(Цхьана классехь дешначу йо1ана Зараъина)
Нохчийн лаьмнашкахь, кхин йолчу яртех б1арге къастаяллал башхалла а йолуш, ца къастаяллал кхечу яртех тера а йолуш, цхьа юрт 1уьллура хьаннех доьтинчу арцашна, лаьмнашна юккъехь шен ц1е Селайд а йолуш. Оцу юьртахь вехаш-1аш вара, массара юьртахь лоруш, лаьмнашкахь массо а ярташкахь вевзаш а волуш, цхьа воккха стаг, Болат шен ц1е а йолуш. Болатан дас нийса хаьржина хиллера шен к1антана ц1е. Х1унда аьлча, иза жима стаг волуш дуьйна вара болат санна ч1ог1а дог-амал йолуш а, т1амехь мостаг1чунах тасалучу хенахь уггаре а ницкъаллачарех цхьаъ а. Шен хьекъалца а г1араваьлла, къона волушехь, вара и т1ом болучу хенахь нохчийн т1емлойн баьчча хаьржина хилла а. Шен дахарехь дуккха а халонаш т1е1ийтаеллера воккхачу стагна Болатна, амма уггаре а халаниг дара цуьнан х1усамехь доьзалхойх цхьа йо1, Зараъ бен ца хилар. Цунна ч1ог1а лиънера шен цхьаъ мукъна а к1ант хилийта, амма доцург паччахьна а эшна олу-кх.
Нахана ца гуш делахь а, шен даима к1антах хьоьгуш волчу Болатас, Зараъна жима йолуш дуьйна 1ама динера цхьадолу к1ентийн хьуьнарш. Зараъас мажаран топ а кхуссура ч1ог1а нийса, шаьлта, тур а хьовзадора йо1а муьлхха а говза т1емало шен говзаллех хьоьгура волуш. Болат-м, шен дагахь цунах къайле а йина латтош вара, амма цхьана юьртахь 1аш болчу нахана ца хууш х1ун хира ду? Дера ду к1езиг х1ума-м, делахь а шаьш Болат ч1ог1а лоруш хиларна баккхийчара а, кегийрачара и шайна хууш дериг говза къайла доккхура.
Болатан йо1 ю аьлла доцуш, Зараъ ша а яра лула-кулахь а, дехьа-сехьа юьртахь а г1араяьлла шен г1иллакх леладан хаарца а, хьекъал алсама долуш хиларца а. Амма массарна, жимчунна а, воккхачунна а Зараэхь товш хетарг иза цуьнан хазалла яра. 1уьйренца схьакхетта малх санна елаелла-екхна а, дог ц1ена амал йолуш а яра и. Ткъа хазалла ю массо а хенахь шена ца лаахь а, адмашна юккъе мелла а хьаг1 кхуллуша, къовсам юккъе тосуш а.
Сийначу байт1ехь даьлла Пет1амат-зезаг санна дуткъа дег1, куц-кеп долчу Зараига хьоьжуш а, къайла-къулах делахь а, деррехь делахь а, захалонаш хьехадеш а безамаш кхийдабеш а дуккха а кегийра нах бара. Юьртана йист лоцуш, цхьанхьа т1аьхьадисарна кхоьруш санна, ч1ог1а сиха дог1уш самукъане сирла тулг1е йолуш хи дара. Юрт лакха т1ехь а йолуш лахахь хьадда доьдучу цу ломан хина йисттехь ялсаманен суртаца дуста мегара долуш хаза дара. Гобаьккхина т1еяьлла буц йоьттина бес-бесара зезагаш, дуькъа гаьннаш долу, заза даьккхина хазаделла дитташ. Юьртара мехкарийн сирла, самуъане тобанаш хуьлура дашо малх суьйренга г1оьртича ц1еста к1удалш а карахь хина т1ейог1уш. Хьуьна юккъехь сиха ког болу лу хааделла лом санна мехкаршна тебаш-м хуьлура оьздачу к1ентийн тобанаш а. Ломана басахь зезагаш санна хаза, куц-кеп долуш дуккха а бара мехкарий цу ломана юьртахь. Х1ора йоь1ан, шена генара гушшехь, б1аьрг серлаболуш а, аз ловза доккхуш а кегийра нах а бара. Зараъ цхьаъ яра акха басахь даьлла зезаг санна массо а дуьненах самукъадаьлла. Цуьнан жимчу даго х1инца а ца бинера шен кхолламан харжам. Цуьнан хьажар, елаялар б1аьргашца лаца г1ерташ, я шайн ира б1аьргашца цунна буру хьийзош, ойланаш дег1ах хьерчош к1езига-м бацара к1ентий. Йоь1ан жима дог дара-кх х1инца а самадаланза. Х1ора суьйрана к1ентийн тобана юккъера хьалха аьтто баьлларг-м г1уртура цуьнан дог эца, цуьнан ойла шегахьа хьовзон.
Тахана йо1аца къамеле валан аьтто баьллера юьртана лакхахьа шайн долахь к1отар а йолуш, накхармозий санна дукха шайн жа-уьстаг1ий а долуш волчу Махьмудан к1ентан Къудузан. Къайладахийта йиш яц, цо цхьа де хьалха Зараин доттаг1ий-зудаберашна цхьацца совг1аташ дина хилар, шен йо1аца къамел дан аьтто боккхург. Зараин шен пурбанца иза аьтто зудабераша хазахетарца баьккхира Къудузан, совг1ател совнаха оцу къамелах шайн мелла а самукъадаккха а дьухьала бацара забарен мехкарий-м. Уьш цхьа цуьриг а г1алат а ца бевллера оцунна т1ехь.
Мелла а хьаьвзинуо мара а болуш, алсама хьаьвзина амалш а йолуш, 1аьржуо аматехь а волу Къудуз къамел доцца дийцан лууш вара. Цуьнан шабериг безам стоммачу сизаца шен ден эзар уьстаг1ашна юккъехула чекхболуш хетара. Уьстаг1ий-м цхьа б1е бен ца хила а тарлора, амма къамел-м дара мел к1езиг а цхьана эзар уьстаг1ан барамехь:
- Кхин болу бахам ца бийцича а, цхьа эзар уьстаг1 оцу хьан когашна буха кхосса йиш йолуш ву-кх со таханлерчу х1окху исбаьхьчу суьйрана, - шен ма-хуьллу йоь1ан дог оьцуш там бан г1ертара Къудуз, ма хуьллу йо1ана юххе а те1аш, шен к1ора санна 1аржачу ц1оц1къамашна бухара буьрса б1аьргаш а къерзош.
- Суна-м шун ирзонехь мел дукха а цхьа б1е уьстаг1 бен кхабалура бац, бохуш дуьйцуш хабарш ма хезина, - эккхийтира 1айшат ц1е йолчу жимчу дег1ехь, эхь доцуш ю аьлла шен ц1е д1аяхна йолчу Зараъан накъоста.
- Х1ун! Муха бохура ахьа? – шен сихачу б1аьргашка лахийтира цо, шен дашна юккъе иккхина йо1.
1айшат-м шен зарзаранчух тера долу жима аз декадеш елалуш, зудберашна т1ехьа д1алечкъира.
- Иза-м тхуна а ма хезина, - 1айшатна орцаха бевлира кхинарш а мехкарий.
Амма Къудузан сиха карадира алан дешнаш:
- Шайн хьаг1 йолу меттанаш ду уьш-м нехан. Шайн боцу аьтто тхан хилчи, ца ланлуш, ца олуш х1ума дац цара, - ша ц1ена бакъдериг дуьйцуш хилар т1етадеш деган т1е куьйг а дуьллуш сиха д1адерзон г1оьртира нуц хила г1ерташ вериг, уьстаг1ех лаьцна долу къамел.
Амма шен накъосташа дижийтича а, и къамел дита реза яцара Зараъ-м:
- И эзар уьстаг1-м суна схьалора ахьа, хьуо пис стаг ца хилар а гойтуш. Ткъа хьайна х1ун до ахьа? – Къудуз зуьйш хаза б1аьргаш а гойтуш ц1аьххьана хаьттира Зараъас.
Къудуз-м шен г1уллакхаш тоделла дог1ийла кхийтира, амма уьстаг1ех даимана валар-м дацара цуьнан кестта шен дахарехь хиндериг гарехь:
- Ой, уьстаг1ий хьан хилчи а, сан хилчи а х1ун башхала ю? Хьо нускал хилла сан керта хьийзаш, хьуна т1аьхьа хьийзар дац ткъа уьстаг1ий а? – эккхийтира, Зараъас муха дуьйцу ца кхетачу Кхудузас.
Гонахара маьхкарий-м Зараъас к1антаца беш болчу бегашех кхетта дукха хан яра. Уьш-м самукъадаьлла буьйлура, белар лачкъадан ницкъа боцуш.
- Ванах, эзар уьстаг1 сан томана юккъе бог1уш хилчи, со муха йолалура ю хьан уьйт1ахула и тоба уьстаг1ий т1аьхьа а даьхна? Томана йо1ана дог1уш долу х1ума цуьнан ден ц1ахь дуьсуш ца хуьлу? – шега цец деъна кеп х1иттайора йо1а.
Къудуз-м, зудберийн беларца цхьана шен уьстаг1ийн тоба а къайла йолуш тарделла, жимма воьхна соцунг1а хилла висинера.
Кхеташ дара, и захлу гена дериг ца хилар, мел ч1ог1а эзарнаш уьстаг1ий Зараъин уьйт1а лаьхкина лаьтташ делахь а.
Кхин цхьа захало а дара Зараина кег-мегарнаш дитича, т1ехьаьвзина.
И захлу-м дера дара Зараъна дийнна говрийн рема кховдон тарлуш!
Иза иштта дара: Зараъин лергех, мухха делахь а, цхьана суьйрана хинйисттехь мехкарша хабар туьйхира. Бийболатан к1ант Висита рема ялон Теркал дехьа вахана ву аьлла.
- И рема дера ю Виситас хьуна йоьг1на ялош, - бохура мехкарша, Зараъин лерге а те1аш.
- Рема а ялош ц1авеъча, хьо ехийта баккхийн нах бохкийтур болуш бу-кх к1анта! – Зараъ хьийзоран кеп х1иттош т1етадора зудбераша.
Виситин да Бийболат т1аьххьара хиллачу т1амт1ехь йинцу чевнех кхелхинера цхьа шо хьалха. Бийболат Зараин ден, ваша санна юххера ларалуш, дика доттаг1 хилла вара. Виситас х1инца а Зараин да Болат шен да санна лоруш вара. Бийболат дийна волуш-м цкъа нисделлера Виситин Зараин юккъехь безам бацахь а, билгалла х1ун ду ала йиш йоцуш цхьа алун суй эккхар. И санна долу х1ума-м Зараин накъосташна ца тусалуш дисин йиш яцара, мел ч1ог1а лиъчи а. И саннарг, Зараина шена дицделча а, мехкаршна дагахь лаьттара. Бакъдерг дийцича, зударийн цхьа ша къаьсттина синхаам бу и санна х1уманашна т1ехь. Божарий цкъа а т1аьхьакхуьур болуш х1уманаш а дац уьш! Висита рема ялон вахана аьлла ма хеззинехь, оцу х1умана а цхьа бух бан дезара зударийн ша-тайпа долчу хьекъалан. И бух бара, мехкарийн кхетамца, Виситана дукха хенахь дуьйна Зараига болу къайлаха безам. Иштта ца хилчи, жима стаг, къонах стенна воьду турпаллин г1уллакхаш лехан? Амма мехкаршна ца хаара, шен да кхелхинчул т1аьхьа, Висит кхин а герга хиллера Зараин дена а, х1усамна а. Зараъ-м шен йиша санна лоруш ма варийца жимстаг. Делахь а делан къевленаш дукха ю-кх, ц1ий гергара ма дацара Виситийн, Зараийн. Х1инцалца дуьйцург бегашца т1еоьцуш йолу Зараъ а, стенна делахь а цхьана х1умано садаъан юьйлира. Хьанна хаъа, иза-м кхерамен г1уллакхе ваханчу Виситина шен вешина санна сахьийзаш хилан а мегара.
Ши к1ира сов хан а яьллера хин йисттехь мехкарша Зараъ хьовзийна, буьйсана юккъехь Зараъ цхьана цаевзачу г1овг1ано самаяьккхича. Т1е х1ума а юьйхина и арайолуш, дадас мохь туьйхира цуьнга:
- Йо1! Хезий хьуна, самаяла сихха! Т1е х1ума а кхоллий араяла!
- Х1ун хилла, дада? Сингаттамен х1ума-м дац хилла? – дена дьухьала араелира йо1 оцу хенахь.
Амма йо1а динчу хаттарна жоп х1окхеран шуьйрачу уьйт1ахь дара, схьа хетарехь. Уьйт1е юьззина геннара яьхкина хилар билгало йолуш хьацарах ша и хи санна т1еда говраш яра.
«Зараъна рема ялон вахана Висит!» - шен накъостийн мехкарийн шабар-шибарш дагадаьхкира йо1ана, оцу ойланах ела а къежира иза. Арахь, даьржина беттаса делахь а, буьйса яра, цундела йо1 елакъажар цхьанна а ца гуш дисира.
- Йолла а кхосса говрашна хьалха, жимма хан а ялийтина, хьацар жимма дакъаделча, хи а малийта цаьрга, - элира Болатас йо1е.
Йо1е и болх банлур бу-бац аьлла шек а вацара и, шен йо1 дика евзара денна. Делахь а, Висита а, сиха т1е а вог1уш, вуьйлира йо1ана г1о дан. Шаьшиъ жима долуш дуьйна ша ма-яккхара ц1е а йоккхуш:
- Виса, х1ара говраш стенгара евлла буьйсана юккъе? – хаьттира Зараъас Виситига, денна ца хозийтуш.
- Говраш нисъялар делан болх бу-кх… Х1орш г1алг1азкхийн аренашкара ялийна, - аз жимма лахдина хаийтира йо1ана жимчу стага.
- Виса, суна ялийна-м яц хьан и говраш? – ах бегашийна, ах к1ант зуьйш елакъежаш, хаьттира йо1а.
- Яц! – доцца хадийра Виситас.
- Суна ца ялийнехь, тхан уьйт1а х1унда лаьхкина ахьа уьш? – къарцалора йо1.
- Шун уьйт1а ца лаьхкина… Сайн ден метта аса лоруш волчу Болатан уьйт1а лаьхкина, - резавоцучу т1ег1ана т1ехь аз дийкира жимчу стеган.
- Виса, ас-м хьо хийзавеш, бегаш бой! Жима волуш дуьйна бегашах кхетар волуш ца хилла-кх хьо! – шен рог1ехь реза йоцу кеп х1оттийра Зараъас.
Болат оцу хенахь кевнах а ваьлла ладуг1уш вара юьртахь кхин цхьа а г1овг1а юй. Юькъачу хьаннех юьзина йолчу шина рег1ана юккъехь 1уьллучу юьртахь тийна дара. Наггахь «г1алх-г1илх!» олучу ж1аьлийн г1овг1ано бен билгала а ца йоккхура бошмех юьззина къевлаяьлла юрт.
- Ма белахь суна дегбаам, со генара веъна жимма к1адвеллачух тера ду, бегашех кхетачохь а вац, Зараъ! – йоь1ан дегъбаъамах к1елхьаравалан г1оьртира жима стаг.
Иза ма дара йо1ана дезарг-м!
- Мехкарша-м хьо суна рема ялон вахана ма бохура, со оцу говрийн меха а ца лору ахьа, Виса? – к1ант к1елхара ца волийтура Зараас.
- Хьан мах-м, сан йиша, итт реманал а лакхара бара. Амма говраш аса вайна ца ялийна. Уьш байлахь дисинчу берийн нанойн дуьхьа ялийна ю. Амма сайн йишина цхьа безамехьа нисбелла дин-м балийна аса! И лаьтташ болу дин гой хьуна? – йо1ана там бан г1оьртира Висита, цунна совг1атана к1айн дин а луш.
- Баркалла, Виса, суна-м ца оьшура и дин а, хьо могуш-маьрша ц1авирзичахьана, - х1инца-м бегаш ца бора йо1а.
Церан шина дена юккъехь долу гергало бахьанехь Виситий, Зараъий а дара ваш-йиший санна цхьана хьалакхиина. Хала киртиг яра жимачу стаганий, йо1аний дахарехь т1ех1оьттинарг.
Говраш д1а1алашйина девлича, Зараъ лохачу раг1ун к1ела яхара, к1антана юург охьайилла. Ткъа Висита ц1ийнат1ехьахула хьаьдда доьдучу сирлачу татолана т1е вахара, юьхьах хи тохан. Жима стаг раг1у к1ела веъча Зараъас лохчу истолан т1е йиллинера, суьйрана кечйина х1инца а шелъелла яланза сискал, т1оберам, сихха к1еглеш т1ехь деттина схьадолуш дара дакъдина жижиг а.
- Со ойла еш яра, - элира Зараъас г1айг1анечу озаца, юьхьаха гата а хьокхуш, раг1уна к1ела вог1учу Вистига. - Ахьа дийнна рема схьа а яьккхина битинчу нехан а ма ду бераш а, берийн бераш а хир ду. Церан ойла ян а йой техьа ахьа а, хьо санна болчу т1елатархоша а?
Раг1уна к1елахь Зараъас латийна чиркхана серлонехь соцунг1а хилира Висита, йо1ера дагахь а доцуш иштта хаттар шена хезча. Амма и хаттар-м цо ша-шега дуьххьара деллачух тера дацара. Халла раг1уна к1ела тарлуш онда вара жима стаг.
- Паччахьан эскаршна хьалха а лелхаш, вайн лаьтташна т1едог1у некъаш а гойтуш, вайн адамаш а дойъуш, вайн а, шайн а берех бобераш а деш, харцонаш лелийначу г1алг1азкхийн, г1алмакхойн реманаш, бежнаш ду оха царех таса а луш, цаьргара дохурш. Вай ца бина царех мостаг1ий, цара бина вайна а, шайна а бала. Уьш паччахьах бевдда баьхкича, вайх царнна тешамен лулахой хиллера. Амма паччахьа шаьш хьаьстича, сиха 1ехабелира уьш, сихбелира вайн ярташ ягон а! Дала бекхам бийр бу церан т1аьхенна а техь! – олуш шен майра сирла б1аьргашца йо1е хьажира Висит.
- Хьо хьанна луьйш ву, ва к1ант? – къамело 1ехийначу Зараъаний, Виситиний дагахь доцуш, дийкира воккхачу стеган аз.
- Адамаллех, къинхетамах лаьцна цхьацца ойланаш йора оха-м, ваша, - олуш лохачу г1анта т1ера г1аьттина дег1 нийсдира Виситас.
Жимчу стеган шена хезначу къамелан кийсагах жам1 динчу воккхачу стага элира:
- Дера, г1алг1азкхий-м къонаха къам дара, вайна юккъехь-м ц1ий ийдина гергалонаш а дара хьалха заманчохь. Царнна хьалхабевллалеларгш хир бу-кх церан б1аьрса дайъинарш. Охьалахлол, Висита, х1ума кхаллал. Йо1, суна а доттал г1алмакхчай, - олуш истолан йистте д1атарвелира воккха стаг.
Висита а хиъира охьа цул т1аьхьа.
- Ваша, говраш а, бежнаш а юьртарчу мискачу нахана д1анийсаян, юьртара баккхийчу нехан г1о оьшура суна. И хьайна т1елоцур дацара техьа ахьа? – дехар деш хаьттира жимачу стага юучу х1умана т1е а кхевдаш.
- Кхана 1уьйрана чукхойкхура бу аса баккхийнарш, - цхьана х1умана ойлане а хуьлуш элира Болатас, жимма 1ийна т1етуьйхира: - Висита, мискачу нахана ахьа а, хьан накъосташа а динарг доккха г1о ду. Т1аьххьара вайна паччахьан хьадалчаша кховдийначу т1емаша г1орасиз даьккхина дукха адам. Вайн наха вовшен г1о дахь а, хала киртиг ю дукха нахана т1ех1оьттинарг. Иштта делахь а, со дийна волучура хьан ден меттана а хилла 1аш а хиларна, цхьа хьехар дара сан хьуна а, хьан накъосташна а дан лууш. Дайшкара даьллачу г1алатех кегийра бераша, зударша жоп далан дезаш дац, муьлхха а къоман г1иллакхе даьккхича а. Вайн бераш бахьана долуш нехан берийн багара сискал яккхар нийса дац. И аша дийриг, т1ом боьдуш болуш хилча а, инзаре х1ума ду. Цулла совнаха, шун дахарна кхерамен х1уманаш а ду уьш. Герз д1аса тухучу меттехь даима а бац д1атохан аьтто болуш. Вайшинна юкъалелан вайн кхин зударий а бац, цундела со ца аьлча а ца волу. Хьайн х1усама а кхоьллина, вахаран т1е ойла а яхийтан дезара ахьа.
Эхь-бекх лаьцна, Висита истола т1ера г1атта сихвелча, омран кепехь куьйг хьажийна, и охьа а хаъийтина, ша г1аьттина чу вахан д1аволавелира воккха стаг.
Виситас шен керта ца ялийра цхьа корта а говр, бежан. Амма Зараъина боьг1на хиллера буьйсана к1айн хеташ хилла сира дин. Оцу буьйсана говрашна Зараъас йол юьллуш дуьйна хаъалора, динан йо1е кхоллабелла безам. Йо1а шена хьалха йиллина йол ца хьанъеш, цуьнга леррина хьоьжура сира дин. 1уьйрана говраш мискачу нахана д1аса юьгуш, сира дин-м Зараъина уллора д1абаккхан а ца белира. Бера санна йо1ана т1аьхьа а баьлла лелара сира дин. И сурт гинчу баккхийнчара а дин йо1ана битан сацам бира. Сирдин аьлла ц1е а кхоллаелира динан оцу дийнахь.
Зараъеран кертахь Сирдин д1абоьхкуш а бацара. Ша юьрта йистте яжа а йоьдура говра, ша ц1а а йог1ура. Йо1а нускал санна хаза а, ц1ена а латтайора Сирдин. Заръина говра а езаелира барам боцуш, амма нахана гуш дийнахь иза т1ехиъна хахкар-м ца хуьлура цуьнан. Нохчийн йо1ана товш дацара и санна дериг, цундела Зараъ буьйса юккъе яхача, божарийн духарца, шен говра хуура. Сирдин-м оцу хенахь самукъадолий, т1ема балан боллу моьттуш хуьлура. Туьйранахь бийцина т1емаш долу дин санна лелара и лаьмнашкахь, ломана буьххье хьалахьодуш, т1емабаьлча санна охьахоьдуш. Ткъа Зараъ ша хуьлура оцу хенахь уггаре ирсен йо1 х1окху доккхачу дуьнен чохь! Хабарш-м дукха дера дара Сирдинах, Зараъах лаьцна, делахь шен б1аьргашна гинарг цхьа а вацара.
Иштта чекхъелира лаьмнашкахь ялсамане санна йолу йовха аьхке. Дитташна т1ера, маждеш, г1аш а эгийна, гуьйре а хьаьдда т1ехйолуш яра. Шелонан дуьххьара денош а дара малхаца къийсалуш чуьрадевлла. Жимчу Зараъин Сирдинан-м цхьанна самукъадолура г1аш эгна чекх са гуш елахь а, хьуьна юккъехула лам буьххье хьодуш, детин з1аьнарша туьйсуш долчу седарчашца а, боккха корта болу можачу баттаца а къуьйсуш. Тешамен а, самукъане а доттаг1-дин карийнера жимачу Зараъина, амма къоначу йоь1ан б1аьргашна чохь даима а хаъалора сингаттам. Накъостий мехкарий шайн безамаш карош а, маре оьхуш, шайн дахаран некъ билгала боккхуш бара. Зараъина кхочушдерг мехкарийн шабар-шибарш бен дацара. Висита кхин Теркана дехьа ца вахара, шен даьхни а, ирзо а лелош тийначу дахаре ваьллера и. Зараъ йолчу х1ора дийнахь бохург санна вог1ура жима стаг, амма шен йишица санна вара и даима а х1окхуьнца. Делахь а кхин цхьанна а йо1ана т1ехьаьвзина, захалу дийцина хаъавелла а вацара и. Зараъина-м и х1аваъ санна вара, схьахетарехь! Х1аваъ долуш, вай цуьнан тидам а ца бо, амма и доцуш цхьа минот а ца дахало дуьненчохь. Зараъас кест-кестта олура Виситига:
- Ванах, Виса, хьо цхьана а йо1ана т1ехьаьвзаш а ма вац! Хьо зуда ялон дагахь а вац?
- Амма Виситас бегаш бора дуьхьала:
- Сайн йише кхочуш ериг ца карийна суна х1инца а! – олий.
«Ткъа, нагахь Висас боккъал а зуда ялаяхь, аса х1ун дийр ду техьа?» - ойлано хьовзайора Зараъ наггахь.
Дуьххьара шийла денош а кхечира эххар а нохчийн лаьмнашка, дуьххьара ло а кхоьссира. Шелоно делахь а, т1емашкахь дукха хиллачу чевнаша делахь а воккха стаг Болат ц1аьххьана цамогуш хилла вуьйжира метта. Меттахь к1ира даьккхича цкха цхьана суьйрана Зараъица шаьш цхьана дисинчу хенахь, цо йо1е элира:
- Зараъ, сан йо1, хьо ч1аг1лолахь, хала денош т1екхочуш ду хьуна. Со меттара кхин г1атталура воцуш цамогуш хилла, хьо х1окху нана дуьненчохь цхьаъ йитина д1авахан дезаш ву со кестта. Хьо хьуо юьсура юйла хууш санна, аса цхьацца хьуьнарш-м 1амийнера хьуна, делахь а со ч1ог1а г1алата ваьлла. Х1инца, со к1елависича бен ца кхийти со. И сан бехк бу, суна къинт1ера ялахьа.
