1. 6. Прикладной характер социологии и две взаимои

1.6. Прыкладной характар сацыялогіі і дзве ўзаемавыключальныя задачы, якія яна можа вырашаць.

У грамадстве, у яго культуры не прыжываюцца віды дзейнасці, якія не працуюць на чые-небудзь інтарэсы, што з пункту гледжання носьбітаў гэтых інтарэсаў з'яўляецца «карысцю» па-за залежнасці ад таго, ці справядлівыя гэтыя інтарэсы або дрэнныя. Гэта сцвярджэнне тычыцца як карыснага эфекту, які атрымліваецца кім-то індывідуальна, так і карыснага эфекту атрымліваецца карпаратыўна тымі ці іншымі сацыяльнымі групамі. Пры гэтым атрымальнікі карыснага эфекту могуць быць як членамі гэтага грамадства, так і прадстаўнікамі знешніх па адносінах да яго сацыяльных і іншых этычных сістэм.
Сказанае тычыцца і ўсёй навукова-даследчай дзейнасці, што ажыццяўляецца на прафесійнай аснове: калі якая-небудзь галіна навукі існуе ў грамадстве, а тым больш, калі яна — неад'емны складнік яго культуры, то значыць, што «гэта каму-небудзь трэба».
Тое ж тычыцца і лженаук: калі яны квітнеюць, то гэта таксама «каму-небудзь трэба». Дакладна гэтак жа і ў падаўленні якіх-небудзь напрамкаў навукова-даследчай дзейнасці аб'ектыўна (г. зн. па-за залежнасці ад дэкларацый) выяўляецца чыя-то зацікаўленасць у прыпынку даследаванняў на гэтых кірунках і ў распаўсюдзе ў грамадстве ведаў пэўнага характару, не сумяшчальных з забароненымі даследаваннямі і іх рэальна дасягнутымі або патэнцыяльнымі вынікамі.
--------
Адзін з варыянтаў таго, што на працягу ўсёй гісторыі многімі iндiвiдамi разумеецца пад «карысным эфектам», — выказаў Кот Матроскін у мультфільме цыкла «Пра Прастаквашына», промурлыкав: «Сумесны праца для Маёй карысці — яна аб'ядноўвае...»(*).
Па сутнасці гэта прыводзіць к пытанням:
- У чым сутнасць паразітызму?
- Ў праве ці якой-небудзь індывід або сацыяльная група паразітаваць на працы і жыцці іншых людзей?
Гісторыя і бягучая палітыка ўсіх цывілізаваных таварыстваў паказваюць, што многія людзі нясуць у сабе альбо ўсвядомленую перакананасць у сваім праве паразітаваць на працы і жыцця іншых, альбо інфармацыйна-алгарытмічны змест на несвядомых узроўняў іх псіхікі такi, што яны паразітуюць на працы і жыцці іншых людзей, не ўсведамляючы гэтага, альбо гатовыя пачаць паразітаваць, калі да таго прадставіцца магчымасць і складуцца абставіны якія выклікаюць прыхільнасць да гэтага.
Зразумела, што тыя, хто атрымаў поспех у гэтым, бессаромна і бессумленна зацікаўлены ў падтрыманні ўстойлівасці такога рэжыму арганізацыі жыцця грамадства, пры якім большасць «ишачит»(**) на пануючае над большасцю меншасць. У самай прымітыўным варыянце такі рэжым жыцця грамадства забяспечваецца грубай сілай, принуждающей «ишачить» на паноў, і рэкламай боязі перад ужываннем грубай сілы. Аднак «сіла ломіць сілу», з прычыны чаго, як неаднаразова паказвала гісторыя аголена рабаўладальніцкіх грамадстваў, спадары-рабаўладальнікі адной культуры, патрапіўшы ў палон, станавіліся рабамі ў культуры пераможцаў; альбо ўспыхвалі масавыя паўстання рабоў, у ходзе якіх многія спадары-рабаўладальнікі пазбаўляліся і багацця, і жыцця, а само рабаўладальніцкае грамадства аказваўлася на мяжы катастрофы культуры (паўстанне Спартака ў старажытным Рыме, у наступныя часы феадалізму сялянскія вайны: Жакерия — у Францыі, на Русі — пад кіраўніцтвам І. І. Балотнікава, С. Т. Разіна, Е. І. Пугачова — таму прыклады).

* У той серыі, у якой усе прыехалі ў Прастаквашына сустракаць Новы год, але машына, на якой ехалі Дзядзька Фёдар і яго тата, засела ў снезе, і яе прыйшлося выцягваць ўсім персанажам мультфільма, у тым ліку і Кату Матроскину. У ходзе гэтай працы Кот Матроскін памірыўся з Сабакам Шарыкам, а потым, ужо дома — у цяпле, пракурняўл гэтую фразу.
** У дадзеным выпадку простонародно-грубаваты афарызм «ішачыць»,
які адбываецца ад слова «ішак» (г. зн. асёл) дакладней, чым «паліткарэктная» лексіка, паколькі перадае не толькі сэнс «шмат і амаль бясплатна працаваць», але і паказвае на тое, што «працадаўца» ставіцца да дзеячаў, як да працоўнах быдла-жывёл, нават горш.

