа абразцияр, гъядягъ, хуразавухьна.
– Наанив дурар?
– ЧIат «Нивайиъ»!
– Гъач гъушхьа гъядягъюз.
…
– Дийигъ, багажник тIапIза.
– «ЦIийи Йикьрар» дисдарзаяв, гьаз гъапиш сарпирди хьуз ккундарзуз, табасаран чIалназ илтIибкIнайи Библия библиотекайиз кьабул апIуз!
– ГучIуравуз?
– ГучIурзуз!
– Хъа библиотека, Библияйилантина ккебгънайиб дарин, дидкан увуз хабар айин?
– Вушра… хал–хизан хъазухъ!
– Гъавриъ гъахьунза, яв дюз гъюрубси апIин.
– Хъа му имбудар, табасаран историяйикан, проза, поэзия жара переводар кьабул апIархьа. Яв адрес, телефон номер йип ага?
– Ляхла, +79094818142
– …
– …гежехайрар…
…

5. ЦIудихъ

Гъвандиккинди гъябгъюрайи рякъюн кIанакк уччву майднарихъ бицIи школайин территорияйизди учIврайи калиткайигъинди сар кас гъючIврайи ва «Нива» яваш гъабхьибси дийигъну гъузу.
– …?
– Директор узу вуза.
– …?
– …Алимурад…
– …
– …аьгъязуз, дугъридан сачра гъафунва.
– …
– Чухсагъул, Сеидуллагь! ЦIийи китабариз ккилигури гъуздича…
…

6. Гъвандикк

Гъвандикк школайиъ фужкIа имбуси дайи. КкудукIру классарин ученикар алдагъурайи.
– Директор… баяр?
– Думу имдар, чпин хулаз гъушнухьиди. Гьаккмагьа магазиндихьантина дугъан бай гъяра…

– Я бай, я директордин бай! – багахь хьайидар гъунна жвуван нугъаниин вари гъяаьлхъю. – Адаш нааничв?
– Хулаъ ажжа.
– Дугъас фужу кIуду?
– Рамазан!
– Къач, Рамазнахьна машиндиири ахузаву? – Гъавриъ ахъу Албертди инчI ккадапIу.
– Думу чIуру халужжи бажар апIурив… – Машиндиъ эърайирик чан таяр кялхърайи.
…
– …школайиз пешкешди китабар кьабул апIурна, Рамазан?
– Думу фу кIуру гаф вуяв? Гьацдарра алахьурин дарш?
– Школйириъ ваъ, хъа мистариъ, саспиган, ав.
– …
– …гъюрдарза, баркаллагь! Ичв гъулаъ хюйир тувра кIурайи, саб–кьюб шишал гъадагъуз ккунди айзуз.
– Гьаккму центральный рякъюз удучIну гъулан центрийиз гъарах, прицеп хъайи камаз алабхъидивуз, гьаддиан тувра.
…

***

…
– ГьапIунва, жилир, Журсарихь? Фици къаршулламиш гъапIунву думу гъулариъ?
– Саб аьгъю гъабхьунзуз: халкьдиз аьрабарин динди гизаф яманди гучI тувна.
– Фици?
– Адмийирин юкIвариз дин ккундар, хъа гуж–балайиинди илтIикьурайиган дидхьан гьудучIвуз гучIура, чпи йивну йихиди кIури. Надир–шагьдин, дидин улихьна вуйи заманйириъ ислам дин кьабул дарапIрудар фици тIанкь апIуйиш, инстинктивно мурарин гъянаъ ами, ичIибгнайи хицIси. Чпин иштагьниинди дин хъапIру кас адар. Му гьадму кIуру гаф вуки, зиълан чпи динагьлийирди улупура, хъа айитI жараб а. ГучIбан зягьматнаан чпиз Заанури тувнайи Пешкешкьана кьабул апIуз шуладар.
– ГучI дархьуз, кьюб–шубуб миллион табасаран халкь динди къирмиш гъапIну гьа.
– Фу кьюб–шубуб? Юкьуб–хьуб ккундарнуз? Гьадму гъиямат халкьдикан, октябрская революция хьайиз гъуздар 15 агъзур табасаран агьлитIан гъахьундар. Магьа, Адашдин кюмекниинди дурарин кьадар гьамус хъана артухъ–артухъ шула. Гьаму 70–80 йисандин арайиъ 150 агъзурихьнакьан табасаранар артмиш гъахьну.
– Касибариинна иблисди бегьем аьрвалар гъахнуки! Гьаци вуйиган арда дурарихь гучI гьадрабхъди гъубзурин!? Заанурдин Уж’вал кьабул апIдар кIури дурариканра аьйиб апIуз шулдар…
– Гьаммишан жегьенемдин цIиъ ургури ккундин дурариз, женнетдиъ ихь Адашдин гъвалахь яшамиш хьубтIан?
– Думу гьаци вуйиб увуз аьгъявуз, хъа дурариз дидкан хабаркьан а кIурайва? Гьам ражари дурар гьамциб гьялнаъ а.
– Фициб?
– Устлиин, уву кIуруганси, шкалат ал, хъа бицIирихьан думу гъадабгъну ипIуз шуладар, гучIбу чан тIубарилан алдатруб аьгъяди. Гьаз гъапиш, дидин улихьна, увхьан гьедрерхди бицIири душвлан шкалат гъадабгъубкьан тIубарилан жвякъи тIул алдатуйва, ари гьаци духьна халкьарра. Мугагьназ дурар ихь Адашдин рякъди гъярайи. Заанурин рякъди гъярайидар динди терг апIури гъахьну ва чпинуб касибариин илтIибкьури гъахьну – сарун гьапIди гьацдар ляхнарин гъавриъ даршулайидари?
– Язухъди вузуз, Мух, му халкьдин!
– Язухъ шулу кIури гьапIдива-хъа? Уву Заанур дардува.
– Хъа Чав Заанури ухьуз, учву му жилиин заанурар вучва, гъапундарин? Гьаци, ухьу Дугъан веледар вуйиган, Гьадгъан хасият хъади адмийирин улихь духьну ккундарин? Чав гъапнуки, Узу гъапIу ужувлакан вари халкьариз кидибтай, кIури. Хъа уву, Мух, дурариз Заанурин Ужувлакан аьгъю хьуз манигъвал апIурава.
– Янакас, увуз ккуниб апIин, гьудучIв йиз уларихьан! Гьадрари йивну гъядаурву гьа.
– Гъядаиш – гъядаиди.
– Уву гъакIну кIури баладайи, уву кIуруганси, бахтавар шулава, хъа увхъантина хъайидарин язухъ дарин! Гьаддикан фикир апIин.
– Рябкъюрайвуз, увуъра кмиди гьадму гучI’валин инстинкт авуъ…
– Гьавуз ккуниб апIин, узкан ккебяхъ!
– Закур НитIрихъинди гъягъюз кказа.
– Ич дадакьарииндира улукь гьа…
…

7. Тамила

…
– …ма гъярайири, Гъурбназ гьаму салат айи банкра тув…
– Узуз, сабан, наанди гъягъюрушкьана аьгъдарзуз. Ча, нагагь пубси даршул, машиндиъ гъубзри, гъушиш туварза.
– Ягъур ибшри! Заанури уьрхриву!
– Амин.
– ГьуркIну китабар гъадагъунна? Сакьюдар «Хазнийир» тагъдиккра кка.
– Дурар энзейиз гъузри… Урар арцц…
…

***

«Сабан сижар-бабахьинди гьягъидарза, – чан-чакна кIурайи, Асккан Яраккна хъуркьу Сеидуллагьди, – кьяляхъ гъюрур улукьидиза. Зилдиккинди гъягъюза, хъа саб шул».
Зилдикк школайихъинди гъюради рякъюзди душв’ан сар уччву риш удучIву ва гъябгъюрайи «нивайихьинди» гъюз хъюгъю. Шуру хил за дарапIишра Сеидуллагьдиз аьгъю гъабхьи, шураз фу-вуш ккундайибдикан. Дебккну машин, рулихъантина гьачIарккну, хъятябкьну, тинди хъайи раккин абццу. Риш багахьна улучIву, цIиб кьяни духьну гьерху:
– Мажвглиинна…
– Эъ!
…

Машин рякъюъ убчIву.

…
– Фу хабрар аячв гъулаъ?
– Фунуб?
– Зилдикк.
– Узу Зилдккан дарза.
– …фуж кIурвуз?
– Тамила.
– Фукьан учву ччвур дарин – эйсиси!
– Чухсагъул!
– Узуз Сеидуллагь кIурзуз. Хъа уву наънан вува?
– Мажвглан.
– …мушваъ гьапIрайир…?
– Учительницади лихураза.
– Фу предмет киври?
– Начальный класарин.
– Бахтавар кас вува, Тамила!
– Бахтавар шулин гьамкьан ярхла дуфайин, йигъан аьсси духьну кьяляхъра гьаму рякъ ккадапIрур?
– Бахтавар дарин, бицIидар жвуваз ккунибси вердиш апIуб ва узухъди таниш хьуб!
– Хъа уву фуж вува?
– БикIрур, илтIибкIрур…
– …наънан…
– Ляхлаан.
– Фу бикIрур?
– Ихтилатар, шиърар, табасарандин история…
– Писатель вува сарун?
– Писатель гъапиш, гьелебела багахь улучIвуз даршлу, девлетлу, заан гъуллугъариъ айи зурба касси гьугъужвидивуз, гьаддиз саризра гьясппи ккадру кляузникси гьисабназ гъадагъри дупну, бикIруруза кIури шулза.
– Вай–вай! Жвув гьаци асккан дапIну ккундар.
– Узу узу бадали лихурайир вуйиш, уву дюз кIурава, Тамила.
– Хъа фуж бадали?
– Йиз Ккунир бадали.
– Фуж вушра думу бахтавар ву!
– Дюз. Думу бахтавар ву. Дидихъди сабси, Дугъу, Учв ккунидарра Чавси бахтавар апIури шулу.
– Думу дицир фицир ву? СартIан ккун апIурайиб дар!
– Дюз. Узуз Думу Гьацир СартIан ккундарзуз, хъа Дугъаз жарадарра ккунду. Дугъу дурарихъан Чан жан гьяйиф гъапIундар.
– Гьацир, жарадарра ккун апIрур уву фици ккун апIурава? Гьацир риш шулин?
– Думу риштIанна заан ву, Думу риштIанна уччвур, марццир ву.
– Ккунийдизуз, гьадму гьацир фуж вуш аьгъю апIуз… Узуз гьамшвахь деркк, ккуш гъач узухъди, лисундин вахтра шула, Сеидуллагь…
– Багъишламиш, апIин, Тамила, узу бикIрур вуди, узу гъибикIу, илтIибкIу саб китабкьана хьтарди ичв хулаз гъяранахъа?
– Я бай, я гъунна бай, узу йиз фикрихъ гъит.
– Фици?
– Узу яв гафарихъ хъугърадарза. Уву гьарза улхурайиси гьибгъразуз. Уву кIурайи гафар гьякь вуш, гьала улуп яв сабкьан китаб…
– Узухь хьайи вари китабарикан сасаб йиз терефнаан увуз пешкеш вуйиз, учительница. Гьамрариан узу фуж-вуш, ва узуз Ккурин Фуж вуш аьгъю хьибдивуз. Белки увканра узуз сар бицIи уччву чи шул!
– Вай–вай–ва–а–ай! Узуз кьадурдин йигъ рябкъюрашул гьа!
– ЧIириз наънансина гъягъюза?
– Гьамунубдиъди, тмунуб гьутIубччвнайиб ву.
– Баркаллагь! Гежехайрар ишри! Яв хизан бахтлу ибшри! – хъибхьу раккин хъябкьну, Тамилайи улупу рякъди Сеидуллагь шадди ярхла гъулаз гъушу.

8. ЧIири

Заансина гъярайириз, лизи гъвнара гьадатIури адагъурайи шубуб карьерар гъяркъю. Шубриддиинра ляхин худа–худ убхьурайи: аьхю дурхнари гьадатIурайи, рабочйири ахьрайи, камазари КIарчагъ дерейизди гъахурайи.
Аммаки, асина ктучIврурихъ рякъ гизаф хявиди айи. БицIи машинарихьан мийибшри, «Нива» гужа–гужтIан гъябгърубси дайи. Ахьна архар! Архар–ичIар – ацIна штар! УтIусну гъванар – крахура машиндин кIанар! Илирхну кюлер – кахьна сирнар! Ккурухну чIирар – аъ ЧIиризди рякъ чIуру дубхьну рахури чIир’арин ушвар!
Гъарзаригъянсина гъяризди ктубчIвиган, гъярихъ ниркан ктубчIвуз даршули, гъирагъдихънаси саб кIару «Приорара»  дебккнайи.
Аскканзина гъарзаригъди зиина улдучIвушвахь, школайин улихь, гъулан тмуну жвурназди лигури дийигънайи сар касдихьан Сеидуллагьди гьерху:
– …?
Хъа дугъу жаваб туву:
– Директор учв, школайиъ адар, гъулаъ сар кьаби дишагьли дукIну, хялар хъади хулаз душна. Гьатушвахь хьайидар гьадму Хайрудиндин хулар ву.
Дицикьан гъавриъ адрахъу Сеидуллагьди хъана суал туву:
– …?
– Гъач улупузавуз…
– Чухсагъул, халу!
– Хъа уву наънан вува?
– …
– Фу дерди ади…?
– …
– Хъа ужу шул. Тумгьа учвра.
…
– …
– …гафар гъит, хулазди гъач, лисундин вахтра ву, хяларра айиз, ипIрубра гьязурди а…
– …ярхла рякъ, кьяляхъ…
– Хъуркьдива думу гъуларизра…
– …
– Саркьана мусурман дар дурар… – кIурайи гъудган дапIну гъафи сар жигьили.
– Даруган, дурарин кIул’ин «раб араба» гьаз ал? – гьерхрайи тмуну цIиб яшлу касди.
Сеидуллагь дурарин улхбарихъ хъпехъури уьл ипIурайи.
– Чпи арабарин рабар вуйиган! Мусурман касдин варитIан зина вуйи шагьидвал – жвуваз жвувси жарарра ккун апIуб ву!
– Вуйиган дурари думукьан табасаранар гьаз йивну гъакIну, чпин ислам дин диврайиган?
– Думу дици гъабхьиб дар…
– Даруган халкьди, ислам ифдиинди диву дин ву кIурайин?
– Хъа христианарира гьаци гъапIундарин? КІваин апIин крестовый походар!
– Ухьу мушваъ христианарикан улхурайин дарш яв марцци мусурмнарикан? – Гъилигу гьялариан, Белиджийиан дуфнайи хялижвувахьди, НичIрасан дуфнайирихьан удубкьури адайи.
Дурарин гьюжат хайлин гъубшу, Сеидуллагь уьлхъанра хътакнийи ва дурариз фатигья апIуз ккун гъабхьиси айиб аьгъю дубхьну дугъу:
– ГъипIуб саркьа ибшри!
Имбубдик беркет киври!
Ихь юкIвар шад ишри!
Заанурин ад за ибшри! – гъапи.
– Баркаллагь бализ! Яв гъавриъ адрахъру дюаьтIан гьаму касдин гъавриъ ахъру марцци гафар зина дарин? – кIури гьерху Билиджийи НичIраслихьан.
– Зина ву!
– Зина вуйиган ухьура гьамци ихь чIал’инди гьаз кIурадар?
– Улдурупиш ухьуз дицдар наънан аьгъю шулу?
– Хъа шейхарна имамарна маллйир гьапIрударичв, гьаму бицIибра аьгъдарди?
– Дурар ичин, дарш – ичв!
– Узу ктагъур фужкIара адариз, я гьюкуматдин дициб закон адар!
– Дарш узу ктагъдар ву, дарин?
– Значит хайир гъюрушв аьгъя дурариз!
– Аьгъя!
– Заанурин ляхнар пулихъ апIрудар ву сарун?
– Гьаци шула…
– Дици вуш, узу фукIара апIдарза. Мистаз пул тувну гъитурза. Дурари узу женнетдиъ итди.
– Гизаф тувиш, зинаси вуйи женнет хьивдивуз, цIиб тувиш – ликарихъ вуйиб!
– Уву гафкьан гьаз кIурдарва, хялижв? – Сар Сеидуллагьдихьинди илтIикIу.
– Узу гъапибдин учву гъавриъ ахъидарчва, гъавриъ аъруш, гизаф вахт лазим ву. Сакьюдар китабар хьазухь, урхай, учвуз пешкеш вуйиз. Гьамрарик дидикIна вари ичв суалариз жавабар, хъа узуз кьан шулайиз, узу гъушза, гежехайрар ишри, учвузра ичв йишвариз ягъурлу рякъ ибшри!

9. Аьлекпер

Сеидуллагьди машиндиан китабар туврайиган, динди саб аьжайиб сакъал ккайи адми гъафи. Халис – халкьдин ушвниин али вахабист!
– Уву гьамус хътакурайир дарна?
– Ваъ, узуз му гъул’ансина гъягъюз ккундазуз.
– Гъягъидарва!