- Ахьа х1ун дуьйцу, дада? Ма кхераехьа со! – б1аьрхи хьаьдира йоь1ан сирачу б1аьргех.
Йо1 ден куьйг буйна а лаьцна 1аш яра, гонаха хуьлуш дерг г1енаха долуш санна хеташ.
Уьйт1ахь Сирдин терсаш хийтира воккхачу стагана. Йоь1ан коьртах куьйг а хьокхуш, сихавелира и шен къамел чекхдаккхан:
- Зараъ, сан йо1, со могуш волуш хьан дахаран ойла ян езаш хиллера ас! Со д1аваьлча, хьан бийр бу хьан амал. Ц1аьххьана, хабар дуьйцуш волуш, цамгаро хьовзийра воккха стаг. Дикка 1ийра и дош ца алалуш, жимма чу садеъча сихвелира и къамел чекхдаккхан. – Виситица цхьана х1усама кхолла еза ахьа. Цуьнга кхочуш суна вевзаш к1ант вац… Маржа я1… ма г1алат дели сох! Зараъ, хезаш юй хьо? Хьо хьадий г1о, аса кхойкху ала Виситига!
- Дада, Дада! – йо1 лаьттара, ша х1ун дийр ду ца хууш.
- Сан йо1! Ладог1а соьга! Ма яйъа эрна хан… сихха кхайкха Виситига! – т1аьххьарачу ницкъаца мохь элира Болатас.
- Со х1инцца… со сихха.., - арахьаьдира йо1, ша х1ун леладо ца кхеташ юха чухьаьдира.
Мохь ца алалуш, воккхачу стага куьйг ластийра, йо1 сихъеш. Зараъ къевла елира 1аьржачу буьйсанан кийрахь.
Дикка хан елира оцу меттехь, Зараъ юха гучуйолуш, Висита йо1ал хьалха чуиккхира воккха стаг волучу чу.
- Ваша! Ваша! – озах ца вохан г1ертара жима стаг…
- Дада..! – багаг1аттийначохь лаьттара маьнгийна йистехь йо1.
Куьйг нисдина, ког нийсбина х1инцца набъозийча санна 1уьллура воккха стаг Болат. Дикка хьаьжичий бен кхеташ дацара и садоь1уш ца хилар.
Байлахь дисина жима ши бер санна юх-юххехь лаьттара воккха стаг т1ехь 1уьллучу маьнгина хьалха Виситий, Зараъий. Уьйт1ана юккъехь, стиглара эгачу даккхийрачу лайн чимашна бухахь, хиллачух кхеташ санна, тийна лаьттара Сирдин а.
Воккхачу стеган Болатан кошна т1ехь а лаьттара уьш кхоъ иштта вовшен уллохь: йо1, к1анттий жимма т1ехьа, корта олла а бина, Сирдинний.
Иштта д1адахара шийла 1а а, шийла б1аьсте а, кхин хийцамаш боцуш. Зараъ шен ц1ен чохь ша 1аш яра. Лула-кулара, генара гергара наха доладаран кеп х1оттош, бер-кер доийтура, йо1аца буьйсанаш яхан. Дийнахь-м даима а Висита хуьлура уллохь, Сирдин а.
Кхин цхьа 1а а дара юккъах т1ехтилла доьдуш. Воккха стаг кхелхина шо сов хан яьллера, эххар а Виситас хаьттира Зараъига:
- Зараъ, суна схьахетарехь, ваша, ша кхелхачу суьйрана соьга цхьаъ ала воллура. Со ч1ог1а бехке ву цунна уллора д1аваьлла хилла, и могуш воцуш 1уьллуш волуш. Хьуна а хаьий техьа цунах х1ума? Х1ун ала г1ерташ кхайкхинера техьа цо соьга?
Зараъин б1аьргах жима седа санна хин т1адам хьаьдира. Ткъа муха алан дезара оьздачу йо1а, х1инца шен силла дукхавезаш волчу к1анте, дас ша д1акхалхале хьалха шена т1ехь йитина еза къайле! «Ша йигар хьуна т1едожийна дадас» - алан дезара цо? Иштта дешнаш к1анте ца олуш-м х1ара яла а кийча ма хир яра.
Х1умма а ца элира йо1а шега динчу хаттарна дуьхьала. К1ант кхийтира, йо1ана ала бег1ийла ца хетийла, дас шега аьлларг. Кхин иштта хаттар ца дира Виситас Зараъига.
Уггаре а б1аьстенан денош хазделлачу хенахь кхечира лаьмнашка ирча къаъ! Паччахаьн эскарш г1оьртинера нохчийн аренца йолчу ярташна чу. Яккхий тоьпашца сийна ц1е тосуш йохаеш яра б1еннаш цхьанна а новкъа боцуш эзарнаш шарашкахь х1окху аренашца бехаш болчу нохчийн ярташ. «Аккхарой бу уьш!» - ц1е кхоьллина х1аллакдеш дара машарен Делан адамаш, аганахь 1оьхку бераш а цхьаьна. Лаьмнашкара яхь йолу к1ентий, шайн тобанаш гулъеш, буьйлира аренгара вежаршна г1о-накъостала дан лаха бийса. Тамаш бойла дара оцу майрачу к1ентийн тобана юккъехь Висита а ца хилчи. Ша новкъа валале Зараъ йолчу кхечира и, алан дешнаш-м ца карадора:
- Вашас санна аса а хьо цхьаъ юьту-кх хьо, сан хьоме йиша! – бохура цо.
Амма йоь1ан б1аьргах хин т1адам а ца буьйжира х1инца, к1ант цец а воккхуш.
- Хьан некъ оцу везчу Делан карахь бу-кх! Т1емана юккъехь ког ницкъала, куьйг маса хуьлийтийла хьан оцу Везчу Дала! – олуш новкъаваьккхира йо1а жима стаг.
Виситин б1аьхойн, дошлойн тоба 1уьйрана новкъа йоккхуш нахаца а хилла, чуеъна йо1 сарралца яьллира кертахь даьхни д1а1алашдеш, кертахь ирзон т1ехь болх беш а. Суьйрана юххерачу лулахойх чекхъелира и, шен ц1енон а, даьхнин а 1уьналла дар царнна т1едуьллуш. Ша х1ун дагахь ю, мелла ханна хьовса деза шен бахаме, цунах дерг-м ца дийцира йо1а шен лулахошка. Лулахой дика хиларе терра, цара и санна долу хаттар дана а ца дира.
Буьйсана, лула-кулара нах набарна д1абийшинчу хенахь, Зараъас, нускал санна хаза кечбира шен маса Сирдин. Тоьллачех шена т1е озийра божарийн берзакъ. Герз а кечдира йо1а жима йолуш дуьйна шена дадас ма-1аммора. Т1уьналла т1екхочура йоцуш топ-молха, ирдина кечдина терс-маймал тур, дарг1ойн шаьлта, ц1елатон мокхаз а, Болатас мехкадаьттанах даьккхина сихадогу молха чу доьттина масех кхаба а. Кхинболу т1емалоша ца лоруш дицдина 1ад, деха-доца пхерчий чохь долу ботт а д1анисйира йо1а Сирдинан букъна т1ехь, нуьйрана уллохь. Дин кечбина, ша кечъелла, оьзда дина а яьлла, халлий бен бергийн тата ца лацалуш, юьртаха елира жима Зараъ.
Ма-торру хьуьннаха доьттинчу лаьмнашца, арцашна т1ехула, лахъелла, кадечу мохо ядийна хьош йолчу сирачу мархех тера, дукъделла техкаш лаьттачу диттийн баххьашна бухахула маса лахенгахьа охьашершаш яра Зараъин Сирдин. Керла сийна г1а даьллачу диттийн баххьаш дуьззина даьллачу зазийн яйн хазчу хьожаца ийна даьржинера, лаьмнашкахь бен кхин цхьана а меттехь ца хуьлуш долу, ц1ена х1аваъ!
Рог1енчу лекхачу арце Сирдин хьалаяьлча, диттийн жимма нилхалла йолучохь геннара гора аре. Хьаннаша техкош долу аьрцийн даккъаш сийна аренга охьахьаьддера. Арцашна юккъехула, 1инна чухула инзаре боккха лаьхьа санна хьийзаш, йоккхачу г1овг1анца лахенга хаьддера сирла тулг1е йолу доккха хи. Лайх, шанех дуьззина мархашна юккъехула ирх дахана, стиглах а г1оьртина лаьттачу лаьмнашкара охьахьаьдда дог1ура и хи. Моьттура и маса, сиха, девнен тулг1еш а ю, аренгахь дукха герзах доьттина чудеъначу паччахьан эскарна т1екхача сихделла. Оцу хин йисттехула ширчу некъаца охьайоьдура жима Зараъ шен Сирдинна т1ехь. Х1окхулла хьалха 1уьйрана охьабаханчу Виситин дошлойн говрийн ларанаш а яра хаъалуш, дас 1амийначу йо1ана. Гарехь, Сирдин аьрха хилар бахьана а, говр ша цхьаъ хиларна а мелла а, хьалха д1абаханчарна герга г1оьртинера йо1.
Буьйсана Виситеран б1аьхойн тоба мелла а делахь а, садо1ан дезаш яра. Царнна т1е1оттаялан 1алашо йолуш яцара йо1, цундела цо шен Сирдин а юхаозийра к1езига. И эрна а ца хиллера, буьйса юкъала т1ехъиккхинчу хенахь, йо1ана гена йоцуш хьалха к1уран хьожа кхийтира. Сирдинан бергийн тата хезардоцуш, говрана болар лах а дина, меллаша хьалха охьанехьа яхара Зараъ. Гена боцуш садо1ан д1анийсабеллачу дошлошна ша хаъалур йоцуш улло а яхана, Сирдин сацийра йо1а. Говрана т1ера нуьйра а яьккхина, и яжан д1ахийцира цо. Жимма х1ума кхоллуш пхьор а дина, нуьйра коьрте а йиллина, верта т1е а тесина садо1ан д1анисъелира Зараъ ша а.
Сатосучу седанца Сирдинас улло а еъна самаяьккхира йо1, и эрна а ца хиллера. Гена доцуш лахахь 1инчохь, лерг ира долчу йо1ана хезира, халла бен ца къаьсташ йолу дуккха а говрийн бергийн тата, т1улгенийн г1овг1ано ч1ог1а г1елдинехь а. Дукха хьиэм ца беш, сиха кечам бина, оцу говрийн бергийн лараца т1аьхьа йолаялийтира йо1а шен Сирдин а. Дукха хан юкъа ца юлуш, хьалаг1аьттира ц1ен малх а, сатосу седана серло ц1аьххьана лахъеш. Яккхий хьаннаш да1аса а тоьттуш, резадоцуш г1овг1ане хьаьдда йоьдучу хин тулг1енаш бахьана дика ца къаьстира хьалха д1аоьхучеран татанаш, аьзнаш, цундела Сирдин а йоьдура ког байбина. Схьахетарехь, аренга д1акхачан ши-кхоъ арц бен ца дисинера. Эххара а хина тулг1енаш хьалха санна ч1ог1а дера йоцуш парг1атъевллера, иза яра, хи аренга дала кечлуш хиларна билгало. Аренца лелан 1емина Сирдин а яра мелла а самукъадаьлла, хьекъален говрана а хаъаделлера сийна аре генайоцуш хилар.
Де делкъанехьа г1оьртира, ц1аьххьана т1аьххьара арц букъна т1ехьа а дуьсуш, хьалха д1аоьху б1ахой а, царнна ца тусалуш йог1у Сирдин а аренца д1абуьйлалуш. Мелла а шорделла, парг1ата дог1учу хина бердана йистехула бара х1инца а хьалхалерачу заманан шира некъ. Аренгахь лахбеллачу бердах тулг1е тийсалуш дог1у хина йисттехь лахахь 1уьллуш йолчу нохчийн юьрта кхачан дагахь д1аг1ертара Висита хьалха а волуш кхо б1е сов хир волуш дошло. Ломахь санна лекха яцахь а, гонаха луьста хьун 1уьллура. Х1инца, дехьа-сехьа тог1еш йолуш шорделлачу хина бердана йисттехула дитташна юккъехула боьдура шира некъ. Мог1а бахбина, шиъ говра улло нислуш бог1ура дошлой. Х1орш д1акхачан беза юрт Теркана а, паччахьан эскаран коьрта г1опана дукха генахь яра. Цундела оцу юьртахь геннара некъ бина б1аьхой, жимма садо1ур шаьш, аьлла дагахь бара. Бевза-безарш а бара цхьаболчу дошлойн оцу хьалхахь 1уьллуш йолчу юьртахь. Виситина уллохь лекхачу дег1ехь волчу, 1аьржачу динахь вог1учу Вахина-м цу юьртахь, т1ехьийза дикка хан йолуш, хаза сирла месаш а йолуш, цхьа йо1 яра, ша санна хаза Малика бохуш шен ц1е а йолуш. Ваха Висител ши шо жима вара, делахь а, г1еххьа доттаг1алла дара цу шинна юккъехь. Виситица Теркал дехьа даьхни далон х1орш оьхучу хенахь а Виситина уллохь хуьлуш вара жима зудаберийн санна хаза юткъа юьхь йолу Ваха. Дуккха а шегара хьуьнарш гайтинера Вахас г1алг1азкхашца алссама хиллачу тасадаларшкахь а. Цуьнан расха дин а бара г1алг1азкхийн а, г1алмкхойн а аренашка боьду некъ дика бевзаш.
Мостаг1ий шайна генахь хиларе терра шайн бегаш беш, вовшийн хабарш а дуьйцуш, шайн дайх бисина махкахь шаьш хиларе терра майрра схьабог1ура ламанхой. Х1инца-м оцу юьртана улло а г1оьртинера дошлойн тоба. Ц1аьххьана Виситас аьтто куьйг айбира леккха нийсдеш. Дошлой мостаг1чунна т1елата кечаман санна говран нуьйрахь нийслуш, кечам бира, и куьйг шайна гушшехь. Хабарш а, беларш а цкъа а ца дийцича санна д1атийра. Мостаг1-м хуьлийла дацара кхузара майра к1ентий бехачу хьаннашка юккъехь, делахь а, т1емло массо а заманчохь ву тасавалан кийча хила дезаш. И-м ламанхойн к1антана бер долуш дуьйна хаара нохчийн лаьмнашкахь.
Виситас ша айбина куьйг охьадахийтира, дуьхьала вог1уш, тобана хьалха х1ун-мила ду хьожуш волу шиъ жимха дошлой а гина. Уьш бара Аьрзуй, Лечий бохуш, ч1ог1а каде, маса вуьрх1ийтта-берх1ийтта шераш долуш, кегирхой. Эскарна хьалха бевлла даима а хилан беза иштта хьалхахьажархой. Мостаг1 стенгахь ву, мелла ницкъа болуш а ву баьччина б1аьргаш хуьлий, хоийтура цара.
Шайна гина мостаг1ийн тоба мел онда елахьа а, баьччина хаам беш Аьрзу даима а хуьлура велакъежина, шена хаза к1айн цергаш а гойтуш. Леча-м оццул къона волушехь, хуьлура даима а хьаьжюккъе шед а беш, ша волучулла а воккха хетийта г1ерташ.
Жимма хьацартоьхна говраш а сацош дуьхьала кхаьчна ши к1ант воьхна вацахь а, цхьа сингаттам бахьаш-м веънера. Аьрзу а вацара шен самукъне къажар гойтуш.
- Аша х1ун до, 1адийча санна? Исс корта болуш саьрмак-м ца гина шуна цигахь хьалхахь? – собар кхачадеш хаттар дира Виситас к1енташка.
Эрна бохура Виситас к1енташка и санна дешнаш. Уьш-м дера бацара, цигахь Виситас буьйцу и исс корта болу саьрмак хиллехь а, боьхна хьаьвзира болуш. Оцу саьрмакан хьаьжюккъера яьккхина ма1а а яхьара йолуш бара и к1ентий-м. Амма х1инца вара и шиъ цхьана х1умано догдохийна.
- Зударий… цигахь…, - аьлла сецира Аьрзу.
- Вайна хьалха йолу юрт мостаг1чо йохийна! Цу юьртара бевдда к1елхьарабевлла зударий-мах1ажарш бу гена боцуш х1окху некъа т1ехула схьабог1уш. Уьш ломахь к1елхьара бовлу дагахь бу! – элира доцца, Висита кхетавеш, Лечас, шен хьаьжюьккъера шед а ца бостуш.
- Мичхьа бу и зударий? Гайтал тхуна! – олуш, шен говра некъат1ехула охьайолаялийтира Виситас.
- Гена бац! – олуш Аьрзус шен сиха дин хьалха кхоьссира Виситина. Лечас а шен говр д1аэккхийтира Аьрзуна т1аьххьа.
Кестта дошлошна гира ворданий ч1ургаша т1ехь ларнаш йитинчу некъахула хьалха г1ерташ йолу зударийн, берийн шиъ-кхоъ б1е хир йолуш йоккха тоба. Царех цхьаберш чевнаш йина болучух тера а дара, цхьацца бехчалгашца дихкина ког-куьйг дара церан ц1ех дуьзина. Дуьхьала бог1уш т1емлой гича, зударий некъана йистте дитташна юккъе а бовлуш сецира, сапарг1ат садо1ан. Уьш бевдда к1елхьара бевлла к1адбеллачух тера дара. Шаберш бохург санна бецана т1е охьалахбелира уьш. Хьалха йог1уш хилла куьйг дихкина йолу йоккха стаг Хьава, цунна г1одеш г1ортор хилла йог1уш хилла кхиъна йог1у йо1 а д1анисъелира дитта к1елахь бецана т1ехь. Висита вог1уш лаьтташехь говрара воьссина улло хилира зударшна. Цхьаболчу зударийн б1аьргех хинт1адамаш оьхура, амма церан белхар г1овг1а йоцуш тийна дара. Кегийрачу берийн ц1ог1наш-м дара кхераделла а, мацделла а хьоькхуш.
Йоккхачу стагна Хьавана улло вахана Виситас хаьттира:
- Баба, куьйг лозийна ду хьан? Лозий хьан и? Дика д1адихкича х1ун дара техьа?
- Куьйг-м ца лозура сан, жима стаг, дог лозу-кх, х1ара адамийн бала гуш. Вайга х1ун де боху техьа оцу боьхачу адамаша! Олуш, дуьйцуш х1ума а доцуш, 1уьйрана малх г1оттуш юьртана гуо а бина, яккхий тоьпаш йиттина адам х1аллак ди-кх оцу дела воцучу хьакхарчаша! Ягийна д1аяьккхи-кх цара и вайн юрт!
- Божарий стенга бахана, баба? Дийна стагга а ца висина? – хаьттира Виситас.
- Мила дийна ву а ца хаьъа, мила вийна а ца хаьъа! Яккхийн тоьпаша х1оъа бетташ б1арзвинера шаверг а! Божарша а, дукхачу зударша а герз карахь дуьхьало йира оцу т1еман к1урна юккъехула. Царах х1ун хилла а ца хаьа тхуна-м, - легашкахь хорам хилла хала дара Хьавана къамел дан.
Йоккхачу стаге садо1ийтуш Висита айбавелла некъаца охьахьаьжира. Йист ца гуш дукха бара мух1ажарш. Дошлой а говрашкара биссина шайн гергарнаш лохуш буьйлабеллера.
- Баба, тхо даханза ца довлу… шу ломарчу ярташка хьалакхачалур дуй-те? – хаьттира Виситас.
- Х1умма а дац, жима стаг, тхо-м т1амана к1елхьара девличахьана меллаша д1аг1уртура дара. Шу ма к1езига ду-кх оцу Делан мостаг1ашна дуьхьала, яккхийчу тоьпашна дуьхьала. Шортта т1емлой а гулбина дан дезар-кха царнна та1азар, оцу хьаькхийн хьожа йог1учу эскарна, - шен корта, лозуш санна, лестабора йоккхачу стага.
- Баба, шун некъ цу Везчу Дала нийсбойла! Тхо ца дахача ца довлу х1инца! Тхайга х1ун дан ло хьовсур тхо! – олуш айбавелира Висита.
Оцу хенахь жимма дехьа, хьуьна юккъехь ц1аьххьана зударийн тийжар хезира, цхьаммо-м мохь а олуш. Висита улло г1оьртира, цигахь Ваха а гира х1окхунна, иза воьхна хаалуш а вара.
- Х1ун хилла, Ваха? – хаьттира Виситас.
Куьйгашца корта а лаьцна хьуьна юккъе д1аволавелира Ваха, дуьхьала х1ума а ца олуш.
- Зударий, х1ун ду кхузахь хилларг? – алан кхиъира Висита, зударий д1аса хилира сихха.
Доккхачу наж диттана бухахь юькъачу бецана т1ехь 1уьллура куьйгаш д1аса а тесина вуьрх1ийтта шо хир долуш йо1. Цуьнан г1ода юккъехь озийна йихкина шаршу хилла к1адийн кесаг яра. Оцу юккъехула х1инца а охьаледаш ц1ийн т1адамаш дара йоь1ан аг1онца. Висита кхийтира хилларг х1ун ду, йо1 садоь1уш яцара.
- Йоккхачу тоьпан х1оъанан гериг кхетта вон чов яра цуьнан, кхуза а дика схьакхаьчна и, - элира зударех цхьамма.
- Гергара стаг вуй цуьнан кхузахь? – хаьттира Виситас.
- Со ю цуьнан нус, Зулай… Иза тхан юьртан эчиган пхьеран йо1 ю… Сецира жима зуда, шен майрачуьна йишин, марден а ц1е яккхан ца лиира цунна.
Уллохь лаьттачу баккхийрачу зударша т1етуьйхира:
- Малика ю оцу йоь1ан ц1е…
- Идалан йо1 ю и.
Висита юьстаха а кхайкхина Зулайс цхьанна а ца хозийтуш хаъийтира Виситина:
- Гуьйранна Вахина хан йиллина яра Хаза йо1.
Висита ца кхетта хетадела т1етуьйхира цо, йистехьуо хьуьна юккъехь лаьтташ волчу т1емлочунна т1е п1елг а хьажош. - Д1о лаьтташ ву иза.
Х1инца Висита кхийтира, Ваха юьстаха валаран бахьанах. Цхьажимма витина а иза ша вуьтуш лаха охьаволавелира х1ара. Массо меттехь, гобаьккхина а бара чевнаш йина зударий, кхин а инзарениг – бераш! Дехьо лаьтташ болчу шен накъосташна т1евахана дагавелира Висита:
- Вахин т1ехьийза йоь1ан дакъа ду д1о зударшкахь… Цаьрга и юьрта кхачалур дац…
- Т1аьхьа кешнашка д1адуллура долуш, х1инца лаьтте далан деза дакъа, - элира х1окхарел воккха волчу Цадас.
- Мегар ду… делахь, к1ентий, сихо ян деза вай. Шу кхоъ кхузхь висина йо1ана кашна ор даьккхина и д1анийса йина, тхуна т1аьхьа ван деза делахь, - аьлла Цадин кхин шинна т1едиллира Висас и г1улкх.
Схьагарехь, х1окху адамашна юккъехь чов янза, дагна чов йина-м х1етте а, висина цхьа а стаг вацара, жима а, воккха а. Дог 1овжадинера жимчу стеган, гуш долчу суьрто. Виситас б1аьргашца лехира Ваха. И дитташна юккъехь къевла ваьллачу аг1ора д1аволавелча, цунна гира куьйга пепан диттах г1оьртина, воьхна лаьтташ волу шен накъост:
- Ваха, Делана вайначулла а алсама езаш хилла Малика… Йирзина меттиг Дала декъала йойла цуьнан! – улло вахана жима стаг маракъевлира цо.
- Дела реза хуьлда хьуна, Висита, - догэцарна баркаллица белшна т1е куьйг а тухуш жоп делира Вахас.
- Х1инца вай мостаг1чуьнга доьхура ду жоп! Сихлолахь, Ваха! – олуш шен говра йолчу аг1ора д1аволавелира Висита.
- Доьхура ду! – ша-шега олуш, церг хьакхийра Вахас, шен говрана т1е а хьодуш.
- К1ентий! Говрашка ховша! Оцу делан мостаг1ашна т1екхочур вай! – мохь элира Виситас говра а волуш.