Таму паразітам, якія дабіліся так ці інакш панавання над грамадствам, заўсёды хацелася больш надзейных і бяспечных сродкаў ажыццяўлення паразітызму на працы стаўшай падуладнай яму большасці. У ідэале для іх было б рэалізаваць у дачыненні да падуладнай большасці прынцып, выражаны ў шырока вядомай прымаўцы «праца дурня любіць, і дурань працы рады»: у ёй выявілася не толькі лянота не жадаючых працаваць «разумнікаў», схільных да паразітызму, якім аднак не дасталося месца ў кармушкі; але і сабатаж працаўнікамі прымусовых дзеянняў дзеля чужых інтарэсы, якiя здольны задаволіць іх ўласныя інтарэсы толькі па мінімуму рэшткавага прынцыпу.
І адпаведна сацыялогія можа вырашаць адну з двух задач.
Першая задача: Як у інтарэсах таго ці іншага паразітычнай меншасці — у дачыненні да астатняга грамадства — эфектыўна ажыццявіць рабаўласнасьць — лепш за ўсё з мінімумам гвалту на аснове ўвасаблення ў жыцце прынцыпу «праца дурня любіць, і дурань працы рады»?
Другая задача, якую можа вырашыць сацыялогія, але якасна іншая па сваёй маральнай матывацыі і шмат у чым па змесце, складаецца ў тым: Як ліквідаваць сістэмна арганізаваны паразітызм тых ці іншых меншасцяў на працы і жыцця большасці, каб у пераемнасцях пакаленняў усе людзі жылі свабодна, і схільнасць да паразітызму нават аднаасобна-iмгненнаму (а не тое, што да сістэмна арганізаванага) было нi як не адлюстраванне ў новых пакаленнях?
У савецкім мінулым гэтую «заточанасць» сацыялагічнах ведаў пад рашэнне адзiнай з двух агучаных задач называлі «партыйнасцю ў навуцы» і «класавым характарам навукі», што мела на ўвазе абслугоўванне сацыялагічнай навукай класавых
інтарэсаў працоўных класаў небудзь інтарэсаў эксплуататарскай класаў, якія паразітуюць на класах працоўных: альбо — альбо. Спробы пабудаваць нейкай нібыта «аб'ектыўнай сацыялогіi», якая павінна быць нібыта абыякавай да фактычнага
аб'ектыўнага адрозьненья двух агучаных задач, рэальна ўпісваюцца, як мінімум па змаўчанні, у пабудову адной з разнавіднасцяў сацыялогіі прыгнёту; а як максімум —
з'яўляюцца цынізмам і вераломствам, якія праводзяць у жыццё сацыялогію прыгнёту.
У рэчаіснасці ж аб'ектыўнасць сацыялогіі выяўляецца не ў замоўчванні двух названых узаемавыключальных задач у спробе адыходу ад маральна-этычнага выбару працаваць на адну з іх, а ў прамым ўказанні на абедзве гэтыя задачы і на сродкі рашэння кожнай з іх, якія маюцца ў культуры грамадства або могуць з'явіцца ў яго палітычнай практыцы і стаць потым здабыткам яго культуры. А вось што тычыцца выбару і вернасці (асабістай адданасці індывіда) адной з двух узаемавыключальных частак адзiнай задачы сацыялогіі як сэнсу жыцця — гэта справа кожнага, каму становіцца пра іх вядома...
--------
У любым з двух варыянтаў арыентацыі сацыялогіі яна аказваецца прыкладной па сваёй сутнасці навукай, з якой вынікае:
- альбо палітыка прыгнёту грамадства той ці іншай меншасцю,
- альбо палітыка вызвалення людзей з-пад мэтанакіравана арганізаванай ўлады той ці іншай паразітычнай меншасці і недапушчэння прыгнёту наперад(аб чым не варта забываць).
Гэтак жа і спагадлівасць людзей да ведаў сацыялагічнага характару абумоўлена іх рэальнай маральнай матывацыяй:
- Тым, хто свядома ці несвядома хацеў бы падняцца уверх па прыступках іерархіі паразітызму або жадае захаваць свой статус, — тым сацыялогія вызвалення непрыемная і варожая, паколькі працуе на ліквідацыю той сацыяльнай арганізацыі, у якой яны жадаюць жыць, камфортна уладкаваўшыся. Аднак і сацыялогія прыгнёту можа апынуцца для іх інтэлекту «непад'ёмнай» з прычыны таго, што іх да гэтага часу ўжо паспелі так ці інакш «абалваніць» у працэсе ўвасаблення ў жыцце прынцыпу «праца дурня любіць, і дурань працы рады».
- Тым, хто жадае быць свабодным і жыць у грамадстве свабодных людзей, — у тых сацыялогія прыгнёту выклікае непрыманне: як мінімум інтуітыўна-эмацыйна ў форме нуды і ігнаравання, а як максімум — у форме абвяржэння і выкрыцця яе палажэнняў і яе тэорый ў цэлым.
У любым выпадку індывід, які не валодае сацыялагічным веданнем, — больш ці менш «вучоны раб», г. зн. прыдатак да свайго працоўнага месца і функцыянальнаму статусу ў грамадстве. Але калі ён не задаволены сваім такім становішчам, то якую сацыялогію яму выбраць для асваення і развіцця, — залежыць ад яго самога, ад яго маральнай матывацыі здабыць сацыялагічнае веданне, арыентаванае на рашэнне адной з двух названых вышэй узаемавыключальных задач.