Мици гъапиган Сеидуллагьдиз гучIра гъабхьи:

– Гъягъидиза!
– Гъягъидарва!
– Гъягъидиза!
– Гъягъидарва гъапунза!
– Гъягъидиза гъапунза!
– Магьа лигухьа!
– Фици?
– Гьаци!
– Гьаз? Милинсина сарун айи рякъ дар. Айи Варт’ар имиди. Дурар удучIвну гъушну, гъул ккадабхъну, рякъяр гьутIурччвну, душвайишвар малариз чIурариз илтIикIна.
– Гьа–а–а гьамус гъавриъ гъахьиза. Ав гьамус хътакурайир вуза. Эъ.
– Эл’энза!
– Гъунуариси гъапидива, увуз фуж кIурвуз? Узуз – …
– Бахлу ишри! Узуз – Аьлекпер! Гъуннаъ гъилихунза гизаф йисари!
– Фуну гъулаъ?
– Гъуллиъ!
– Гъулли гъул гъуннуаринуб дар аьхир?
– Хьиргъарира чпиз гъуннуар кIури шулу.
– Увуз ихь табасаранарин мягьяларин ччвурар аьгъяйвуз?
– «Населённые пункты Табасарана» китабдиан ав.
– Дициб китаб наънан ккубкьунвуз?
– Ич бали хьади дуфнайи.
– Хъа – дугъаз?
– Думу Махачкалайиъ кореспондентди лихура.
– Хъа уву фу ляхин апIури гъахьир вува, Аьлекпер?
– Узу, Сеидуллагь, ич вари тухумси, учител вуза.
– Фу предметдин?
– Документдиинди – физик–математик, хъа уьмриъ – вари предметар кивуб алабхъуру.
– Мажвглиинди сарун мутIан жикъи рякъ адарин?
– Гьаминди илтIибкI, гьаму хярарианзина удучIвидихьа.
– Фукьан кфир рякъяр дарин?
– Гьамрарин кIуллан ЧIир’ари забастовкара гъитIибккну, карьерариинна гьюжмарра гъапIну, аьхирки, гьар карьери 50 агъзур манат пул тувну, хъа рякъяриинна, алцIахуз, грейдер гъибихъундар. Хъанара, саб Эс алдапIну, гьадму алапIну. Гьала саб карьер Камилдин вушра, гьаму гъулахьинди дугъан лигуб адар, гъванар гъахру камазари вари чIур апIури. Саб слой гъван алдабгъиган кьюб миллион пул шула. ЧIир’арин мадар гьаму, шуббиб карьерилануб ву, рабочйири почти 40 агъзурихьна зарплата гъадабгъура, даршиш дурар мушв’ан ухди удучIвну гъушнийи.
– ЧIир’ари пуз уву ЧIир’ан дарна?
– Узу Мажвглан вуза. ЧIириъ мялимди лихураза.
– Гъуллиан – ЧIиризди, ЧIир’ан – Мажглиинди?
– Ич гъулара дарсар кивраза…
– Ва–а–а! Фици хъуркьри шулва, Аьлекпер, миндира, гьаму чIуру ярхла рякъяриъди – тиндира?
– Гъулаъ дарсар адруган ЧIириъ шулиз, ЧIириъ адруган – гъулаъ.
– Хъа Махачкалайиъ айи корреспондент яв чвуччвун ччвур фици ву?
– Буньямин!
– Гьа–а–а, Беньямин, саб вахтна Хив ковровая фабрикайиъ гъилихур, аьгъязуз, «Табасаран нурариъ» лихурайир! Думу фици ктисну гьамкьан вахтна Гьяжимурадлин хиликк?
– Кьюбан уволитьсяра гъахьну, хъана чан гьадина гъушну.
– Хъа думгьа думу мялим дарди?
– Думура мялимийи. Гъулаъ баяр шубарра мялимар вуйиз. Сар шуру Зилдикк ляхин апIурайиз.
– Яваш, думу шураз Тамила кIурив, дарин?
– Ав. Увуз наънан аьгъявуз, Сеидуллагь?
– Гьаму Тамила яв риш ву, дарин?
– Ав, хъа гьапIну?
– Даршул?
– Шувул! Йип гьапIнуш?
– Даршул?
– Вушул!
– Гизаф уткан кIубан риш ву!
– Гьа–а–а узукIана…
– Узура, Аьлекпер, ичв хизандиан вуйиси гьисаб апIуз шулвухьан, фицики йиз пишера, мимидар ичвубдихъна, учительвалихъна гъубшиб ву – бикIрур вуза! Зилдккансина гъюруган таниш гъахьунза.
– Гьамус увура яваш, «Населенные пункты…»-рин автор, Мазанов Сеидуллагь, уву вуйва?
– …
– Хъа я бай, уву гьамусдиз гьаз ккебехъну гъузунва?! Магьа ич хуларихьнара хъуркьунхьа, удучIв, удучIв машиндиан, ахъли узухь дергну гъуздива!!!
– Яв гаф, Заануриз ебхьрияв, узу жара гъуларизра китабар дурхну ккунду. Узухь гьуркIну китабар хьимдарзухь, Тамилайиз пешкеш гъапIунза, увуз ккундуш, гьадгъухьан дидисну урх! Ичв школайин библиотекайизра хьимбударикан тувну узу гъягъидиза…Гежех…
– …ягъур…
…

10. Зилдикк

Зилдккарин школайиин ил алиганси дайи. Вушра, калидордиккинди ккучIву Сеидуллагьдиз саб классдиан ишаратар гъеерхьу, ва гьадинди гъярайирин улихьинди, каридорикк дихар гъахьиган, учительница удучIву.
– …ашам…
– …батихайрар…
– …дироктор…?
– …хулаз…
– Дугъахьна хулаз гъушиш, дугъу узу деетидар, хъана гъулариз гъягъюз рякъ ккимбур вуза. Ухьу ихь аьдат чIюбгъидихьа. Гьамус гьар школайин директорарихьна шулайиб дар, йиз хиялиан, увхьанра, учительница, ичв школайиз вуйи пешкеш кьабул апIуз хьибдивухьан. Хъасин уву дугъаз ктибтарва.
– Хай шул, фу гаф а хъа?
– Гъач гьатму «Нивайихьинди»… Ич гъулан писателарин китабар вуйиз… Ма, гьамциб айчвуз?
– Ваъ.
– Ич гъулан мялим, непревзайденный юморист, прозаик Кюребег Мурсаловдин «Аднан гъагъ»!
– Хъа мициб, «Уьмрин тIяаьм»?
– Мицдар ачуз… Узуз вуди саб падарит апIуз хьибдарнухьан, халу?
– …
– …!
– Йиз пажнах, ичв гъунши гъулан агьали Мурадхан Амирхановдинна йиз халайин бай Кюребеган проза – тазади адабгънайи заан классика! Багарихьди дурарин са–сабсана удучIвура.
– Хъа мициб?
– Ваъ.
– Ич гъула мялим, Керим Маллаевдин «Ригъ ва юкIв». Ма.
–…
– Мура – «Уьмрин берекетра», узу армияйиъ айиган узуз ич дадайин гафар кади мяълийирин кассета хътапIу йиз гъунши Маллаев Керимдин – поэзия!
– Гьамкьан писателар айи гъул шулин?
– Магьа шули!
– Хъугъдарза!?
– Гьаму увуз туву китабар гъурхиган хъугъдива.
– Думу фунуб ву дициб гъул?
– Сифте гъапнийзаки?
– Думуган фикир тувундайза.
– …
– Даршул!!!
– Душваъ ич халакьарра айички. Дурари учвкан фукIара гъапундарчуз, аьхир.
– Гьамус дурарин машнаъ, гьаз дурари чпин адлу инсанар айи гъул ашкар дарапIди гъибтнуш, хъацIахну абтуз шулвухьан!
– Узу мюгьтал духьназа, халу, ихь табасарандиъ гьамкьан юкIв шад апIру гьядисйир арайиз гъюра, хъа радио, телевидения, культурный заведенйир ккебехъна, уч духьайин вечерар, встречйир руководителари гьаз гъахурадар?
– Дицдар суалар ихь райондин, республикайин аьхюрариз тувуз шулу. Узу вуйир марччлихъан…
– Аьлимари дарапIру ляхнар апIру марччлихъан?..
– Ужувлар ишричвуз! Вари мялимарин ичв коллективдиз саламар хътаура, Ляхла писателари!
– Чухсагъул чпиз!
– …

11. Заан Яракк

Зилдкканзина гъюруган, ЧIвалакк кIури ччвур алди, ккадабхъу гъулан лишнар рякъюн кIанакк рякъюри имийи. Саб мист дийибгънайи душваъ, таза алапIнади. Мист а – малла адар. Маллайизра адмийиригъян гъюдучIвуз ккунди адар, марччарин сюрйирин кьяляхъди гъяру чакъларси, фукIа–мукIа гьилуб, аьжзуб, ликуб, зяифуб ккабхъри гъашиш, дишла гардандиъ гьялкья ипуз, хъасин хяшхшиси, зат азад хьуз даршлуси ир убхуз, накьвдиз гъяру касибкьан сикинди гъидритди дерккуз!
ЧIвалккарин мисту, фикир апIру касдиз, диндин жини ляхнарикан гизафуб ачухъ апIура ва йишвандинна йигъандин гъаравулси, ригъдиккна мархьликк ккайи бешеппаси, чIирниин дубсна.
Ад Аьршарайи Адашдин ибшри, инсанариз, аьжалнаккан ккадаъру уж’вал дебкку! Гьаци ву, дубхьну а ва хьибдира ву!
Чан ваъ, хъа учв уьрхюрайи Адашдин ад бадали зегьмет зигурайи Сеидуллагьдин машин, Заан Яраккинди илбицу.
– …
– Директорин ихтиярар хьайир узу вуза…
– Эгер директори, ув’инна чан аьхювал табшурмиш дапIнаш, уву заан адми вува ва увлантина яв директорин ад за ибшри! …
…
– Яв мициб пешкешдизра ва Ляхлаарин писателаризра зурба чухсагъул. Вуйиш гизаф ккундийчуз...
– Хъана тазадар удучIвган хьади гъидиза…
– Хъа, я Сеидуллагь, дергну гъуз…
– Асккан Яраккна сижар-бабахьинди гъярайир вуза…
…

– Ма, Замина, Гъурбназ чан чуччу хътапIу банк.
– Арагъийихъна закуска?
– Гафар мапIанала, ча минди гьадму «дарман»… бизар дапIназу йигъди гьамди…
– Ккугъарин малариз йивуз гъайибх…
– Увхьан гьерхидар…
…
– Наан айир вува, пажнах? – Гъваинбегу хилар хъаърайи рякъюхъ хъайи чан магазиндин тамбурилан.
Улихь улдубчIву мишин кьяляхъ дапIну, салам тувну Сеидуллагьди дугъаз «ЦIийи йикьрар» багъиш гъапIу.
– Ич хулаъ айи яв тмуну китабар Володяйи чахьди гъурхну…
– Сарун сабкьан хьимдарзухь, хъа ражари гъюрури хидизавуз. Хъа узуз обещать дапIнайи яв диск навшдив! Рубасдиъ сумчриъ айирихьан Ростовди баяри тадабгъниз, хъа ражариз бикIидизавуз.
– Флешкайикна дикI! Яв вари мяълийир саб дискнак куршидарив!
– Уву узуз шиърар кайи китабар хури апIин! Яв «Хазнайикра» ужудар, мяълийир ктауз шлудар каяв…
– Каш увуз мянфяаьт кадабгъ, пул бисдарзавухьан, пажнах!
– Ча кIурушра тувидарзавуз!
– …саламар вари хизандиз…
– …дергну гъуз…

***

– …
– Ич дадайи гьапIрайи? – гьерхрайи Сеидуллагьдин хпири.
– Гъярхьну хтуларигъди, ликар ришвуз шулдариз кIури, пичрахъ деънайи.
– Гъурбан пиянди айин?
– Ваъ, хулар ремон апIурза кIури гъяйи.
– Хъа Заминайи?
– Жилириъ утIукьну айи…
– Сарун фужарикан гъяркъюнвуз?
– Саб рут хъади, Ибригьим халури марччариз агъул гьязур апIурайи ццемент дубзри. Дубзнайи растворра тIубантIан артухъ ацIушин дайи. Секинат халайиз кIарза, гьамкьан гьаму жвилли кIикIлихъра пул тувну гъадабгъайиз, гъярариъ гъванар адайин? – дуркну кахь! «Гьагъушвлан гъахидарич» – кIури школйирихьинди хил гьачIабккура. Хъа узура, чIанади диврайи школйирихъан духнайиган цIибкьан ацIуди, артухъ кIикIал кади цемент гьаз дабтIрадарчва, гъапунза Бяи халуриз. Дидихьна цибкъайизра, дабтIнайи раствориин улучIвну ликарихьди тIибкьура. УлдучIв, Ибрагьим халу гъапунза, чIур шулив! «Гьай–вура, фукIара шулдар, гьамци ужу шулу», кIур. Марччари кьюд йигъанра гъибтидарив, вари удубгъурив, гъапиган, «гьудучIвну гъарах гьеле, баярихьди ляхин апIуз гъит» кIури гьутIуккунзу.
– Хъа дурарин фу вухъа Алаудинди диврайи школйир, чпиз ккунибкьан хъючIюбхюра.
– Йиз гъуржу чвччвухьан, сижар-ага гьадушв’ин материаларин складдин аьхюрра вуди, рягъярси ккадахьну гъярайи хуларикан фукIара апIуз шуладар.
– Думура, Мух, узусир ву, чан хиларин жафайиинди яшамиш шулайи. Дугъаз йигъан Ккугъна малариз рубар йивуз гъяри мажалра шулдар!
– Йиз чвйирра, Гьясанбег улихьди, вари яв кIуллан йивбандару сарун! Даршидар!
– Уву гъалатI шулава, Мух. Учу – гъашидар, гьуркIдар вуча, тмундару – гьудрубкIрудар, адрацIрудар, жараринубдиинна гъанихдар, бахилвали ацIнайидар! Гьамус увуз вари ктухурадарза…
– Гьацикьандиз гъапиб дайиз, жилир! Увура саб худ тувиган дийигъуз аьгъюр дарва, тIурфанси!
…


9. Спецслужбйир


Сеидуллагьдин ляхнар кьабул дару динагьлийири МВД-йиз, ФСБ-йиз, ва жара гьацдар силовой органариз сикин дарди зенгер ап1ури шулу: ислам дин ккидипура, наанди лигурачва, терг ап1инай гьадму душман…
Сарун, чара имдру сотрудникари Сеидриз Махачкалайиъ пляждихъ кайи кафейизди дих дап1ну сюгьбат гъабхури к1уру:
– Учухьна гизаф аьрзйир дуфна, уву гъулариъ китабар рагъура к1ури.
– Рагъураза! Йиз табасаран халкь гъирмиш гъап1у дин узу ккидипидиза. Узуз аьгъязуз учву сикинди гъидритрайидар фужар вуш! Аьрабарин Кавказдиъ фу дудубгна? Гъузри чпин гъумариъ ислам хъап1ри. Ляхин фтиъ аш аьгъяйчвуз, гъюкумдрар, дурари йиз халкь алдатмиш ап1ура ва ляхин дарап1ди йизуб ип1ура. Мидкан узузт1ан учвуз ужуйи аьгъячвуз!
– Уву жара гьюкуматдин адмийирихъди аьлакьйир айир вува, учуз кюмек ап1идина..
– Фу кюмек ккундучвуз узкан?
– Ихь ватан ккидипурайи шпионар агуб.
– Ихь ватан шпионари ккидипурадарихь! Ихь ватан ихь улихь-к1улиъ дерккнайидарихьди ккидипуз гъитрайихь!
– Шли?
– Мировое правительство, к1ури гъеебхьундарнучвуз! Дурари ап1урайи НМП-йин гъавриъ адарнучва?
– НМП фу ву?
– Новый мировой порядок!
– Увуз наънан аьгъявуз гьацдар? – мюгьтал духьнайи ФСБ-йин, граждан палтар али
Майор.
– Хъа учвуз дидкан хабар дарин?
– Ич рядовой сотрудникариз дицдарикан ктибтури шулдарча, хъа простой халкьдиз дурар гьап1ру гафар вушкьана аьгъяди ккундар. Уву, Сеидуллагь фунуб спецшкола гъурхунва?
– Йиз спецшкола Библия вуйиз! Гьадушвак НМП-йиканра гизаф ачухъди ктибтура.
– Даршул? Думу урсарин диндин китаб ву аьхир!
– Дици гьаци учвуз динагьлийри к1урачвуз. Библия диндин китаб дар, хъа инсаниятдин уьмрин Китаб ву.
– Даршул!
– Даршулш, гьала сабанкьан гъадабгъну урхай!
– Учуз дицдар китабар урхуз ич динди ихтияр туврадарчуз!
– Дици вуйиган, шпионар фици агуз ккачва? Ихь ватар фици уьбхюз ккачва англо-саксари алап1найи исламдиккан? Учвуз, господа ФСБ-ешники, хабар айчвуз, учву, учвузра аьгъдарди, Российская Федерайия к1урубдин вари гьюкмарна кьувватар, британияйин королевайихъ лихурайибдин? РФ к1уруб гьадрарин коммерческая организация вуди, учву узуз дарра пуз ккачва, дарин?
– Елизаветайихъдира кмиди аьлакьйир анив дарш? Учузкьан аьгъдрудар увуз наънан аьгъю хьиди?!
…   

Саб ражари Сеидуллагьдиз Касумкентдизра дих гъап1нийи ляхлаариин сельсоветдин глава гьаз йивну гъач1ир вуш ахтармиш ап1ури.
…
– Фицдар слухар гъяра?
– Дурарикан узузт1ан учвуз ужуйи аьгъячвуз! Гьар шли дишди ляхин гъабхдар, дугъаз шлуб, гьадгъаз гъабхьиб шулайиб ву.
– Уву вуна дарш думу Къази гъядаур?
– «Узу вуза» гъапнйинхъа дарш узу?
– Даруган, фици тасдикь ап1урава, дюзди ляхин дарап1руриз гьаци шлуб.
– Хъа увуз, Сарсен, дидкан аьгъдарнуз?
– Узура ичв бандайик микит1анай, Сеидуллагь, узуз хабар адарзуз.
– Хабар, гьадицина гьадици авузки, Сарсен, уву к1улар ккадагъурайир вува!
– Фу хабар? Уву уз’инна маалжагъан! Узу дюзди ляхин гъабхурайи сотрудник вуза!
– Гуч1 гьабхъунвуз? Дюзди ляхин ап1руриз сабдиканра гуч1 адар.
– Узуз рябкъюрайиси уву бандайин главарь вуди рябкъюрайиз, Мазанов! Ичв ляхлаари увкан к1уруган, дурари дишди к1ури гъахьну гьа яв гизаф яракъар а к1ури!
– Айиган, гьаз агурадарчва, гьаз тадагъурадарчва?
– Гьар жини йишвариъ, дюрхъяриъ жин дап1на к1ур!
– Агурача, тадагъидира вуча! Адруган, пайгъамбриси гафар ап1дайва?
– Фу гафар? Узу фу гъапну-хъа?
– «Дюзди дарап1руриз шлуб главайизси хьибди», «дюзди ап1руриз гуч1 адар» к1урудар! Кьяляхъ кьувват хътрурихьан мици пуз шлуб дар.
– Дюз к1урава, Сарсен, йиз кьяляхъ гьациб кьувватра хъайиз, йиз гьациб яракъра айиз, аммаки, учву к1урайиси, думу жиниб я гьит1ибк1найиб дариз!
– Хъанаан аяв дурар!
– Йиз гъалиб валин яракъ Библия вуйиз! Йиз кьяляхъ хъайи кьувватра – Гирами Рюгь вуйиз!
– Узуз хабар азуз уву Исайин терефкар вуйибдин! Вуш вари ляхин гьаддиъ а йипа?
– Хъа сарун фтиъ!
– Жиниб адар, узура вуза хъугърур Исайихъ. Дугъридан, гьамус аьгъю гъабхьунзуз уву жара адмисир дарубдин! Ари инсанариз гуч1руб гьадму ву – увура чписур дарувалихьан!
…
 