Говрийн бергаша х1инца декадора латта! Геннахь а хезира долуш, бог1уш бериг б1о буйла. Гонахара хьаннаша и г1овг1а дуккхаза а алсама йоккхуш генна хьалха д1ахьош яра.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Шена хьалха д1аоьхуш болу дошлой севцина а хаъабелла, Зараъ динара а йоьссина тебина улло г1оьртира царнна. Диттийн дуькъа г1аьнашна, коьллашна юккъехь хьулъелла 1ийра и дикка хьоьжуш а, ладуг1уш а. Болатас жима йолуш дуьйна дика 1амийнера йо1, и теббина гуттар а улло еънера т1емлошна а, мух1ажаршна а. Цара олуш долу х1ора дош а хезира цунна, доь1уш са а т1ехь хезира. Кестта йо1 кхийтира, т1емлой т1ебоьлхуш йолчу юьртахь боккха бохам хилла хиларах. Иза кхин хьиэм ца беш, цхьа г1а а меттах ца доккхуш, текхина йистаха а яьлла, тешамен доттаг1 санна шега хьоьжуш лаьттачу Сирдинна т1ейеира. Шена х1инца гинчу зударийн миска яххьаш яра йоь1ан б1аьргашна хьалха лаьтташ, кхераделлачу берийн белхарш дара лергаш къардеш санна декаш. Даръелла, оьг1азен шед х1оьттинера йоь1ан хазачу хьаьжана юккъе. «Ас х1ун дича нийса хир дара техьа?» - ойла хьийзара Зараъин коьрта. Сихонца елира йо1 шен говра… Ткъа кхин д1а дериг-м дагахь а доцучу кепехь дийцира хьекъален говро. И когбайбина елира новкъа, амма новкъахь ца соцуш и едира бердана йистте. Берд ломахь санна лекха бацара, амма чувосса луъчунна кхин лоха а ца хетара и. Бердана а, хинна а юккъехь г1амарна т1ехь нилхха яьлла буц а йолуш шуьйра тог1и яра. Говра бердана йисттехула цкъа цхьана аг1ора хьаьдира, т1аккха вукху аг1ора. Ткъа Сирдин ша а ч1ог1а сиха йолучух тера дара, цундела и кхин хьиэм ца беш бердат1ера хина чукхоссалуш санна г1амаршна т1е кхоссаелира. Зараъ ша а ч1ог1а цецъяьллера оцу Сирдинах даьллачу хьуьнарах а, майраллах а. Амма говра-м яцара ойланаш енчохь, и тог1и чухула бергашна бухара леккха ирх г1амарийн цинцаш а кхуьйсуш хина охьанехьа лаллаелла йоьдуш яра. Дикка гена д1аихира говра, хино гола тухучохь тог1и а ц1аьххьана готта елира. Говрана х1инца-м шортта хан яра йоьдуш лаьтташехь бердах хьалаялан меттиг лахан. Иштта дуьххьара шена карийначу меттигехь иза хьалхара ши ког кхоссалуш говза д1а а тосуш бердана т1еелира. Юьртабоьду некъ бердана оцу меттехь кхин гена а бацара, цундела Зараъас говра некъана т1е хьовзийра. Сирдин цкъа юхаг1оьртира, амма йо1ана лууш дериг дан лийра а йолуш ма яра и. Юьртана улло ма г1оьрттина некъана дехьа-сехьара дитташ мелла а нилха дара, иштта дитташ к1езига долучохь д1ахьаьжича гена йоцуш юрт хааелира йо1ана. И юрт хааелла Сирдин а маса ког боккхуш, тохаелира. Дукха хан ялале говр а д1анийсаелира юькъа коканийн куллашца. Ткъа и коканеш кхачалуш доккха диъ-пхиъ талла дара ул-уллохь лаьтташ. Говра ц1аьххьана «хр-р-р!» олуш сецира, амма Зараъан лаамца хьалха д1айолаелира. Оцу хенахь стаммийчу таллашна т1ехьара говрана мерк1еллахь, борг1алаш санна къорза духар а дуьйхина волу, шиъ салтий дуьхьала велира. Салтийн карахь яра ехан мажаран тоьпаш, амма оцу тоьпанелла а деха х1унда дац аьлла хеташ буьххьехь ира кхоъ литта а долуш цхьамзанаш дара. Хьаьрса охкаделла ц1оцкъамаш а царна бухахь хьакхийн санна горга б1аьргаш а, босбоцуш б1аьрганег1арш а долуш, дукха онда волуш букар а хьаьвзина волу салтий хьалха чухьаьдира Зараина, шалгу санна шина куьйга топ хьалха а лаьцна. Шолг1аниг-м лохуо дег1ахь деха дуткъа охкаделла ши мекх а долуш волу, шелла а еха топ хьажош воллура. Амма цунна, стелахьаьштига санна малхехь серло а тухуш, накха кхача а белла лаган шед болучу хир долуш, йо1а ластийна кхоьссина шаьлта яхара мукъ бен гуш а ца буьсуш. Ц1енчу ц1ийн чопаш ара а тухуш д1акерчина цкъа-шозза когаш хьокхуш тоха а велла д1асецира салти. Амма чухьаьддарг-м говрана хьалхара когийн болата т1ехь ленаш долчу бергашна т1е1оттавелира! Топ цхьана аг1ора а южуш, ша аркъала д1акерчира онда салтий. Говра улло а яхийтина лохачу салтийчуьна са эцна йолу шаьлта, говрана т1ера ца юссуш, чукхевдина схьа а яьккхина, цуьнан къорза барзакъах хьаькхина ц1ийх ц1ан а еш шен батта йиллира йо1а. Зараъин хьаьжаюккъера шад-м ца баьллера х1инца а д1а. Говра д1аса а йолаялийтина, кхин цкъа а охьакхевдина кара ийцира цо, метта ван г1ерташ, узарш деш 1уьллучу ондачу салтийчуьнан еха топ. «Иштта герз долчу эскарца т1ом муха бан деза шаьлтанашца? Муьлхачу махкахь хаькхарчий санна деба техьа х1ара бакъйолу хьакхарчий!» - ойланаш йора йо1а, цкъа тоьпе хьожуш, т1аккха хьаьрсачу салтийчуьнга хьожуш. Оцу хенахь шен горга хьаькхийн хуьрсийн санна болу ши б1аьрг схьабиллира узарш а деш салтийчо. Уьш-м ца биллинехь а х1умма а дацара! Буйнахь, буьхьиг лепаш цхьамза болу топ а йолуш, говра т1ехь т1евог1авелла жима стаг ламанхо вара суркуй а тиллина. Амма аьрон куьйга жимачу стага шен хазчу коьртара баьккхира куй. Салтийчуьна горга кегийра ши б1аьрг цецдеъина боккха хилан г1оьртира, амма Дала ца делларг хилан йиш яц-кх! Зараъас месаш бухахь къайлайохуш т1етиллира куй. Йоь1ан б1аьргашна хьалха х1оьттира хьуьнхахь доьлхуш хиллачу берийн сурт, 1адаяллал ч1ог1а хезира церан аьзнаш… Салтий х1инца а вара цецваларх ца валалуш бухахь 1уьллуш:
- Георгий! То-о-лам-хо! – дара цунан т1аьххьара дешнаш, шена дог лоцуш хьажийна цхьамза а болуш говрахь дошло шена т1ех1оьттина гуш.
- Сан ц1е Зараъ ю! Со вац Герги! Амма аса сайн ницкха ма-кхоччу йойура-м ю шу боьхалаш! – элира ша-шега йо1а, дин т1ехьарачу когашна т1е а х1оттош, д1а а оьккхийтуш.
Х1инца кхийтира йо1 Сирдина лелош хиллачу кепах. Х1окхарна хьалхахь волу мостаг1 шеначулла а хьалха говрана хаъалойла а кхийтира йо1. Йоьдуш лаьтташехь вортанах куьйг а хьокхуш, хьаьстира цо шен Сирдин:
- Х1инцачул т1аьхьа аса ахьа бохург дийр ду!
Цхьажимма некъаца д1а а яхана, ког тасалуш санна хилла, болар лахдира Сирдинас. Хьалха хьажадеш лергаш меттах а даьхна и некъана т1ера юьстаха елира. Х1инца говра хьуьна юккъехула х1ора дитт дагардеш санна йоьдура. Лекхачу таллана диттана к1елахь нисъелча, говра сацийна, тасаелла диттана буьххье елира Зараъ. Шен ден баьччан хилла, озийча яхлуш йолу турмал баттара а яьккхина, гонаха а хьалха а хьаьжира йо1. Некъаца хьала а, охьа а цхьа а т1ехь б1аьрг соцуш х1ума ца гира йо1ана. Х1инца хьалха цуьнан шина сатлийчунна т1е1оттаялар хиллачу меттигера д1а юьрта т1екхаччалца хаъалуш кхерамен х1ума дацара. Амма юьртана чувуллучохь некъана т1еерзийна йиъ йоккха топ яра. Уьш-м яцара кхин хьулъйина къайлаяьккхина а. Г1ароле вахийтинчу шина салтийчух дегайовхо йолуш хилан тарлора церан кхузара накъостий. Яккхий тоьпашна уллохь г1арол деш а вацара ц1е ягош верг, йоккха топ кхуссуш т1е1уттуш долу хаьштиг а буйнахь. Салтий-м урамаш хьаладуьззина 1оьхкучу адамийн даккъашна т1ехула когаш бохуш д1а схьа лелаш бара: цхьаберш нехан бунна чуьра х1оъаш гулдеш, котамаш луьйцуш, урс хьакхар доцуш церан кортош хьийзош сацар доцуш уьш йойъуш, бежнаш, уьстаг1ий дойъуш, ц1ийх а буьзина бара. Шайна «г1алх!» аьлла ж1аьлина-м цара йа топ тухура, йа тоьпана цхьамза, 1уттий чекхбоккхуш, садоккхура церан.
Кхоъалг1анарш бара юьртахула буьйлабелла лелаш, къаьркъано хьерадаьхна б1аьргаш а къерзош юрт юьззина 1охку юьртахошна юккъехь стагга а дийна вуй хьоьжура уьш, тоьпан цхьамзанаш 1уьттуш чекхдохуш. Кортош дохуш, леррина оцу г1уллакхана лелош долчу, галешна чу нийсдора. Буьрсачу г1опехь оцу х1ора коьртах дукха ахча лора х1ора салташна. Оцу т1аьххьарчара, шайна аганахь 1уьллуш доьлхуш дийна бер карийча, и, цхьа т1ам а лоций, ирх а кхуссий, к1ела цхьамза хьалха а болуш топ лоцура. Ирх кхоьссина кхераделла бер, шийла мохь а олуш, тоьпана цхьамзийна т1едог1алора, амма кестта чуьра са д1адолий, д1атуьйра и Делан малик.
- Акхароша аккхарой кхуллу! Х1у дайъан деза х1окху аккаройн! – бохуш маьхьарий дара юьртана т1ехула хьийзаш йилбазан мохь санна.
Лекхачу талла буьххьехь 1аш йолу Зараъин чуьра ц1ог делира, б1аьргех хин татолаш а хьодуш:
- Ва, Везан дела! Хьуна гуш дац х1ара! Х1окху дуьненах жоьжаг1ате ма йина оцу хаьаькханех схьадаьллачу тайпано!
Ша муха юссу ца хууш, ларъялар дицделла, кегийн гаьннаш а кегдеш, г1овг1анца чуйоьссира Зараъ лаха. Коьртара куй божош, шина лергана т1е куьйгаш а дехкина гуонаха цхьа х1ума ца гуш ехха 1ийра и, кегийн татолаш санна беснешна т1ехула охьаоьхуш хиш а долуш. Эххара а Сирдин еъара йо1ана улло, кхуьнан дог оьцуш белшах батт 1уьттура цо. Оцу говрана адамийн мотт ца хууш хилар тамашена х1ума дара. Ша хьайба делахь а, цуьнан ц1еначу дагца, цуьнгахь яра бакъйолу адамалла! Мелла а ша, дукхаха дериг Сирдин бахьана, метта йеъча, уггаре хьалха йо1ана дагадеънарг дара: «Висита! Дошлой! Уьш-м бог1уш лаьтташехь гурана кара доьду экха санна, х1окху боьхалашна кара г1ур бу!» Йо1а ч1ог1а нийса ойла йора, х1окху юьртахь гулвелларг хир вара кхоъ сов эзар мостаг1. «Нагахь санна юьртана ламанхоша т1елатар дахь!» - аьлла юьртана массо а аг1ора д1ах1иттийна йаккхийн тоьпаш а яра. Къаьсттина дукха, йиъ йоккха топ, йара Виситин дошлой т1ебог1учу, лаьмнашкахьа йолчу аг1ора!» Со орцаха ца ялахь, дошлой х1аллак хир бу-кх!» - ойла тесира Зараъин коьрта чу. Ягийча санна, т1ехьа ши куьйг тоьхна хьалаиккхира йо1. Катоьхна схьаэцна сира басахь суркуй а, 1аьржа месаш буха а нисъеш, т1еозийра цо шен хазчу горгачу коьртана. Ц1окъбергана санна, чохь суй лепаш, ч1аг1алонах буьзина бара йоь1ан сира ши б1аьрг. Яккхийн тоьпаш! Яккхийн тоьпаш!» - коьрта хьийзара йо1ана. «Со яккхийн тоьпашна улло цхьа а салтий ца вита хьажан еза, Виситин дошлой т1елетича!» - бохура цо ша-шега. «Салтий-м дукха бу зингатий санна! Ларалур яц со суо цхьаъ! Х1ун дийр дара?» - т1аьхьах1оьттина Сирдин а йолуш, тебаш юьртана улло г1ерташ яра йо1 хьуьна юккъехь хьулъелла. Кестта дитташ кхачийра, гена-м яцара юкъаметтиг йо1аний яккхийчу тоьпашний.
Говра хьуьнхахь а йитина, йиъ жима кхаба кечъйира Зараъас чохь мехкадаьттах даьккхина сихдогу молха а долуш чудоьттина. Т1ехула т1аьрсиган ч1уьйригаш а йолуш леррина кечйина кхабанаш-герз шена дехьа, сехьа г1одъюккъе а дихкина, куллашна т1аьхьа хьулла а луш гуттара улло текхиш т1еяханера йо1. Цуьнан баьццара басахь йолчу г1овтало а г1одора цунна къайлаха йисан. Яккхийн тоьпаш-м гена яцара, амма х1ун дийр дара йо1а ша цхьамма оцу мостаг1ийн инзаре буьрсачу герзана. «Яккхийнчу тоьпашна уллохь х1оънаш ма бац! Х1унда бац? Стенгахь бу уьш?» - хоьттура цо ша-шега. Йо1 тебина 1уьллучу меттера ца гора йоккха топ юлуш болу г1ирс. Ойла-м нийса енчух тера ду, ткъа стенга бехьана цара и г1ирс? Стенгахь? Стенгахь бу?» - ша-шен садуура Зараъас. Яккхийнчу тоьпашна уллохь стагга а воцучура цигахьа гуонаха лахан беза аса йоккха топ юлуш болу г1ирс!» - ч1аг1о йира йо1а. Сийначу бецаца цхьаъ хуьлуш, ийна текхина йоккхачу тоьпашна улло яхара и. Цигахь гуш стагга а ца хиларх, вай бохург-м бакъ ца хиллера. Маларо а, йовхоно а мелла а г1елвина кхоъ салти вара йаккхийн тоьпан чкъургех букъ та1ийна тевжина 1аш. Йо1 царнна ши-кхоъ г1улч уллохь луларчу жимчу куллана т1ехьа 1уьллура. Х1инца яккхийн тоьпана х1оънаш а карийнера цунна, уьш т1ехьа аг1ора вовшин т1ет1а боьттина лаьттара, нагахь т1ом эккхахь схьаэцан кийчча хир болуш. Кхаъа салтийчунна букът1ехьа нислуш текхина йаккхийн тоьпан х1оъийн барзана т1еяхара йо1. Х1оънах жимма тера яра 1аьржачу т1аьрсигах ботт болу горга кхаба. Йо1а цхьа кхаба х1оттийра х1оънашна юккъе, малхболу аг1онца. Чохь мехкдаьттах даьккхина т1еда молха чохь долу шолг1а кхаба кхин а цхьана х1оънийн оьлана юккъе х1оттон кечъеллера йо1, амма жимма дехьа, ц1енонна уллохь т1е гата а тоьхна ворда а гина, тебаш цунна т1еяхара Зараъ. Ц1ийнан пенна а, вордана юккъе а ша нисъелча, шаьлтанца гата хадийна чу хьажира и. Кегийрачу гатанан т1оьрмигашна чохь тоьпан молха дара. И т1оьрмигаш-м йоккха тоьпана бирг1ана чу хоьура долуш дара, цу чохь а хаъаделира йо1ана тоьпан молха. Шолг1а кхаба, гатанах вордана т1ехь бинчу тхевнна, т1екхийсира Зараъас. Гонаха а хьаьжина, текхина юьртаха йолуш яра Зараъ. Х1инца-м сиха лелан дезара цуьнан, кестта схьакхачан безара Виситин дошлой. Кхаъа салтийчунна уллохула т1ехъялар дара коьртаниг, амма йо1ана «х1инца-м куллана т1екхечи со» аьлла хетачу хенахь цхьа салтий ц1аьххьана йовхарш а йина меттахвелира. Моьлкъано санна корта айбина гонаха хьаьжира и. Амма цецдеъна висира, цунна хьалхахь, ши-кхоъ г1улч хир йолуш, кхуьнга а вирзина 1уьллуш ламанхойн жимха вара.
- Орц…, - аьлла д1асецира цуьнан боьха мотт, шаьлтано хадийна лаг а доьллуш.
Ц1окъберг санна тийна, беълара кхоссаелла улло нисъелира йо1 г1овг1ано самаваьккхинчу кхин а шина салтийчунна. Церан а саделира «къикъ-микъ!» алан ца кхуьуш. Буьрса лаьхьа санна хьаьвзира Зараъин маса шаьлта оцу шина йовссаршна юккъехула. Уллора куллашна т1ехьа къевлаелира и б1аьрган нег1ар тухучу юккъехь. Кхоъ салтий-м х1инцца наб озийна йоккхачу тоьпана ч1ургах д1атаь1инчух тера 1илла висира.
___________________________
Дуьххьара санна Висита хьалха а волуш, дарвелла кхо б1е дошлой-ламанхо вог1ура мох санна говрашка некъатехула леккха ченан к1ур а г1аттийна. Церан мог1а бехха бахбеллера, уьш шиъ цхьана, я цхьаъ ша бен ца тарлора готтачу новкъахь. Некъана дехьа, сехьа-м хьалха санна хьун яра. Дошлойн тобана генна хьалха, некъ зуьйш ваха дезаш волу Аьрзуна, Лечина т1аьхьакхиъина бевлла аьлла хеташ бог1ура дошлой. Даима а «сихало садаьккхина» олуш волу Висита а вара сихвелла массарел хьалха говра лаьллина вог1уш. Генахьа юьртан г1аларташ шена хаъаделча-м жимма меттавеъна, леррина хьалха хьожуш вара и. Амма оццул йоккха яьккхина г1овг1а мостаг1чунна ца тусалуш юьсийла дацара.
Эскаран инарлас омра дира юьртахь та1азарш лелош долу эскар кийча хилийта аьлла. Г1аролехь волчу шина салтийчунна г1ончаш а хьовсийра эпсарша, инарлин омра кхочушдеш. Яккхийнчу тоьпашна уллохь байъина салтий карийча-м гуттар а хьераваланза висира инарла.
Оцу хенахь Аьрзуй, Лечий т1екхаьчнера вийна 1уьллучу шина салтийчунна. Амма хьоьжуш лоттийла дацара, бисина дошлой а цига кхечира сихонца. Виситас ч1аг1о йира, мостаг1 метта веъна валале т1елата деза аьлла. Говраш човхийна юьртехьа дошлой чухахкалуш дуьхьала вог1уш иттех салтий нисвелира кхарнна. Уьш-м тоьпаш хьала айба а ца кхиъира. Таррашца берина охьабехкира салтий дарбеллачу дошлоша. Иза иттех салтий, инарлас човхийначу эпсарша, г1ароле хьажа бахкийтанарш бара. Ткъа юьртахь-м х1окхарнна дуьхьало ян ницкъалла кечам бара беш. Йиъ йоккха топ дошлой бог1учу аг1ора ерзийна юлан кечъеш бирг1а ц1анъеш бара салтий. Эпсарша т1е мохь олуш а, шайна улло нисвеллачунна тухуш-1уттуш а салтийн мог1а нисйбан г1ерташ бара. Цхьа вуткъа веха, 1аьржачу аматехь, 1аьржа мекхаш а долу эпсар вара яккхийн тоьпаш кечъеш болчу салташна т1евирзина, уьш ма-торру сихбеш ц1ог1а хьоькхуш д1аса уьдуш.
Тоьпара баьлла х1оъа санна чухецаелла йог1у ламанхойн-дошлойн говраша ницкъала г1овг1а яьккхинера. Цхьаболу салтий боьхна хьийзара, къаьсттина яккхийн тоьпаш юлуш бохкурш. Гена боццуш дошлой а гучубевллера, ченан к1ур айбина йог1ура церан говраш. Яккхийн тоьпаш юьйлина бевлла хаьштигаш т1едахьан кечбеллера салтий, 1аьржа эпсар омра дан куьйг айбина д1ах1оьттинера, цуьнан б1аьрг яккхийн тоьпан х1оънийн оьлана йисттехь цхьана тамашена х1оънах кхеташ. Эпсар-м ца кхийтира и х1оъа боцийла, и ц1аьххьана иккхина д1аяхара, массо а х1оьънийн оьланах сийна ц1е а йоккхуш. Дера иза Зараъин совг1ат дара, шен кхабана чохь цо ломара деъна.
Болатас мацах хьалха шаьш цхьана т1елатар динчу мостаг1ийн г1опара цхьа ц1естак1удал санна т1ехь хьийзина юткъа бирг1а а йолуш, цхьа яй беънера ц1а. И хиллера шен ц1ахь къаьркъа деш болу яй. Болатас пхьерашка цунах яйтинера мехкадаьтта кхехкош, т1еда молха деш пеш. И т1уьна молха тоьпана чу дотта йиш яцара, амма цунах яьлла ц1е д1аяйъа йиш-м яцара. Т1ехула т1аьрсиган ботт а беш, леррина кечйинчу кхабанашна чохь д1аса лелон атта а дара и т1уьнамолха, эккхар а дара цуьнан ницкъала. Т1еман тасадаларшкахь и герз оьшура дуй хаъара Болатана, Зараъас х1инца гайтира и муха герз ду. Цулла а совнаха, Болатас йо1ана 1амийнера шен инзаре ехачу мажартоьпана т1е турмал ч1аг1ян а. Мел генара хеташ делахь а, цундела дара Зараъас ша йаккхийн тоьпийн х1оънийн оьлана т1ейиллинчу кхабана нийса топ тохар. Иза-м х1инца а яра шен Сирдинна т1ехь хьуьна юккъехь хаъалуш, кхин цкъа а топ кхосса кечам беш яра и. Шозлаг1а кхоьссинчу тоьпо эскаран тоьпан молха т1ехь долчу ворданах цхьана и сийна ц1е тесира. Ворданан гатана тхевна т1е кхоьссина кхаба а яра мехкадаьттах даьккхина т1уьна молха чохь долуш, ткъа цунах яьлла ц1е д1аяйъан йиш ма яц!
Говраш хаьхкина бог1уш болу дошлошна а гуш лилхина д1аяхара яккхийн тоьпаш а, царнна т1аьххьа и 1аьржа к1ура ирх бохийтуш иккхира тоьпан молха т1ехь йолу ворда а. Гонаха мел хилла салтий а аьтта д1абахийтира, уллохь нийсбелла кхинарш а и сийна ц1е летта хаьштигаш санна богуш бара. Оцу хенахь к1урана юккъехула юьртана чоьхьа тилира Виситин кхо б1е дошло! Церан тарраш дара малхахь бекхаман ц1е хилла лепаш! Дошлойн буйнахь мостаг1ий лохуш хьийзаш, уьш ч1ог1а тера дара сирла леттачу хаьштигех. Везчу Дала шен кхиэл еш яра х1окху юьртахь а, х1окху махкахь а б1ешерашкахь та1азар латтийначу геннара кхуза схьаоьхуш, ц1ий 1еночу мостаг1ашна. Амма ч1ог1а дукха бара-кх хьакхийн хуьрсий санна дебаш болу Делан мостаг1ий! Х1окху махкахь санна дукха бара-кх уьш х1окху юьртахь гулбелла а! Делахь а, х1ораммо шен ира тур массийттаза ц1ийх дузуш юьртах чекх-м лилхира Виситин майра ламанхой. Мостаг1 меттавеъна валале юьртах бевлира уьш, хьуьнхахь къевла а бевлира. Юьртара ца бовлалуш, Виситас омра деш човха а беш бехира цхьаболу кегирхой.
