ОарцагI вала, Везан Даьла

          ОАРЦАГI ВАЛА, ВЕЗАН ДАЬЛА - КАВКАЗХОШТА ТIАОТТАДАЬЧОА ТЕШ               

                Харцо – дега тIа  бижа ша ба,
                бакъдар из ша бошабу малх ба.
                Коазой I. Яхь.*

Массаболча яздархой, оазархой оамал я шоаш дувцар чIоагIде деррига Iалам оарцагI доаххаш, цунца шоай ийлаш бувзам беш. Коазой Iийса а вода цу наькъа тIа гIолла, Къилбаседа Кавказа тIадаьржача Iазапа тешал де увттаю цо сигле, малх, лаьтта, лоамаш, фордаш, хиш...

Холста меттел – сигле, анаюхе.
Басар - цIе, цIий ма дий цIе!
Сиглен дIоахал хьалхьакхар сурташхочо –
Тов санна йоагаш латт мехка чов.

ТIадамаш Iолег Iаьржача лаьтта.
Iаьржа Iатташ юс кIайча лай тIа.
Бийса ярга сатесаш я адамле,
Тхьовса дагахь, шеддар дицдале.**

  Бийсано сатем ба-м безар... Даьра цо из лурьг-м бац, къамашта шеддар дицде аьттув хурьг-м бац... Бийсана-дийнахь сатем боацаш лелаш йоа Iаьдала гIаьра тоабаш, вай – кавказхой, ординьгаш хьалха а йолаш, аькхаш Iодиллача апарах гIола чухьелхарьг я даьгара-наьнагара воI ваккха, бераш да-нана доацаш дита, вежарий воша воацаш бита, йижарий-истий дегаш чхаппе Iотеда...

Фуд хьогI оазархочо дувцар? Фу сигленаш я уж тов санна йогаш латтараш? Мичад цIий бахьане Iаьржаденна лаьтта?!.. Iочухьажа бехача даь-наьна кер чу, из ба шоана тов санна лоттабена латташ. БIарьгашца ма хьажа, лерьгашца ма дувгIа ла: хьаделла шоай синой-дегай бIарьгаш, лерьгаш. Дай-ноаной синош дегIацара дIакъасталца «тов санна доагаш» латтаргда цар дегаш. Iаьдала чоалтачий а кавказхой а къизало, тийшабелхо, яькхалено, оакхало Iаьрждеш латта вай нана-лаьттильг бIаьшерашка Iоиха доттаденеча, Iоухаш доталуш латтача цIийво... 

Iийсай воI – Изновр, вийна Iовиллав. Тхьамадий доттагIчун - са нокъостий, ГIазд-наькъана Мухьмада воI - ИбрахIим, воадаваь, воаваь дIа ма ваьккхав, Iаьржа къизало дIа ма кхаьллав. «Iоажал тоабо», кавказхой пхьарий ординьго цар къонгий лараш коара дIамайояьй, гIара-оаза цIеннаяь Iохьода маяьй.

Массадолчоа «Вац!» яха къиза дош мара дита дац царна Iаьдало. Iуйре-сайре, ди-бийса уж боацаш ма йоагIа, уж гуча ца боалаш дIа ма йода. КIираш-бетташ, шераш-мураш дIа ма ух уж боацаш, уж биц ца беш, гIане духьал ухаш, цар леладаьр-дийцар дагаухаш.
 
Маьржа-яI, хьа, Iоажало воI хьалхаваьккхача наьна дог... ма боарам боаца гIайгIа чуйоссаяьй хьон иманацара къаьстача моастагIаш!..

Маьржа-яI, хьа, дIадолла виIий дакъа доацаш йиссача наьна... ма бIагIар-бала чубоссабир саувзархош хьа дегчу!..