10. Обелиск

Сабпи майизра далдабйир диривган, 9-пи майиъ йиврубдикан шаксузди гъунна дерейиъ гьич фужкIара гъузну адайи. Дидихьна, вазтIан артухъра ву, Ляхла школайин улихь Аьшур мялимди дявдин иштакчйириз гьамус памятник диврайи. Гъалибвалиинди дяви ккудубкIну, ич гъуландари кIуруганси, варж йислан, яни дявдиан хъадакну гъафидар вари гъийихган!
Дюз гъапиш, му дерейиъ сар чIивиди имийи – Самурханов Гъурбан, Самурхан мялимдин адаш, успагьи кас, рас ктаърур давди ктукьруган чак сар кас–мас!
Саб терефнаан, гъуландариз учв дици манирра дайи, гьаз-вуш, мимидар вари дугъ’инна бахилра шуйи – белки ашул дурариз дугъкан, чпин улариан чпиз хуш даруб рябкъюри, хъа Сеидуллагьдиз чпин вари гъуландарси, думура гизаф ккундийи, гьаз гъипиш, чаз чав уьрхру Агъа аьгъдаршра Заануриз думу аьгъяйи, ва думу ккун дапIну гьадму касдихъанра ифи удубзнайиган. Мазнан бай учв фуж ву хъа, учвсир инсан ккун дарапIуз?!
Му ражари, халкьдин ушвниин алир «Ц1иган» вуйи – гьаци кIуйи дурари, Медведевдин буйругъниинди гъи–закур квартирайин сагьиб шулайи касибриз! Самурханов Гъурбназ!
Саб ражари, халуриз («Ц1игназ») чан хтули, Хюл’ин маларин кIуллан элегнайиган, гьамци гъапну кIури адмийир аьлхъюрира шулу –  «Чан аьхир чIирив ившричан думу уву чIивиди гъиту Гитлерза кIурубдин!»
Ц1иган-имийикан учву ккимиди гьаз ачва, я Ляхлаар! Гьеле ичв хуларин заъхъантина гъуйин шямгълар хъричури машин ук1ан гъабхуз гъитай, хъа узу учвуз лигуйза учву гьап1рийиш! Деллу ваъ, маргъ хьади адмийирихъ хъивуб мийибшри, гаф гъапибси хъял кубч1вуб гъитархьа – учву вуйиш, завар-жилар кч1ягърийчва.
Хъа кч1ягъюрайи инсан гьатмунури ккарцну ккундарин! Дарш кис-кис дап1ну элегуз алаъну гъирагъдихъан лигруган кьукь шулин! Гьей – гьей! Уж’вал дап1ну ужувлакан кьукь ктабгъруган хъа гизаф кьукь а гьа, аьгъдрудар! Аьгъдарди дупнадарки: уж’вал дап1ну гьюлиъ ип! Гьюлра убкъди, хъа яв уж’вал гъубзди; ккахърайи увуз кюмекназ гъибди!
Мурарин му, Циган-имийиз к1ури дивнайи ядигар, думу адарди, фици шулк1ан.

…
– Фу бадали ап1урайи т1улар вуйк1ан чпи? –  гъапи аьгь ап1уз даршулайи сари.
– Чпиз пулар бадали… Дарш, ав, Ц1иган-имийин гьюрматназ… Увура аьгъдруриси гьерхрава… –  гъапи тмунури.
– …
– Гьюрматназ ап1уйиш, гьамусдиз наан айи дурар…Ц1иган-имдруган...
– …

Ярхибдиин жикъиб, райондин аьхюрра, школайиин обелиск абццуз гъафи.
Му йигъан мушв’ин вари адрар–тярифар Ашуриз  гъахьи…
Му тикмиш гъап1урин ччвур обелискдик ктрувал заан–заан гъуллугъариъ айидариз ва гьадрариз икрам ап1рудариз дишлади гъябкъю, хъа обелискдик ккади айи тмуну ччвурарна гъулар саризра гъяркъюндар.
Ц1иган айин–дарин саризра хабар дайи…
…
– … Мялимарин чпин инициативайиинди обелиск дивбан проектна смета, поддержат ап1ин к1ури, йиз улихь дипган, узу гизаф шад гъахьунза, – к1урайи Муст–Ка-йи. – Проект к1улиз удубч1вур к1ури, дюз гъапиш, йиз хъугъвалра адайиз, фицики 9-пи майиз ккимбуб саб вазкьан мидайи, хъа магьа, гьадму ляхин гьаму жизби вахтнаъ ккудубк1унча к1ури, узухьна хабар гъафиган, йиз улариз дярябкъди хъугъидарза к1ури, лигуз дуфнайир вуза ва, хьуб мумкин дар к1ури, йиз уларихъ хъугърира адарза … Чухсагъул чаз Аьшур мялимдиз… Му касди чан хушниинди саб кьиматра дарди му обелиск дивну… Кьиматра дарди даршул, йизди узхьанси, Ханумагъайи дугъхьанра набшияв к1ури гьерхруб аьгъяди, мина гъач, Аьшур, ма гьаму конверткьана увуз…
Гьаму гафар дупну чан йишвахьна гъюрайи аьхюриз Сеидуллагьди:
– Дугъахьна ваъ, Ханумагъайихьна  тувну ккундийи, – гъапи.
Чан нубатнаъ Муст–Ка-йира:
– Чан жилири дугъаз тувди, – дупну аьхюри Сеид чан йишвахь дурччву.

– Гъумгьа, маскурарихъансина Ц1иган-имира гъюрада… – гьаци, гат1архьу уларикк гьацирсир сар ккахъну гъяркъю Сеидуллагьди аьхюриз ебхьрубси ва дугъу диван ап1идияв к1уруси, аьдатиди ушвниан идипу.
Гьадму гагьди Муст–Ка, кьяляхъ хътаку ва микрафондихъан хъч1иху:
– … – дугъан му гафариин вари гъяаьлхъю.
Аьшурди гъапи:
– Думу ич Къурбан халу дар…
– Даршра–вушра Хив райондин администрацияйин терефнаан вари ветеранар поздравит ап1ураза. Дурари ихь ватан… – Му йигъ гъалибвалин йигъ вуйиб аьхюриз сарун аьгъю гъабшиси вуйи.

Улхуб дап1ну деърайи аьхюр чан гъвалхьантина гьудуч1вурайиган, дугъаз ебхьруси Сеидуллагьди хъана гъапи:
– Гъийихдар дарш ч1ивидар?
– Узу микрафондихъна гъягъюз мигъитан… – Муст–Ка-йи Сеиддиз гуч1 туврайи…
– Йиз хиял дайиз, Камил халу, вуйишт1ан Ц1иган-имирихьан, неинки Ляхлаариз, хъа вари Хив райондиз гуч1уруки…
– Му ражари якьин думу жандиин алаурзияв, Сеид…
– Сарун баладарзуз, ничья… – дупну Сеид рази гъаши.
– Узухьна кабинетдиз хъана гъюрубси ап1арзаву, шуллугъчи…
– Гъуллугъ бадали багарихьди гъюз мумкину…
Муст–Ка-йи, саризра дярябкъруси Сеидуллагьдихьинди т1убаригъян улупу.
Саб нач–гуч1 адарди Сеиддира чан хъуршлихъ хил гъиву. Сарун му лишнин аьхюр гъавриъ гъахьнуш–гъахьундарш…

***

Мярака алмиди, мялимарна, райондиан гъафи хялар сасар–сасарди халкьдигъян школйириккинди гъючвюхюз хъюгъю. Дархьуз душвакк машквраз кьюб якъракан кьасабрари…
Саб арайиланси Сеиддиз школайиккинди гъач к1ури гъулан духтир, Муст–Ка-йин багахьлу Дашбег гъафи.
– …, – дугъу ижмиди маш илипу.
– …, – гьаци ижмиди Сеиддира гъюрдарза гъапи.
– Мярака фила алдабгъуруш, вуш уюгъси дийигъну гъуз!
– Душваккт1ан мушвахь артухъ аьлхъюб хьа…
– Халккут1ай му аьлхъбахъ хъада, якъарихъ хътарди! Хъдип1айиз ккулигурайир вуна!
– Гъарах, гъарах, классди бай, хъа гъидиза…
– Ахмакъ… – ап1ури бурбрар, кубзнайи духтир кьяляхъ гъушу.
…

***

…
– Мялимдихьан гьидицнуси адува, Сеидуллагь?
– Хъа мугагьназ узу гьаци вуйин, Шамил-мялим?
– Мугагьназ уву узу гьарсаб яв удубч1ву китаб пешкеш ап1уйва…
– Гьа, гьамус гъавриъ гъахьиза; мугагьназ, Шамил-мялим, уву ихь школайиъ завучмиди гьар йигъан рякъюри шуйзуз.; явсиб суал узу дебккзавуз, Шамил-мялим: ихь школа дипну, учу гат1ахьну уву наана аварарин йишвариз военный частнан  искаладчиди душнава?!
– Гъул’ан уз, Сеидуллагь, бинра адабгънадарзаки; гьаму Керимдиси, Кюребегюси, йиз бай Надирихьинди тувуз шулдайин?
– Шамил-мялим, мегьел мялимт1ан чан ученик зина гъахьишв адар; тахсиркар вуза, магьа гьаммус жаргъну душну Явруриан хидизавуз…
– Баркаллагь, йиз ученикдиз. Гьаму вари мялимарин арайиъ, тостнан улихь сабсана к1ваин ап1идизавуз: ичв адашдихъди сад йишван ичв хулаъ гъахьнийза. Учу алдагъруган гьац1 йишвар вуйи. Улиъ т1уб убччвуз рябкъдайи, рякъяриъ бат1рарихьан к1уруш, слихьан удубч1вуз шлубси дайи. Думуган яв трахтур амийив. Ичв адашди, гъапну–гъапундар, итну узу кабинайиъ, духну Ккувигъ ич хулаъ дитнийва. Думу йишв гьич к1ваълан гъябгъдариз. Хъа гьамус, шли ап1ур гьаци…
– …
– Даршул…
– …
– А вуйи гьа…
– …
– Гьаз аьгъя фици гъабхьиб вуйин…
– …
– Мазназ чан баяр вердиш ап1уз аьгъя…
– …
– Сеидуллагь, Руслан… аьхюрин гьюрмат уьхрудар ву…
– …
– Гьаддиз гизафдариз дурарин хъялдира вуда…
– …
– Тарс ап1уз ккунидариз ву сарун…
– …
– Гьавачва, зурба ляхин дубхьнадарда…
– …
– …
– Убз, ярхи хилар хьайи Аьшур…
– …
– Гъи машквар ву…
– Циган адру?
– Гьарган Цигниз даршул… –  артухъ хяр, тележка тюкер, кьуш кайи пенсия, машин, гьамус мийи-мидру квартира!..
– Лайикь гъахьириз гьялал…
– Ву–гьа–а–а–а, вари гьарайнахъ – Тават табтихъ к1уруганси, вари дявдиъ гъахьну, думу – колхоздин искалатдиъ…
– …
– Ву–у–у! Думу дявдиъ гъахьир вуйиш, кьяляхъ гъидайи…
– …
– Дурарин аьйибнахьан гуч1 ктарзуз, гьякьвал наанашра гьякьди дупну ккунду…
– …
– …
– Ма, Шамил-мялим!
– Ва–а–а, я Сеидуллагь, мурар гъярхьнамиди душну гъафнура вуна! Мурар фукьандар вуяв…
– Гьамусдиз йиц1ишубуб китаб удуч1вниз, Шамил-мялим, кваант1ан увуз пешкеш вуйиз…
– … Сеидуллагь, гьаму халкьди увкан ап1ру т1уларин, ляхнарин узура шагьид гъахьнушул, хъа гьамциб жафа гъизигу кас гьякьвалин рякъюъ адар фици пуз хай шул! Гьадму футнийир, Хивна йиз гъардаш Камилихьнара душна. Увкан йиз саб т1алаб вуйиз, гьаму китабарра хьади уву дугъахьна кабинетдиз гьап1нура душну ккунду…
– Чав дих дарап1кьан гагьди, сарун гъягъидарза, Шамил-халу!
– Дугъу дих ап1идарвуз. Дугъан хасият узуз гизаф ужуйи аьгъязуз… гъурзлуриз хъюхъниккансина лигуз ккун даршул, хъюхъниланзина лигури гъабшиш, дярякъюз, унт1’ин хил иливур!
– Узхьан шлуб, эгер зиълан кюмек, дарш фук1ара адар, Шамил-мялим…
– …
– Ккеэбгъу чан зурна, Сеидди…
– …
– Керебгъуз, аьхюрин гъардшин гъвалахъ хъа гьа…
– …
– Ерхьурачуз ичв гафар…
– Писателарин иб сарун наан шул к1урва…
– Учву Гъурбан-халуйикан гъапидарра гъеерхьниз…
– Шамиль, гьадму ибар алибдикна мак1ан гьа, даршиш закур удубч1вру китабдик гьадрарсана урхуз мийихь…
– …
– Урхрудари урхиди… Сеидуллагьди  урхруриз аьшкь гъюруси бик1ури шулу…
– …
– Гьацдар адайиш дюн’яйиъ ужу шуйи…
– …
– Фукьан харжар дап1на гъюкуматди гьатму обелиск дивуз…
– …
– Хъа саб фила-вуш Сеидуллагьдизра обелиск, памятник дивну ккундарин…
– …
– Гьязурди гъуз, Аьшур…
– …
– Никьариан адагъидичаву… Цигандиз дивуз аьгъяди… Сеиддиз дивуз ккундарнуз…
– …
– Обелискар лайикьлудариз…
– …
– 13 китаб гъидик1ур лайикьлу дар, хъа адмийир йивну гъак1ир лайикьлу ву?! Дарин?!
– …




11. Астрахань
Домашка

– Гъач, Сеидуллагь халу, провожат ап1узаву?
– Чухсагъул, Аьли!
– Мукьан ухди гьаз рякът1ин духьнава? Мегьел шубуб сяаьтт1ан зина ами яв поезд гъябгъяйиз.
– Пробкьйир хьиди… Увуз аьгъявуз му Мягьячрин къалайин кючйир, гъюч1врухъанмина гъюдуч1уз даршлудар! Хъасин, рякъюз гъадагърударра айиз.
– Дици вуш хай шул…
– Хъа уву наана удуч1вурайир вува?
– Домашкайиз к1ури… Сеидуллагь халу, гъач увура домашкайиз…
– Узу хъуркьидар аьхир, Аьли поездиз.
– Хъуркьдива… Домашкайиз Мишара гъюра, гьадгъу чан «Хондайиъди» гъахидиву…
– Хъа дурурхиш? Думу узу гъахуз буржлу дар аьхир?
– Дурарин хуларра гьадму терефназди а, хъа тмуну терефнаан, гьацибдинра гьюрматна кюмек ап1уз даршлуриз гъардаш фици пидихъа?!
– Думу дюз вуяв, Али, хъа вушра, жвувккантина узу жарадар инжикк ап1уз ккунир дарза… Ав, дарш, Павелси хьуза узура….
– Павелси хьуз дугъу чав к1ураки, узу саризра буржлуди гъузундарза, я саринра гъюняриин элеур дарза, вари чаз лазим вуйибдиз чав гъазанмиш ап1ури гъахьунза, к1ур…
– Дугъан дурар дюз ву. Хъа дугъу гъардшариз гьамци–гьатцира ап1инай к1ури гъахьну, ари гьамрар йиз аькьвлиз кьабулди дариз.
– Увуз кьабулди дар к1ури, дурар духьну ккуни ляхнар ву…
– Дюз вуяв, Али… Гъушхьа… Чан шлуб хьибди… Адаш хъайириз фтихьан гуч1 а хъа?!
– …

***

– Как тебя домашка Сирояна, Саид?
– Миша, такие вопросы мне не задавай…
– Не бойся, во время мы тебя к поезду доставим…
– Я не это имел ввиду… Домашка, как форма поклонения Всевышнему… не такая должна быть…
– А какая?
– Мне показалось, как–то не по собственному убеждению верующих собрались вместе, а как–то по обязанности, что ли…, якобы  мы обязаны так поступить, так и поступаем…
– На этот счет ты прав, Саид.
– По поручению кого-то любить не возможно… Моя убежденная ругань выше чем принудительная любовь…
– Я чувствую, Саид, через несколько дней обратно возвратишься в Махачкалу.
– Так не говори, я уезжаю на заработки на неопределенное количество лет, и чтобы и пенсию заработать.
– Поедешь, приедешь – вот увидишь…
– Пусть будет, Миша, так, как определил Господь…
– Ну счастливого пути тебя, дорогой брат!
– Спасибо!
Саид гъушу поездиъди Астрахандиз саб фициб–вушра ужуб пул кайи ляхин абгарза к1ури, гьарган гьудрубк1ди яшамиш шайиз, жвуван хиларилантина жвувхьанра жарадариз сац1ибкьана кубк1ри дупну, йикьрар дап1ну Мухлисайихъдира.