Юрт, к1ура хаъабелла зингатийн т1уьйлигах тера яра, дошлой чубаьхкина аг1ора-м юьртахь х1инца а 1аьржа к1ура бара лекха ирх оьхуш, джин санна лекхара т1еоллабеллера и инзаре ирча сурт хилла. Тоьпамолха т1ехь долу ворда иккхинчу гонаха кхаъа-деъа ц1енойх а яьллера ц1е, уьш а дара г1ийла догуш. Йиъ йоккха топ а яра, когаш кегбина гезарий санна ирх-пурх 1оьхкуш. Юххехь лилхинчу йоккхачу тоьпана х1оънаша вовшаха лелхийтира уьш, х1ун ю ца хуург а еш. Паччахьан пхьераша ламанхойн мохк баккхан йина яккхийн тоьпаш яра уьш! Х1инца тера яцара уьш генара кхуза ялош хиллачех. Т1ехь малх а сецаш, гуттар а кечйина, ц1ан йина лелош яра уьш салташа. Х1инца-м бацара и салтий а, йа и йаккхийн тоьпаш а! Меженаш яьхна, д1аса а кхийсина 1оьхкура йаккхийн тоьпаш а, салтий а. Шаьш лехнарг карийнера царнна массарна а х1окху мискачу нохчийн юьртахь. Амма к1езига машарен адмашна зенаш а ца деш-м ца хиллера уьш шаьш а х1аллак. Х1инца, хьалха юьрта юккъехула маларо а, дарбаларо а б1аьргаш а ц1ийдина, дукха адам дерина охьадиллина куьйгаш а, шаьш а ц1ийх буьзина кхин а цхьамза хьанах 1оьттина чекхбоккхура бара тешна бохуш техкаш д1аса лелла хилла салтий, х1инца кхечу аг1ора бара. Цера б1аьргаш къаьрззинчохь дара, церан куьйгаш а, цхьаболчийн лахара балдаш а дара эгадеш. Жоьжаг1атан даима а диллина долу кевна ц1аьххьана шаьш т1е1оттаделча санна озабелла бара уьш. Цара шина куьйга гонаха кхерам туьйсуш къуьйлуш йолу цхьамзанаш долу тоьпаш-м шайн кхерабелла 1адийна дара! Х1инца-м уьш, шаьш байъинчу юьртахойн декъашна т1ехула лелла ца 1аш, шайн, х1инцца ламанхойн дошлоша таррашца берина охьабехкинчу салтийн декъех а когаш тийсалуш галабуьйлуш д1асалелара. Царна юккъехула хьалха санна ийза ца луш, шайна салтийчунна б1аьрг т1е1оттабелча а дуьхьала «г1-г1-г1!» деш кхерамаш а туьйсуш юьртара ж1аьлеш а дара. Жима татолаш санна маь1-маь11ехула даьржина ц1ийно кортош тентагдаьхначух тера дара миска дийнатийн а. Массо а маь11ехь дара салташа хьалха ц1е тийсина догуш ц1енош а, шайх юрт хьулъеш дуькъа лаьтташ долчу стоьмийн диттех а леттера и ц1е. Х1инца и дитташ а дара ц1е вовшен кар-кара а кховдош семсайохуш д1аян ца юьтуш. Диттийн гаьннаш д1алаца серладевлла хилла заза а дара ц1еро къинхетам х1ун ю ца хууш дагош, туьркийн, 1ежийн к1айн заза, г1аммаг1нийн алла заза. Бацалахь бес-бесара хаза зезагаш дара алух хьерчаш, к1егалеш а хуьлуш оьгуш, ша и сийна буц а санна. Оцу шайна жоьжаг1ате хиллачу юьртах бовлан сихбеллера цхьаболу уггаре а ч1ог1а кхерабелла салтий. Иза уггарен а г1олехьа ч1аг1о ю массарел а аьлла тарделлачу инарлас а йира ч1аг1о: эскар юьртаха даккхан! Салташа хьоькхучу маьхьаршна дечу узаршна, ц1аро яьккхинчу г1овг1ано, баьккхинчу к1уро а ца кхоьтийтура: и ламанхой х1инца а юьртахь салташна т1елеташ бу, я кхин а т1елатарна кечам беш бу. Цундела мохь бетташ гулбан г1ертара и шена уллохь эпсарш:
- Арадаккха эскар юьртара! Арабаха салтий, генабаха! – йиш хаьллера цуьнан мохь бетташ, к1уьро садукъдина йовхарш йора цо.
- Кхочуш дийр ду, хьан лаккхара сийлалла! – олура эпсарша, хурашкан лабина улло куьйг а хьош, нисбелла д1ах1отта а г1уртура цхьаверг.
Амма салтий-м дукхаха берш шаьш а дукха дика кхочушдеш бара и омра, инарло шайга лерга а веъна аьлча санна.
- Ва, сан нана! – маьхьарий оьхура цхьаболчу салташка.
- 1ийса! 1ийса! Орцаха валахьа! – 1ийса пахмаран ц1ераш йохуш, некхийн т1е ала ца кхуьуш, хьаьжна а, ч1енгана юккъе ж1арийн сурт х1иттадора кхечара кхаъа п1елгаца.
Эзарнаш салтий юьртара а юьртана гонд1ахьара а охьахьаьдира юьртана йисттехула боьдучу некъаца. Кхерабаларна лаьмнаш долчу аг1ора д1ахьаьдда цхьаболу салтий, эпсарша юьхь лоцуш буйнаш а детташ метта балабеш вукху аг1ора хьовсабора, массо а д1ауьдучу аг1ора. Кхин а ламанхоша ц1аьххьана т1елатар деш хилахь а аьлла жимма доьналла долчу салтех эскарна гуонаха г1аролаш-ч1аг1онаш х1иттайора эпсарша. Инарла хьалха ваьлла вара салташна, эскарна эрна арахь гонаха хьун йоцуш меттиг лоьхура цо. Иштта меттиг бара дикка генахь хина йисттехь: цхьана аг1ора лекха берд а болуш, вукху аг1ора шера майда, хьунна генахьуо. Оцу меттехь сацийра инарлас шен эскар. Т1ебог1ун салтий а ворданаш а якхийн тоьпаш а д1анисъеш шайн гуо ч1аг1 беш, меттабог1уш бара салтий а. Эпсарш а бара б1аьргах сараг кхетча санна хьийзаш, цкъа хьалха бовдуш, т1аккха т1аьхьабисиначаьрга хьовсуш. Цхьаберш говрашна т1ехь а бара. Кестта го а лаьцна ч1аг1о а йина д1анисделира эскарш. Дукха хьолехь лайш санна лелош болу салтий, мостаг1ехчулла а ч1ог1а шайн эпсарех уьш кхоьруш хилар дара. Ткъе пхеъа шарахь салтий а вина лелош волчу стагах, лай ца хуьлийла а дацара эпсарна йиттина вен а магош долу и синпекъар.
--------------------------
Де суьйренга г1оьртинера, жимма язъеллачу мархашна т1ехьа лечкъара малх кест-кестта.
Шадериг бохург санна, хьаннийн баххьаш д1алаьцна заза дара дитташна даьлла. Шадолу 1алам дара хаза бос эцна, аьхкенга г1оьртинера б1аьсте. Шаьш йохийна, ягийна эрча яьккхинчу юьртана, к1урана, ц1ерна, стенгахь бу ца хуучу ламанхойн т1емлошна а шаьш генабевлла хеташ сецна го ч1аг1бинера мостаг1ийн эскарша. Лазийнарг лозаран ц1енна улло г1ертара, мацевелларг юуург кечъечу даккхийн бухьахь ц1е латош яйнаш долчу г1ертара. Ч1енгийна т1ег1уртуш еха, хьийзина 1аьржа, юккъехь сира чоьш долуш, лергана т1ера ч1енгана т1е кхаччалца ахмаж а йолуш волу инарла вара, сихха д1ах1оттийначу четарна к1елахь шен эпсаршца къамел деш.
- Яккхийн тоьпех жоп луш мила вара шух? Муха нисделира и ламанхой-акхарой, бог1уш лаьтташехь, цхьа а дуьхьалло а йоцуш юьрта чу бахкар! – реза воцуш ц1ог1 хьоькхуш т1ечехара и, охкаделла ц1оцкъамашна к1елхьара, т1ебаьлла боккха ши б1аьрг а къерзабеш.
- Иза шен яккхийн тоьпашна уллохь кхелхина… иккхинчу х1оънаша гулдан х1ума ца дитина цунах а, цуьнан салтех а, - элира горга сийна б1аьргаш долчу эпсаро.
- Цунна «Георги» ж1ара йоьхура ю аса паччахье, цунах йисинчу зудчунна, берашна йохьийтура ю! шайн да турпалла мостаг1ех леттийла хаъан деза царнна. Цуьнан бераш хьалакхиъча кхуза дахкан дезаш ма ду, т1емлой а хилла! Х1окху акхаройн х1у кхача дан дезаш ду! Вайн садо1ан йиш яц, х1окху дуьненахь цхьаъ мукъна а нохчий дийна а волуш! Х1окху ялсамане санна хаза болчу махкахь бахан бакъо йолуш бац уьш! – геннара шен ойланаш йовзийтуш къамел дора инарлас.
- Бакълуьйш ву хьо, хьан лаккхара сийлалла, оцу акхарошна меттиг бац дуьненна т1ехь! – т1етадора дукхах болчу эпсарша а.
Эпсарий-м дера бара сахиллалц а инарлийн синхаъмашка ладуг1ура долуш, цуьнга шаверг а ламанхой а х1аллаквойтура волуш, цо шайна т1е ц1ог1а ца хьекхчахьана. Амма, ша нохчашна ден долу та1азарх дийцина ваьлча, эпсаршна а кхечира цуьнгара бес-бесара къаьхьа дешнаш.
- Г1аролана къаьсттина т1е тидам бахийта, и акхарой кхин а т1елатан ойла йолуш хила мега! Яккхийн тоьпашна хаьштигаш кийча хилийта даима! Мукъа ду шу! – омра дина, эпсарш д1ахийцира цо, дов дерзош.
----------------------------------------
Виситин т1емлоша эзар гергга салтий витинера юьртахь лазийнарг а, вийнарг а. Делахь а эскар дукха дара х1инца а, дукха ницкъа бисинера церан. Амма и эскар кхача оьшуш а, хи оьшуш а дара. Инарлас цхьа х1ума ца хуъуш ца нийсадинера шен эскар хина йистехь. Дукха сирла а, хаза а хи уллохула хьаьдда доьдура. Делахь а, лекха берд а бара, инарлас леррина хаьржинчу оцу аг1ора ламанхой т1елетийла дацара. Бердах ламанхой-м ца бовла тарлора шайн говрашкахь, делахь а салтийн дезара бердах чубийса, шайна хи дезахь. Кхача кечбан салташна белла г1оьнчаш бара, г1аролаш а хи схьакхехьан дезарш а.
Йоцачу салтийн белаш а карахь т1ебирзина салташа бердах чувуссийла яьккхира, нийсса т1ег1анаш а еш. Ламанхой ц1аьххьана гучу бовлуш хилахь а, дехьа-сехьахь юьйлина кечйина тоьпаш а йолуш, г1аролаш бара д1ах1иттийна. Оцу белхана т1евиллина волу векъна а волуш, цигаьрка багахь йолчу эпсара омра дира салташна:
- Сихо йе! Эрна хан ца йойъуш хи схьадададе! Ламанхоша т1елатар деш хилахь сихонца духадерза, г1аролаша мостаг1ашна тоьпаш тухушшехь!
Хи уллохь хиларх самукъадаьлла, хи эцан дезаш болу салтий, т1ехьаьдира зевне екаш йоьдучу тулг1ешна. Хьалхаваьлла воьду оза, веха салтий хина т1екхоччушехь шегара ведарш улло охьа а кхийсина хина чувелира гоьллалца. Охьатаь1ина канаш юьззина схьаэцна хи мелира цо. Кхин цкъа а сихха канашца эцна хи бете дехьира цо. Амма и хи д1амала ца кхиъира, хина дехьара геннара схьахезира топ йолуш. Канашкара хи д1аса а кхуссуш, кьуьйгаш д1аса а даржош аркъала сиха йог1учу тулг1ешна чу охьавуьйжира салти. Дуьхьало ца еш долу цуьнан дакъа масачу хино сихонца охьатакхийра. Гонаха хи оьцуш бохку салтий, ведарш кхийссина а дуьтуш, хина йисттера д1ахьаьлхира берда йистте. Да воцуш дисина ведарш а тулг1еша т1аьхьа хьажийра хьалха охьавехьначу салтийчунна. Дехьа, сехьа лаьттачу г1аролаша тоьпаш туьйхира цкъа цхьаммо кхуссуш, т1аккха вукхо. Хьуьнхана аг1ора, шаьш стенга хьажон еза ца кхеташ, сихонца кхуьйсура г1аролаша тоьпаш, гуш х1ума-м дацара царнна. Х1инца ламанхой, айбина тарраш а долуш чухахкалур бу моьттуш, шена хи эцар т1едиллинчу эпсара орца доьхуш салтий вахийтира инарлан четаре:
- Х1инцца т1елатан мегаш бу ламанхой! Яккхий тоьпашца г1о де боху ала, цуьнан леккхара сийлалле, инарле! – мохь олуш омра дира цо салтийчунна. – Мох санна сиха г1олахь! – т1етуьйхира цо, цхьана куьйга хьокха санна топ а лаьцна, д1аиккхина воьдучу салтийчунна т1аьхьа мохь тухуш.
Хьунна юккъе, хин дехьа б1аьрг а бетташ, салташка-г1аролашна омра дира эпсаро цул т1аьхьа:
- Тоьпаш юлий, кийчча хилийта, мог1а беш д1ахитта!
Г1овг1а яьлча, х1ун хилла хьажа схьауьдура бердана т1ера салтий а, эпсарш а.
- Х1ун хилла! Х1ун хилла? – хоьттура эпсарша шайн накъосте мохь бетташ.
- И акхарой хина дехьа хьуьнан юккъехь хаъабелла! Уьш чухахкабалан мегаш бу! Цхьаъ салтий вийна цара топ тоьхна!
- Тоьпаш кечйе! Мог1а беш д1ах1ийтта! – маьхьарий девлира г1онна т1ебаьхкинчу эпсарийн а шайн-шайн салташна дола деш.
Салтий-м тоьпаш а кечйина д1анийсабеллера сиха, амма ламанхойн лара а яцара хиндехьа хаъалуш. Хи дан бердах биссина хилла салтий а бевлира сихонца берда т1е, шайн буйнара ведарш цхьаболучара охьакхийсинера, бевдда бог1уш. Вукхера-м хьуьнар кхаьчнера ведаршца юхаберза, цхьаберш цхьаъ ведар бен доцуш бара буйнахь.
Кестта хьуьхь а воьлла схьакхечира инарла а.
- Х1ун хилла, х1унда? Х1ара х1ун к1ур бу аша г1аттийнарг? Стенгахь бу ламанхой? – зорба тухуш санна охьадохкура цо хаттарш, шена дуьхьала а лелхаш, ша-ша гайта г1ертачу эпсаршка.
- Цкъачунна хилла доккха х1ума дац, эцца цхьана салтийчунна топ кхетта, - куьйг хурашкин лабана улло а хьош, дуьхьала веънера инарлина хи дарна жоьпалла т1ехь долу эпсар.
- Ламанхой стенгахь бу т1аккха? – ца кхетара, шена т1ехьа яккхийн тоьпаш теттина бог1уш салтий а болуш, схьакхаьчна волу инарла.
- Сан г1аролаша дуьхьала тоьпаш а тоьхна кхерабелла хьуьнхахь лечкъина уьш-м! – дег1 нийса а деш инарлина хьалха лелхара эпсар.
- Шаьш акхарой елахь а, кхерабалар-м оцу ламанхошна х1ун ду а ца хаъара. Цхьа х1иллана ч1аг1о еш хир бу уьш. Бердаца д1а х1оттае йиъ йоккха топ! Вуьйш эскаршна вукху аг1онца шера аре ларъян д1ах1ийттае, шаьш хьалха хиллачу меттиге! – омра дира инарлас. – Ахьа гайтина турпалла хьуьнар ас паччахье дохьийтачу рапортехь билгалдоккхур ду! – жимма къажарна тайпа шен цигаьркан тонкин басахь йолу масех церг гайтира инарлас.
- Со хьан муьт1ахь лай ву-кх, хьан лекхара сийлалла! – даь1ахк еллачу ж1аьлин кепара хьаьвзира эпсар.
- Ламанхой-м лаьхкинера аша эскарна юург кечъян хи деъан аша? – ц1аьххьана дагадеъна хаьттира инарлас, массаьрга а бохург санна.
- Х1инцца, х1окху делан сохьтехь… Со бехке ву… къинт1ера валар доьху, хьан лаккхара сийлалла! – олуш д1атасавелира хих жоп луш волу эпсар, карахь ведар долуш а, доцуш а бобераш санна бердана йисттехь лаьттачу салташна улло.
- Стенга дехьана аша ведарш? Эхь ца хета шуна? Сихонца хинна т1е девдда доьлхуш гайтал суна! Марш! – цхьаберш хино т1адийна, вуьйш сацкъаро бехбина лаьттачу салташна т1евирзира эпсар.
Салтий ша-ша хьалха валан а г1ерташ бердах чутилира, т1ег1анаш т1ехула.
- Шишша ведар хи доцуш цхьаъ вуха верзахь аса бийр бу шун болх, заддарчий! – т1аьхьа мохь олуш берда йистте ша а д1ах1оьттира и, къерзош б1аьргаш а долуш, цергашна юккъе 1аьвдина дуткъа можа мекхан цхьа юьхьиг а йолуш.
Хин т1е боьлху салтий шай эгна ведарш а гулдеш хин а бердана а юккъера тог1ина чухула бевдда боьлхура, хина т1е кхачан сихбелла. Буьрка санна горга велахь а, массарел а каден волу цхьа салтий уггар а хьалха т1екхечира хинна. Д1аса а хьаьжина, хьуна аг1ора а хьаьжина, хьаьжана юккъе ж1арийн сурт х1отта ден кеп а йина, шен буйнара ший а ведар цхьана босса хина буха дахийтира цо. Амма ведарш хина бухахь дисира, ша салтий а «чхьоп-п!» аьлла хиш д1аса а тухуш хьаькхин санна горга муц1ар хьалха хин чу а 1уттуш вуьйжира. Генуо йолчу хьуьна юккъера яьллачу тоьпан тата т1аьхьуо кхечира схьа.
Бердана т1ехь вог1авелла лаьтта эпсар а, жимма дехьа лаьтта инарла а, эпсарш, салтий а цец а бевлла, баганаш а г1аттийна соцунг1а хилла бисира цхьана ханна.
Бердана лохахь хина т1екхаьчнарш а, т1екхачаза берш а, шайн буйнара ведарш кхуьйсуш а, кхерабаларна кхосса дицлуш а берд болчу аг1ора юхахьаьвдира салтий, цхьаберш кортош а те1ийна, дукха сиха бевдда делахь а, т1аьхьа кхуссуш йолчу тоьпан х1оънах ларлуш делахь а.
- Ва, нана! Орцаха яла! – хьоькхуш маьхьарий а дара салтийн.
- Тоьпаш! Тоха тоьпаш! – ц1ог1 хьекхан велира инарла а.
- Тоха тоьпаш, ца боху шуьга! – инарлин озах шен аз тардеш, цхьана ж1аьло «г1алх!» аьлча т1аьхьа кхин ж1аьлеша ма-аллара салташна чуг1ерта буьйлира эпсарш.
Хьун йолчу аг1ора г1аролийн а, кхин т1ебаьхкинчу салтийн а тоьпаш евлира. Хи дан бахана бевдда дуьхьала бог1учу салтийн кортошна т1ехула хьаьдда хьуьна юккъе яхара д1аьндаргаш. Цхьаболу салтий-м шаьш х1ун дича бакъахьа хир ду ца хууш лаьттара.
- Мича тоха оха топ? – хаттар дара церан горгделлачу б1аьргаша, ирх даханачу ц1оцкъамаша а, цхьаболчара г1ийлачу озаца а бохург.
- Заддарчийн к1езий! Оха бийр бу шун болх! – чуккхийсалора эпсарш, инарлин хьалха шаьш ледара ца гайта г1ерташ санна.
- Сацийта кхийссарш дар! Шу хьера-м ца девлла, ирх а ерзийна стигала топ кхийсар а оцу хьуьна юккъе кхийсар а цхьатерра дуй ца го шуна! Шун тоьпан даш х1окху бердана т1ера хьуьна йистте д1а а ца кхочу! – омра деш сацийна эпсарш а, сихбелла тоьпаш юлуш, бирг1ашна чу молха духкуш бохку салтий а кхетабан г1оьртира инарла.
- Хьан х1ун омра хира ду, хьан леккхара сийлалла? – хаьттира эпсарша жимма юккъе хан а юйлийтуш.
Х1ун омра дийра дара инарлас, цкъа миччара лехна а хи оьшура эскарна, к1езига а ца оьшура иза а. Мелла а хан ойла еш а яьккхина, омра дира инарлас:
- Тоьпаш а юлий, салтий кечбел хина дехьара т1емлой юхатохан! Хи дан салтий а кечбе! Яккхийн тоьпаш а кийча хилийта! – вухавизира и салташга а, эпсаршга а уьш кхетийла хьожуш.
Кхо б1е гергга салтий кийча бара чухахкабалан, уьш готтачу т1ег1анашна т1ехула чу бийсина тог1ийна чохь гулбелира.
- Хих дехьа а девлла хьунна чу тоьпаш тухура ю аша, оцу аг1ора дийна х1ума шайна хаъалуш хилахь! – омра дира салташна хьалхара эпсаршка инарлас.
Шайн мог1анаш ларбеш, кхо б1е салтий хьалха таь1ира. Хи дан деза салтий царнна т1аьхьа х1иттира. Некхан уьнт1е бен ца кхочучу хих дехьа бевлла хьуна йисттехь севцира салтий тоьпаш хьуьна юккъе а хьажа еш. Хи оьцурш х1инца-м майра бог1ура хина улло. Вовшийн дог кара-ира х1оттош бегаш бан а г1ертара уьш. Эххар а уьш цхьатерра бохург санна хина йистте кхечира. Ведарш чохь хи эцан дезара, ткъа салтий вовшашка хьаьвсира. Ткъеха салтий бен х1орш вацахь а муьлханиг ваьлла а, цхьаъ хьалха валан дезара. Амма цхьанна а и хьалханиг ша хила ца лаьара. Т1аьххьара а массарел онда а г1ора алсама долуш а волу цхьа салтий:
- Шозза валан ца деза, цхьаннах к1елхьара а вер вац! – олуш шен ведарш айбина хина улло вахара.
Цо ши ведар дуьззина хи эцна йистте охьах1оттийра. Д1аса а хьажина велалуш элира:
- Х1ун деш лаьтта шу эгадеш! Схьаэца сихха хи! И акхарой-м тоххарехь кхаъа ломал дехьа бевлла хир бу!
Самукъане чухьаьлхира салтий, йоккха г1овг1а а йоккхуш. Оцу хенахь хин йистехь шен дуьзина ведаршна уллохь воьлуш лаьтта салтий дог лаьцна д1акерчира. Жимма хан яьлча чохь садоцуш 1уьллучу салтичун дог доллучохь берстиначу некхана т1ехь жима 1уьрг а дара, цу чуьра дуткъа 1еткъаш ц1ий а гучуделира. Салташа самукъадаьлла хьаькхинчу ц1ог1ано ца хазийтира хьуьна юккъера яьллачу тоьпан г1овг1а.
Хиллачух кхетначу салташа шайн тоьпаш ясйира хьуьна юккъе стеган дег1ехь хир йолуш а, лахахула а. Хьунна йисттехула яккхий тоьпаша шайн инзаре кхерамен дукха геригаш йовлу х1оънаш а лелхийтира, шозза, кхузза цхьатерра тухуш еъа йаккхийнчу тоьпаша. Инзаре йоккха г1овг1а эккхийтина дохкура эскарш оцу хьуна йисттехь. Йаккхийн тоьпаш тухучу юкъахь, салташа шайн тоьпаш юьйлира.
- И хьун массо а аг1ора таллий чекх а яккха, цу юккъехь дийна х1ума а ма дита! – салташна доцца омра дохьуш ведда веъира инарлин хьалдча-эпсар.
Пхи б1е салтий, шоданаш санна шайна хьалха лаьцна цхьамзанаш долу тоьпаш а йолуш, хьунна юккъе тилира. Хи эцан дезаш хилла салтий-м тоххарехь бердана улло д1абевддачохь лаьтташ бара х1инца а. «Ламанхойх хьун ц1анйича кхуьур дара и хи-м, шайт1ано д1аэцарг!» - бохуш ойланаш яра церан коьрташна чохь. Инарлах а хьулбеллера уьш-м лекхачу бердана к1елахь.
Хьуьна юккъехула д1аоьхуш бара салтий. «Х1инц-х1инций! К1ела хевшинчу ламанхойн тоьпаша даш тухур-кх!» - дог-ойла яра х1оранна а дагчохь. Амма хьуьна йисттехь ламанхойн цхьа а лара яцара. Бовл-бовлуш дикка гена хьуна юккъе бахара салтий, ткъа цигахь а дацара дийна дег1 а. Хьун-м юккъехула халла бен д1а а ца вахалуш юькъа яра делахь а ткъеха бен вацахь а ламанхоша лара ца юьтийла дацара. Юьхьанца кхерамо къарзийна салтийн б1аьргаш а малделлера.
- Т1емабевлла д1абахана хир бу и ламанхой! – бегаш бен кеп а х1иттайора салтех цхьамма-м.
Майрабевлла ч1ог1а аьзнашца къамелаш а деш хьуьна юккъера арадовлийла йолучу аг1ора д1аг1ертара уьш.
Х1окху хьуьнхахь-м дац дийна дег1! Схьабахкийта хиэцан салтий! – хьадалча-салтий вахийтира хьуна юккъера араг1ертачу шен салтел хьалха вог1учу эпсаро. Геннара, хилдехьа гуш бара бердак1елахь лаьтта ведаршца салтий а. Хьадалча инарлина т1екхаьчна ваьлла-валанза ву аьлла хетачу хенахь эпсарш буьйлира оцу мискашна т1е мохь хьекхан:
- Довла сиха лелий! Хи доцуш юхадерзахь мог1ана хьалхах д1ах1оттийна тоьпаш тухур ю шуна! – бердан буьххьера чу мохь беттара эпсарша.
Юханехьа а хьуьйсуш, хи долчу аг1ора буьйлабелира салтий. Хин т1е а кхечира уьш, амма хина йистте хьалха нисвелла салтий вожийра хьуьна юккъера яьллачу тоьпо кхин цкъа а. 1адийча санна бисинера шаболу салтий а. Схьагарехь, бердана йисттехь инарла а виснера ша х1ун эр ду а ца хууш. Амма кхин а акъ ваьлла висира инарла, цуьнан мерк1елахь бохург санна салтий-иччархой лаьттачу меттигехь жимма лакхахь хьуьна юккъера ламанхойн дошлой аратилича. Хина йистте тог1ийна шаьш т1екхоччушехь хинца охьаерзийра цара шайн дера говраш, баттара дехира ира тарраш! Шайт1анан мох санна хьовзийначу кепехь дара и сурт. Б1аьрган нег1ар тухучу юккъехь хьуьна йистехь, хина йистехь, тог1ийн чохь д1атарбелла х1инца хьуьнан юккъера арабевлла лаьтташ а, цхьаберш хевшина 1аш а болу салташна юккъехь жоьжаг1тан сурт дара. Царнна т1елеттачу дошлойн дехьа-сехьа сихонца лестош долу тарраш малхехь лепара суйнаш туьйсуш. Дукха говза а нийса а туху цара шайн гихь а, говрана аг1онца а т1аьрсиган баттачохь йоллучура схьайоккхий лоций топ а. Дошлой салташца ийбанера, инарлин куьйгаш доьхкуш санна. Яккхийн тоьпаш тухийла ца дитинера дошлоша инарлина. Салташна кхетара бара йоккхачу тоьпан х1оъа, дошлошна кхоьссича а.