Цар ноаной Рая, Мадина, уж санна кхыбоа эзараш-эзараш Къилбаседа Кавказера ноаной цкъа шийла ша санна гIорадеча, тIаккха яьннача цIеро санна доагадеча шоай дегаьшта Iаьржа делла багIа. Цар бIарьга кIоаргленашка бала чубижаб, елакъежарах гIайгIа хьаьрчай. Саготанах байдача, балийво лоацаш, шоай дехача синошца гIийла узам-белхам беш дIабагIаш ба-кх уж:

Вай синоех – синпхьаьнаш хетта,
Вай цIийх – цIийпхаьнаш хетта,
Вай дегашца – дега гарт этта
Вай керахьа баьдараш,
Вай тIарех бакхараш,
Вай кара баьдараш,
Вай мархIабаьхкараш,
Ба шоана
Тахан Наьна-Лаьттан
Керахьа бийша бадараш!***

Ишта лелаш я-кх моастагIий карара йоагIа Iаьржа Iоажал! Из Iоажал хьайра вай дIайолаяьяц, вайна соцалургьяц. Дала ейтача Iоажала иман-сатохам мара кхы духьал даккха хIама дац... Iоажало наьха синош дIакхьахара Дала Iооттаяь дукха кIийленаш я: къоанал, лазар, хатар, латар-тохар, иззамо кхыдоа бахьанаш. ДIадолла дакъа долаш, тIехьа сагIа дала йиш йоалаш, лаха езе чIир леха аьттув болаш да уж бахьанаш.

Цхьабакъда, хьогара ков а даькха, хьа хьакъах а вакхаш, хьона доал а тIакхелла, низаца тIавенна Даьлах ваьнна лелача моастагIо даьчо хала да-кх садетта. Бехк-гуннахь доацаш нах кхестабеш, царна етташ, Iетташ, набахта чукхувсаш, боабеш, дIадола дакъа доацаш дай-ноаной буташ. Цудухь бехаш ба-кх къамаш моастагIачоа Даьлера бекхам...

Оарц дала!
Бакълувшвар
Бакъ ва ала.
Харцо ювцар
Харц ва ала.
ГIаьра герзаш
Совца ала.
ЦIий Iомехко
Дезац ала.
Машар беха,
Машар беза,
Машар хьабе!
Арадала,
Шоаш шоашта оарца дала!
Оарца дала!****

Фаьрьгхой Хьамзат

Лайчил бетта 2012-ча ш. яздаьд,
тушол бетта 2018-ча ш. тоадаьд.

* Коазой Iийса. Яхь. Назрань, изд. «Кеп», 2013, оагIув 150
** Коазой I. ЦIе тетрадь, изд-во «Пилигрим», Назрань, 2012, Этюд, оагIув 9. Цу оазара аз эрсий меттал таржам даьд.

Синь небосклона – художнику холст.
По своду, наотмашь, он кистью проводит.
Краска - красна, но и кровь – багрянец.
Рану народа в небе возжёг живописец.

Алые капли упали на черную землю.
Черные пятна остались на белом снегу.
Люди жаждут в черную ночь провалиться,
Дабы уснуть и от горечи жизни забыться.

*** Коазой I. ГIалгIай, 2 : 486
**** Яхь. Оарца дала, оагIув 200

Сурт диллар Галаева Зарема я, «Яхь» цIи йола дешарьгий сурташхо. Цу сурта юхе, аьрда оагIорах латт Iийсай лоаца оазар:

Виц ма ле.
Сих ма ле.
Хьо ма лела
Дог ийше.
ДегIа кадайл
Iоамайе.
Болат санна
дог чIоагIде.
Дала аьттув
беннача метте -
дегалаттар
кхоачашде.
(оагIув 142)

ДЕШЛОРЬГ

Адамле - общество, человечество
Анаюхе – горизонт
Апар - русло
Гарт – ритм
Кавказхо - кавказец
Лайчил бутт – ноябрь
Оазар - стихотворение
Оазархо - поэт
Оакхал – донос
Пхьарий ординьг – стая псов (от пхьу – пес)
Саувзархо - изувер, мучитель, истязатель.
Сурташхо - художник, живописец
Тушол бутт - апрель
Хьакъ - результат труда
Чоалтач - палач
Iалам – природа; другое устаревшее название – буни