12. Биржайикк


– Бик1 бай…
– Гьамура бик1…
– Гьамгъанубра бик1…
–  духьнанукан? Лизги…
– Аварарна даргйир ккунидар дарзуз. Узуз Самур к1уру. Кьул ккабхьуз айиз. Ляхлазра гъафир вуза фила вуш проверкйириз.
Фукьанив кьимат?
–… йирхьур агъзур…
– Иди отсюда, иди отсюда, крохобор!
– Давай торговатця?
– Выходи из квартиры!
– А ты сколько даешь!
– 2 тысячи…
– Ха–ха–ха. Припахать хотел земляка?
– Ты мне никто уходи отсюда!
– Давай бесплатно поработаю на тебя…
– Ту, бесстыжий. – унт1аъ ахту абт1ну ут1уккзу.
– Больше чтоб ты у меня не появился. Две тысячи даю не согласен раб несчастный! Какие рабы нынче стали, наглые, жадные…



13. Залумхан

Залумханди телефун дап1найи:
– Узу Къаздиз дупназа гъулаъ газар зигуз уву дерккну ккунду к1ури, ч1алра гъапундарнуз
– Сад йигъан телефон дап1найи, бригада ап1уз шулнухьан к1ури гьерхри, хъа ав шулзухьан гъапиган фу–фтикна вуш аьгъю дап1ну, хъана телефун ап1идизавуз гъапунзуз. Мегьел дих–дик1 адар.
– Ккилигури гъуз, узу гъапихъанмина сарун дугъу жарар дерккидар.
…
– Ичв адашкьариз саб шишлиъди горох, уву гъулаз гъягъруган гъайибхри к1ури, Юманкьарихь дипнийза. Гьап1нува дидкан? Ичв адашди гъурубкьундарзухьна к1урайики?
– Я Замулхан, саб гъапиб узуз дидкан хабар адарзуз, кьюбпибсана, узу гъулаз ликри гъяраза (яни машин хьтарди), ич1и хилар т1урччури. Учву наан дипнаш думу гьадушвахь хьимишул. Хъа ухди гьаз гъапундайва? Аьзиз, Зариф, Амир гъягъруган, гьадрарикан сариз гъаябх пидийзаки?
– Ибшри, сарун. Хъа сабсана. Увуз к1ваинди аминус, ухьу Чиркейиъ лихурайиган уву дурарин библиотекайиан гидроресурсарикан китаб адабгънийва, ва душвак, узуз улупурайва, лига Замулхан, Каспи гьюлиз «Табасаранское море» к1ури гъабхьну к1ури, набш’яв гьадуму китаб?
– Библиотекайиз чан сдават гъап1нийза…
– Гьяйиф…
– Гьаз?
– Гьамрар хъугърадариз, дици хьуб мумкин дар к1ури, гьамус обязательно ухьу Чиркейиз душну ккунду гьадму китаб абгуз!
– Валлагь узузра ккундайиз, сарун жара китаб мегьел дибихънадарзуз гьаци кайиб, саб гьадмут1ан…
– Сад йигъан гьап1нура гъягъидихьа…
– Ибшри…

Замулхандин Сеидуллагьдиз зенг ап1бан саягънан учву фицидрихъинди гъавриъ шуйк1ан ярабин! Мушваъ му касди саб «пакьнахьди» ургуб гъюр дийихна. Аммаки мугъан йигьгик кипуз ккайиб, мегьел рукарикк ккимбуб ву.
Гьамцидарихъиндира илт1ик1ру иблисвалар айиб ву инсандин фикриз.




14. Рейч ва Яфет


Гъи 07.09.2010 Рейгьанатри Москвайиан звонит дап1найи:
– Я Аьхи адаш, фицичва?
– Ижжирича, Увуна Рейгьанат?
– Ав, аьхи адаш. Гьаму ич хулар гьаз ап1дарва, аьхи адаш?
– Хъа уву пул тутрувруган.
– Гьаз тувурдар, тувурза. Аьхю ширхьан 50 агъзур бис, хулариъ гъум абхьну ккунду, стяжкйир, хъа, тукар зигбалан кьяляхъ, кат1ну ккунду...
– Хъа Эльмандиз хъял гъибдарин, чав хъюгънайи хуларихъ уву узу хъаърайиган?

Сеидуллагьдин чи Рейчназ гьамус гьап1уз ккунди аш аьгъю ап1уб, думукьан читинди алабхъидар. Эльман, Рейчнан жилир вуйи Яфетдин чвуччвун бай ву.

– Ваъ, дугъу пул гизаф ч1ур ап1уру ва чав облицовкйирт1ан ап1дарза к1ур.
– Ичв аьхюр–биц1ир айиб дарничв?
– Фици?
– Ичв хизандин аьхюр, Яфетди узуз гьаз к1урадар гьаци…
– Дугъу яв хуларигъ фук1ара гъядариз к1ур, хъа ккундуш дугъура увуз зенг ап1иди.
– Ибшри сарун, гьаму узу хъюгънайи перегородкйир ккудук1уза, хъа лигур.
– Аьхи ширахьинди гъарах дугъу улупидивуз сар урч1ар гъиркну жара йишв’анди адагъну ккунишвра а…

Гъушу Сеидуллагь Юмнахьна Яфетдин хуларин жюлгерна 50 аргъзур манат бисуз. Ва Муминатра хъади дурарин хулан план зигуз ва сифте фу дап1ну ккундуш аьгъю ап1уз хулариинна гъушу.
…
– Кьюбпи мертебайизди гъягъру умбраринишв жара терефнахъинди дубхну ккунду ва залиъ, руг деп1уз шид убзну ккунду гъум абхьайиз. – Гъапи Рейчнан аьхю чуччу.

Мидиз улихьна Яфетди зенг дап1ну Сеиддиз дупнайи: «коммуникацияриз лазим вуйиб вари список чаз, хъа узу автобусдиъди лазим вуйиб вари хътап1идиза».

Хъасин Эльмандиз, телефон гъап1у Сеидди.
– Я Эльман гъардаш, …гьамци к1урайиз йиз язнайина чуччу.
– Уву фйир ап1урава?! Узу вуза дугъан уста! Вари ляхнар ап1уз ужудар йиз ккагнайиз: штукатуркйир, стяжкйир… 100-диз йикьрар дап1найиз. Залумханди 120диз электрик дагна. Паравйир чавна сар жарари зигурча дупна…
– Гьаци к1ури вуш узу дурари гьаз инжик ап1ураш, Яфетдиз зенг ап1арза, Эльман.

– …
– Я, Яфет… Учву фйир ап1урачва?! Ичв устайи, Эльманди, вари ляхнар дап1ну ккудук1на. Хъа дугъазра хабар дарди, гьадму ляхнарихъ хъюгъ к1ури, узуз к1урачва?!
– Гьепе яваш узу дугъахъди улхуза, хъа зенг ап1идизавуз…
– Ибшри…

Хъа йигъан гвач1инган Яфетди узу кьюб СМС-ка хътаиган телефон дап1найи:
– Думгьа тукар 130-диз зигуруш зиг, уву ляхин дарди хьайиз гьадмукьан ибшривуз.
– Хъа яв 120-диз зигурадарнив 200 вуйишваъ, хъа узу гьаз зигурухъа? Яв зигурча к1урударихьди зигуз гъит, беле увуз ужузди зигура…
– Ич терефнаан увуз 10 манат гьюрмат ибшри, касибдиз…
– Дици вуйиган узу увуз 130 гьаз зигурухъа 200-диз жарариз дизригди?
– Хъа уву ляхин дарди ава аьхир?
– Йиз ляхин айи–адрувалин дицирихъинди гъанаъ махьан, досвидание…

Хьади душну чпин 50 агъзур манат Муминатрихьна Сеидуллагьди туву:
– Магьа йиз чйири узуз ап1руб – узу рихшанд ап1уб дубхьна мурарин ляхин…




15. Шихяли

Жвуван гъуландарихъдиси имбу йишвариъра Сеидуллагьдин аьлакьйир фицидарихъиндира дигиш даршиди гъузуб – му, ккурттариан адахърубсиб аьламатнан гьядисйир хьуб мумкин вуйи. Хьуб мумкин вуйи аьламатнан гьядисйир фициб вуш саб жара дюньяйиин. Хъа му ихь чру, инсан бадали ккабалгу зурба ужагъдиъ дици шлуб дар. Дар гьавайиан гьавайиди гьядисйир шлуб. Гьарсабдиз чан бина а. Ва бинайилантина улдуч1врударра сагъу фикрарихъди хъабалгну гъярудар шулу.
Шихяли гудул ву Шихялдин. Зурначи Шихялдин Ляхлаъ. Гафнан устадрин. Гафнан устадвал хтулихьнара гъубшнийи. Хъа зурначивал Шихялди чахьди муч1у дюньяйиз гъубхнийи. Хтулик гъабхьи кибшуб гьусабар ап1уб! Гудликинди гьисабар ап1уб гъубшундайи зурначивалси. Чара имдарди гъабхьиси, гудликан гъахьну тарашчи гьякимарин девлетарин тереф уьбхру эскер.
Магьа, эскер гъюра хулаз чан хизандиин улуркьуз. Сеидуллагьдин хиял дайи чаз чан гъула жви алахъур к1ури. Ва дурар чиб-чпихъ хъахьу. Сар дилихну, сар служит духьну гъярайидар чпин Ляхлаз.

– Я бай уву гъяркъюрсир вузуз аьхир?
– Узу Шихкеримдин бай вуза.
– Шихкеримдихъ баяр гизаф хъада, ужур, уву аскканзина, ясана заансина швнурпир вува?
– Сеидуллагь-ими уву яв зарафатлу гафар ап1урамиваки.
– Дарап1уз ичв абихъан – Шихялимирихъан гъудургъунза. Думу дерин ва дикъатлу адми вуйи. Дугъу йивури гъахьи зурнайин мукьмар гъеерхьур вуна, сабан узуз яв ччвур аьгъдру хтул Урцмихандин?
– Узу хьайиз ич аба гъак1нийи.
– Ва гьаддиз ув’ин иливнийи дугъан ччвурра!
– Хъа магьа, Сеидуллагь-ими, увуз йиз ччвур аьгъяди, агъдарзуз пуз.
– Узуз, чан гудул, увуз фуж к1уруш хабаркьан дарзуз. Сифте уву гъяркъган, йиз фу хиял гъабхьнуш аьгъяйвуз?
– …?
– Гьаму салдат ккурттар алир, сар урус-мурус вук1ана к1урайза, чан дустриин улуркьуз мина дуфнайи. Хъа уччвуйи машназ лигурза, даркбар ич гъула фабрикайин бухгалтер Шихкеримдиндар ву. Хъасин фикриз гъафниз дугъан баяр. Увуз «Шихяли» к1уруб узуз аьгъдайзуз. Узуз ихь табасаранарин аьдатнакан аьгъязуз: аба дук1ну сифте гъахьириин гъак1ирин ччвур иливруб. Шихкеримди тамам гъап1ну ихь абйирин аьдат ва гьаци ув’инна алабхъну ччвур «Шихяли». Мубарак ибшри, товарищ младший сержант!
– Чухсагъул!
– Гьамус йип уву наънанминди наанди адахъурайир вуш?
– Ч’чандианмина гъюрайир вуза, гъулаз гъягъюз.
– Хъа сарун, жан бай, гъулаз гъягъюз вахт имдарда!
– Гьап1нура гъулаз гъягъюрза!
– Йишван муч1ушнариъди гъулаз шлуб дар! Яягъди гьириккнаси хъуркьдива сарун!
– Хивинди ич адашдиз машин хьади гъач пидиза!
– Дици вуш жара башкъа!
– Гьамус узканра мибилк1ан гьа, Сеидуллагь-ими!
– Увкан гьаз дибрик1ухьа, «ватан» уьбхюрайиркан!
– Дициб понятия армияйиъ амдар. Ротайиан 15 бай деетнайич. Гьар гъулаз гъягъюз ккунириз «шубуд агъзур ча – гъарах!» к1урайиб ву!
…
– Свободный вахтна гьап1ри шулва?
– Дахъну гараватдиин, фук1ара!
– Китабкьана урхури шулдарна?
– Урхуз т1агъру шулу, телефнарикан кчичури…
…
Гьамци гъула баяр эъну гъяра. Гьап1ру-хъа, хябяхъдин вахтна ккабхъубдиъ эъри аьдат ву. Му ккабхъубра фициб ккабхънуш саб лигай: дворникар дилихди, шубуб сяаьт гъабхьну мидин Дербентдиан Касумкентдиз гъяйиз. Чан мидккан аьссина-зигар гъахьи шофёрира: «гьамус хулаз гъушубси, му лобовой йивну бакълукъ чавхьузра! Мициб мегьел алабхъундайзуз!» гъапи, учу ккарцузра кади.
Аьхирки хъуркьу дурар Хивна ва гъул’ан улихьна гъафи УАЗ-дизди мархьликкан юк1в архаинди архьу.
Дворникар дилихру жигулийикан ассар кмиди Сеидуллагьди, машин хъап1ну дуфнайи Шихялдин аьхюну гъардаш Феликсдихьан гьерху:
– Явра лобовой либхурадарнив, Феликс?
– Асизди гъюруган Гъушт1ларин гъюлягъишвар гъяц1найи баевикари…
Мици гъапиган Шихялдин шаду гьавйир дигиш гъаши:
– Ухь’ин алархьиш…
Феликсдин жавабну хъа къурхувал кипу:
– Сумчрар ап1уз шуладар. Шли сумчар гъап1иш, взрыв ап1урча к1ур.
– Ихь гъулаъра гьаци вуйин?
– Хъааа! Варишвариъ гьаци дарин! Агъададаш, чист ерц1ура касиб, баярин к1уллан йигъан урч1ариинна милицйир гъюри…
– Сарун фицдар хабрар а?
– Вахабистарин гьюкум дубхьну ккундарчуз к1урудар гизаф а, амма ачмишди дици пуз гуч1ури а. Ихь советарик ц1а кипган, кт1убшвуз, гуч1баан гизафдар гъафундайи. Саб гуч1 адардиси айи Аьвдуряфира. Думу ц1иъ урсрайи: «Совет адру гъул ккундарзуз!» к1ури. Дугъанра гъавриъ ахъуз шлубси дайи: «гагь люъниз, гагь масмриз йивури»: «Чкири чавай шар!» ч1игъар ап1ри шуйи гагь-гагьнак. Хъа хъасинси: «Му штихьан кут1увшвус шлув дар, аьвкъинай бензин, дядя ЗаАмирриф» к1урайи, кялхърайиси.
– Я адаш, – к1урайи Шихялди Феликсдиз, – Гъушт1ларин гъюлягъ саризра деребккди, чкиди хъап1ну гъарах!
– Гуч1 гьабхънайвуз, Шахяли?
– Гуч1 даршулин вар Гъушт1лар вахабистар! Тадабгъну машинра ухьу йивну гъийихиш гьап1ру ихь хупари?
– Жара жилариз швуваз гъягъиди сарун!
– Зарафтар даршулда, Сеидуллагь-ими, – гъапи Феликсди, – гьялар гизаф писди ву.
– Фтихьан гуч1урачвуз, Феликсна эскер! Узу учву уьрхидизачву!
– Хъа увуз дурарихьан гуч1дарнуз?
– Узуз гьаз гуч1уру-хъа? Йиз я гьит1ибк1уб адариз, я тадабгъуб – вари гьаму хилариинди дилихну гъазанмиш ап1ураза! Вахабистар гъапиган, дурарра инсанар ву фигьум-фикир айидар! Дурариз аьгъя фуж ч1юркьюруш, фуж кч1юкьюруш!
– Хъа ич адашра бухгалтер дарин?
– Кьяляхъ нягьякьвал хътарш, ичв адашдизра гуч1 адар.
– Хъа фици вушра… Ваъ, узхьан мурарин гъул’анзина йишвандин вахтна хъап1ну машин гъягъюз хьибдар…
Феликсра Шихялира лизи мягъярси духьнайи. Беднер гук1ундайи. Дурарин гьял гъябкъю Сеидуллагьди машин чав хъап1ну гъушу. Кючейиъ алахъру адмийириз фуртучкайиантина салам тувруган, дидихьна ппипра ап1руган чвйири гъапи:
– Я Сеидуллагь-ими, уву фйир ап1урава. Гьадрариз саламалейкум к1урин, фужар вушра аьгъдарди!?
– Узухъди, жан баяр, узу Уьрхрур хъазухъди. Дугъу узухъди хъайи учвузра фук1ара хьуз гъитдар! Гьаддиз юк1ар мюч1юркьянай, адаршвай! Рягьят ап1инай ичв жанариз!
Гъушт1ларин гъул дипну Гюни-раццарихъанзина Мукъузди гъушган: «Какой же ты бесстрашный адми вува, Сеидуллагь-ими!» – гъапи Феликсди.
– Ккунийдизуз увуир духьну! – давам гъап1у Шихялди.
– Узура учвуси гуч1бях вуза, гъардшар, хъа узухъди хъайир Фуж вуш узуз аьгъюган, узуз гуч1 хьуз гъитдарза. Учвузра гуч1 адайчвуз аьхир, узу учвухъди хъайиган, дайин гьаци?
– Вуйи-вуйи…

Магьа гьамцдарин фици гъавриъ ахъруш ахъ. Гъапиб анамиш ап1уз дудубгънадар. Хъа Аьбдуряфистар фицдар ву? – мурарин, фунуб гьюкум гъафишра, гьаддин тереф уьбхбаз гафар ккабалгна. Му гуч1рувал вуйк1ан, даршиш иблисвал!?