- Салтий хьажабе г1оьнна! Тоьпаш тоха, хьажа еш! – мохь беттара инарлас.
Амма бердах чувуссийсла готта яра, оцу т1ег1анашна т1ехула-м салтий-г1оьнчашна шортта хан оьшура чу бийса. Говрашна т1ехь мох санна хьийзаш болчу дошлошна-м атта дац хьажийна топ тоха а. Салтийн уггаре тешнабехке долу герз цхьамза 1оттан а. Х1инца-м салтий оцунах кхетта, тоьпаш юьстаха а кхуьйсуш бевдда к1елхьара бовла г1ертара, цхьаберш куьйгаш айбина хебина лаьттара, шаьш х1инца к1елхьара девлича а, оцу сохьта букът1ехьаша шаьш ламанхошна тухура елахь а. Оцунах-м ламанхой массо а дуьненахь долчу къаьмнел а дика кхеттера. Цундела оьгура салтийн кху махка ц1ий 1енон даьхкина тешнабехке а, дуьненахь уггар боьха а долу кортош. Дукха хан юкъа ца юлийтуш кхийтира инарла шен кхо б1е салтий к1елхьара бевра боций.
- Кечйе йаккхийн тоьпаш! Хьажайе оцу акхарошна! – доцца т1едиллира яккхийн тоьпашна уллохь 1адийча санна вог1авелла лаьттачу эпсарна.
- Хьан лакха сийлалла… хьан лакха… вайн салтий ма-бу цигахь! Вай ваьшан салташна-м тухург хир ма яц йаккхийн тоьпаш! – воьхна хьаьвзира эпсар.
- Хаьштиг! – омра дира инарлас, хаьштиг 1уттуш кхуссуш йолу йоккха топ, кхосса олуш.
- Хьан лакха сийлалла… керста нах ма бу цигахь! – куьйгаш эгон вуьйлира эпсар.
- Ладог1ар х1унда дицдина аша! Аса сайн куьйга са оьцур хьан! – шен четара яьккхина,
Детица кхелина йоккха мажаран тапча шена уллохь лаьттачу эпсаран дегна т1е а хьажийна, лаг уьйзира инарлас.
Эпсар ц1аьххьана дасделла гали санна инарлин когашна хьалха охьавахара.
- Ас бийр бу шун болх! Аса 1амор ду шуна оцу акхарошца т1ом бан! – б1арзваларан кепехь д1аса волавелира иза, буйнахь, х1инца а молханан к1урах яланза йолу, тапча а йолуш, куьйгаш букът1ехьа а лаьцна.
Ц1аьххьана соцуш, яккхийн тоьпашна уллохь дег1нисдеш бог1абелла лаьттачу салташна т1евог1авелира и.
- Т1е хьо хаьштиг! – ц1ог1 элира цо.
- Хьан лекха сийлалла, ламанхой… аьллачохь сецира салтий, шена т1ейоьг1на тапчана юьхьиг а гина.
Амма салтийчуьна шен ирс хиллера и тапча, цкъа кхоьссича, шозлаг1а юлан дезаш хилла. Инарлас лаг-м уьйзира тапчанан, амма кхоссар ца хилира.
- Тоха йаккхийн тоьпаш! – ц1ог1 элира цо кхин цкъа а, салтий 1адабеш, шен буйнара еса тапча ластийна хьун йолчу аг1ора бердах чу а йохийтуш. Соцунг1а а хилла багаг1аттийначохь а висира и оцул т1аьхьа. Х1окхо йаккхийн тоьпаш тохий х1аллакбе боху ламанхойн дошлойх цхьа а вацара хьуьна йистехь гуш. Лозийнарш бара 1оьхкуш, г1о доьхуш, техкаш д1аса лелаш, байъинарш а бара тог1и юьззина 1оьхкуш.
Инарла ц1аьххьана кхералуш кхоссавелира. Йаккхийн тоьпаш кхоссар дина йоккха г1овг1а яра инарла кхеравинарг. И вехха лаьттира хьуьнан йистте хьажан ца ваьхьаш.
Малх а бара, хиллачух инзаре баьлча санна буру баса а бахана, д1абуза дагахь лаьмнашна т1е охьалахбелла лаьтташ.
---------------------
Гена доцуш хьуьнаюккъехь массо а диттел а дикка айбаделла лаьтташ цхьа б1е шо мел к1езига а хир долуш наж дитта дара. Хьунаюккъера оцу диттан буха еъира когбаккхар ца хозийтуш ша цхьаъ Сирдин. Дитта бухахь соцуш собарен хилла хьежан д1ах1оьттира говр. Жимма хан яьлча, меллаша «шух-шух» а деш генаш меттаха дохуш хаъаделира лакхара охьа.
- Сирдин! Сирдин! – шен говрана т1еялан аьтто болчу кхайкхина, говрана нуьйране йоьссира Зараъ.
Оцу инзарен лекхачу диттана буьххьехь муха гур яра баьццара г1овтал юьйхина йолу йо1, иза-м уллохь а баьццара гаьннашна юккъехь къаьсташ яцара. Салтий-м диттана бухахь а лелла д1абаханера. Говрана-м х1етте а хаьара мостаг1чух лараялан, и салтий шена т1ебог1уш хаъабелча, Зараъ т1ехь д1анисъеллачу диттана бухара гена ялан сихъелира. Йо1а, ша говра хиъна яьллачул т1аьхьа, хьалакхевдина, ша диттара юссуш гаьннах оьллина, шен дех Болатах йисина инзаре еха хиларна ч1ог1а гена тухуш йолу топ схьаийцира, шен баттана чу д1а а нисъйира. Тоьпана т1ехь ч1аг1йина хилла еха турмал а схьаяьккхина къаьсттина баттана чохь д1анисйира цо. 1индаг1 санна, тата-г1овг1а йоцуш, юькъачу хьуьнан гаьннашца ийна хьулъелла д1аяхара Зараъ шен Сирдинна т1ехь.
-------------------
Висита шен накъосташца пхи б1е гергга салтий х1аллак а веш, хина йистехула хьулла а луш, лаха охьанехьа вахара. Дикка гена бевлича сецира Висита а цуьнан б1ахой а. Ч1ог1а аьтто болуш т1елатар хиллера х1окхара динарг, юьртахь т1елатар деш хиллачуьнга хьажича. Кхо-виъ дошло чевнаш йина вара, вийна стагга а вацара,
- Чевнаш хиллачу накъосташна г1о делаш сихха, сан вежарий! – шен говрара воьссина, шена уллохь говрана хьалха кхесна т1евижиначу чов хилла волчу дошлочунна т1еведира Висита. Геннара Виситас, шен говра цуьнан говрана уллохь нисъеш, г1о деш схьавалош вара и чов хилларг. Х1инца говра т1ера шен мара а къовлуш леррина озийна охьаийцира цо шен накъост.
- Висита, йоккха х1ума яцара суна кхеттарг-м… Шуна сайх бала-м бо аса, - бехкевахана г1еллучу озаца элира чов хиллачо, ша Виситас говрара чуозийча, тиларчуваханчуьра метта а вог1уш.
- Бехке х1ума дац, Дога! Вай х1инцца чов йоьхкура ю хьан! – олуш, т1еведда чу кхаъа накъостаца хин йистте вадийра цара, х1инцце бен мекхана билгало хуьлуш, чо хьалаг1оьртина бен воцу жима стаг. Т1емлой цхьаберш говрашка хьовса буьйлира, вуьйш-м шайн лозийначу накъосташна г1о деш бара. Хина йисттехь т1ера бедар-х1ума д1аса а озийна, хьаьжича Догина хилла чов уггаре а чолхениг хиллера. Дагна улло некхауьнах тоьпан даш кхеттера к1антана.
- Накха хадийна а даш чуьра схьа ца даккхахь, кхерамен ду иштта дита, - элира шех лоьралла долуш волчу дошлойх массарел а воккхачу Донцас.
- Сихо елахь, Донца, ма торру сихо! Оцу Везчу Даллана а, хьуна а т1ехь бу хьуна Догин болх! – лор сих веш, элира Виситас.
- Х1оккхузахь… хина уллохь, - шен стоммачу 1аьржачу т1аьрсигах бинчу тоьрмиган бертигна чукхевдира Донца.
Дехьа-сехьа гобина лаьттара накъостий, шаьш х1ун накъосталла дийр ду ца хууш. Хьамзатас:
- Цкъа хьалха чов хада а ца еш хьовсур вай! – ша шега а олуш, Донцас шен т1оьрмигна чуьра схьаийцира ю санна юткъа а йолуш, буьхьиг цхьа тамашена чухьаьвзина а болуш, аьчган сараг. – К1ентий, куьйгаш д1алацалаш цуьнан! – т1етуьйхира цо, чевна т1е цхьа зезагийн хаза хьожа йоккхуш, даьтта а дуттуш.
Т1аккха бозбуанчалла леладеш санна б1аьрг т1аьхьа ца кхуьийтуш сиха аьчган сараг човхочунна некъах чубахийтира цо, шабериг бохург санна. Иштта сиха хьовзийна хьала а баьккхира цо и. Цкъа хьалха гонаха лаьтарш ца кхийтира хиллачух.
- Накха бат1а бан а ца оьшуш нисдели! – хазахетарца Донца къежича кхийтира массо а, цо накхийна чуьра даш схьадаьккхина хиларх. «Т1ах!» - олуш хин йисттерачу т1улгах а кхеташ охьадуьйжира тоьпан х1оъан даш аьчган серагна буьххьера. Чевна чу а кхочийтуш шен хаза хьожа йог1у даьтта а доьттина лоьро къевллина д1айихкира к1ентан чов. Дога-м, жима велахь а, ч1ог1а са долуш к1ант хиллера. Донцас шена т1ехь оццул болх беш сатуьйхира цо узам бар ца хаъа долийтуш. К1ентан корта лаьцна 1аш волчу Виситас, лакхара Догин юьхьана т1е чу а хьожуш, элира:
- Шек д1а а ма вала хьо, Дога, вай-м хьуна зуда ялийначохь ловзаргахь охьаэггалц хелха довла дезаш ду.
- Со-м реза ву…, - велакъажан г1оьртира жима стаг.
Веъамо айвина хьуна юккъе ваьхьина 1индаг1е охьавиллира к1ант.
- Наб озаяйта хьайна, набаро ницкъа лур бу хьуна, к1ант! – элира, улло веъначу Донцас.
- Ваша, Дела реза хуьлда хьуна! Къинт1ера валалахь, ас сайх хьуна бала барна, - олуш, аз г1елделла набаро 1ехийра жима Дога. К1ентан коьртах куьйг а хьаькхина велакъежира Донца:
- Дала дукха а, ирс долуш а вахавойла хьо!
Кхинберш дархой кхин Донцин г1о оьшуш а бацара. Цхьаболучара-м шайн чов шаьш д1айихкинера, х1окхуьнга а ца хьоьжуш. Хьуьнаюккъехь 1индаг1ехь д1атарбеллера шаболу а дошлой. Суьйре а яра, генахьуо елахь а, т1ег1ерташ, малх-м х1етте а бовха бара. Т1елатарехь кхехкаш хилла к1ентийн дегнаш а дара малх санна меллаша к1адлуш, маллуш.
- К1ентий, вайна т1едог1учу некъашна тидам беш хиллаш! Рог1ехь хьовсуш хир ду вай! – г1ароле х1иттинчу жимхашка вист а хуьлуш, Висита т1евахара йоккхачу, дитташна бухахь бацалахь садо1уш д1анисъеллачу дошлойн тобана.
Мел ч1ог1а халонаш т1е1ийттаелча а бегаш бар дитина дац нохчаша. Х1инца а бара т1емлой цхьаннах-м самукъадоккхуш.
- Сискал кхачийна шен, кхин т1ом балур бац, боху-кх 1абазас. Ведда сискал ян ц1а вахан мегаш ву шуна и! К1ентий, хьожуш хилалаш цуьнга! – х1иллане б1аьргаш дуткъадина бохура бегашна т1ера волчу Адам ц1е йолчу т1емлочо.
Висита улло вог1уш т1емлой боьлуш бара, 1абазе а хьоьжуш.
- Бакъ дуй и х1окху Адамас дуьйцург? – велакъежаш хаьттира Виситас.
- Сискалха-м, бакъ дерг дийцича, кхачийна, делахь а соьгахь т1оьрмиг буьззина дакъийна жижг ду, - бехказа вуьйлуру, говро и муха лов техьа, аьлла дег1ана онда волу 1абаз.
Дег1ана жимуо велахь а, Адам-м вацара и иштта атта к1елхьара валийта лерина.
- Дакъийна жижиг, сискал ца хилча, дукха дуьра хуьлу, соьга аьлларг хьо вацара ткъа? – ца вуьтура цо 1абаз.
- Ма хьийзаве и хьайн доттаг1 1абаз, ва Адам! Сихха говра валан дезаш хилахь, цо кхин г1о дийр дац хьуна, - Адам хьовзийра тобана юккъера цхьамма.
Мацаха цкъа цхьа сихделлачохь Адамна говрана т1е хууш, 1абаза г1о деш хаъаделлера цунна.
Х1инца-м т1емлой шиннах а буьйлура, амма Адам къарлура волуш вацара, Виситас къамел ца хийцинехьара.
- Вежарий, вай юьртана т1екхаьчначу хенахь таьллашна уллохь вийна 1уьллуш ши г1аролера салтий гирий шуна? – хаьттира цо.
- Ван а вара…
- Шиъ вара уьш, - дагадеъира массарна а.
- Цаьрна т1екхаьчна вог1уш кхин иттех салтий а вара, уьш-м вай хьаьшира, - т1етуьйхира цхьамма.
И ши салти вийнарг мила хир ву? Аьрзуй, Лечий ма хира вац уьш байъинарш. Вай оцу хенахь царнна т1аьхьакхиънера. Вовший-х ца вийний царшимма, - духевуьйлура Висита.
Ткъа юьртахь вай т1екхочуш лилхина йаккхийн тоьпаш а ца лилхина шаьш.
- Шуна х1ун аьлла хета, вежарий? – хаьттира Виситас.
- Цхьаъ ву-кх вайна г1о деш, - элира юккъехь 1аш волчу т1емлочо.
- Иза аьлла суна а хетара, цкъа хьалха. Амма т1аьххьара вайн динчу т1елатаран жимма хьалха заманчохь хьуьна йисттехь боьдуш т1ом бара. Т1елеташ берш дукха болчух тера дац, цундела чухахкабелла салтий иштта к1езига. Уьш иштта шайнчарех ца къаьстинехь вайн иштта аьтто а бер бацара. Ткъа т1елеташ берш вайна г1о деш бац… Цара оцу эскарца беш шайн т1ом бу. Говза а бо цара и т1ом, шаьш къайлахьа а буьсуш. Вайна а доккха г1уллакх-м дира цара, уьш ца хиллехь юьртахь хилларг вайн т1аьххьара т1ом хир бара. Оццул доккхачу эскарца, йаккхийн тоьпашна дуьхьала вай летта д1а-м девра дара, амма толам баккха атта хир дацара, цхьа Дела орцаха а ваьлла г1уллакх ца хилчи. Оцу т1емлойн тоба лахан дезара, кхин х1умана ца лахахь а, царна баркал ала декхарелахь ма-ду вай. Вайн шина тобана ницкъаш вовшахтоьхча а нийса хир дара, - дагавелира Висита шен накъостех.
- Уьш ч1ог1а говза т1ом беш дера бу. Юьртара дийна бисина нах-м, т1емлой-м бац техьа уьш? – ша шега хаьттира йистехьуо 1аш волчу цхьана т1емлочо.
- Вай-м мостаг1ийн эскар лоьхуш кхечира, цара т1ом беш хиллачу хьуьна йисте. Уьш-м эскарна т1аьхьара ца бовлуш, тохар дан аьтто лоьхуш гонаш туьйсуш лела. Церан т1еман говзалла вай т1еэцахь, вовшен ца ган йиш яц цкъа мацца а гина а. Садо1аран бен юкъаметтиг ца йолийтуш, берзлоша санна т1аьхьара ца довлуш, тохарш дийр ду вай а х1инцачул т1аьхьа. Шу реза делахь, вежарий, - шен къамел юкъах даьккхина хаттарца хьаьжира Висита шен накъосташка.
- Реза ду дера!
- Дера ду реза!
- Х1инццалца а иштта бан безаш хиллера вай т1ом!
Цхьаболчу т1емлоша, дешнаш кхоъдеш санна кортош та1ийра, реза хилар гойтуш.
- Х1инца дуьйна хьалха мостаг1ан лара лохуш лелан Аьрзуна, Лечина г1о деш жимуо т1емлойн тоба хира ю вайн. И мостаг1ийн лара лаьцна ца 1аш, аьтто болуш хилахь тохар а дина сихха къевлаер ю. Жимчу тобана хьулъялан атта хира ду, оцу вайна г1о деш болчу т1емлойн санна. Ткъа оьшуш хилахь вай а т1екхочур ду, жима тохар хилахь вай шадерш гучудевр дац. Де-буьйса ца къестош дан деза тохарш, вайн латта цаьрга бехдеш ца хьешийта! Х1инца, вежарий, аша пхьор а деш, садо1а, - олуш т1емлойн тоба йитира цо. И г1аролашна г1о дан дагахь вара. «1аьржа буьйса берзлойн г1оьнча ю-кх!» - ойла йора цо, ша воьдуш волушехь.
Куьйг д1акховдийча т1екхочур ма дара, аьлла хеташ делахь а геннахь стигланах лайх дуьзина баххьаш а г1ертийна лаьттачу лаьмнашна т1ехьа белира ц1енбелла малх. Дукха хан юкъа ца юлуш, цацийна чуьра охьадухкун ахьар санна стиглахь даьржира ша-шена хьалхахь гайта г1ерташ санна лепаш долу седарчий а. Буьйса йовха яра, жимма бен мохан х1о а доцуш.
Виситийн накъосташа дикка садоь1нера, уьш цхьа а г1овг1а-тата доцуш, некъана кечам беш бара. Садоь1на а, сийна бецах юьзина а говраш кечйора т1емлоша. «Х1орш х1ун деш бохку, суна а ца гуш?» - аьлла ц1аьххьана шен горга можа юьхь лаьмнашна т1ехьара схьакъажийра батто.
- И-м ца динехь а кхин башха х1ума а дацара ахьа! – реза воцуш шен мерк1ела «бур-бур» дира Виситас.
Амма бутт-м гуттар а г1адбахча санна бекхна-белабелла гучубелира, шен йолу хазалла гойтуш. Висита велакъежира, батто шена х1оттийначу кепах:
- Х1ума а дац, некъ гайта ахьа тхуна. Буьйса юккъе яхача хьо къевла баьлчахьана, - бегаш бора цо, эхь хетар х1ун ду ца хууш шен сирла ши б1аьрг т1ебоьг1на хьоьжучу, жимчу йо1ах тера лепачу баттаца. Зараъин, т1аьххьарчу хенахь йелаялар к1езига долу юьхь, б1аьргашна хьалха хоьттира Виситина. Х1инца генахь волуш къаьсттина ч1ог1а кхеттера и: Зараъел шен гергара а, юххера а стаг ца хиларх х1окху доккхачу дуьненахь. «Кхин гур юй техьа хьо, Зараъ! Х1ун деш ю техьа хьо? Суна санна и горга бутт гуш буй техьа хьуна!» - ойланаш йора Виситас, ша говран нуьйра туьллуш кечам беш воллуш.
- Хьайна гуш елахь, соьгара маршалла д1ало сан жимчу Зараига! – шабарца дийхира цо батте.
Ткъа бутт-м лекха мел болу шен детин з1аьнарш яржош, массо а маь11ехь х1ун ду хьожуш чекхболуш бара. Баттана-м уггар жима цаьпцалг а гуш яра, Зараъ-м кхин башха гена а яцара кхузара д1а. Йо1, даима санна, мостаг1ийн эскарна тебаш яра, церан ледарло йолу меттиг лоьхуш. Х1инца а яра и Сирдин генахьо а йитина текхина еъна, салташна-г1аролашна уллохь, цара ден къамел а хезаш элхьамчан куллана т1ехьа 1уьллуш. Салтий хьалха хиллачуьнца дуьстича, х1инца кхин а кхузза дукха бара г1ароле х1иттийна. Шадолу эскар а х1инца а когаштехь дара. Маь1-маь11ехь хаъалуш яра йогуш ц1ераш, царнна гонаха хевшина салтий. Юккъехула, цкъа а ца хиллачу кепара, серлабаьлла бутт а бара гонаха мел долу х1ума дийнахь санна гучудаьккхина. Жимма собар дан дезара, салташна наб т1ег1орталца-м х1етте а. Цундела Зараъ а яра хан йолийтуш, иза бацалахь аркъала 1уьллура. Мел ч1ог1а йо1аца къийсабелча а бутт туьйлура боцуш хаза яра беттасинехь йоь1ан юьхь. Боккъала а тера дара йо1 хазаллийца баттаца къовсаеллачух. Амма хеташ делахь а, и нийса дацара – Зараъас беттан сибатехь лоьхург кхинарг дара.
- Гуш хира ву хьуна и. Ирс ду-кх хьан! Ларавелахь и! Веза Дела, ларавехьа! – деккъа балдашца доьхура Зараъас батте а, Деле а.
-----------------------------------
Аьрзуй, Лечий хьалхахьа, эскар буьйсанна д1атарделлачу аг1ора д1аваханера, гена воцуш шайна т1аьхьа вог1уш т1къе итт уггаре каденчарехь дошло а волуш. Кхоьссина топ хезара йолуш царнна т1аьхьа бог1ура бисина дошлой а. Чевнаш хилла ши т1емло хьуьнхахь висинера. Чов хилла волу цхьаъ-м оцу чевнах вешаш а вацара, и дошлошца цхьана вара.
Хьалха биначу бартаца, дошлой, шайна аьтто болу меттиг а лехина, мостаг1ийн эскар долчу аг1ора хих дехьа а бевлла, ширчу некъахула схьабог1ура. Аьрзун, Лечин говраш, бергийн тата хезира доцуш, когехь, леррина массийттаза т1е-к1ела диллиначу т1аьрсигах йина, мачийн тайпана когаюхургаш а йолуш яра. Массо а х1уманца бала болуш серлуо юьхь-сибат а долуш, йоь1ан санна х1унда дац аьлла хеташ, дуткъа куьцехь дег1 а, сурт а долуш, 1уьргара лаьхьа а боккхура болуш волу Аьрзу даима а хьалха воьдуш хуьлура, шен 1аьржачу, ша санна куц долуш болучу динна т1ехь. Беха ког болу Аьрзун дин-м, шена т1ехь стагга а воцуш санна, дайн боларца боьдура. Шен 1аьржа амат доцург къаьсташ х1умма а дуй техьа цуьнан шен деца, олий хетара наггахь. Аьрзуна ца гуш дисинарг а гора цунна мел 1аьржа буьйсана а, мел гена а. Шаьшиъ бен ца кхетачу цхьана башха маттахь вовшен уьйр а яра цу шиннан. Дехьа-сехьа йоккхачу хьуьна юккъехь-м наж, пхьоьха, поп а дукха лекха дитташ дара, амма готтачу некъана чу охкаделла лохо б1аьлланган, совшан, хаьмцийн диттийн генаш дара. Х1инцалц санна хьалха д1авоьду Аьрзу а, цунна т1аьхьа г1ерта 1аьржочу аматехь волу Леча а оцу заздаьллачу гаьннашна юккъехула ялсмане кхаьчча санна воьдура: хазачу зазийн архьуо хаъала корта хьовзийнера церан. «Мел хаза буьйса ю-кх тховса, хаза арахь ю оцу зазах! Оцу хьуьна юккъехь тебана 1аш болу салташна, оцу хьакхарчийн тайпане х1унда йохьийту техьа Дала тхан диттийн зазах хьожа. Церан латтанаш к1езига ду техьа? Йа шайн латташ бех а дина тхан латта а бехдан кхаьчна техьа уьш кхуза? Шина кога т1ехь а лела уьш, адмаш санна, лоза а бо уьш, белабаларан кеп а х1оттайо цара, къамел а до цара – ткъа сел боьха х1унда кхоьллина уьш, сел къиза х1унда бу уьш! Х1унда ягайо цара нохчийн ярташ, х1унда бойъу цара бехк-гуьнахь а доцуш нах, х1унда цоьсту зударий, аганара бераш! Х1унда ца деха техьа адамаш машарен, вовшен ц1ий а ца 1енош!» - г1ийла ойланаш йора, даима санна, тийна т1аьхьавог1учу Лечас.
Ойланашка ваханчу Лечас тидам ца бира Аьрзун говра сецина лаьтташ хиларах, кхуьнан буру бос болу, эсала амалш йолу говра ша сецира хьалхарнаш севцича. Хьалхахь некъ ц1аьххьана шорлуш хеталора, амма и 1аламат шуьйра майда яра, генахь гуш салтийн ц1ераш а яра, беттан серлонехь, ц1енойн санна, хаъалуш четарийн ши аг1о йолу тхевнаш а дара.