***

Хулаз хъуркьу жилирикна Мухлисайи чаин улукьдар кдитурайи.
…
– Ухьухьна кьюбан гъафнийи милицйир. Дурарихъди Изафра хъайи.
– Фуж Изаф? Узуз Изаф аьгъяян-хъа, Мух?
– Фици аьгъдарвуз? К1ваинди иминив, ихь хулаз хялар дуфнайиган, хинк1ар кадац1найи йигьгиъ биц1и байдайи Анари, нивк1’ан хъергну дуфну жвур курхьри? Хъа устлихъ хъайи хялар вари аьлхъюри?
– Гьааа вуш гьадмугандинур ву йипа чаз. Гьацдар узу к1ваъ дисура к1урайва?!
– Изафди, яв китабар, сабан гьит1ик1, гъапнийзуз. Гьюкуматдин гьялар гизаф писди а к1ур.
– Писди пис касарин духьна гьялар!
– Жара милицйири, гъудгнар ап1уруна, к1ури гьерхра узхьан?
– Хъа фу гъапунва?
– Узу дицдар курсар гъурхур дарза, гъапунза.
– Фукьан дишди гъапундарна, Мух!
– Хъа ичв гъуншйири ап1урайин, к1ур?
– Думуган фициб жаваб тувунва?
– Явруриъ гьич сарира, гъулаъ аьгъдарзуз, гъапунза.
– Икибашт1ан, гъулаъ увуз наънан аьгъявуз-хъа. Явруяр вари саб хизанси уликк ккайидар ву. Хъа фу к1ур?
– «Наанив, жилир?», к1ури гьерхра.
– Хъа уву?
– Лихуз душнайиз, гъапунза. Хъа телефундин нумир ча дупну, тувунзаяв.
– Узухьинди сари зенг гъап1нийи. Яв хулариъ обыск ап1урча, к1ур. Ужуб наганяй илипунза чпиин. Обыскдиз ордер увуз улупай гъапунза. Хъа, «Мурариз наънан аьгъя законар» к1ури узу рихшанд ап1уз хъюгъю.
– Гьадмуган, жан жилир,узуз ичв ордерра лазим дарзуз, яракъ аш, магьа идицай, ихтияр вуйиз, гъапунза. Гьаци гъапиган ц1иб кьяляхъ гъизигнийи ва Изафди чан дурар кьяляхъ гъурхнийи.
– Гъулаъ аьхю паника абхъну к1урайики, фу гъабхьнийи?
– Гъулаъ, вахабистарин гьарйир-фигънар айган, ихь улдаригъян Ляхлаариз лигури шуйза. Гьамци сад йишван лигурайириз Хюл’ин ц1а алди гъябкъзуз. Уччвуйи фикир тувну лигурза, идарйир ургура. Ихь гъунши Багъдакьарихьинди бистниз гъягъюрза, дурарра, тамаша ап1ри лигура. Даабхнайи гъул хъебгуз хъюбгъю. Думугандиз идарйирин аьхюбсиб пайниин ц1а алабхъну, шифрари пакьарра ап1ури уч1руди убгура. Дишла йиз чвйириз телефнар гъап1унза. Дурари, вари Хив район ликт1ин дубхьна к1ур, наантик1а хлуан маарашван гъапунзуз.
– Хъа?
– Явруярихьра яман гуч1 гьабхъру. Хабар ут1убччвуру, Явруяр вари йивну йихуру к1уру. Узут1ан мидарди милин, вари чпиндарихьна гъулаз гъушнийи. Хъа, сарун сарна-сарди гъузуз узура гуч1 гъабхьунзуз ва узура ичв адашкьарихьна биц1ирра гъадагъну гъушунза. Думу йишван ул иливну гъаахундарза дурарин хлуан ихь му явриризди ихь хал улиъ уьбхюри.
– Хъа ахъ’ан малар адаъну гъурхнийиш гьап1рийва?
– Гьир хьайизра ихь хулаз гъафнийза. Сабдикра кучнадайи.
– Ари рябкъюрвуз, Мух, яв девлет наан аш, юк1вра гьадушваъ шулив. Ихь абйирин мурар гьаваи гафар дар!
– Багъдайира, Имарайира гьаци айча к1ур. Хъа йигъан военнияри бетеэрари вари Ляхлайишв гъибиснийи. Сифте – кьюб, хъа хъана шубуб вертелетарра гъафнийи. Вари дюрхъяр айишваризди ракетйирра гъивнийи.
– Баевикар, яни вахабистар гъйихнийин?
– Ав, дурар ахмакь духьнахьиди дюрхъяриъ гьит1ик1уз. Шли ц1а китнушкьана аьгъю ап1уз гъабхьундар. Аммаки, варидари, жини-жиниди, чиб-чпин арайиъ ц1а китур, вахабистарин аьхюр уву ву к1урайи.
– Вуш, мура дурариз уз’ин илт1ибкьуз ккунди а йипа.
– Ккунди ваъ, хъа дугъридан илт1ибкьна. Эгер уву гъулаъ айиш, ихь хал, якьинт1ан, ракетйири ккидипуйи. Ари Изафкьара, гьаддин гьякьнаан ахтармиш’валар гъахури дуфнайидар вуйи.

***

Гъулан гьядисйирихъ бегьем хъебехъну, ужубра-харжибра кубк1ну, саб гьяфтакьан рягьятвал гъадабгъну, Сеидуллагь хъана Махачкалайиз биржайиккна лихуз к1ури гъушу.
Гъулаъ имиди мугъан ибарихъна дарфуб имдайи.
Гьамус, Гъушт1ларин вахабистарихъди Сеидуллагьдин айи «аьлакьйирикан» вари гъунна дере вуйибси таза хабар арабгънийи.
Мидин гьякьнаан Сеидуллагьдихьна хабарсузди хъана следователар гъафнийи ва Явруришвар асккан-заан гъапнийи.
– Учву, саспи касари деетру футнийирихъ гьаз хъпехъури шулчва, я гьюкумдрар, – гъапнийи Сеидди, – магьа, ичв улихь гюзгюза. Йиз компьютерра, китабарра хал-йишвра дериндиан ахтармиш гъап1унчва швнуб-сабан, амма узу думу учву к1урайи адми дарза. Йизуб вари ачухъди вуйиб вуйиз. Аьгъю йибхьайки, саб вахтна жиниб ап1рударинра ачухъ дархьиди гъубзидар. Жарариз йибккру ич1аъ жвув ахъруб учвуз аьгъяди ккунду!





16. Зариф


Мягьячкъалайиз гъафириз язна Зарифли чаин улубкьуб Сеидуллагьдиз ктибтуру.

– Учу ляхин ап1урайишвахьна сар шив гъафну ич телефон бисуз. Гьаци гафар ап1руради, мугъу ккебгъру исламдикан. Му зат ккебяхъдар исламт1ан…, ислам дайиш…, исламдиинди… ап1ури. Узу мугъаз – Месигьдикан к1ураза, хъа мугъаз чанубдихьан гьич ебхьурадар учу к1урайиб. А чан гьяйран духьну исламдиин. Узу мугъаз гъапунза: «Ислам хьайиз адмийир айин?»
– Ав. – гъапну.
– Ислам хьайиз гьюрмат–хатир айин?
– Ав.
– Ислам хьайиз справедливость айин?
– Ав.
– …?
– Ав.
– …?
– Ав.
– …?
– Ав.
– Ав.
– Ав.
– Сарун фу вуяв?
– Хъа увуз аьгъяйвуз Кусторира, Майкл Джексондира ислам кьабул ап1бакан?
– Хъа увуз Зариф к1урур аьгъяйвуз?
– Думу фуж ву?
– Увуз Гюляли к1урур аьгъяйвуз?
– Хъа думу фуж ву?
– Ари гьадрари христианство кьабул гъап1ну, уву христианар биябур ап1ури деуз! Зариф – узуз к1уру, Гюляли  –  гьаму бализ!
– Тфу! Тфу! Тфу!.. – Хъюгъну му хпири зурба чигъар ап1уз… Мугъан гьарайнахъди магазиндиан ич хозяйкка ут1урччвуру:
– Фу гъабхьну?...
– Гьатму деллу духьнайирихьан чахьан гьерх? – гъапунза. «Тфу, тфу, тфу» ап1ури, думу дишагьли гьергру. Гюлялди мугъаз гъабхьиб ктибтуру…
– Она сумашедьшая…Отдавшая душу дьяволу, не обрашайте на нее внимание – гъапунчуз хозяйкайи.



17. Гапар


Москвайиз Гирами Бик1бар илт1ик1уз гъярайи Сеидуллагьдиз чан дуст Филипри табасарандин гапарра акъин дупнайи.
Филипди, шулуш гъюрури гапар акъин гъапиган, Сеид Восточный рынокдиз Ляхла ковравая фабрикайин директор Гусейн агури гъягъюру, гапар наан масу тувраш гьерхри. Гвач1инган мегьел дурари чпин магазин хъят1ябкьну адруган, кьяляхъ хулаз гъюрайириз базариан удуч1врушвахь газтар–журналарихъди гапарра масу туври рякъюру.
«Ва–а, мушв’ин ккунибкьан ккуни жюрейин гапар алки»! Сеидуллагь масу туврайирик ктукьуру:
– Кьимат?
– Фйирин?
– Гапарин?
– 200 манат!
– Багьади вуяв.
– 180-риз ктуччвуз шулзухьан, эгер гизаф гъадагъуруш.
– Хьур жут…
– 180!
– Хъа миржир жут?
– 180!
– 10-р жут?
– 180!
– 150-риз ча!
– Тувдарза!
– …
– Узуз фук1ара дугъубжвдар…
– Ичв, алверчйирин гафар йир багахь мап1ан…
– Мухъугъан… рази дарза…
– 150-диз вуш гъадагъурза, дарш – ваъ!
– Ибшри…
– Гапарин плотность адаричв…
– Увузра гьацдар аьгъяйвуз? Ма гьамрар, гизаф ижмидар ва ужудар ву…
– Уву к1урубси ву, хала, хъа узуз марцци хьайиндар вузуз ккунидар.
– Мурарин вари хьа ву.
– Дици вуш, ча килбит…
– …
– Яв марцци хьа вуш аьгъю ап1уз ккундузуз…
– Мап1ан… мидканра увуз аьгъявуз… хьайиндар гьамрар вуйиз…
– 150-диз?
– Швнур жут?
– 20… хъана исина ктуч1вузди…
– Сарун шулдарзухьан…
Алверчи халайихь гьамус гьисаб ап1уз калькулятор хьтар. Дугъу ручкайихьди кьимат адап1уз хъюгъру ва 130 зарб 20-дихъди дап1ну:
– Мици лап ц1ибди удубч1вурайизки… Я … Калккулятор чагус… –  гьисаб ап1уз хъюгъру. Калькуляториин 170х20-диз зарб ап1уру.
– Мицира ц1ибт1ан шуладариз… гьамкьан гапар гьамци пулихъ тувуз даршулда… Я … му калкулятор ч1уруб вуяв…
– Калкулятор ч1уруб дар, уву ч1урди гьисаб ап1урава!
– Узу муулдуган!
– Уву 150 зарб ап1ин 20-диз.
– 150 гьаз?
– Хъа ихь йикьрар гьаци дайин?
– Дарихь. Узу дидиз тувдарза. Дици узуз фук1ара гъубздар. Йиц1убсана магьа кудуч1вназавуз 180-дикан. 170-дилан туврашра  разиди дарза.
– …
– 200-дилан тувнайири гьап1ра, узу? Ваъ, 190-дилан ишри сарун, жараси шулдар…
«Гъададагъди гъягъюруш аьгъдариз, гьамгъу узу бегьем алдатмиш ап1ура. Филипри чав гапарин пул тувдиза гъапундайин? Баладар 190-диз вушра, хъа дугъаз узу 200-дилан гъадагъунзавуз пидиза».
…
Чав переводар ап1уз гъярайваликан ва Филипри гапар акъин дупнайиваликан Сеидуллагьди чан хпириз гъапнийи.
Телефондихъан:
– Гапар гъадагъунза, Мух…
– Фукьандилан?
– 190-диз сардар…
– Деллу духьнайву! 200-диз гапар шулин! Узу увуз гъапундайин Дербентдиъ Тамилайихьан гъадагъ к1ури…
– Хъа дугъандарра гьаци дарин?
– Вадар! Гьеле узу душну Багъдайихьди дугъаз зенг ап1уз гъитдиза…
– Сарун кьан ву, Мух, мап1ан…
– Уву гъадагъурихьан ярхла душнана?
– …
– Даруган, душну чан кьяляхъ хъирч…
– Хъа фу фтикна вуш аьгъдарди фици хъирчза? Хъирчну пну дугъу сарун кьяляхъ дилсун арда?!
– Гъуз яв хьайишвахь, узу зенг ап1айиз.
…
Сеид кючейизди лигури базариан удуч1врушвахь дивнайи скалейкайиин деънайи. Му гъабхьиб дайи, Махачкалайиъ гьамциб йишвахь деърушв хьуб. Думу хьубра мумкин дайи. Му скамейкайи машинариз припарковка ап1уз гьидритди сар шли вуш дивнайиб вуйи.
…
– Вай!
– Багъдайи зенг дап1ну аьгъю гъап1ну 70 манат ву ихь шагьриъ гапар…
– Агус, Мух, дисуруш хъирчуз гъягъидиза… Дици вуш сар ужударстар гъядягъну гъитри, узу Дербентдиз дуфну гъадагъидиза.
– Ибшри…
«Нагагь кьяляхъ дидрисиш, саб 100–200 манат чаз гъит пидиза, белки кьяляхъ дисур».
– Хил алдабгъ, хала, гьаммусди телефон гъап1унзуз хпири, гапар чав сарун гъадагъунза к1ури…
– Валлагьи, сар жарари, ужудар дарив, хъирч, дупну дуфнахьидива? Ча… Узу мурар 200-дилан масу туварза. Ма яв пул!
Сеидди пул гьисаб ап1уру. Лигуруш, сабнуб варждин к1ажкан хайлинси кудубт1на.
– Йиз пулигъ мициб гъядайиз…
– Узу яв пул узухьна тувну айибси вари гьаци кьяляхъ ап1уразаяв, узу гъяч1ябгъю пул фици гъивну?!
– Гъивнава, хала, гъивнава!
– Уву фйир ап1урава узкан, дурган йихь йиз уларихьан!
– Хъа уву дюзди пул кьяляхъра ап1урадарва, аьхир?
– Фици адар, вари тувназавухьна!
– Вуш варж манат артухъди тувнаваки!
– Даршул?
– Хъа магьа гьисаб ап1ин?
– Вуш ча йиз артухъди вуйи 100 манат!
– Ма! Магьа уву пулик кучну?! Хил алдабгъ, хала узу уву бизар ап1баз!
– Гъарах, гьамлин, гъарах! Фужар вушра гъюрушв дар му базар!
…
К1ваан шад духьнайи Сеиддиз хъана хпири зенг…
– Вари хьайир ужударстар гапар гьязур дап1наза к1ур Тамилайи.
– Кьяляхъ хъирчунза!
– …
– Гъи гъягъюза хъа Дербентдиз?
– Ав, гъи. Думу увуз ккилигура!
– …

***

Маршруткайиъ…
– Сеидуллагь ими увура аваки… Наан айир вува?
– Махач, уву вуна?
– Аьгъю гъахьундарвуз дарш?
– …
– Хулаз гъяраза…
– Наана хулаз?
– Огнийиз…
– Хъа уву Хив адайна?
– Узу дилан ухди удуч1вну, Ч’чандиъ аза…
– Я бай гьаму ихь дерейин участковыйвал дипну наана душнава?!
– Гьаци гъабхьну сарун. Тушваъ архаинди ву.
– Ухьухьт1анна?
– Фици гъапида! Администрацияйик ц1а кип, милицйир йивну йик1…
– Узу мюгьтал духьназа, Махач, му ляхнариин… К1ваинди илминив, уву участковый вуйиган узкан фйир ап1ури гъахьнийчва, Иса Месигьдин терефкар ву к1ури?
– Дурариз уву козел отпущения вуйва…
– Кстаки, «козел отпушения» наънан гъафи выражения вуш аьгъяйвуз?
– Ваъ.
– Пузавуз?
– Йип.
– Шубуд-юкьуд агъзур йис мидиз улихьна, Чаз халкьди ктагъу Израил халкьдиз Заанури Къанун дебккну. Гьадму Къанундиъ Заанури Чаз фици икрам ап1уруш улупна. Заанурин хал ади гъабхьну ва душваъ адмийири гъап1у гунгьарихъанди мал-марчч гъурбан ап1ури Заанурин гъуллугъчйир к1ури, адмийир ади гъахьну. Гъи ухьу к1уруганси – маллйир. Маллайи гьарсар касдин гунгьихъанди Заанурин улихь уьзур-зиян ктру мал-марчч дубккну убгури гъахьну. Хъа, йисан сабан, вари жугьуд халкьдин гунгьарихъанди жерд гъурбан ап1балан кьяляхъ, саб чарчнак вари гунгьар дик1айин, цигьран гардандиъ гьадму чарч ибт1ну, думу ц1игь ич1и чюлиз ут1убккури гъахьну. Ц1игьру чахьди, вари халкьди гъап1у гунгьар зат аьгъдрушвариз гъахури гъахьну. Ари гьамдиланмина арайиз дуфнайи гаф ву кас думу.
– Даршул.
– Библия зат гъурхунна?
– Ваъ.
– Яв гъардшар, Те, Мер, Тим, Мис – гьадрари урхурикьан зат гъябкъюндарнус?
– Хъа ву, Сеидуллагь-ими, урхури шулу. Дурариз гьарсабдикан аьгъюбкьан аьгъювалар – узу мюгьталра духьайин шулза дурариин! Узуз магьа нач гъабхьизуз! Хъа вуш, узу инсан дарки?
– Заанурин Гаф аьгъдру кас, уву инсан вуза к1урайна? Увуз увухъ гележег хъади ккунди вуш… Узу сифте Библия урхруган, уларилан рубзури нивгъ гъурхунза, гьаз гъапиш, Душваъ ихь Табасарандин вари тарих а, ва Диди йиз юк1в айт1лан гъап1низ…
– Гьаддиз увухьна ихь дюн’яйин вари п1ип1ариан адмийир гъюри гъахьну, дарин?
– Хъа ав, гьаци ву. Варидариз йиз хал ачухъди вуйиз, гьам милицйириз, гьам мусурмнариз, гьам жара гьюкуматдиндариз. Узу ч1уруб к1ури гъеебхьунвуз? Арда «яв гъвалахъ хъайир увуз уву фици ккундуш гьаци ккун ап1ин» к1уру Заанурна, «узуз гъудгнар ап1инай» к1уру аллагь сар шулин?
– Мидкан узуз узу Хив участковый вуйиган гьаз аьгъю гъабхьундайихъа. Узу яв тереф бисидийзаки.
– Гьаци хьуб ужу гъабхьну, дарш пидийвуз, гъула жви, вахабистдихъанди гаф хъюправа к1ури. Вариб чпин улариз гъябкъну, вариб чпи ахтармиш гъап1ну ва узук тахсир ктрубдин чпи гъавриъ гъахьну.
– Узу дидкан гьич фикир гъап1ундайза… Дюн’яйиъ аьламатар аки…
– Хъа хьуз ккимбударикан гьап1арва?
…
Хъасин Махачри телефон хът1ябкъю ва фу-вуш урхуз хъюгъю.
– SMS-кйир урхурана?
– Футбулиз лигураза интернетдиан.
– Саб ражари узу Ростовдиъ урхурайиган баяри высшая лигайин футбулиз лигуз к1ури стадиондиз гъурхур вуза… Ву-у-у! Гьадабгъ тина! «Ма увуз пул, гъач» гъапишра, дяргъярза!
– Анжи проиграт хьну…
– Заядливый балелщиксур вудува, Махач…
– Адриналину гьа!
– Аьгьмад ашулдийи гол ипган завариз ергури, хулаъ к1уланчврар ап1ури, дугъу чан дандикан ап1рудар…
– Фуж Аьгьмад?
– Ич Сейранат бажийин… Вуш, адриналиндихьди яв тямягьра гьубк1унза йипа…
– Мициб адриналин гьаз ву йиз!
– Хъа фицира, с отрицательным зарядом!
– Выиграт гъахьнийиш положительный заряддин адриналин шулайи, дарин?
– Рябкъюрайиси гьаци шула.
…
– Увуз, Сеидими китабар дик1узди пулкьана туври шулнуз?
– Мизер.
– Хъа гьаз вуяв сарун дурар дидик1ну?
– Лиг, гьам ражари уву фукьан ужуб суал тувнуш… Хъа яв футбулиз дилигну гьаз вуяв?
– Как никак, адриналин!
– Ар узузра адриналин вуйиз китабар дик1уб. Гьамцира ву гьа, Махач, футбуликан яв увуз кефер ктагъурава, хъа узу китабар адмийириз мянфяаьт ктагъуз дик1ураза, гьаци вуйиган яв адриналин положителнайна отрицательный вуяв, хъа йизуб положительныйна положительный, яни Аьршарайи Адашдин принципариинди вуйиб – яв гъвалахъ хъайир увуз увуси ккун ап1ин к1урубси… гъавриъ айва?
– Уву йиз улихь узухьди фикрар ап1уз гъитру суалар мидиван…
– Минди хъебехъ, хулаз гъушган, яв хпирихъди вуйи ляхнар ккудук1ган… биц1идар хъайвухъ?
«Хпирихъди ляхнар ккудук1ган…» гъапиган аьлхъюб ву вуш аьгъдрурсир Махачри инч1 ккадап1у ва «ав» гъапи.
– Фукьанди айидар?
– Сар – хьубди, тмунур – сабди…
– Беле ужуб вахт ву, дитну яв гъвалахъ, гьадрариз гьамцдарстар биц1и ихтилатар ап1ури вердиш йихь. Тмигъари телевизориан учёниярин исследованиярин результатар к1урайи, бицир фукьан гизаф чан адашдихъдина дадайихъди хъаш, гьадмукьан сагъур ва фикурлур шул. Увуз аьгъявуз, гьамусдин биц1идар интернетдина динди зат мидарди атрафировать дап1на, яни биц1идар роботариз илт1ик1ура, дурарин фагьум чпихьна тадабгъура ва чпиз ккунишвахъинди запрограммировать ап1ура…
– Хьузра ву… Магьа хъуркьрахьа, гъач дерг узухъди…
– Дегнийиш гизаф ккундийзуз, гапар гъадагъну кьяляхъ хътакурайир вуза…
– Ужуб рякъ ибшри!
– Чухсагъул!
…
– Узу, Тамила, увхьна…
– Агъязуз, увуз ккилигурайза… Ма…
– Фукьандар аяв му пакетдиъ?
– Юкьур жилариндар, йиц1ур жпариндар.
– Гьисаб ап1ин яв кьимат…
– Уву гизаф гъадагъурайиган, увуз 70-дилан тувдиза…
– Ма, чухсагъул!
«Мици ужузди вуш, узу хъана гьаз гъадагъдар. Мухлисайин терефнаан Алисайиз саркьа ишри… хъана гъадагъидиза…»
– Хьурсана ча, Тамила.
– Гьамкьандар гьаз вуяв?
– Кагьра баниццайи ади гизаф вахт ву улукьуз душнадарза, закур-серит1 Курскдиз гъярайир вуза… духтрар, медсестрийириз даш-баш хьади ккундарин?!
– Магьа фундар ккундуш гъядягъ.
– Йиз пакетдиъ айидарра гьамцдар аку рангар кайи гапар вунив?
– Ав, хпариз вуйидар вари гьацдар вуйиз…
– Вааа, сац1ибсана вуйиш биябур шулайза гьа! Узуз ккунидар вари муч1у рангариндар вузуз!
– Россияйиз гъярудари гъахрудар гьаму веч айи гапар ву, аьхир…
– Йиз «Россия» дураринсиб дариз!
– Дици вуш, магьа гьамраригъян увуз ккунидарстар гъюдюх…
…

***

– Гъадагъунза, Мух.
– Фукьандилан?
– …
– Ар вуйин! Хъа уву Махачкалайиъ фукьандилан гъадагънийва?
– …
– Рябкъюрайвуз узу увуз фукьандин хайир гъап1нуш!
– Му разницайин пул яв хьивди Мух, Москвайиан фу хузавуз?
– Саб хъабхьруб ккурткасиб вуйиш ккундийзуз… Увуз узуз ккунибсиб гъадабгъузра аьгъдарвуз…
– Гъач гьамци ап1идихьа…
– …
– Увуз Багъдайихьди Дербентдиан хуз гъит, хъа пул узу тувдиза. Увуз кьабул дархьиш, кьяляхъра хъипуз шулвухьан…
– Сарун узу гъайгъу зигарза… Филипкьарихьна гъяраза гъапунна?
– …
– Лиг, саризра мак1ан, увуз рябкъюравуз фициб гьялнаъ аш ихь гъул. Узу учву гьадушваъ айибдиин фукьан шадди аш аьгъяйвуз!
– Гьаз? Гъулаз гъюз ккунди азуз аьхир?
– Сабан мягъян! Сац1иб гъулаъ гъал яваш ибшри! Вахабистар багьна дап1ну дурариз уву гъядяуз ккунди а! Лиг гъапундариз мак1ан, мягъян!
– Гъавриъ аза, Мух…
– Накьра уву гьерхри дуфнайи маллйирна милицйир…
– Чпиз Заанури увузна узузси уж’вал улупричпиз!
– Улулупри чпиз!!
– Гъита… Адашди, ичв душмнарихъанди ккарагай, к1ура…




18. Ставрополь

1. Авар–Камил


Гирами Китабар илт1ик1ру институтдиз кюмек дап1ну Москвайиан гъафи Сеидуллагь, гъулаз дурушди, Махачкалайиъ лхури гъузу. Дугъан лихуб, ляхин абгури биржайиккна дуфнайи баярихъди хъахъну лихуб вуйи. Жараси, дугъаз, чак кайи кеспназ дилигну ляхин туврур адайи, фицики дагъустандиъ айидариз Сеидуллагь «кяфир» духьнайи, гьеле зиълан дидкан ачухъди к1урдаршра. Вари улихь-к1улихь хьайидариз, гъуллугъчйириз, дюзди лихру кас дяркънукьан ккунди адайи.
Биржайиккна дуфну сар Камил к1уру бали Ставрополиз лихуз гъягъюз ккунидариз теклиф дебккру:
– … и питание бесплатно и ночлег.
– …?
– Еда трехразовое.
– А с зарплатой как?
– Два раза выдаём зарплату: в середине, где-то в 15-х числах и в начале следующего месяца…
– Всю это без обмана?
– Без обмана, конечно!
Ва дугъхьан душвакк ккайидарикан сакьюдари телефнара дисуру. Дурарин арайиъ Сеидулагьра айи.

***

Чан сарна сарди Краснодарианмина Нисан Серенара хъап1ну хялижвди дуфнайи Володя Гъаинбегехьна Яраккна гьаъну, Сеидулагьди Къаздиз зенг ап1уру.
Трупка гъадабгъундар...
Сабасана телефон ап1уру, гудкияр гъяра, хъа гьаз вуш зап1радар. Кьюбансана гьаци ап1уру – му ражйири «вне зона сети» к1уру.
Гьаму арайиъ Амири Мухлисайиз зенг ап1уру ва чпин ккудушу выборарикан улхуру.
– Магьа яв жафйир дизигну гъалиб гъахьири Сеидуллагь гьясбикккьана ап1ури имдар!
– Гьеле Сеидуллагь халурихьна тув, сижар баб.
– Ма Сеид, Амиру.
– Ча… Батихайрар ишри…
– Къаздикан ккуниб фу вуяв?
– Фук1ара, просто поздравит ап1уз ккундийиз с избранием на второй срок.
– Узу гьаммус дугъаз к1арза…
– Ваъ, гьич ч1алра мак1ан, узу сабансана ап1идиза…
Амириз гежехайрар пайизра Сеидди Къаздин нумрайиз илзигуру. Му ражари, жикъи гудккйирихъан «занято» бик1уру.
Саб арайиланси, Къазди чав зенг ап1уру:
– Гьап1нияв, Сеидуллагь, дишла язнайикна арзйирра ап1ури… Уву зенг дап1ну, узу гьич сабанра гъададабгъри гъахьундарза…
– Я Къази, зарафатнахъди гъапибдизра, гьаци дарк1урда, лиг яв «входящийириз» хъа аьгъю хьибдивуз, гьа му баладар, шули шул, хъа яв таза ляхнар мубарак ишри!
– …
– Уву, выборарин кьялхъян кьюридра сат1иди Махачкалайиз гъягъидихьа гъапнийва…
– …
– Хъа узу увуз гъапундайин Камилди допуск абкъин дупназуз к1ури…
– Яв допуск гьаз вуяв? Дугъу чав к1урайи, цци газар зигуз шулдар – гъюрисант1ан, хъа гьялакдар аш, варидарихьан лазим кьадар пул гъюдюбхри, зигархьа. Накь узу главади ктагъайизра гьамус халкьдихьан пул гъюдюбхюри гъюч1вза?
– Хъа ваъ, думу ухшар ляхинра дар…
– Магьа узу увуз к1урадарин, узу уву имиди, Сеидуллагь, сарун фужк1а, ихь гъулариз газар зигрурди гъадагъидарза, уву дидкан зат фикир мап1ан. Лазим гъабхьибси узу увуз тилифун ап1идиза.
– Дици вуш, узу йиз ляхнар ап1идиза…
– …

***

Хпиризра гежехайрар дупну, дюбгънайи машин рас ап1узра кади Сеидуллагь, Ставрополиз пул гъазанмиш ап1уз гъягъидиза к1ури к1ваъ дибисну, Махачкалайиз гъюру.
«Йиз машин ремонт дап1ну гьаз ву? Ц1ийиб гъадабгъуз шулзухьан вари кьюрдди дилихну хьадукраз. Йиз вахтра ч1ур дарибшри, Авар–Камилдиз тилифун ап1идиза».
– Это Камиль?
– Да, а ты кто?
– Помнишь, на бирже я у тебя телефон номер взял, на Ставрополь… Ты желающих приглашал на облицовочные работы…
– А… да…
– Когда лучше мне приехать в Ставрополь?
– Как раз я нахожусь в Ставрополе, приезжай в любое время.
– Но завтра выходные дни…
– Ничего, мы работаем без выходных, выезжай завтра же, я тебя встречу на автостанции. Вечером в 17 часов «Неоплан» едит в Ставрополь на нем и приезжай, утром будешь здесь.
– Хорошо…
– Когда выедишь позвони.
– Камиль, что взять с собой
– Возьми постельное белье, рабочую одежду теплую…
– А инструменты?
– Больше ничего не надо всю здесь есть.
– Вечером выезжаю…
– Жду…



2. Махачкалайин автостанция

Сеидуллагь сяътиз лигуру, «сабан вахт ами, вушра северная автостанцияйиккна гъягъяйиз пробккйиригъянзина гизаф вахт ч1ур хьивди, хъуркьиш, рякъюз тапочкйирра гъадагъну ккундарин? Чарчар йиз ахниъ айидар гъадагъидиза, йирси ккурттарин ерина аларк1найи йиз ц1ийи ккуртарушра гъузри, пул гъазанмиш ап1рури сарихъра хътрударстар гъадагъарза, гьаммишан Мухлисайин тягьнийирикк ккайир узу даршул, увуз фук1ара гьаз гъадабгъурдарва… к1уру. Сарун фу лазим ву, ноутбук сабан гъадабгъидарза, фу шулушра аьгъдарди, нагагь гьит1ибк1иш, йизра дарди, устроится гъахьиган хъа саб выходной йигъан дуфну гъабхидиза, саб флешкана билайнирин модем ч1яаьн вузуз, дурарин компьютерихъ хъивну йиз ляхнар ап1уз хьивдизухьан; сакъал ктап1ру машин, дасмал…»
…
– Сколько стоить билет в Ставрополь? – Кассайихъна гъафи Сеидди мусурмнарин мугъарайиз илт1ибк1найи автостанцияйиин мюгьтал духьнайи.
Гат1архьу улариз рякърудар секснан газтарна, журналарна, дискарна, аьрабарин гьярфарин плакатарна, диндин алатарна, фалчйирна, «раб араба» к1ул’ин али динагьлар. (Мусурмнари улубк1ру баккайиз мушвариъ гьаци к1ури абхънайи).
Автостанция ургц1урна ургуб мисту кьялаъ т1ап1найи…
Гьар гьац1 сяътик маллйирин гьарйир ут1урччвуйи, хияр ап1ин, жвув варжйиригъ гъяхънайиси шуйи; имбу вари вахтна мушвайишвар рахури аьрабарин зикрарина диндин мяълийири, руб гъюбччвуз даршули, ибариан ут1убччвури дерккнайи.
Язухъийк1ана инсандин…
– …
– 850 рублей!
– Дайте, чтоб я был утром в Ставрополе…
– На 17:20… В 7:20 будете в Ставрополе…
Сеид, залиъ гьар цалик керхнайи юкьбиб сяътаризра гъилигу. Дугъхьан гъавриъ ахъуз гъабшдар: гьарсаб сяъти гьар жюре вахт улупурайи. Справочнийихъна дуфну дугъу зарафатлудиси суал тувру:
– У вас здесь много настенных часов и каждый сам по себе. На какие часы мне надо ориентироваться?
– Ни на какие…
– Почему?
– Они все стоять…
– Почему?
– Некому батарейки менять и настраивать.
– Мне что делать?
– Следить за муллой…
– Мулла мне скажет ли время посадки в автобус?
– Он время говорить…
– А я арабский язык не знаю…
– Ты не мусульманин?
– Нет…
– Тогда с тебя деньги за информацию…
– Наоборот, вы мне должны платит за информацию…
– Какую?
– Вы знали, что я не мусульманин?
– Нет…
– Теперь знаете?
– Да.
– Как вы узнали?
– Вы же сказали.
– Правильно, через мою информацию, верно?
– Я же информационная служба…
– А я какую информацию от вас получил
– Узнали время…Вот видите, мулла пиликает…
– Лучше было когда их не было…
– Это точно…
– Ну, понимаете меня, я хочу знать который час…
– У вас телефон есть?
– Нет. Лучше не говорите, а то еще за информацию денег потребуете…
– Ха-ха-ха…
– Платите мне!
– За что?
– За развлекаловку… Вы, до меня скучно сидели…
– Ха-ха-ха… Сколько?
– Столько, сколько вы платите муллам, за так, в виде садаки, в течении года…
– Нас так обязывают, а то начнут преследование, и жития нет тебя от угроз… не платит боимся…
– Значит вы тоже не мусульманка?
– Нет сказать нельзя, убьют…
– Кто?
– Тайная исламская агентура…
– Значит вы всю жизнь в страхе живете?
– Хуже… Но об этом нельзя говорить, поэтому делаем всю, что говорит мулла, а внутри проклинаем такую религию…
– Мммдааа…
– Как приятно с вами говорить, а почему вы не боитесь?
– Мой Начальник и над муллами Начальник, и над религиями, и над всем миром Начальник…
– А кто Он?
– Он, все грехи людей на Себя Взявший… и людей Спасающий…
– Такое разве может быть?
– Спросите у своих мулл…
– Заплачу сколько хотите, скажите мне кто Он?
– Ищите найдёте… Если у вас страх, то Его не найти, и не попытайтесь искать…
– Уже время намаза…
– Вот видите…
– Извините…
– Жаль, жаль… А Он Свою жизнь не пожалел ради вас…
– …



3. Сервелат

«Гьамус рякъюз узу фук1ара гъадабгъдарин? Тапочкйир хьтарзухь, душну ц1умадиярин базраригъян, автобус гъябгъяйиз гъилицидиза. Ип1уз ужуб? Саб Рычал-Суна, калбасасиб гъадабгъидиза…»
…
– Колбаса из свинины дайте, пожалуйста…
– Что?
– Колбаса из свинины…
– Что, что?
– Свиная колбаса…
– Ты что, мусульманин, ешь свинину?
– Откуда знаешь, что я мусульманин?
– Видно же по лицу, что ты не русский…
– Причем здесь национальность и религия?
– Что?
– Причем национальность и религия?
– Что, что?
– Почему вы вмешиваете национальность и религию?.. колбасу мне дайте!..
– Ты что!.., дурак?! А кто говорит национальность и религия?
– Но только что вы сказали…
– Эй чабан, я сказал, русский и мусульманин! Ты что, не понимаешь, что спрашиваешь?
– А что?! Я спрашиваю у вас, вежливо и деликатно, свиную колбасу…
– Что ты меня оскорбляешь, оскверняешь!
– Чем я тебя оскорбил, осквернил?
– Ты, что, с луны свалился… мусульманам произнести такое слово запрошено…
– Какое слово? Кто запретил?
– Эй, людиии, этот человек меня заставляет произнести это слово…, бейте его, он предал свою религию!
– Эй, фанат, не кричи, слушай меня, я с луны свалился да?
– Да!
– Куда свалился? На землю?
– Нет! На мою голову!
– Вам больно?
– Ещё как!
– А обо мне вы подумали?..
– …на подавись…
– …а этот сервелат со свининой?
– …не спрашивай меня, читай состав, что входит в эту, как ты говоришь, свиномат!
– Не свиномат, а сер-ве-лат…
– …начал умничать, греховник!..
– Спасибо вам, до свидание! Бог любить вас!
– Так ни говори, алхамдурил алахакбар, говори, черный русский!
– Так ненавидишь русских?
– Ох как ненавижу!
– А их товары, деньги, язык любишь?! Этому учат вас в мечетях?
– Иди со своей дорогой! Жадный! «…извините, а вы правильно подсчитали сдачу!» – мушшина разве проверяет сдачу! Он даже сдачу не должен требовать, если он мушшина!!!
– Ну и нуууу…



4. «Неопландиъ»