- Х1орш бу-кх хьуна, сан доттаг1, вайн ловзарга баьхкина хьеший а! – аз гена д1аг1ура доцуш элира Аьрзус шен накъосте.
- Дера, белахь, вай-м уьш хелхабохура бу, т1араш а тухуш, топ-х1ума а кхуссуш, - шен киснахь д1адиллина 1уьллуш долуш санна жоп делира Лечас.
- Леча, т1аьхьайог1у дошлойшка хаъам бан г1охьа хьо, хьалхахь дериг царнна дуьйцуш, со кхин х1ун хийцам хуьлу хьожуш соцура ву, - дийхира Аьрзус шен накъосте.
- Мегар х1ета, со сиха вухавоьрзура ву. Хьайн г1уллакх доцучига ма г1ерталахь, сатохалахь шаберш а гулла баллалц! – олуш меллаша шен говра юхаерзийна, зазах даьккхинчу диттийн гаьннашца д1аийра Леча.
Аьрзу, Леча къайлаваларца, хьалхехьа д1атаь1ира, говран т1ера воьссина и диташна юккъе а лаьллина. Куллашна т1ехьа хьул а луш, текхина воьдуш а, кестта Аьрзу эскар д1атарделлачу дозане кхечира. «Т1анк!» аьлла шайн го г1аролех буьзинера инарлас а, эпсарша а. Аьрзуна-м бацара и г1аролаш кхин новкъа а. Каден жима стаг оцу г1аролин мерк1елахь текхаш а, беълара вулуш а го боккхуш хьоьжуш вара, эскарш дукха мичхьа аг1ора ду а, йаккхийн тоьпаш мичхьа аг1ора ч1аг1онаш еш д1ах1иттийна ю а. Оцу суьртах кхетта ваьлча, г1аролийн кхин 1одика а ца еш, текхина шен говр ша йитинчу аг1ора ваьлла вахара и. Х1ара вухавеъча ша д1алаьллина говра ца карийра Аьрзуна.
- Говра яйна хьийзаш-м вац хьо, воьхна д1аса уьдуш? – хаттар хезира Аьрзуна цхьажимма дехьа хьун юькъуо йолучура схьа.
- Со хьайн коча а ца воийтуш дийцалахь суна сихха, мичхьа ю сан говра! – дьухьала чуг1оьртира Аьрзу, Лечин аз девзина.
Амма оцу озана х1ара ша т1евахача кхунна иштта а гира шен говра кхин ткъе итт говранца цхьана хьуьна юккъехь ежаш лаьтташ. Дитташна к1елахь бацалахь д1атарбелла 1аш бара кхуьнан накъостий а.
- Т1аккха, чаг1ар доьттан хьуна хьошалг1ахь? – вистхилира ц1аьххьана кхузахь хила везаш воцу Висита, беттан 1индаг1ахь Аьрзус хьалха ца къастийна волу.
- Хьан доьттина? Хьанна доьттина? Ахьа х1ун дуьйцу, ва Висита? – ца кхеташ хаьттира Аьрзус.
- Ой, инарла волчу хьошалг1а вахана вацара хьо, тхо кхоьссина а дитина? – к1ант хьийзавора Виситас.
Гонаха 1аш болу т1емлой белабелира. Амма Аьрзу-м вацара къарвалан дагахь.
- Цуьна хьакхийн шурех дина чаг1ар-м ца оьшура суна. Кхин башха чаг1ар дуьйцучохь а вацара тхойшиъ, со сихо вара.
- Ванах, кхин х1у карадинера шушинна дийца, иза а ца хилча? – хаьттира Виситас, бегашна т1ера къамел ца долийтуш.
- Дера, Висита, инарлас-м со куьйг а лаьцна шен эскаран г1аролаш мичхьа бу а, ша йаккхийн тоьпаш стенгахь д1анийса йина а гойтуш чекх ма ваьккхира, - накъосташна юккъе охьа а хууш, дозалла дарца, къадийра жимчу стага.
- Аьрзу, ларвелларг бен Дала а ца ларвина, олуш ду. Хьайна г1одан тхо т1е а кхочура долуш воьдуш хила мостаг1ийн бенна чу, - олуш жимма хьехар дира Виситас. Амма к1антана хала ца хетийта бегашца т1етуьйхира: - Тхоьга х1умма а д1аала-м ца бохура инарлас ткъа?
- Иза хьуьнаха ара а девлла, эскарш т1ехь д1анийсаделлачу майдана йисттехь гойтура ду аса, - олуш, каден айъавелла, Висита т1аьхьахьоьхуш д1аволавелира и, диттийн гаьннаш куьйгашца д1аса а туьйтуш, шена новкъара дохуш.
- Шу кхузахь хьоьжуш 1е, тхойшиъ т1аккха инарлас х1ун хабар даийтина а хьаьжина схьавог1у, - олуш, Висита а айъавелла, Аьрзус санна гаьннаш шена новкъара д1аса а сеттадеш, т1аьхьа волавелира.
Хьун дукха хан ялале ц1аьххьана кхачаелира.
- Г1аролаш зингатий санна бу цигахь. Вайн аг1ора ворх1 уьйлиг ю церан, куьйгаца гайтира Аьрзус. Йаккхийн тоьпаш йиъ ю вайна нийса схьат1еерзийна, нийса некъана дуьхьала. Дехьа-сехьа ерзийна а ю йиъ йоккха топ, - гайтира кхин цкъа а жимчу стага.
- Д1асаерзийна а ю цигара йаккхийн тоьпаш? – п1елгаца гойтуш хаьттира Виситас.
- Х1аъ, - т1ечаг1дира Аьрзус.
Дукха хан юкъа ца юлуш вуха вирзира Виситий, Аьрзуй.
- Леча, вайн бисина накъостий х1оккхуза схьабалабеш вола! Шайн ма-хуьллу г1овг1а к1езига а еш хьовсалаш! Сихдалан ца оьшу, буьйса т1ехъэккхалца хан ю вайн! – аьлла жима стаг новкъаваьккхира Виситас.
Цул т1аьхьа ша а накъосташна уллохь охьалахвелира и. Уггаре коьрта къамел дара цуьнан шен накъосташца дан дезарг. Ткъе итт т1емло оцунах кхеттачух тера дара. Уьш, бацалахь аг1ора ваьлла 1уьллург а т1ехь, хьаланийсавелира.
- Вежарий, шуна ма хаъъара, вайна хьалха дукха онда мостаг1чуьна эскар ду. Цаьргахь 1аламат ницкъала а, дукха а герз а ду. Уьш итт-пхийтта салтий ву вайна цхьанна дуьхьала, мел ч1ог1а герз доцуш уьш хилча а. Мостаг1 къизалла шен ц1ийх йоллуш а ву! Шун шайн б1аьргашна гира-кх цара йохийна юрт, цигахь цара лелийна боьхалаш а. Лаьмнашкара дуьйсуш аренгара ярташкара т1емлойшца вовшаха кхетан дезаш дара вай. Х1окху лаьмнашна к1елахь 1уьллу юрт йолчу мостаг1 кхочура ву моьттуш дацара вай. Вайн аренца ярташкахь 1аш болу вежарий а бац, схьахетарехь, х1окхузахь хилларг хууш. Вай-м хьежалура дара оцу ярташкара т1емлойн орца схьакхаччалца, амма мостаг1, вайн вежарийн ц1ий а мелла к1елхьара вера ву т1аккха. Вай шиннах цхьаъ ч1аг1о ян деза. Я х1окху, вайн вежарийн, йижарийн, церан берийн ц1ийх буьзина болчу мостаг1ех вайн синош ца кхоош лата деза вай, г1о т1екхаччалц мостаг1ий х1окху хаьннашкара ара ца болийтуш. Йа вайна г1о хиллалца хьоьжуш 1ен деза вай, мостаг1 к1елхьара а волийтуш. Аса ца дийцича а, и-м шуна шайна а хаъа дукха дика. Ткъа, шуьга къаьсттина аса иза дийцар цхьа бахьана ду. Вайн кхо б1е сов хир волуш т1емлой бен вац, уьш х1ораниг а иттех мостаг1чуьнца ларалура велахь а, ницкъа тоьура бац вайн дуьхь-дуьхьала а х1иттина т1ом бан. Цундела вай т1ом хьекъалца бан беза. Вайна хьалха некъана дуьхьала ерзийна йиъ йоккха топ ю, алссама салтий а бу вайна дуьхьала лаьтташ, х1окху аг1ора т1елатар хир ду аьлла хеташ д1ах1иттийна уьш инарлас. Мостаг1ий, иштта хир ду аьлла тешна болу дела, вай церан и тешам бохабан мегара дац. Вай тохар дийр ду уьш вайга хьоьжуш 1аччохь. Амма 1уьйрана а, дийнахь а дийра дац, буьйса 1уьйренга йоьрзучу хенахь. Ткъа т1елеташ верг хира вац кхо б1е дошло, уьш хир ву ткъе итт! Т1еман тасадаларшкахь хьалха а хилларш-м, шаьш кхетта хилар гойтуш, кортош та1ош: «Нийса хир ду!» - олуш т1етайра.
- Муха нийса..? - ца кхийтира дуьххьара т1амехь нийсабелларш.
Ткъа Виситас кхин д1а а дийцира шен коьртехь дерг:
- Ткъе итт дошло, буьйса т1ехъиккхинчу заманчохь, чухахкавалан веза йаккхийн тоьпаш алсама йолчу аг1ора. Царнна уггар а хала хир ду. Амма цара г1овг1а эккхийтинчу юккъехь, тебина йаккхийн тоьпаш йоцучу аг1ора улло а бахана хьоьжуш 1аш болу коьрта ницкъаша ц1аьххьана т1елатар дийра ду. Церан аьтто бера бу, вай юьхьанца юьртах чекхлелхаш санна. Юьртана вай т1елеташ-м вайна доккха г1о дира цхьамма, цабевзачу т1емлойн жимчу тобано. Уьш х1инца вайца белхьара ч1ог1а бакъахьа а хир дара!
- Ца хаъа, уьш муьлш а белахь а, ч1ог1а хьекъален т1ом бу цара бийриг, - элира т1емлойх цхьамма.
- Шаьш бина ца 1аш, вайна а собар дели цара-м. И хьуьнхахь зударий-мух1ажарш гина, дог даьтт1а, вай х1ун леладо а ца хаъара вайна юьхьанца. Дала аьтто бойла церан а, вайн а! Ткъа х1инца суна лаьара вайн ткъеиттана цхьа барт хуьлийла. Реза дуй шу, вайн накъостийн дуьхьа йаккхийн тоьпашна дуьхьала довлан? – хаьттира Виситас, шен къамел чекхдолуш.
И хаттар дарна реза бацара т1емлой, амма т1елатар Виситас ма-бохху къобал дира цара.
Бутт-м мелла а к1адбеллачух тера дара, х1унда аьлчи, и лаьмнийн баххьашна улло г1ерташ бара. Амма хьалха санна нур лепаш-м бара и х1инца а. Диттийн гаьннаша юккъехула беттан серло кхетта байлахь меттиг а лехина, Висита вуьйлира оцу байнт1ехь, хила дезаш долу т1елатаран кеп гайта шен накъосташна.
Аьрзус г1о а деш, т1улгех, ч1ешалгех дира цу шимма, хьалха майданахь лаьттачу эскаран сурт. Йаккхийн тоьпаш стенгахь лаьтта а гайтира, салтий алсама стенгахь бу а. Дошлойн алсама йолу тоба стенгахула т1елетира бу а дийцира Виситас. Амма царнна некъ гойтуш, хьалха ваьлла вахан Аьрзу реза вацара.
- Уггаре а самукъане ловзар кхузахь хилан деза, ткъа со оцу самукъадаккхарх к1елхьара ваккхан г1ерта хьо! – шен бегаш ца биталуш, реза ца хилар гойтура цо.
Ткъа кхин болчу т1емлоша къобал ца дора, Висита кхузахь, ткъе иттана юкъахь висар:
- Хьо юьхьанца дуьйна тхуна хьалха а ваьлла, оха къобал вина баьчча ву. И эскар аьлча а, и цамгар вайн махка далош веъначу оцу инарлин са а ца доккхуш кхалхан бакъо йолуш вац хьо! – бохура Виситин накъосташа кхуьнга.
- Со-м вац 1ожаллин т1аьхьа уьдуш, цундела кхузахь висан г1ерташ! Иштта ойла а йолуш мегар дац т1ом бан! Вайна ца йоьг1на 1ожалла яц вайна хьалха хьоьжуш лаьтташ, ткъа йоьг1начу хенах, мел ч1ог1а ведича а, к1елхьара а валалур вац! Х1инца-м х1етте а кхийти со, айса нийса ч1аг1о йина хиларх. Ткъа инарла боху аша? Инарла вайна кара ваийтар а Делан карахь ду-кх! Со шайн баьчча ву аша бохуш делахь, аса бохучуьнга ладог1а а, тидам бан а декхарелахь ду шу. Аьрзу, хьо вахан дезар ду вайн йоккхачу дошлойн тобана ницкъашна хьалха а ваьлла. Хьо мостаг1ий болучохь хьошалг1ахь а хилла, цундела ахьа гайтича нийса хир бу некъ. Цхьаъ йоккха топ царнна т1екхочура йоцу меттиге д1а а бигий, кечам бел аша! – аьлла къамел чекхдоккхуш, Аьрзуна т1едожийра Виситас.
Оцу хенахь Леча а схьакхечира, шайолу дошлойн тоба схьаялош. Виситас а, кхин болчу т1еман тийсадаларгехь зеделларг долчу т1емлоша а т1ебаьхкинарш кхетийра, х1орш дан ч1аг1о йолучух. Ткъе итт т1емлой, Виситий бен бухахь ца вуьсуш, вуьйш шаберш а хьуьна юккъехула къевла бевлира. Уьш сиха бара, шайна т1ейиллинчу хенахь т1елатан дезачу меттехь хила, цига д1акхача.
Висита а висира шен накъосташна йиллинчу хене хьежа. Ткъа т1елатарна йиллина хан яра: бутт чубуьзина, лаьмнашна т1ехьатилар.
Бутт-м х1инца а стигалан ана юьззина бара. Йа седарчий а ца дуьтура цо парг1ата ловза, шен з1аьнаршца уьш къевладохуш, ша меттах баьлла а ца болуш лаьттара и. Амма даима а лаьтташ цхьа а х1ума дац х1окху доккхачу дуьненахь. Буьйса юкъалла т1ехъяьлла дикка хан т1ехъиккхинера, бутт набарна д1атовжан дагадеъна тохабелча. Цкъа хьалха лайх буьзина болчу ломан буьхьах д1а а хьакхабелла, т1е охьахиира и. Жимма иштта хиъна а 1ийна, ломана т1ехьахула лайх чушершан буьйлира шорбелла горга бутт, эххар а, т1аьххьара б1аьрг тухуш къарзар а дина, къайлабелира и. Седарчий-м, самукъадолуш серладевлла, ловзан дуьйлира! Амма седарчийн ловзаро, батто луш йолу серло аьттехьа а ца лора.
Висита вара хьуьна йисттехь, стоммачу наж диттана хенахь белш а г1ортийна, х1оьттина лаьтташ. Гена йоццуш уллохь бецах церг тухуш цуьнан говр а яра. Некхан уьнт1ехь ши куьйг чучча а диллина, езачу йоь1ан суьрте санна леррина батте хьоьжура и. Бутт чубуьзина т1аьххьара къевлаболлушехь, сихвелира къона баьчча. Цо т1екхайкхира шен мох санна сиха йолу говра. Виситин говра санна 1аржъелла д1ах1оьттира гонаха буьйса а.
- Вежарий, шу кийча дуй! – хаьттира Виситас, оцу буьйсане хоттуш санна, х1унда аьлча, х1орш буьйсанан марахь дика гуш бацара, вовшен дукха генахь лаьтташ бацахь а.
- Кийча…
- Кийча ду!
- Ма-хуьллу д1асадаржалаш майданехула! Геннара тоьпаш тухуш юхадовлуш, х1ума делаш, вай хьалха ма-дийцарра! Коьртаниг, вай кхузахь т1елатар деш хиларх мостаг1 тешийтар ду! Дала аьтто бойла вайн! – т1аьххьара дешнаш майда екош дийкира Виситин.
Амма говранахь 1аш волчу Виситина билгала гира, мостаг1чуьна йаккхийн тоьпаш лаьттачу аг1онгахьа, цо хьалха тидам бина хиллачу, баьрзана т1ера, стигал серлайоккхуш, ц1аьххьана ирхъелира йогуш йолу хаьштиг. «Хаьштиг иштта лекха стигала ирх йолийла-м ма дац! – ойла иккхира кхуьнан коьрте. Ткъа хаьштиг яцахь кхин х1ун хила езара и! инзаре х1ума дара и, к1ора санна 1аьржачу буьйсана инзаре лекха стигала ирх а оьхуш, мостаг1ашна юккъе чуоьгуш хаьштигаш! Цец а бевлла Виситин омре хьоьжуш лаьтташ ткъе итт дошло а вара. Хаьштигаш-м мостаг1ийн яккхийн тоьпаш лаьттачу ч1аг1алонна юккъе охьаэган юьйлира. Дукха хан юкъа ца юлуш, хаьштигаш охьаэгначохь йаккхийн тоьпан х1оъа иккхинчух тера эккхар хилира… кхин а, кхин а! Гонаха ц1е яржош серла елира мостиг1ий тебина 1ен аре. Т1ехь тоьпан молха долчу шина ворданах а елира йоккха ц1е. Юккъе йоккха хан ца юлуш, лелхан юьйлира, йаккхийн тоьпашна уллохь лаьтта, оьланаш йина яккхийн тоьпийн горга барзанаш, х1оънаш!
- Вежарий! Х1инца бакъдолу т1елатар дийра ду вай! Охьаата и дела воцу мостаг1ий! – д1аиккхинчу говро мохаца даржийра Виситийн дешнийн аз майданехула.
Ткъе итт дошлойша баттара дехира бекхаман тарраш!
Шайна хаьштигаш стенгара кхийссина гина дарбаллачу г1аролашна юкъара ткъе итт, шовзткъа хир волуш салтий чухахкабелира барзана т1е! Оцу хенахь т1елатарна чухахкабеллачу дошлоша та1азар дира оцу салтийн майраллийна. Говрийн бергаша отуш, дошлойн тарраша цоьстуш кхачийна чекхбехира г1аролийн тоба-салтий уггар а хьалха. Цул т1аьхьа дукха хан ца елира дошлойн г1аларташ йоккха летта йогучу ц1ерашна юккъехула, салташна жоьжаг1ата боккъала а юй хоийтуш, д1асахьийза дуьйлалуш. Кхин а ч1ог1а боьхна хьийза буьйлира салтий цхьанна а дагахь доцучу меттехь гучубевлла дошлой, х1ордана тулг1е санна, шайна дуьхьала нийсавелларг к1ела хьарчош, чухахкабелча. Аьрзу хьалха а волуш салташна чубаьхкина дошлой, эскархойн ч1аг1алонна дукха юккъе чу ца г1ерташ, йистехула болу салтий х1аллакбеш, Висита волчу аг1онна т1екхечира.
- К1ентий, со барзана т1ера т1емлошна г1о дан воьду! – мохь тоьхна, шеца кхоъ дошло а волуш говра хаьхкина буьйсанехь къайла велира Висита, Аьрзуца болу т1емлой а гина.
Барзана т1ехь а, гуонаха а хаъалуш дийна адам дацара, тамашена дерг – цхьа а гуш лара яцара. Виситин кхин а тидам хилларг, гуш цхьа а лара яцахь а, мехкадаьттан хьожа-м яра оцу барзана буьххьехь. Амма Висита х1инца вацара йиш йолуш кхузахь хьожа йохуш латта. И шен говра човхош мох санна вахара бекхаман девне, дов алсама долчу юккъе шен дин а кхуссуш. Делахь а, Виситас ца битира шен дошлой, дог 1абадан. И нийса а хиллера. Инарла вара эпсарш улло а баьхна, шаволу салтий г1аттийна т1аьхьа а х1оттийна хахкавелла вог1уш. Амма схьакхаьчна ваьлча цунна гинарг и шийла, ирча сурт дара: 1аьржа к1ура туьйсуш йогуш ц1ераш, йогуш ворданаш, т1ехь тоьпан молха, бедарш, юург хилла ворданаш! Эккхийтина, йохийна йиъ йоккха топ! Эгна 1оьхку салтий-м багарбина ца валлал дукха бара. Ткъа ламанхой кхузахь цкъа а ца хилчи санна т1епаза къевлабевллера буьйсанан карахь, хьуьнхахь!
------------------------------------------
Виситина барзана т1ехь бу моьттина т1емлой-м Зараъ хиллера. Висита барзана т1е кхачале жимма хьалха битинера цо шен барз.
Бутт чубузале хьалха и дикка леллера г1аролийн мерк1елхула бохург санна, цхьанхьа бецаца д1ауьй текхаш лелаш, куллана т1ехьа лачкъан аьтто болуш, мелла а корта лекха ойбий хьожура и. Хьалха ширачу заманахь х1окху латтанашна т1ехь т1амаш беш, бехаш 1ийначу скифийн, сарматийн а, астаг1чу Темаран эскархоша а х1окху аренгахь маь1-маь11ехь дитина дукха баьрзнаш дара. Иштта цхьа лекхуо барз бара кхузахь мостаг1ийн эскар д1атарделлачу майдана йистехь. Масех барз бара эскарш д1атарделлачу юккъехь-м, амма Зараъас хаьржинарг йистехь къаьсттина лаьттара. Мостаг1аша шайн г1аролаш-м х1иттийнера цу т1е а. Баразана т1ера салтий-г1аролаш эскаран гона юккъера кхин болчу салташца кест-кестта д1аса мохь тухуш, бист а хуьлуш 1аш бара. Оцу барзана буьххьехь шайн ц1е а ягош даима а хуьлура виъ-пхиъ салтий-г1аролаш. Барзана т1ера дийнахь-м генна гуонаха шадериг а ган тарлуш дара. Буьйсана кхин пайда бу аьлла а ца хеталора оцу барзана т1ехь дехкий санна хевшина 1аш болчу г1аролех. Уьш-м буьйсана а шайн барзана буьххьехь ц1е серла а яьккхина шайн кхача а кеч беш 1аш бара. Бутт чубузан гергга баханчу хенахь Зараъ текхаш улло еънера барзана т1ехь д1атарбеллачу салташна, цара меллаша вовшен ден къамел ч1ог1а дика хезаш. Буьйса юкъал т1ехъиккхинера, ц1е лахъеллехь а цо мадбина салташна наб т1ег1ертара, г1ийла да воцу ж1аьлеш санна уг1уш, узам беш йир а олура цара набарна дуьхьала лаьтташ. Эскар долчу аг1ора схьатоьхначу мохьна а резабоцуш дуьхьала бистхуьлура барзана т1ера г1аролаш. Эххар а бутт чубузан герга бахача, Зараъ текхира ц1окъбергах таръелла г1аролашна кхин а улло хуьлуш. Шен букъна т1ехьа кхозучу баттара меллаша схьаийцира цо Болатах дисина онда 1ад, оцу баттара ийцира цо, боцучарах хаьржина, буткъа ира пха. Лаьхьано санна юткъа шок тухуш кхаъа салтийчунна мохь алан йиш йоцучу аг1ора лагах ира кхоъ пха бог1абелира. Шайна уллора салтий цхьа а бахьана доцуш д1акерчича, висина шиъ цецваьлла хьалаиккхира, тоьпех ка а тухуш. Амма т1ема даьлла ц1окъберг санна хьалха кхевдина ши куьйг а долуш, салташна чукхоссаелира йо1. Цхьана салтийчунна некхан уьнах шаьлта йог1аелира, беккъа ц1ена гуш цхьа мукъ бен ца буьсуш. Ткъа шолг1ачунна логаха чубахара Зараъас аьрро буйнахь къевлина лаьтташ хилла шиъ цхьана пха! «Дера, йо1, соьга-м къийсалура дац хьоьца!» - аьлча санна оцу хенахь къевлабелира бутт.
Зараъас сихонца кечбира иттех 1аламат беха пхерчий. Мелла каден елахь а, йо1е-м озалур дацара иштта ондачу 1одаца деха пхерчий, доцийнарш озадалахь а. Амма Зараъас-м х1ора пханна буьххье т1аьрсигаца гонаха тегна, юккъехь тоьпан молха а долуш, т1оьрмигаш а дихкира. Цхьадолчу пхашна буьххье дихкира т1уьнамолха чохь долу кегийра т1аьрсиган тоьрмигашна чохь кхабанаш. Иштта кечам бина ша яьлчи, Зараъас пхерчий, салташа латийна, х1инца а йогуш лаьттачу ц1ерна уллохь мог1а бина д1анийса дира. Йо1е хьаьжича, и нана доккха долу 1ад кара а оьцуш, йо1 к1егара охьахиира. Буйна эцна, ц1ерга 1оьттина хьалалатийна 1одана т1ебиллира цо пха, амма куьйгашца 1ад озадан дагахь а ца хиллера йо1. Зараъас ши ког тесира дечиган аг1ора, пха а цхьана т1ийриг озийра шина а куьйгаца. Жимма хьажийна а латтийна, хийцира цо сийна ц1е эцна боьдуш болу пха мостаг1ийн йаккхийн тоьпаш лаьттачу юккъе. Тоьпан молха т1ехь долу ворданаш йолчу аг1ора бахара стелахаьштиг хилла шолг1а пха. Кхин дукха хан а ца ийшира йо1ана ша кечбина иттех пха мостаг1чунна юккъе хецан. Цунна-м гира барзана чу бевдда салтий а, Виситин дошлойн таррашна бухахь царнна шайн 1ожалла карош а гира. Амма йо1 яьллера ша дан леринарг дина. И кхин мало ца еш хьуьна юккъехь хьулъелира, цигахь цуьна Сирдин а яра цуьнга хьожуш лаьтташ. Ткъа Виситин кхеттачу мехкадаьттан хьожана бахьана, Зараин цхьа жима кхаба т1оьрмигна чуьра охьайоьжна, т1улгах кхетта, йоьхна хилар дара. Кхаба-м Зараъас ца йитира, иза-м мостаг1чунна гайта йиш йоцуш къайлаха герз дара, амма чуьра т1уьнамолха, дуькъа дина мехкадаьтта, 1аьннера, шен тайпа хьожа а юьтуш.