Автобусдизди, лап кьут1кьалди сакъал ккибтнайи, к1ул’ин «раб араба» али, швеъди ут1уз к1ури гьарин ччиварикк ккивнайи йиккси, гьациб ниъ ва чиркишин хъат1абгнайи, хиликкна гъюнарилансина эрхну исламдин жюрбежюр алатар хьайи саб маитсир адми уч1ву ва аьраб ч1ал’инди улхури деънайидариин гужназ гьадрар илт1икьури илигъу.
– …купите амулеты, хадисы, суры, аяты…
– …они для чего?
– Ту астафурла, ту астафурла!..
– А что такое ту астафурла?
– Ты почему фирк делаешь?
– А фирк что?
– Мусулман и такой глупый…
– А в чем дело? я глупый?
– Нет я! Нельзя такие вопросы задавать! Молча купи что предлагает. Не видишь алаха дело делаю…
– А нельзя ли спросит о том, что не знаешь и не понимаешь?
– Спроси в мечете если мулла тебя разрешит. А здесь молча купи. Мы знаем кому что нужно купит.
– А если я не захочу?
– Если не захочешь – заставим, алах все может.
– А если я не понимаю ислам?
– Тебя это не важно, за-то мы понимаем, и учим вас, дураков…
– Чему вы учите?
– Не видишь?.. купит тебя учим алаха вещи. Купи этот амулет и аят?
– Не нужны они мне!
– Ту астафурла, ту астафурла!..Ты что, осел!!
Автобусдиан Сеидуллагьдин терефназди улиндар, т1убиндар ва явши т1алабар гъафи:
– Чшшшш! Купи, хуже не будет…
«Какой страх и какое терпение» –  фикир гъап1у к1ару жихдин гардандиъ абхъруб гъурубкьури.
«Дут1найиб» «Неопландиан» удубч1виган, гъвалахъ хъайири, гьаз дугъаз му гъадабгъ гъапнуш, Сеид гъавриъ ау.
– Тот «Вонючая борода» этим хочет из тебя «шайтана» изгонять, поэтому он сказал на шею одевать…
– А почему вы всю это терпите?
– Страх, понимаешь, страх…
– Какой страх?
– Страх, который нам внушают везде и всюду, начиная с детства в мечетях и обрядах, кончая властями и расправами…
– Плохи ваши дела…
– Хуже некуда… А как вы избавились от этого?
– Я не мог бы избавится, без помощи моего Избавителя.
– А кто Он?
– Вы Его знаете и ненавидите… А Он за вас из за любви к вам Свою жизнь отдал…
– Такое не может быть… Кто Он?
– Скоро грядущий…
– Ну, кто Он?
– Тот, Кого больше всего ненавидит религию, Тот, Кто, при произношении Его имени содрогается ложь, гордость и высокомерие!
– Ну кто же Он?
– Если захотите, найдёте…
– …



5. Ставрополин автостанция

Сеидуллагьди хъуркьунза к1ури Авар–Камилиз телефон гъап1у.
– …
– …жди там я приеду встречать тебя…
– …
Сеид ккилигури дугъаз автостанцияйилан ул илбицурайи.
«Мич1алдиси гьибгъру, гранитдихьди албагнайиган вуш аьгъдарзуз».
Мушваъ шубуб зал а, ва гьар залиъ сяътар керхна. Варидари саб вахт улупура, хъа Сеид чан тилифундиз лигуру, тилифундикра гьаму сяаьтариси сабси вахт улупура.
Вари марцциди ву, динарин алатарикан мушвакк фук1ара ккадар. Масу туврайи шейар уччвуди дабалгнайи будккйириъ а.
Кюкйирна китабар гизаф кка, хъа секснакандар рякъюри ккадар.
Деърушвар сак1лидар ву, деуз шулдар, сац1иб кьяни гъахьиш улчвухуру. Специально дап1найидарстар ву.
Мушвакк ккайидарин ч1ал жвуван багъри ч1алси гьибгъру, гьаз гъапиш, Махачкалайинси дарди, варибдин гъавриъ ахъру.
«Гьяйиф йиз хал-ц1а узу мушвариан адабгъну гъабхуз…
Му наши я чви, гъюрза дупну гьамусра дяргъюри. Гьеле узу зенг ап1идиза… Гъябгъюрадар. Хуб бала ву куч1лар дап1нади гъабшиш… Сиягь хьуз ужуб выходнийириин алабхънура гъабхьну гьа, дарди гъабхьнийиш, жара организацйириз душну саб дарч1уз мадар ляхин абгидийза…»
Саб сяаьтналанси тилифун гъарабху.
– Да, слушаю Вас…
– Где находишься?
– В большом зале ожидания.
– Сейчас…
Тилифун Авар–Камили сабпну хъябкъю. Сеид к1ваан шад гъаши. «Сарун му гьаммус гъиди…Минди–тинди мушв’ан удуч1видарза…»
Сабсана сяаьт гъябгъюру. Сеидрин трубкайиан Камили гъадабгъурадар. «Наши гьаму гьяшти, гъюрза дупну гьамусра дяргъюри…»
Хъюлу удут1найи Сеидрин халаригъ гъяйи тилифун дубччвуру ва дишла гъилигуриз Авар–Камилин ччвур рябкъюру.
…
– Да…
– На какой автостанции находишься?
– Как на какой? Ставропольской…
– Не это я спрашиваю, я знаю что ты  в Ставрополе…
– Я нахожусь на автостанции куда прибыль Неоплан из Махачкалы…
– И это знаю…
– Ну так, к чему же тогда спрашиваешь?
– На какой автостанции находишься? На первой или второй?
– Откуда я знаю, здесь такого не написано.
– Значить на Центральной находишься… Садись в маршрутку 14-ю приезжай на Южную автостанцию. Жди там…
– Ааа… – Сеидриз фу-вуш пуз ккунди амиди трубка кт1убшву.

***

– Остановите, пожалуйста на южной автостанции…
– Туда еще далеко…
– …
– …
– Ну тогда, где это будет скажете?
– Хорошо. Я и так знал, что вы едите туда…
– Откуда узнали?
– По вашему физиономию…
– Неужели я такой, беспардонный?
– Ох вы, у вас слаженная речь, значит вы не из чучмеков?
– Если вы подразумеваете под этим словом тех, кто служить сатане, то я не из них; я тоже понял, почему вы так ненавидите религиозников…
– А откуда узнали?
– Вам от них достаточно проблем…
– Это точно…
– Вы много пострадали…
– Случайно вы не пророк Илия?
– А откуда знаете Илью?
– Оттуда, откуда вы узнали о страданиях…
– Значит…
– Вот, брат мой, южная автостанция, если что, я на этом маршруте, спроси, Борю…
– Очень приятно, Я Саид…

***

Диф гъя. Маршруткайиан эдеуриз учв ярквраъ айиганси гъабши. Ярхлаъси котеджсиб гъаранту ачмиш гъабши. Трасса машинари алабц1на. Гьамус мушвлан тинди фици улдуч1вуру. Светафор алдар, «зебра» ал. Сеид, «пешеходный переход» знак хьайишвахьна гъафи ва трассайиинди лик иливу. Т1илисим кайиганси, думу тинди улдуч1вбан бадали, вари машинар деркку ва фурс кадиси улдуч1ву. «Пагь, фициб порядок дарин, хъа махачкала вуйиш…».
Сеиддиз Авар–Камили зенг гъап1у…
– …
– Да вот вижу автостанцию…
– Жди там…
Сеидуллагьди суал тувайиз тилифун кт1убшву.



6. Объект

– …
– Да.
– Меня послал Камил. Поехали…
– Куда?
– На объект…
– …?
– На 144-ом автобусе…
…
К1ару бат1ри ликар алац1урайи… 12 мертебейин миржиб хулахьна хъуркьайиз аман адабт1уйи. «Гьамрари гьаму бат1рариъди фици ляхин ап1уру, я чви?..» –  Мягьямядгьяжжи вуш дарш Гьяжжимягьямяд вуш ччвур алирсирин кьяляхъди гъярайи Сеиддин мюгьталвал, мушвайишварин гьял рябкърурихъ, к1вахънивалихъинди хъабхънайи.
Мягьямадди Сеид, стройкайин кьюбпи мертебайизди, лабиринтарианзина адау, ва начальникдихьна гъахи.
Начальникди, узуз Мягьямад к1урзуз гъапимит1лан Сеидди инч1 ккадап1у. Дугъаз, Махачалайи чав гъилиху мягьямядар-аварарин «мугъара» к1ваин гъабхьи. Начальникдин кабинетдик гъилигган дустугъарин курилка кабинет ву. Мушваъ айи бат1ур, дарабгънайи кьумна, ниар хъат1агнайи йирси ккурттар! Хъа папрусарин кьат1арикан – ч1алра мак1ан! Хъюмру к1ару дап1найи цаларик – исламдин атрибутар!
…
– Облицовкйир ап1инай… кьиматар… 1200 манат саб куба цалариз тувурза…
Мушваъ, ари гашди айвуз, ип1ру йишв, дахъру йишв ккабалгархьа, ясана улупарзавуз… пубягъ гъядар!
– …давайте напишем договор, прежде чем приступить к работе… – теклиф дебкку «ккурттариан адахънайири».
– …ах так… ты грамотный…
– …
– …не нужны нам таких… Камил!.. как ты подбираешь нам кадры?!..
…
Хъчвухури хъюхъяр Сеид автостанцияйиккна гъафи.



7. «Форд» хъайи Мягья…

– …Мне нужен билет на Махачкалу…
– Отсюда не ходят… с центральной автостанции…
– А что делать… – билет гъадабгъури окошкайихъ дийигънайи Сеиддин мич кадабт1у гьял гъябкъю сари дугъаз, саб аьжви акцент, хъади гъапи.
– Цетралний тулку вечерум – 6 часуф, я сейчас паеду в Зеленукумск, паехали, а аттуда на «дербентский» паедиш, ты уже  думе…
– А сколько стоит билет?
– 360. Я вазму у тебя, как у земляка, тульку 200 рубил.
Сеидди дийигъну сац1иб фикир гъап1у: «Йирхьуб хьайиз йирхьуб сяаьт ами, узу гьап1ру? Гьамгъахъди Зеленокумскдизкьан гъягъидиза, дилинсинара йиз гъубшиш саб, заан к1ул шубудварж манатсана, ва ухди Махачкалайизра хъуркьдиза. Мугъан ужуб предложения ву гьаци ап1идиза».
– А точно вы знаете, что будет «дербентский»?
– Я там живу, как мене не знат?…
«Убедительный ответ» – чан чакна фикир ап1айизра му «землякди» гьерху:
– Ти какуй нация?
– Табасаран – учв табасаран жви вудишвман, ц1иб фурс кадиси жаваб туву Сеидди.
– Я аварец… Мягьямад завуд меня…
«Му фу бала гъабши, наанди гъушиш, «Мягьямад», да «Мягьямад», гьамрариз жара ччвур адарин дарш…»
Му ражари Сеиддиз я аьлхъюб я инч1 гъафундар, хъа – чан маш к1ару гъап1у.
– …садис автубус… –  Мягья…йи, хъади дуфну, Сеид, кьюрсана деънайи ихь газельсиб форд машиндиъ диту.
Му автостанцияйикк Мягья…йинсиб уччву ва ужуб машин ккадар.
Мугъан мидиз адмийир уч ап1ури сяаьткьан гъубшу.
…
Шубуб сяаьтдиланси Зеленокумскдиз хъуркьу. Жикъи йигъарра вуди вахтну хябяхъдихъинди гьава йивурайиси ву.
Жвиллиб хьтруган, форддиан эдеурайи Сеидди Мя…йихьна 500 дин к1аж туву. Дидкан кяляхъ 200 туву.
– Проезд сколько? – гьерху Сеидди.
– Ттиристу шидисят рубил, а я визял у тебя тулку ттиристу. Чем ни давулин?! – ц1иб хъжагъувалра кадиси гъапи Мягья…йи.
Сеидди чан ушв илч1ибкьу, ва келлейиз т1убар йивуз ттуч1ву.
…


8. Гъубччву келле

Автостанцияйин зализ гъюру ва Махачкалайиз билет ча к1уру.
– …нет билетов…
– А на проходящий?
– Только по прибитиии…
– Самый ближащий – Краснодар – Махачкала, ждите, будет через четыре часа.
– А «дербентский»?
– Это по не четным числам, сегодня, к сожалению, …
– …мне житель вашего города, маршрутник форда сказал, что…
– Мало ли чего скажет, он же оттуда пустым не приедет, вот таких как вы, наивных, эти ворюги и хапуги, обводят вокруг пальца…
Сеидуллагьди хъана келле гъубччву.
– Что делать?..
– Отходить автобус на Нефтекумск, хотите туда…
Сеидди билет гъадабгъдар, фицики, гьадму терефаризди гъябгъруб жараб алабхъур к1ури рякъюхъинди удуч1ву.
Гьар гъяру машинариз дугъу хилар заърайи, амма сарира дебккрадар… Магьа гьадму Нефтекумскдиз вуйиб гъафи ва гьадму дебккну эу.
«Милинсина Нефтекумскдиз думукьан рякъ адар, беле Ставрополин границайихъра хъа, гьадлинтина сарун Дагъустан ву, милицйири дебккубдиъ эуз рягьят хьибди. Пулра гъубшиш саб 50 манат…» Сеидди, «пакьар гъит1у келлейихьди» гьамцидарихъинди планар йит1уз гъитри айи.
…


9. Таксист Мя…мяд

…
«Вааа, милансина Нефтекумсдиз фукьан рягъ а! Му Буденовскза к1урубра арайиъ амики!»
…
– …сколько?
– 390…
– Не может быть! Из Ставрополя до Зеленокумска больше расстояние или из Зеленокумска сюда?
– Не важно, есть другие причины…например, дорожное покрытые…, вообще, мне некогда…
– Спасибо. А до границы поедете?
– Вы что, мой маршрут здесь заканчивается…
– Так далеко что ли туда?
– Километров 40…
– Ой-йо-йой, что я делаю!!!
– …
«Му фу бала гъабхьи, узу мушвайишв границайихъ хъа к1ури, сиягь ишривучв узу, келлебуш келлегюз … Мидихьна, хьц1урт1ан тувидарза к1урурин… Мич1ира гъабхьну, гьамус гьап1ру…»
Сеиддиз автовокзлиз гъягъюз ккун шулу – душвайишв хъябкьна.
«Рякъюхъна удуч1вну голосоватькьана ап1идиза, белки дагъустандин 05 машинар дерккур…».
…
Дийигъ, Сеид, дийигъ, хилар заъри 05-риз! Сарира дебккидарвуз! Беле гьякь гъабхьунвуз, ц1ибди кьиматнахъ ухди гъулаз гъягъидиза к1уруриз!
«Акв хьайишвахь дийигънашра дебккдарда…».
Сеиддин гъвалахьна таксист гъафи.
– Отвезти?
– Сколько?
– Куда?
– До пропускного пункта.
– 250.
– Дорого. Здесь же рядом это…
– Жди дешевого… – таксистди швякь иливу.
Сеидри келлейиъ «калькулятор» включить гъап1у:
«Махачкалайиан Ставрополиз 800 вуш, йиз гьамуст1анра гьадмукьан удубч1вура! Мици гъабхьиш, йишв’инна хъуркьайиз фукьан удубч1вур?».
Сеид хъана автостанцияйиккинди гъафи. Душвакк Затеречныйиз гъябгъюрайи Газель ккайи. Думу дидихьинди гъягъюрайиган, дуфну дугъан гъвалахъ саб «семёрка» дийибгъу ва улдариан ит1ибгъну к1ул:
– В Мяхячкалу едишь?
– Да.
– Поехали.
– Сколько стоит?
– За шессот довизу.
– Ну хорошо, поехали…
– Садис
– Ты же таксист…
– Делу такуе, дарагуй, как тебе завуд?
– Саид.
– Я Мягьямяд.
– Не может быть!
– Не вериш, паспурт пакажу.
– Не надо, аварец.
– Аткуда знаешь, чту я аварец?
– Неужели меня опять вокруг пальца обведут…
– Чту ти сказал?
– Меня обманывать хочешь?
– Клянусь алахом, я тебя до мяхячкалу довезу, брат! Я никагда не абманиваю, я взрослый мусурман! – Гъяра мурар: Сеидна чан келле, Мягьямядрин таксириъди, дагъустандин терефназди. – Я, Сеид, ранши рабутал в Табулске, патум папал в шарашку, честну рабутал и дасрушну асвабадился. Сдес все милиция маи кенти. На прапускнум пункте сейшас муй карифан. Ми зделаем так: я тебе там пасажу в другуй машину и без праблем поедиш в Мяхячкалу.
– А как это?
– Ун для пруверки астанувит машину, и скажеть ему тебе туже взяль. Чем аднаму ему ехат, в дваем веселей же. Малу чегу мужить бить в даруге, ну ти как памушник, ун рад будеть.
– Да, с товарищем, конечно, безопаснее ехать…
– Вут приехали. Ти аставайся в машине я пайду дагаварюс с ним…Деньги туже дай!
– Зачем?
– Ну ему наду давать…
– На…
…
– Пашли на ту стуруну пункта.
…
– Жди сдес.
– А ты куда?
– Там вигудние клиенти, вут тут милициунер тебе посадит в машину.
Сеид Мя…мядрин кьяляхъди гъягъюру.
– Хучиш, я ему при тебе скажу?
– Ладно, спасибо, иди раз уж…
Му ляхин Мя…мядри чав к1урубси албагну аш к1ури проверка ап1уз кади Сеид, дагъустандизди гъюрайи машинар проверка ап1урайи милицайихьинди гъюру ва гьерхру:
– Где мне стоять?
– Там… – хил хъап1ну Мя…мядри улупишвахь дийигъ гъапи.
– Спосибо! – дупну Сеид пунктнан дагъустанди терефназди саб кафесибдин багахь дийигъу.
Му чан гьаци дийигъна, амма сарира му машиндиъ итрадар.
«Белки сабан Махачкалайиз гъябгъруб алабхънадаршул…» – к1ури дугъу учв ккарцурайи.
Саб гьац1 сяаьтдиланси «Икарус» гъафи, Сеиддин гъвалахъ дебку ва шофери гьерху:
– Куда?
– В Махачкалу…
– Садись…
«Гьамдири дарш, милица халуриз, саб лековойдиъ итнийиш гьап1рийихъа» – Сеиддиз рягьят кади гъягъюз ккун гъабхьнийи, хъа сабдигъянра дарди гъядяхъяйиз гьамдиъди вушра баладар, дупну учв ккаарцу.
Ич1и йишв’ин деуз гъярайир дерккну шофери дугъаз пул ча гъапи.
– Проезд оплати?
– Какой проезд?
– До Махачкалы.
– А милиционер тебя ничего не говорил?
– А что он мне должен говорить?
– Ну чтобы меня бесплатно довез…
– Еще чего… оплати проезд!
– Я уже оплатил…
– Кому?
– Милиционеру…
– Иди к нему он тебя довезет…
– А почему тогда вы мне остановили?
– Выйди, выйди…
Автобус дебккну, Сеид ут1уркку. Му гьамлинтина хъана милицайихьна гъушу.
– Он выгнал меня… –  аьрз гъап1у дугъу.
– Иди стой там! – милицайи Сеид хъана кафейин улихьинди гьау.
«Агь яв хал ккадабхърияв дагъустандиъ адаршра му Мягьямядар йиз кьялхъян хътакдардар, гьап1дик1ан яраби Адаш. Хил алдабгъ, Адаш, узлан, люкьян ап1баз, адат1найирихьан аьгь ап1уз шуладарзухьан…»
Чара имдрур душну дийигъу.
Машинар дерккдар… Гьац1 сяаьтдиланси сабсана автобус гъюру ва Сеидрин гъвалахъ дебккру.
– …
– …
– …ничего не знаю, оплати проезд!
– …
– …
«Гьамус гьамдианра удуч1видик1ана? Мушваъ узу ужуйи т1ублан дап1на Мягьягьягьягьядяйи».
– 450 – это дорого…
– … выходи, выходи…
…
Илив мид’ин вакзиликкан Анардин хулаз гъяйиз таксийиз туву 200, фукьан удубч1вура? Гьеле мушвак кап1радархьа, даъраху йишв, рякъяриъ алахьу аьзиятарна аьссивалар…
Беле гьякь гъабхьну, увуз, к1ул алдрубдиз... 5 сяаьтна 800 манат к1югъял гъап1урин 12 сяаьтна 2000 манат… – кьискьисрин кьюбди гъябгъюр, ваъ – йиц1убди.