----------------------------------
Инарла ша жима волуш дуьйна вара эскарехь ларалуш, жима стаг хилла д1ах1оьттича лахарчу эпсарийн дешар 1амадан ваханера и. Ша эпсар хилла д1ах1оьттичахьана эскаршна юккъехь а, т1емаш беш а вара. Шен дайн мехкана ницкъала мостаг1ий т1елетча а дукха т1емаш бинера цо. Кхин мехкаш д1алуьйцуш, цигара къаьмнаш шайн паччахьан лайш беш а дукха т1емаш динера инарло. Хийла хала мур а т1е1оттабеллера цунна, амма х1инца санна ша шена дан г1о доцуш ца висинера и цкъа а.
- Дуьхь-дуьхьала мог1анаш а нийсадой, эскарша эскаршца бен т1ом, цунах-м кхетара со! Эшначу эскаро «къурд» олуш, шен байракх тоьллачаьрга д1а а луш хуьлура т1ом! Ткъа х1ара х1ун т1ом бу? Ц1ена акхаройн т1ом бу-кх! Х1ара акхарой х1окху ялсамане санна болчу махкахь а, х1окху дуьненахь а бахан бакъо йолуш бац! Х1окхеран бераш а дац кхиийта мегаш! Мостаг1ех мостаг1ий бен ца деба! – шен йохийначу йаккхийн тоьпашка а хьожуш, ша-шеца къамел дора инарлас. Ткъа х1ара тохарш дина а доцуш дара, инарлас буьйсана кхоъаза гуо а лаьцна, юрт йаккхийнчу тоьпашца х1аллака еш: жиманиг а, воккханиг а. И сиха дицделлера инарлина х1инца. Х1инца кхуьнан салтий бара таррашца цистина, ц1аро багийна, лилхинчу йакхийн тоьпийн х1оънаша, тоьпана молхано охьааьтта 1охкуш. Амма юьртара ламанхой къиза х1аллак бинарг а, х1ара 1оьхку салтий байъинарг а цхьа стаг-м вара. И вара х1ара ша, кхуьнан лакхара сийлалла, инарла вар-кх! Куьйг бехкенарг-м кхин цхьаъ а вара, кхечу къаьмнийн латтанаш дага а доьхна, цаьрца т1емаш латтош, иттанаш къаьмнаш 1ийна меттиг бен ца буьтуш, уьш х1аллакдинарг-м генахьа мерза дуъуш, к1едда вуьжуш 1аш-вехаш волу х1окхеран паччахь вара. Шен хьаькхин муц1ар ю-кх цо массо а гонахарчу къаьмнашна бале яьккхинарг! Амма иштта дешнаш-м, цуьнан лакхара сийлалла, инарлина х1окху доккхачу дуьненахь дуй а ца хаъара. Цуьнга хаьттича, цуьнан къам дара массарел ц1ена, массарел хьекъален а. Цуьнан нехан къаьмнийн ц1ий т1ехь кхоьллина даймохк бара лакхара, и бара кхечу къаьмнийн латтанаш схьадаьхна, царех лайш бан дезаш.
- Сатасале декъий лаьтте ло, то ян йиш ериг, ворданаш меттаялае! Сатосуш, 1уьйрана новкъадовлан кийча хилийта сан эскар! – эпсаршна омра дира инарлас.
Кхин вист ца хуьлуш, шен четаре а вахана метта велира и, кхин дукха хан ялале ч1ог1а наб а кхийтира цунна, четарна гобаьккхина лаьтта г1аролаш 1адабеш «хур-т1ур» а деш.
Малхо-м массарна а цхьатерра йовхо а ло, серло а ло, хьаста а хьосту диканиг а, вониг а цхьатерра, тамашена хетахь а. Тахана а бара и малх, дуьнена чохь цхьа а къизалла а йоцуш санна бекхабелла, белабелла адамашна 1уьйре кхийдош гучу баьлла лаьтташ. Инарлин четарна чу йийхира кестта цуьнан хьадалчас йовха-мерза кхалла х1ума а, чаг1ар а. Ша хьалха чам боккхуш, инарлин четарна чу а яхьийтира юуург. Оцулла т1аьхьа дикка хан а д1аехьира сийначу стигла хьалаг1ертачу малхо.
Шена т1ебийхира цо буобераш санна йистехьа лаьтташ болу эпсарш а, юург, молург кхечира царнна а. Малхо кхин а дикка некъ бира ирханехьа. Х1инца инарла вуьзина а вара, новкъа валан кийча а вара.
- Т1аккха, сан вежаралгаш, кийча дуй сан эскар гена некъ бан? – и д1огара ша и малх санна къежаш хаьттира цо эпсаршка.
Буьйсана салташка новкъана кечам бойтуш к1езига наб яр хиллачу эпсарийн дуьхьала къажар-м дацара маьлханачух аьттехь а улло дуьтучохь а.
- Кийча дуй шу новкъа довла, оцу акхароша вайн декъий датта а деттина даъъалца шу 1аш дацахь! – марха едира инарлин маьлхан велакъажар хьулдеш.
- Кийча ду, хьана лакхара сийлалла! – эххар а дуьхьала хезира инарлина г1езийн эшарах тера аьзнаш.
- Гайтал х1ета шаьш буса бина болх! И акхарой кхин хьошалла дан-м ца баьхкира сийсара? – хаьттира цо.
- Ца баьхкира, хьан лакхара сийлалла! – инарлин сапарг1атадаккхан сихбелира эпсарш.
Инарла хьалха а волуш, зуьдан ж1аьлеш санна цунна т1аьхьа х1иттина эпсарш а болуш го тесира цара эскаршна. Йаккхийн тоьпаш говрашна т1аьхьа тесинера, ворданех а говраш д1айоьжнера. Салтий а мог1анаш нийсдина лаьтташ бара. Юьстаха ваьлла хьаьжича-м моьттура дара эскар геннарчу новкъана кийча ду. Кийча-м дара эскарш, амма буьйсана садоь1на-м дацара. Цкъа ламанхоша т1елатар дина хьийзинера салтий, цул т1аьхьа садаржа доладаллалц эпсарша хьийзинера, декъий д1адухкийтуш, т1аккха некъана кечам бо бохуш. Мухха делахь а, масийтта эзара салтех лаьтташ долу эскар новкъа делира: инарлас эпсарш чехабеш, эпсарша салташна т1е ц1ог1а хьоькхуш. Инарла сихвеллера шен эскарш х1окху акха хьаннашна юкъара сиха арадахан. И вара аренца х1окху мехкан дагна т1ехь ша д1ах1отийначу г1опе кхачан лууш. Меттигера хьелашка хьаьжича, и г1ап инзаре йоккха а, буьрса а яра. Оцу г1опехь эскарна цхьа а кхерам бацара ламанхойн аг1ора. Г1опана гонаха лекха, буьхьигаш ирдина долуш, б1ог1маша вовшен улло х1итторца бина гуо бара. Массо а аг1ора шайн буьрса бирг1анаш хьежош лаьтташ йаккхийн тоьпаш яра. «Т1анк!» аьлла йоьттина г1опана чохь салтий а бара. Ламанхой-м оцу г1опана аьттехьа баха а баьхьира бац моьттура, г1опан буьрса хиларе хьажича.
«Г1опехь са а доь1ина, герз а, алсама салтий а гублина вуха вог1ур ву со, х1ара ламанхой-акхарой мангалца буц санна хьаькхина д1абахан!» - ойла йора шуьйра букъ болчу говрана т1ехь эскарна юккъехь ша схьавог1уш инарло. Некъ готта хиларна салтий мог1анехь уллохь шиъ-кхоъ бен ца тарлора. Цундела эскар ч1ог1а дахделлера оцу некъа т1ехула, гонаха чуохкаделла дуькъа диттийн генаш а дара.
- Маса лела! Шуьйра баккха ког! – бохуш эпсарша салтий сихбора. Амма луьра буьйса яьккхина, наб янза болчу салташа, эпсарша ц1ог1а моссаза олу, шаьш сихло кеп х1оттайора. Ткъа жимма хан яьлча, шайн хьалхалерачу боларе буха боьрзура уьш. Эпсарш шаьш а бара х1оьттина, цундела кхин кест-кестта а ца тухура цара салташна т1е мохь.
Инарлас шен хьадалча-эпсар шена улло вийхира:
- Эпсаршка, эскаран мог1нах чекх а валий, сан омра д1атоха! Некъ готта болуш эскар дукха д1аса озаделла, и кхерамен ду! Шайн биъ б1аьрг болуш санна тидамен, хьожуш, ларлуш хила боху ала ас!
- Кхочуш дийр ду, хьан лакхара сийлалла! Х1окху делан сохьта! – шен говра д1аэккхийтира жимачу стага. Жимха, лахара эпсар уллора д1аваьлла-валанза ву аьллачу юккъехь инарлин коьртара х1ума тоьпара даьлла даш кхетта кхоссаделла д1айоьдуш. Йаъарна-маларна кхин оьздалла лелош къахьоьгуш доцун инарлин дег1 муьшан гали санна говрана т1ера «кхап-п!» аьлла некъана йистте бацала дуьйжира. Инарлин дуьххьала гена доцуш хьуьна юккъера сийна к1ура а г1оттуш ткъех сов тоьпаш евлира, инарлин уллора салтий а ийгира, лозийна а, байъина а.
- Дуьхьала тоьпаш тоха! Тоха! – ц1ог1 делира инарлин, говрана когашкахь ша 1уьллуш волушехь.
Х1окху хьуьна юккъехь инзаре долуш иштта а кийчча буйнахь лаьцна йолу тоьпаш кхийсира салташа стаммийн диттийн чкъураш, гаьннаш, г1аш цоьстуш.
- Кхин а юла тоьпаш! Кхосса! – эпсарш а меттахбевлира.
Цхьаберш инарлина т1****табелира, г1о деш:
- Лоза-м ца вина хьо, хьан лакхара сийлалла!
- Со вита! Кхосса тоьпаш! Цхьамзанаш 1итта царнна! Кегийра дакъош деш хеда бе, цастий охьабахка уьш! – ц1ог1а хьоькхура инарлас говран когашна т1ехьара схьа.
1аьржачу аматехь волуш, дуткъа лекха дег1 долуш дехьахьуо лаьттачу куцдолчу эпсара баттара даьккхира шен тур. Леккха шен коьртана т1ехула айбира цо и, салташна омра деш:
- Цхьамзанаш хьалха! Суна т1аьхьах1итта! – корта хаъъал охьата1ош, хьуьна чу тилира и.
Ламанхой кхерабан делахь а, йа шайн кхерадалар дицдан г1ерташ делахь а, хьоькхуш ц1ог1наш а долуш, дукха салтий а бевдира эпсарна т1аьхьа хьуьнаюккъе. Генна хьуьнаюккъе д1аихира салтийн маьхьарий. Ц1аьххьана хьекха доладаре терра д1а а тийра салтийн маьхьарий. Дукха хан ялалае цхьацца, шишша волуш хьуьна юккъера арабийлан буьйлира салтий юханехьа. Цхьана буйнахь г1ажмаш санна лаьцна тоьпаш а йолуш, вукху куьйга шайна дуьхьлара диттийн гаьнаш д1аса а туьйттуш, шаверг а салтий некъана т1евеъира.
- Стенга бахна уьш? Стенгахь бу ламанхой! – дукха ч1ог1а оьг1азвахана сенъеллера инарлин юьхь.
- Бац уьш цигахь, хьан лакхара сийлалла! – жоп делира т1аьххьара хьуна юккъера араваьллачу куц долчу эпсаро.
- Стенга бахана уьш ткъа! Лаьтта буха-м ца бахана уьш таттабелла! – мохь элира инарлас.
- Хьуьна юккъехь жимма дехьа, шовда охьадоьдуш еха аса ю, гонд1ахьа хьун луьста йолуш. Цигахь лаьтташ говраш хилла церан. Ткъа говраш церан ч1ог1а сиха а ю, - инарла кхетаван г1оьртира эпсар. - Церан говрашна-м тоьпара баьлла х1оъа а т1аьхьакхуьур дера бац, - шен мерк1ела т1етуьйхира эпсаро.
И дешнаш инарлина ца хазар, шен ирс дара эпсаран.
Кхин дикка г1овг1а йира инарлас, аьлларг-бохург х1ун ду а ца кхеташ.
- Масса салтий лозийна? Байъинарш д1абохка некъайистте, лозийнчеран чевнаш ехка! – омра дина йистте а ваьлла охьахиира и 1индаг1е, шена сихонца д1ах1оттийначу г1анта т1е.
- Хьан лакхара сийлалла… Х1ара коьртатуьллург, - схьакховдийра хурашка цхьана эпсаро. Инарлас буйна ийцира хурашка, буйнахь хьовзийна чухула аг1ора тоьпо 1уьрг даьккхинчу меттехь п1елг арабаийтира цо. Инарла ц1ог1 хьекхан волавалале эпсар уллора д1ахилира. Амма инарлас шен хурашка коьрта тиллира, и-м дера дара ц1авахача цигахь а дуьйцура долуш, везаван х1ума. Шен юьхь буьрсачу кепе ялийра цо, лаба жимма б1аьргашна т1е а тоттуш. Инарла ч1ог1а воккхавевора, ша шех дозалла а дора цо. Уллора д1ахилла эпсар кхийтира инарлин догдат1ар д1адаьллий. Дукха хьиэм ца беш, эскар кхин д1а шайн некъ бан дуьйлира.
---------------------------
Инарлин хурашкина 1уьрг даьккхинарг Аьрзу вара. Даима а санна мостаг1чуьна эскарна меца борз санна го туьйсуш вара и шен тешамен накъостаца Лечийца. Виситас ма-аллара, цаьршинна т1ехьах1оьттина лелаш ткъе итт дошло а вара. Хьаннаш юкъехь сиха лелар ца хуьлура церан, даиман а тебаш, мостаг1чунна шаьш ца тусадолийтуш лелан а дезара. Дуьххьал д1а эскарца т1аьхьах1оьттина лела-м сатуьйра дацара к1ентийн. Хин йисттехула аьтто болура хьалхахьажархойн сихха д1аса довлан. Иштта эскарна т1аьхьах1оьттина дикка д1аихина, хи долчу аг1ора хьовзийра кегийрхоша шайн говраш. Тог1ийна чухула эскарца цхьатерра хира долуш схьайог1ура Аьрзун тоба, аг1онца цхьа готта, еха, юкъехула хьаьдда доьдуш жима шовда а долуш, майда гучу йолуш. Аьрзуна ц1аьххьана дагадеъира, тохар а дина шайна зиэ ца хуьлуш к1елхьара довлан аьтто бу-кх и, аьлла.
- Со х1инца хьаьжина вог1у! – эккхийтина, шен говрана т1ехь д1атилира и.
Дукха хан юкъа ца юлуш вуха а веъира хьуьна йистте. Куьйг ластийна д1акхайкхира шаберш а. Хьуьна юккъехула, говраш майданахь а йитина, некъан улло бахара к1ентий, Аьрзус некъ а гойтуш. Жимма хан яьлча, эскаран юьхьиг т1ехъелира х1окхарна.
- Инарла суна виталаш, аша шайна эпсарш лахалаш! – меллаша дийхира Аьрзус, мостаг1ийн эскарна юккъе топ а хьажош. Эскар дикка хенахь чекхдийлира, говрана т1ехь 1аш волу инарла гучу ца волуш. Эххар а цуьнан говра а нисъелира бухахевшинчу т1емлошца. Цкъа а ца хуьлучу кепара инарлин уллохь кхин эпсарш а бацара. Цхьамма-шимма мукъна а шайн тоьпаш инарлин хьажон езаш хиллера. Амма Аьрзун накъосташа х1орамма а цхьацца салтий охьавиллира оцу новкъахь. Сихонца кхевладовлан а аьтто белира дошлойн, говраш уллохь хилар бахьана. Хин тог1и а гена яцара, массо а аг1ора аьтто болуш т1елатар дара иза.
Малх делкъахене д1аг1оьртина лакхабаьллера. Эскар-м инарлас сацош дацара садо1ан. Хьун гонаха хьалха санна юькъа яра х1инца а, некъ готта а бара. Х1инца хьалха хиллачу ламанхойн т1елатаро дикка кхерийна болу салтий кхин шаьш а бацара сецина латтан кхин дог-ойла йолуш а, мел ч1ог1а шаьш к1адбеллехь а, инарлас эскарна хьалха х1ун ду хьажа бахийтина хьажархой а массийтаза бухабаьхкира:
- Хьалха еккъа ц1ена юькъа хьун бен х1ума дац! – олуш.
Х1окхуза шаьш схьадог1уш некъ хин йистте болуш хилар дагадог1ура массарна а. Цундела оцу меттиге д1акхача лаьъара инарлина а, салташна х1етте а. Малх делкъана т1ехбаьллера говрахь хьалхахаьжархой инарлина кхаъ бохьуш кхочуш.
- Хьан лакхара сийлалла, хьалхахь некъ хин йистте майдане болуш бу! – мохь туххуш хаийтира цара.
- Ламанхой хаъабеларий шуна хьалха? – хаьттира инарлас.
- Ламанхойн лара а яц хьалхахь хаъалуш! Садо1ан шуьйра аре а тог1и а ю цигахь – жоп делира хьалхахьажархоша инарлина.
Инарлина уллора салташна а хезира и кхаъ, цара шаьш д1аоьхуш долушехь, эскаран мог1ане вовшен кар-кара а луш т1аьхьабог1учаьрга хоийтура и кхаъ. Х1инца-м эпсарша ца аьлча а, ц1ехьа боьду некъ хаъбелла, хьуьнхара ц1а доьду вир санна, шаьш а ког сихбинера салташа.
Ян а яра уллохь охьадог1уш сирла шийла хи а долуш, лоха хинйисте а йолуш, аьтто болуш и меттиг. Уггар а коьртаниг, хьун генахь яра оцу хинна, тоьпан даш т1е ца кхаччал хир йолуш.
- Эскар шина сохьтана садо1а сацаде! – омра дира инарлас шен хьадлче, цо и омра салтийн мог1анашка а кхчийра эпсаршкахула сихо а еш. И бухара т1улгаш а гуш долу шийла, сирла хи а Дала массо а дийна х1умана кхоьллина ду. Адам делахь а, акхаро елахь а оцу хин йисттехь шен хьогалла юхаерзайо цара. Къизалла яржош арадевлла адмаша, эзар шарахь х1окху хазчу махкахь 1аш дахар бен бехк-гуьнахь а доцуш, адам ц1ийлахь хьулдина, шайн куьйгашна т1ехь дисина детта ц1ий а оцу сирлачу тулг1ене а хьой, хица д1аийдо. И ц1ий хино ялсмане хьош санна сихонца д1адададо, юха б1аьргнег1ар тохалий б1аьрхи санна серладолий д1ах1утту. Башлам шен берийн-ламанхойн къина боьлхуш охьадог1учу хина чохь адамийн ц1ий а б1аьрхиш а к1езига-м дац! Мокха, 1аьржа а котаман х1оъа санна к1айн горга а ч1епа, даккхий а, кегийра а т1улгех юьззина яра тог1и маса дог1учу хина дехьа а сехьа а хина чохь а. Хи аренга даьлла даларан бахьана дара дехьа-сехьа бердаш лоха хилар, йа данне а ца хилар. Юькъа хьун д1аса а теттина яьккхича санна хина дехьа-сехьа а яккхийн майданаш яра и ша «т1анк!» аьлла сийначу бецах а бес-бесара зезагех а йоьттина. Оцу майданашна т1ехь д1атарделира дикка к1аддаларо х1оттийна долу эскар. Гобаьккхина г1аролаш а х1иттийна садо1ан а юучунна амал бан а. Дукха болу салтий хина улло г1оьртинера. Хина цхьана аг1ора меттиг ца тоьуш, дукха салтий хина дехьабевлла садо1ан д1атарбелира. Цхьацца шайн хабарш дуьйцуш ч1ог1а, терсачу говрах терра, боьлуш дикка г1овг1а лаьттара гонаха тог1ийна чохь а, майданахь а. Кестта салташна худар кечдан вордана т1ехь д1анисбинчу яйшна т1ехула к1ура а буьйлира ирх эхан, кестта яйшна т1ехула йовха 1а а хаъаелира.
Инарлин к1айн доккха четар салташа сихонца д1ах1оттийнера йистехьо. Цо кестта шен чукхайкхира г1аролехь боцу эпсарш а. Коьртара хурашка-м яцара цо д1айоккхуш, де малхо дохдина делахь а. Салташна ж1аьлийн доьша санна луш долу хударш дуъийла ма дацара эпсарийн а. Цундела инарлас юучунна чукхайкхинера лекхара эпсарш а. Эххар а, юург салташа-хьадалчаша охьайиллича, шен коьртара хурашка яьккхина т1е куьйг а хьаькхина, кхин цкъа а, чухула аг1ора ара п1елг а боккхуш, тоьпан даш кхетта меттиг гайтира эпсаршна инарлас:
- Оцу акхарошна топ нийса тохан хуъуш ца хилар а ду вайн доккха ирс! Охьаховшал, сан хьоменаш, юучух мотт тухур вай! – олуш ша хьалха г1анта охьахиира и.
- Баркал, хьан лекха сийлалла!
- Баркалла!
Эпсарша истолана гонаха д1атарбелира.
- Хьан лекха сийлала, и хьан хурашка, музей д1аялан еза ахьа, вай х1окху акха махкара ц1адирзича! – инарлина тамбеш элира горга, коьртара х1ума д1аяьккхича, чохь сурт лепаеш к1унзал болчу лекхарчу эпсаро.
- Боккъал а, хьан лекха сийлалла!
- Нийса хир дара! – т1етайра бисинарш а.
- Х1а-х1ан, сан хьоменарш, и хурашка к1ента-к1антана юьтур ю ас. Итт шо бен дац цуьнан, амма воккха хилча со санна эскаршца г1уллакх хир долуш ву и. Вайн т1екхуьучу чкъурана т1ехь ду х1ара акха лаьмнаш оцу акхаройх-ламанхойх ц1андар. Суна чохь са мел ду, со парг1ата хир вац кхарах цхьаъ мукъна а кху дуьнена чохь вехаш волуш. Паччахье кхин эскарш доьхура ду, вайн г1опехь дерш а гулдийр ду! – «къарш!» аьлла кагдеш, котаман кхаьрзинчу г1ог1ах тасавелира инарла.
Юъучу х1умано мелла а 1ехийра инарла а, эпсарш а, иштта ца нисделехь-м инарла вара кхин а ламанхошна кхерамаш туьйсура болуш.
- Орца дала!
- Орца!
- К1елхьара вала, ша валалуш вериг! – маьхьарий девлира ц1аьххьана хин йисттера схьа, т1аьхьо инарлан четарна улло а схьакхечира дуьйлу маьхьарий.
- Х1инца х1ун хилла цигахь! – шен буйнара жижиган дакъа охьадилла дицделла, багара жижгаш сица а лелхаш, ц1ог1 аьлла аратилира инарла. Мичхьа бу и акхарой! Схьало сан тур, ас айса цоьстур уьш!
Эпсарш а, цецдеъна б1аьргаш горга а бина, аралилхира четаран чуьра.
- Х1ун хилла? - хоьттура цара а салташка.
Амма салташа хьоькхучу маьхьаршна юккъехула цхьа тамашена ч1ог1а г1овг1а яра хина уллора схьа хезаш. Инарла а, эпсарш а ца тергала беш, баккъаш дерзийна хи долчу аг1ора бирзина, цец деъна цхьана х1умане хьоьжуш лаьттара шаболу салтий.
- Х1ун хилла! Х1ун ду цигахь? Аша х1ун до акъ а девлла шадерш а, дуьне духуш-м дац вайн! – салтий д1аса а туьттуш, цхьана буйнахь кхаьрзинчу котаман г1ог1, вукху буйнахь баттара даьккхина тур а долуш, хи долчу аг1ора д1аг1оьртира инарла.
- Д1асадовла, цуьнан лекха сийлалла вог1уш! – маьхьарий а хьокхуш эпсарш а бара инарлас салташна юккъехула баьккхинчу некъаца т1аьхьа г1ерташ.
Эххар а инарла ша а цецваьлла сецира. Х1инца, дукха хан йоцуш эсала, зевне сирла хьаьдда доьдуш хилла хи ца девзира инарлина. Стомма ц1оцкъамаш айбина ши б1аьрг горгбира цо. Шорделла, ц1аоькъалом санна дера, леккха ийбалучу тулг1еша охьатекхош даккхийн дитташ, генаш, юьхкаш, орамашца бухха даьхна пепнаш, наж дитташ! И шайолу 1алг1ож т1ехь б1аьрг ца соцуш сиха оха ядийна хьош яра. Уллохь лаьттачо х1ун боху ца кхеташ йоккха г1овг1а г1аттийнера хино. Г1аш парг1ата дехьа-сехьа валалуш хилла и хи, х1инца дацара аьттехьа а стагга а вахан ваьхьара волуш а. Мокха, 1аьржа даръелла тулг1енаш инзаре лекха хилла ца 1аш кхин шена меттиг баккха г1ерташ буц бухха йохуш, майданехула хьуьна йистте г1ертара. Хина уллохь лаьттина масех ворда а, цхьаъ йоккха топ а яцара гуш – уьш хино д1акхаьллинера.