19. Квартира


Гьай, Сеид, Сеид, уву фукьан пулиан улар ит1игънайи велед вува… Гьубк1ну ип1уз-алабхьуз ужуб а, хъана му, Зарифлина Сейбатди фукьан к1урушра, сикин гъузбягъ гъядар. Ялгъузди, иццурайи хпир гъулаъ дитну, учв гьамшвариъ, ярхи пулар гъазанмиш ап1урза к1ури, кепкиз тюфенг йивури а. Мягьячгъалйирин кючйиригъ гъябхъну, гъилицнаци гьап1урза к1урак1ана чав!

«Узуз дици гьаз к1урачва? К1урушра сац1иб кайибси йипай сарун»

Хъа гьаци дарин? Кур улиз рябкъюрайиб дарпири шулин? Варидарин хияларра увкан, тямягькар, гьаци ву. Уву Заанурихъ хъайир вуза к1ураш, фйир ап1урава?! Нашиячв думу Заанур Иса? Гьаму увусир рихшандчи терг дарап1ди, гьап1ра Дугъу, имбударизра ассар шлуганси!
«Эй, эй мялумсуз мял’уьм, малкамут уву йиз айит1 уч1внана узкан гьаци пуз? Саб гъапиб йиз хпир иццурадариз, возростнан переходной периоддин амк1 улдубзувалар шули аьдат ву – му саб. Кьюб к1урубсана, варидари фу гъапишра, гъап1ишра, узуз ккунибси ваъ, хъа гъябгъюрайибси уьмур чан гъябгъиди. Узу кючйиригъ гъяхънадарза я гъилицнацвал ап1урадарза. Анарихъди саб хулаъ аза. Кепкиз тюфенгра йивурадарза. Гьудрубк1руган, сац1иб кьяняаьт ап1бакк ккубкьру. Гьубк1ну ип1уз–алабхьуз ужуб айиш узу мици хьидайза. Дидихьна, швнубан аварья дубхьнайи нива рас дап1ну ккундарин, ясана гьацибсибдиз сакьюдар кепккер гъазанмиш ап1уб аьйибнан ляхин вуйин-хъа? Сабан, Заанур Исайикан гаф пубан бадали, Думу Фуж вуш, аьгъю ап1ин, хъасин яв Дугъаз тувру приказар тувдива. Ясана, ап1руб, жарариз ассар хьахъди ап1урин шулин?»
…
Чануьлин кьац1 абгури хъана биржайиккна дуфнайи Сеидуллагьдин ибахъ гьамци к1ури хът1абхьу:
– Электрик кто?
– Я! – Гъапи дугъу, ляхин ккунди, чич1арси илт1ишнайидаригъян, гьерхрайириз.
– Пойдем…
– Куда?
– Квартиру тук привести…
– Квартира где находится?
– На Ленина…
– Поехали...
– Туда нидалеку, на автубус деньги не испуртим…
– На моей поедим…
– У тибе масина?
– Своя рабочая нива…
– Как тебе завуд?
– …
…
– А у меня почему не спрашиваеш как мене звуд?
– А я знаю как вас звать?
– Как?
– Мягьямяд!
– Тучнуууу! Аткуда знаеш?
– Да так, по интонации…
– Интунация шту?
– Ну как тебя объяснит, по опыту, так сказать...
– Всу равну не пунил – Биржайиккан му бали чан ляхин ап1уз Сеид хъади гъурху.
…
– Вут, он будит вашу квартиру тук делат… – Мягьямядди Сеид квартирайин эйсийин хилиз тувну, учв удуч1вну гъушу.
…
– Эй, Магомед, кто мне должен оплатит после завершения работ?
– Как кту, хузаин…
– А хозяин кто?
– Это моя квартира – Хулаз дуфну ляхнарилан ул илбицбалан кьяляхъ, гьамцдар гафарихъан Сеиддихьинди жара жви илт1ик1у.
Мягьямад гъушу.
– Сколько будет стоит твая работа?
– Не могу сказать, пока не завершив работы.
– Ну примерно, сколько?
– Это будет зависит от того, что будете от меня требовать, и сколько работ выполню. Примерно штрабление одного метра стены – 200 рублей, установка выключателя или розетки, 500–700 рублей.
– Хорошо, Магомед.
– А ты откуда знаешь мое имя.
– Догадался…Надо быть чуть понаблюдательней над вашими выражениями.
Му Мягьямяд–Хозяиндин квартирайиъ я гьич саб розетка, я саб лампочка либхурадар, рудрарси шунурар цаларикансина кирхна. А жилирна хпир чиб–чпигъ гъярхьну, наан фу ккибхруш, наан фу кивруш илигну. Хъа Сеидуллагь а дурари улупишварик рангнан кьалмиинди лишнар гагь каъри, гагь ктуршвури. Чпин ч1алниинди хпирикди дулхну жилир удуч1ну гъушу. Квартирайиъ ялгъузди Сеидна дугъан хпир гъузу.
…
Пагь Сеиддиз мурарин хулаъ гъяркъю аьламатар…
Дурарикан ихтилат жараган, хъа сабан ихь улихь жара меселйир дийигънайихь.
Ярхибдиин жикъиб, Сеидди вари ляхнар ургуд йигъан дап1ну ккудубк1у.
…
– Я свою работу выполнил Магомед, вот отчет, на расход денег которых ты дал мне купит необходимое и расчет выполненных работ.
– Скулка вишла?
– 28 тысяч за проводку и замену электричества и 13 тысяч на работы в кухне.
– Дай  тваю бумага.
– На.
– Я пагаварю с Мягьямадум.
– Когда прийти за расчетом?
– В слидущей нидела…
– Хорошо.

***

– …
– Ну вот, я пришел, Магомед за деньгами.
– Какими дингами?
– Как какими, за выполненные для тебя работы.
– Я Мягьямада ни нашел, ун в кумандирувку ушел, кагда придут я тибе пазвану.
– Хорошо.

***

Мягьямаддиз Сеидуллагь, рябкъюрайи гьялариан зат мидарди к1ваълан гъушну…
Дугъу чав Мя…йиз зенгар ап1уру. Гьар ражари «командировкайиан гъафундар, гъяркъюндарзуз», –  к1ури жикъи жавабар дап1айин дишла хъябкьру.
Ахирки Сеид хябяхъдин вахтна дугъан хулаз гъягъюру.
– …
– Зачим пришул?
– Не знаешь?
– Пака с Мягьямадумм не пагавару я тебе динги ни дам…
– Что ты водишь меня за нос. Сейчас же рассчитывайся… Пока денег не дашь, из твоего дома не уйду…
Сеид гужназ дурарин хулаъ гъузу…
Шубуб сяаьт улдубч1вбалан кьяляхъ, Командировкайиъ айи гьадму Мягьямяд к1улиъ ади, миржир жигьил баяр Сеиддин к1ул’инна гъафи, ва сар гужлири дидисну мухриан думу за ккюрхю ва…
– Шту хучиш?
– Расчет за выполненные работы…
– Шту делал?
– Всю квартиру электрифицировал…
– Ти мужиш сказат как наду?
– Могу, пусть Магомед деньги даёт…
– Пят тысяш хватит?
– 28 за электричество и 13 за кухню он должен.
– Мягьямад, отдай этому машенику пят тысяш… если не сагласицца, я ему пакажу…
– Сорок одну тысяч вы должны…
– Не ппанимаеш, и пят тысяш тебе много! – Сеидуллагь, гьатмундарин кюмекниинди урч1арихъна хъч1юхюри духну йивну йирфариъ кьусум, коридордиккинди аларжву, –  иди вун атсуда машеник… ешё раз суда придеш, зарежим…
Гьамусдихъантинакьана Сеидуллагьди Мягьямадарин хат1 дубгъуйк1ан яраб! Му гьап1рур ву мицир, улубкьрубдикан дарс даршлур, алабхъруб к1ваъ гъидрибтрур, к1уруб дарап1рур!





20. Меликс– Гин


Ляхин ап1ури Сеидуллагьдин сар Кусар райондин Гин гъул’ан вуйи, учвсур балихъди йиц1ишубудпи йигъ вуйи. Чиб–чпи аьгъю хьуз, хасиятар дургъуз гьамукьан вахт ч1яаьн сарун. Дугъан ччвур Мелик вуйи, хъа Сеидди «с» гьярфсана хъап1уйи, ва дугъаз гьаци бегелмишра вуйи.
– Меликс, я, начальством обещанного аванса на Новый год, ждать не могу. Если сегодня утром, в крайнем случае к 10 часам на южную автостанцию не попаду, то не смогу попасть на маршрутку, которая отъезжает из Дербентской автостанции в 12 часов.
– Ты же сказал, что если денег не будет, то домой не поеду?
– Я сказал: если материал привезут не поеду. Вот, материал не привезли… приеду второго января.
– А если аванс принесут твою долю взять?
– Да! Пока!

***

…
– Привет, Меликс!
– Валейкум салам! Ну как отдохнул дома?
– Более менее! Вообще-то, я домой не для отдыха еду! Когда я работаю – вот мой отдых!
– А зачем поехал?
– Увидеть мою семью, дат наставление, учить других, учиться самому…
– А я 31 и первого числа работал.
– Что делал?
– Сверлил отверстие в бетоне, поставил к основаниям арок для крепление угольники и забил арматурами…
– Сколько штук?
– 16.
– Сварку сделал?
– Нет.
– Я, еще, отрезал не правильно закрепленный конец арки.
– Как мне прораб показал, так и варил, здесь моей вины нет…
– За эти работы на новый год я взял у директора 1000 рублей.
– А где мой аванс?
– Они деньги не привезли…
– Я пошел варит, то что ты приготовил…
– Чай попью и к твоему завершению приду…
– Давай, Меликс, давай…
…
***
…
– Сегодня четвертое число, Меликс, а твой обещалкин Маг–Прораб положенный по договору аванс не принес.
– Сколько можно сказать этому дураку! У меня терпение не хватает!
– Я твоего прораба с первого раза раскусил, что он темный человек. Вот придет хозяин, и я у него сразу денег возьму.
– Да он тоже такой! Нас они хотят кинут!
– Наби, не такой! Он серьёзный хозяйственник. Вот у него работают на разборе цвет металла рабочие и каждый день им к концу рабочего дня платить заработанные.
– Я никому не хочу верит, все врут!
– Вот увидишь…
…
– …
– Рукавицы снять не обязательно… за рукав поздороваться достаточно… Как у вас дела?
– Наби, –  начал Саид с ходу, как будто ждал этого вопроса, –  дела плохи…
– В чем дело?
– Меликс–Гин и Маг–Прораб большие друзья…
– Хорошо же!
– Нет, плохо!
– Как?
– Меликсу он каждый день обещает аванс принести…
– Вам деньги нужны? Он мне ничего не сказал… Сколько?
– Нууу, сколько сможете…
– Правда говоря, до 11 января с средствами туговато…
– Хотя бы по 10 штук…
– Пойдемте в кабинет…
– Вот спасибо, Наби, вы настоящий хозяин. Мне нравится ваше отношение к нам…
Наби гъушу. Мелик мюгьтал духьну Сеидрихьинди лигури дийигъу.
– Видишь, Меликс, я за несколько секунд твой вопрос решил, а ты и твой друг Маг–Прораб ходите вокруг да около, обманывая друг друга.
– Я увижу его, в лицо ему скажу…
– А раньше в куда говорил?
Сеидди к1уруганси, Меликс–Гин гъяялхъю.
Сеидди чахьна туву аванс чазна Меликдиз сабси пай гъапйнийи.
…
***

Меликди Сеидуллагьдин хасият фициб вуш ухди гъудубгъу ва чаз гьаддикан мянфяаьт ктабгъурза к1ури хъюгъю. Сеиддиз дидкан хабаркьан адайи. Дугъаз гьич саринра хасиятар аьгъяди ккундайи. Дугъан хиял вуйи вари адмийир чавстар духьну ккуниб. Ва, эгер вари чавстар вуш, значит, дурарихьна вуйи янашмиш’валра чахьнасиб вуйи.
…
– Дай мне, Саид, 5000 рублей.
– Зачем?
– Я должен одному. Хочу отправить ему.
– Не видишь у моей машины задний мост разбить…
– Ты же сейчас на рынок не идёшь?
– Это лишний вопрос. Ты хочешь совсем уйти отсюда, потом где найду тебя.
– Я никуда не убегу!
– А я никому не доверяю!
– Такой жадный…
– Пошли на обед, – Меликдин ниятар ачухъ гъап1у Сеидди дугъан ччвуркьана дибрисди гъапи.
– Я в город пойду…
Сеид, багахь хьайи магазиндиз душну, гъадабгъну «Биг Ланч» гьадиинди лисундин ч1ев алдап1у.
Сеидуллагьдихьан Меликди чакан ккун гъап1у пул тутрувди гъибтуз гъабхьундайи. Тувнийи дугъу дугъахьна чануб пай авансра.
…
Йиц1уд агъзур манат хилиъ убкьу Малик, хъа йигъан гвач1инра дубхьну, мегьел ачмиш духьнадайи.
Гьар Сеидди телефон ап1убкьан, гьамус–хъа, гьамус–хъа к1ури, ляхниз гъюрадайи.
Сеидуллагьди, дугъаз дилигди, 25 метркьан ярхи швеллерин гъирагъдихъ, гъуйин к1урна хъивбан бадали, сарна сарди, читин гьялнаъди, хат1алуди, т1урнихъди сабси рукьар карсу. Хъасин гергмиди дап1найи тагъдик рейккйир карсу…
Саб суткайилан ляхниинна гъафи Меликрикан Сеиддиз хъял гъафи.
Ляхниинна гъафирра, зигури папрус, даахнадарза, к1ул иццурайиз к1ури, юк1в хъади рейкайиъ саб саморезкьана абшвундайи… Дурари зурба ангарсиб ап1урайи.
…
– Меликс, почему ты меня обманул?
– Когда?
– Вчера!
– Как?
– Ты сказал, что пойдешь на обед в город, а на работу не явился!
– Что ты со мной таким тоном разговариваешь?! Кто тебя работу нашел? Меня ты за это хоть отблагодарил?
– Ааа, вот оно что, значит твоя благодарность стоит пять тысяч?! Я теперь понял, почему у меня деньги выпрашивал…
– Я не такой как ты думаешь…
– Меликс–Гин, иди сюда! –  Сеидди дугъаз учв хътарди сабпи январи гъап1у ляхин улупурайи.
– Сколько дырок сверлил, говоришь?
– 16.
– Я кто?
– Сварщик.
– Чья обязанность дырки сверлить?
– Моя.
– Из–за того, что ты свою обязанность выполнил с меня тысячу рублей взял, а я сколько работы без тебя выполнил?
– Тебя же 31 и 1-го не было!
– А ты был?
– Да, я и вчера был и вот, сегодня!
– Не прикидывайся! С тебя я удержу семь тысяч рублей!
– Ты мне должен, за то, что я тебя работу нашел и нанял!
– Ты мой помощник? Я с тобой равно делю зарплату, а должен был 30% от заработка сварщика!
– Эй, ты не понимаешь! Если бы ни я, ты ни копейки не получал бы… где твоя мне благодарность. Спасибо скажи, что я тебя помогаю. Вот Наби, он никому не помогает, он дал работу и в конце дает деньги сколько он хочет, а не рабочий. Я должен за твою работу, давать тебя денег, сколько я почитаю нужным. Не согласен, уходи, я другого сварщика найду! Дурак! Когда им добро делают, не понимают!
Сеидуллагьдиз Мелик гьак1айди улхурайиб рябкъюру ва гьерхру:
– Меликс, кто ты?
– Не важно кто я, я нашел на бирже эту работу…

Магьа улубкьигант1ан адмийин хасият аьгъю ап1уз даршули.
«Чиб–чпи аьгъю хьуз, хасиятар дургъуз гьамукьан вахт ч1яаьн сарун». – гьич ч1яаьн дар…
Гьамдиинди Меликрин аьмалдарвалар ккудук1надар гьа, дустар. Дугъу, Сеидуллагьдикан хъа гьап1ри гъахьнуш аьгъяйчвуз, ляхин дарап1ди папрусариинна къулгунариин эллешмиш духьну, гъудган ап1балан кьяляхъ – папрус, папрусин кьяляхъ – гъудган, гьаци, йигъан мусурмнарин хьубан гъудган вуш, мугъан йигъан миржибан гъабхьи!
Ляхин ап1рувахт кьюб сяаь, гъудгниз – йиц1икьюб сяаьт. Мукубч1ван хъял гьамцибган Сеиддик – чав рихшанд ап1руган. Ляхинра – хъц1ухури! Пагь яда, фукьан изи–мизи адабгъу инсан дайинхъа! Ужувлар ишричаз, касдин бализ!

Фукьан уьмрар вуш, гьадмукьан хасиятарра ву.
Сеидуллагь гьич гъавриъ шуладайи му инсанарин. Дугъан мурариз вуйи лигуб, зиълан лигурайисиб вуйи. Яни дугъу чавра инсан вуди гьисаб ап1урайи, хъа дурарихьна вуйи хасият дугъан варидаринсиб дайи.
Яшайишна дуланажагъ дугъанра, адмийирин айит1 гужназ ич1игнайи ч1уру ниятариинди гъябгъюрайи. Хъа чан фикрариинди думу учв дюз ва гьякьлу дюньяйиъ яшамиш шулайиганси улупуйи. Гьамдиъ айи дугъан, му дюньяйиин яшамиш хьуз аьгъдрувалин зяифвал.
2010.