- Адмаш лазийна х1ума дуй? – хаьттира эхар а инарлас салташка.
- Дукха… дукха салтий д1акхаьлли оцу саьрмико, хьан лекхара сайлалла! Кхин а дукха адам х1аллак хили хилдехьара сехьа бовла г1ерташ. Х1инца бен тидам ца бира инарлас, хина дехьа, боьхна, шаьш х1ун дийр ду ца хуъуш, д1аса уьдуш лелачу салтех. Цара ирх тоьпаш кхуьйсура, г1о дар доьхура шайна. Амма х1ун г1о дийр дара хина сехьа лаьтташ болучара, х1орш-м шаьш а бара 1адийча санна бог1а а белла лаьтташ. Цхьаберш-м куьйгашца кортош а лаьцна тийжаш техкаш лаьттара.
- Хинал дехьа вайн салташкахь говрш юй? – хаьттира инарлас шен гоне.
- Яц, хьан лекха сийлалла… говраш хилларш а царна т1ехь хих сехьабовлан а г1оьртина шайн говршца хино охьа такхийра! – элира уллора салтийчо.
Ткъа и д1орниш х1ун ю? Схьаял сан турмал! – мохь белира, цхьана х1уманах шек ваьллера и. Сихонца схьаеъначу турмалина чухула дика гира инарлина сурт: хина лахара хьун йолчу аг1ора гучувелира цкъа цхьаъ, цунна т1аьххье кхин а. Говрахь т1аьхьавог1уш хилларг вуха дитташна юккъехь къайла велира, амма хьалхарниг-м хьажийна цкъа топ а йожийна, баттара даьккхина тур айбина салташна чухахкавелира.
- Хьераваьлла стаг-м вац и! – ша-шега элира инарлас, гонахарнаш ца кхийтира.
- 1аьржачу динахь дошло салташна юккъе тасавелла воллуш, хьуьна йисттехь гучубевлира кхин а т1къе ит хир волуш дошло. Цара а чухахкабелла бог1ушехь, нуьйрашна т1ехь айба а луш, хьажийна тоьпаш туьйхира салташна юккъе чу. Тоьпаш, говраш хаьхкина йог1ушехь, говрана аг1онца кхозучу т1аьрсиган батташна чу д1а а нийса йина, цара а айбира нур лепа тарраш.
Цара х1ун леладо! Билгала хьерабевлла уьш! Ткъа салтий х1ун деш лаьтта! Уьш-м мел к1езига а ши-кхо б1е салтий ма-ву! Тоьпаш тоха оцу акхарошна! Цхьамзанаш 1ийтта! – ц1ог1 хьоькхура инарлас. Юьстахара хьаьжича, инарла ша-м вара хьераваьлла стагах тера. Салтий хино кхерийна а, шайн эскарах д1ахадийна хиларо а бохийна д1аса уьдура. Цхьаболу салтий дошлойх к1елхьара бовлан г1ерташ хина йистте г1уртура. Хино-м мотт хьаькхича санна ц1ан дора салтех хин йистера латта. Ткъе итт дошло шайт1ана мох санна хьийзара мостаг1ий цоьстуш. Т1аьххьар а оцу салташна юккъехь нисвеллачу эпсаран аьтто белира салтий шен караберзон, салтий цуьнга ладог1ан буьйлира, шайна голацан дошлой к1езига хилар а гира царнна. Амма т1аьхьа дара и, х1унда аьлча, хинйисттехула хьуьна юккъера аралилхира кхин а кхо б1е сов ламанхой. Цара к1елхьара бовлан меттиг ца битира салташна. Х1инца эпсар ша а хьаьвзира воьхна. Салтий хих чулестон буьйлира дошлой сихонца.
- Яккхийн тоьпаш! Схьататта сихонца яккхийн тоьпаш! – ц1ог1 хьаькхира инарлас.
Салтий т1ебевдира яккхийн тоьпаш улло таттан, хин дехьа ерзон а.
- Сиха! Сиха, ца боху шуьга! – мохь аьлла салташна улло д1ахьаьдира и ша а.
Сехьа аг1ора, хьуьна юккъера тохар дахь а, - аьлла хьунна гена йоцуш д1анисъйина тоьпаш хина улло д1аийзош бара салтий.
- Йита шаьш йолучаохь! Ю-ю-ла уьш! Хиндехьа ламанхошна т1ехьажае-е! – чуьра ваьллера инарла.
Цхьана йоккха тоьпана улло а х1оьттина, турмална чухула хьоьжуш вара и. Буйнара кхаьрзина котаман г1ог1ана метта х1инца турмал яра инарлехь, амма вукху буйнахь х1инца а дара тур.
- Кийча дуй шу! Стенгахь ду хаьштиг! Сан омрица кхуссур ю аша йоккха топ! – олуш, шен буйнара тур ирх дахийтира цо, оцу ламанхошна йоккха тоьпан метта и тур тохан воллуш санна ша.
Амма йоккха тоьпаш нисйина хьоьжу салтий хьоьжучохь бисира. Хоттала йоьжна гуьйриг санна, шен батт сийначу бацана юккъе а 1уттуш, бертала охьа вуьйжира инарла, буйнара тур а г1аж санна дуьйжира улло. Цуьнан коьртахь яцара Аьрзун тоьпо 1уьрг даьккхина хурашка, и-м четарна чохь пенаха кхозура, амма инарлин уккална чохь-м дара кхин а цхьаъ 1уьрг, чуьра 1аьржа ч1ийн чопа а 1ийдалуш. Салтий, цхьаберш инарлин т1е хьаьвдира, вуьйш вовшен а хьоьжуш лаьттара. Ткъа хьун йолчу аг1ора уьш хьаьвсича, сирчу динахь, буйнахь инзаре еха топ а йолуш жимха вара. Цхьамма-шимма уллора салташа тоьпаш хьажийра цунна. Б1аьрганег1ар тухучу юккъахь, сира дин т1ехьарчу шина кога а х1оьттийна, салтийн тоьпаш йовлучу хенахь, юьстаха кхоссалуш, хьуьна юккъехь генашца д1аийра.
Эпсарш а кхечира сихонца, инарла охьавужуш а гина, амма, шайна хьалхаяьлла газа бердаха яхана уьстаг1ий санна, «а-ъ, ма-ъ!» аьлла багамаш а г1аттийна бисинера уьш. Массарел т1аьхьа, буьрка санна техкаш, т1евеъначу къорза к1унзал болчу лакхарчу даржера эпсара, дуткъа цхьа боберан аз даьккхира шена чуьра:
- Шу х1ун деш лаьтта, йовсарш! – ша инарла д1аваьлча даржаца хьалхарниг ву, бохург дара цуьнан и.
- Лаьтта…
- Иштта д1а лаьтта-кх… - белш та1ийра салташа.
- Х1унда бохура ахьа? – хаьттира эпсарша.
- Яккхийн тоьпаш! Хаьштигаш т1ехьуо! – инарлин озан кепехь ц1ог1 алан г1оьртира и.
Хьуьнхахь инарлин хурашкех даш кхетча, салташна хьалха ваьлла хилла куйдолу эпсара, ша юккъерчу даржехь эпсар велахь а, хьалха волуш кхоьссира:
- Стенга! Хьанна тухуш ю уьш?
- Ламанхошна! Акхарошна! – инарлах дисина дешнаш лехьадора лакхарчу даржехь волчу эпсаро.
- Ламанхойн лара а хир яц х1инца оцу хина дехьа аьлла, дош дуьллийла ду-кх сан! – салташкара хаьштигашка а хьожуш, эрна т1еман г1ирс ца байъан г1ертара куц долу эпсар. «Хина дехьа-м дийна салтий бисина хила а мега» - ойла а яра доглазамен эпсаран коьртехь.
Оцу хенахь горга лахара даржера эпсар буьрса хьаьжира хаьштигаш буйна лаьцна яккхийн тоьпашна уллохь лаьттачу салташка. Ткъа церан куьйгаш-м ц1аьххьана чуьра сад1адаьлча санна шаьшха охьадахара. Хаьштигаш тоьпан молха т1ехь долчу 1уьрга 1иттаделира, оцу 1уьргашна чуьра буткъа ц1ерах хьаьрчина к1ур ирх а тухуш, яккхийн тоьпийн бирг1ашна чуьра аратуьйхира и сийна алу, майда ах бохург санна юзуш к1айн-сийна к1уран марханех. Б1аьрго ца лоцуш хина дехьа хьаьдира яккхийн тоьпашна чуьра х1оънаш. Цхьана юкъана, хин хьераяьлла г1овг1а а д1аюкъуш «гар-р-ров!» олуш стигланаш къевкъаш санна г1овг1а а елира. Куц долчу эпсара сихонца буйна эцна турмал хьажийра хина дехьа.
- Х1унда! – олуш д1аелира цо шен буйнара турмал, и х1окхуьнгара д1аяккхан санна чухьаьдачу горгачу эпсаре.
- И бохург х1ун ду, юкъара даржан эпсар! Лакхарчу даржан эпсарна новкъарло стенна еш ю ахьа? Ас ма-элира и ламанхой яккхийн тоьпан х1оънех бевра бац! – кхинболу эпсаршка а хьаьжина т1етуь1хира. – Тешаш воцург тешийта х1ара турмал а ю-кх шуна, - турмал эпсарийн гоне кховдийра цо.
Лекхара эпсар х1инца инарлин метта вара, - муха ца т1е ца тайндийра дара цо бохург:
- Д1ашаръйина и хин дехье-м!
- Гуш-м бац цигахь и акхарой…, - т1етевнера бисина эпсарш а.
Куьйг а ластийна юьстаха велира куц долу эпсар. Вуьйш эпсарш а д1аса бахан дагахь тоха белира. Лакхарчу даржан эпсарна ц1аьххьана охьахьаьжича, мара лаьттах а г1ортийна 1уьллу инарлин дакъах б1аьрг кхийтира.
- Аша х1ун до, хьоменаш! Инарла салташка шайга д1а вуллийтила ма дац! – буха берзийра цо эпсарш. Амма куц долу эпсар-м гена ваьллера. И-м дистина дог1учу хина улло а вахана, цуьнан дехьарчу бердана йисте хьаьжира. Байъина 1оьхкуш салтий-м бара 1аьржа к1ура д1аса баьллачохь хаалуш, амма цхьа а ламанхочуьна а, церан говрийн а цхьа а лара яцара. Хин йистехула хьалаволавелла ша лаьтташ йолчу куллан улло бацала охьалахвелира и. Дарделла лом санна ц1оькъаш охьадоьду хине хьоьжура и, б1аьрг т1ера ца баккхалуш. Гонаха стагга а ца гуш ойланийн керахь вара и шаверг а.
«Т1аус! Т1аус! Схьавола нанина! Схьавола, нанина мараэккха!» - ойла хьовзош хьомен, зудчуьна аз дийкира эпсаран лергехь. Лергана уллохь топ яьлча санна хьалаиккхира жима стаг. Д1аса хьаьжира, амма уллохь х1ара тергал веш стагга а вацара, цхьа а зуда-м х1етте а яцара. И х1ун аз… и мотт-м суна бевзаш а ма бац… Ца бовзахь со муха кхета? Сан коьртачохь! Ванах, хьера волуш ву техьа со! Со х1унда кхета оцу зудчуьна озах сан коьрта чохь?» - хьаьвзира жимчу стеган коьрте. «Х1а-х1ан, цхьа шайт1ана болх бу и. Тергалдан ца оьшу аса и!» - корта ластийна охьалахвелира эпсар. Инзаре ницкъа болчу тулг1енаша б1аьрг 1ехабора, кэгадеш, керчаш, хьерчаш дог1учу хино ойла ехьира кхин цкъа а. Цхьана метте вог1авелла 1аш волу х1ара бозбуанчано санна т1еийзавора б1агор боийтуш. Ц1аьххьана кхуьна б1аьргашна хьалхара д1адайра, лаьтта буха дахача санна, хи а, гонахара буц а, 1алам… Амма боккъал долуш санна б1аьргашна хьалха х1оьттира кхин сурт: лоха, тхевна т1е латта тесина, жима ц1ено. Жимчу уьйт1ана гуонаха б1аьлланган серех юьйцина керт. Х1ара жима к1ант! Уьйт1ахь мангал тусуш 1аш суркуй тиллина безамехьа куц-кеп долуш стаг. Ц1аьххьана схьавоьрзий хаза велакъежий:
- Т1аус, ой, хьуна ловзан к1ордий? Схьавола, аса мангал тусан 1амор ду хьуна, - шен буйнара ж1ов схьакхийдош воьлу, х1ара д1аведича, бегашена ч1ог1а когаша а тухуш т1аьхьа воду, хьалаэккхий, мангал юьстаха а буьллуш.
Ц1енон не1 еллало, арайолу хаза к1айн юьхь-сибат долу зуда.
- Схьавада, нана йолчу, аса д1алачкъор ву хьо дадех! – зевне йоьлу жима зуда. Мел хаза аьзнаш… Мел хьомен! Мел хьоме…
Ц1аьххьана мох, шийла мох хьаьвза оцу ялсамане санна йолчу уьйт1а. Салтийн цхьамзанаш! Хьуьнхахь дитташ санна дукха! Дадин буйнахь шаьлта, шаьлта… шаьлта! Нана йиллинчу не1арна чоьхьа… догучу ц1енна чоьхьа! Дада воьжна 1уьллу не1арна хьалха, мостаг1ий ж1аьлеш санна го бина…
- Т1аус! Д1авада! Д1алачкъа! Къевла вала! Ларалолахь.., - т1аьххьара мохь олуш нанас ц1енон неъ д1акъовлу, ша чохь юьсу. Ц1е! Сийна ц1е! К1ура! Ц1ено ц1еран карахь дужу… Мостаг1ийн кера ца яхан, нанас ц1е хоржу!
Шен коьртаха ка тухий хьалаэккха куц долу эпсар. 1адийча санна лаьтта и…
… «Т1а-ус-с!» - сан ц1е «Т1аус! Т1аус!» Х1инца-м жимчу стеган б1аьргашна хьалха серла долу кхин д1а хилларг: Жима Т1аус д1аводу… Стенга? Х1унда? Кхераваларо вуьгу и вадийна керта, бешана юккъе. Дитташ т1ехьа д1алачкъа г1ерта и, амма массо а маь11ехь салтий… салтий, лаьхьарчий санна къорза духарш дуьйхина… дукха салтий. Цхьамзанаш! Ц1аьххьана кхуьнан букът1ехьа аз:
- Ма 1отта цхьамза! Витал и суна!
Дашо нуьйданаш йолуш г1овтал а юьйхина волчу эпсаро омрица д1авоккху х1окхунна букът1ехьа тоьпан цхьамза а хьажийна лаьтташ хилла салтий.
- Малик санна хаза бер, хьо мичара дели? – хоьтту эпсаро к1антана ца бевзачу маттахь.
- Вало соьца! Со хьожур ву шу акха маймалаш кара1амалур дуй! – боху эпсаро, амма к1ант ца кхета, шега х1ун дуьйцу. К1ентан куьйг шен буйна лаца г1урту эпсар.
- Ма кхера сох, со-м хьуна дахар далан воллу, - олу эпсаро.
К1ант вуха г1урту, амма диттах букъ д1аг1урту. Жима велахь а и кхета: оцу эпсарна уллора д1авалахь, дуьххьара т1е1оттавеллачу салтийчо 1оьттина тоьпан цхьамза чекхбоккхура бу кхунах. К1анта шен жима куьйг д1акховдадо эпсаре.
- Акхарошна а дезаш хилла-кх дахар! Х1умма а дац, хьо воккха хилчи, хьо аса валор ву х1окху махка вуха. – боху эпсаро, к1ант куьйг лаьцна д1а а вуьгуш шеца, амма к1ант ца кхета маттах.
- Ца кхетара х1инццалца! – ша шега элира, хина буьрсачу т1улг1ена кхерам болуш уллохь ши куьйг некхан уьнт1ехь чучча а диллина лаьттачу куц долчу эпсаро. – Ахьа-м ца валийна со, папа, амма со суо кхаьчна сайн махка! – т1етуьйхира цо.
Нохчийн кепехь букът1ехьа доьхканах йоьллина йоллу мажаран тапча караийцира цо. Жимма лаьттина лаг дуьйлира. «Сан мохк! Сайн махка веъна со х1ара инзаре боьха адам х1аллакъдеш йолу къиза чалх ялош веъна! Сайн махкахойн ц1ий мала веъна! Папа! Стигла хьала ваьлча а, ламанхой х1аллакбеш ву-кх хьо! Сан ламанхочуьна куьйгашца бехк боцу ламанхой х1аллакбеш ву-кх хьо! Дела воцуш стаг хилла хьо, папа! – ойланаш йора жимачу стага ша кхиъийна, ша «папа» олуш хилла эпсар дага а лоьцуш.
Шен къоначу дагна т1е ерзийра куц долчу эпсаро мажаран тапча, герз даьллачул т1аьхьа ша буьрсачу хина кара вахан аьтто хир болуш улло хилира. Б1аьргашна хьалха х1оьттира сурт: шаьлта буйнахь уьйт1ахь воьжна 1уьллу шен бакъволу дада, мостаг1чунна кара ца яхан догучу ц1ено чуяьлла шена т1аьхьа не1 кхаьрцина нана.
- Къинт1ера довлийша суна-а! – тапчана лаг озийра куц долчу эпсаро.
Жима стаг галавелира, амма хина чу ца вуьйжира. И ша а ца кхийтира хиллачух т1аьхьа бен. Тапча ца яьллера, буьрсачу хина леккха ирх кхийсалучу тулг1еша хинт1адамаш эгийнера тапчана мокхазо ц1е кхуллучу метте.
Эпсаре хьалха дуьйна хьоьжуш хилла къена салтий веъара кхунна улло. Куц долу эпсар ша салташца ч1ог1а къинхетамен вара, цкъа а салтийчунна тоьхна меттиг а бацара цо. Воккха стаг шен к1анте санна вист хилира:
- Хьомениг, иштта мегар дац! Хьо цхьаъ ву салташна г1ортор хилла 1аш, церан дуьхьа мукъна а ойла ян дезара ахьа. Хьо-м х1инца бен вахан волалуш а вац. Дукха г1алаташ, дукха харцонаш нийса ян кхуьура ву хьо х1инца а! Дала-м вайн хан т1екхаьчча, шадерш а далан дезаш ду вай. Валан атта ду, ваха… нийса ваха хала ду!
- Г1алат муха нийс дийра ду, ахьа вийна стаг вуха ден ван йиш ца хилча, воккха стаг? – жоп луш санна элира куц долчу эпсаро.
Делан бен ницкъа ца кхочуш дукха х1уманаш ду х1окху дуьнена чохь, к1ант, амма адамана луъуш делахь, г1алаташ нийсдан Дала цунна г1о-м до. Т1аккха а, г1алат ца доккхуш верг вац бакъволу къонах, шех даьлла г1алат нийсдеш верг ву! – хьехар дора воккхачу стага.
Эпсар ц1аьххьана ша-шена вела къежира:
- Со сайн г1алаташ нийсдан луъуш велахь, аса-м уггар хьалха хьо вен веза воккха стаг! Ткъа хьо, Делан миска, паччахьан лай, хьо санна берш, аса муха бойъур бу, айса кхуза кхаччалц схьа а балийна? – воккха стаг волчу аг1ора ца хьожуш, элира эпсаро.
- Деле кховда бе ахьа до1анца хьайн бала, г1о доцуш вуьсур вац хьо, хьан жимачу коьртехь боккха бала болчух тера ду, - элира воккхачу стага.
Муьлхачу Деле? Хьан Деле, я ламанхойн Деле! – б1арзваларца кхоьссира эпсаро.
- Дела цхьаъ ву, к1ант! Оцу Деле деха г1о! – ша дукха хенахь дуьйна кхеттачух кхетон г1ертара воккха стаг х1ара воьхна хьийза жима стаг а.
- Деле муха доьху г1о, оцунна хьалха вай уггаре а алсама бехке хилча! Вай-м куьйгаш дуьзина а ца 1аш, дегнаша а дуьзина, вай бехк боцуш х1аллакдинчу адамийн ц1ийх! Х1ан… мегар, воккха стаг, со цхьаъ вита со, аса кхин лаг узур дац сайн тапчана, - аьлла ша юьстаха велира и. «Дай, наний дика нах хиллачух тера ду хьан, церан шайн ц1ийца бере и дикалла д1а ца елчи йиш-м яц!» - ойла йора воккхачу стага – салтийчо, къоначу эпсарна т1аьхьа а хьоьжуш.
Жимчу стеган корта базбина бала жимма эцнера вокхачу стага, амма и чов цкъа а йоьрзур йоцу чевнех цхьаъ яра. Коьртаниг, ша х1ун дан деза ца хаъара жимчу стагана. Хин дехьа ламанхой бу, ах сахьт хьалха х1окхуо шен уггаре а буьрса мостаг1ий лоруш хилла. И ламанхой акхарой лоруш вара х1ара, шена шен «папас», паччахаьн эскаран эпсаро, 1амадаре терра. Бераш, зударий салташа бойъуш х1ара царнна даима а дов деш хуьлура. Х1ара вог1уш гича салташа ца хьен бора г1орасиз нах, амма х1ара дехьа а волийтий сихха цхьамзанашца болх бан буьйлура. Делахь а, буйнахь герз долуш шена гинарг, лозийна велахь а, х1окхуо а ца вуьтура дийна, акхарой х1унда юьту дийна. Ткъа х1инца! Х1ара ша а ма хилла ламанхо, «акхаро!» алан даго а ца вуьтура х1ара шена. Амма, шен бакъ волчу ден, ненан сурт дагадеъча, оцу ламанхошна ведда вахана мараветтаваллал б1арзлора х1ара. Х1ун дан дезара? Ткъа х1окхо ша-шен берашна санна дола деш лелийначу салташна? Церан х1ун бехк бара? Уьш-м шайн махкахь ж1аьлин мах а ца луш паччахьан лай ма-бу! Т1ехула т1е, х1окхо а, х1ара санна болчу кхин эпсарша а, цаьрга хоттуш х1ума а доцуш, дуьхьала вист хилларг етташ «уппада» воккхуш, я шайна лиъча, цхьа а бахьана а доцуш вуьйш, кхуза хьалха а баьхна схьабалийна бу. Масала, х1ара воккха стаг, жима стаг волуш эскаре вигина, къанваллалц эскарехь ву. Х1ун дан деза? Х1ун дича нийса хир ду? Муха делахь а, жимма собар дан дезара. Ша кхуза схьабалийна салтий-м безара буха арабаха, царна хьалха шен декхар кхочуш деш.
Горга лакхарчу даржан эпсар-м вара, керла далийна нускал санна, т1аьхьаша т1е мийра тоьхна буьрка санна каден хьийзаш.
- Кхоъалг1а сахьт а ду эскарш садо1уш лаьтта! Новкъана сиха кечам бе! – омра дира х1инцалца инарлас санна, д1атуьйлуш шена лахарчу эпсарга. Инарлина гонахь хьийзнарш, х1инца, хьалхачул а чуьрабевлла хьесталуш бара х1окхунна. Инарлига санна «хьан лекхара сийлала» олура х1инца горгачу эпсаре а массо а эпсарша.
- Ламанхойх х1ума а йисаний техьа? – хоьттура эпсарша, горгачуьнга.
- Ца хаьа! Бисинехь а, йоккха х1ума бисина моьттуш вац со. Х1оънаш лилхина к1ура дикка д1абалаза-м бара со турмална чухала хьожуш. Делахь а, суна-м шина кога т1ехь а, беъа кога т1ехь а ирахь х1ума ца гира цигахь, - ша шена ч1ог1а реза вара и.
- Х1инца-м вайна дуьхьала и, ламанхой санна акха и хи бен кхин х1ума дац, - элира эпсарех цхьамма.
- Хилан декхар дац! Вай схьадог1уш оцу хих сехьадевлла меттиг дагайог1ий цхьанна а? Гена юй-те и? – хаьттира горачо.
И меттиг мел гена ю, яц аьлла къийсам белира эпсаршна юккъехь.
- Оцу меттиге-м вай суьйрана бен кхочур дац, амма цигахула вай хих-м довлалур дац! Т1ехула т1е цига д1акхаччалца гуонаха юькъа хьун ю! – доцца элира куц долчу эпсаро.
Эпсарша шайн къийсамаш д1асовцийра. Уьш д1атийра. Х1унда-м къаьсташ дацара: хих дехьа довла меттиг стенгахь ю къастарна делахь а, хьун юькъа ю аьлла бинчу хаъамах делахь а. Эххар а эпсарш шайн-шайн салташна доладан д1аса бахара. Эскар кестта новкъа делира, лаьхьа санна даржа а делла, новкъан кепехь д1аса а хьийзаш.
--------------------------
Виситин дошлой-м, стелахьаьштиг санна сиха тохар а дина, шен хеннахь къевлабевллера. Уьш-м хьунаюккъехь хьулбелла садо1уш бара. Дошлойх цхьанна а чов а ца йинера, кег-мегара х1ума доцург.
- Иштта мостаг1чуьнца цхьатерра ницкъаш а болуш, бан мегар дара оцу ж1аьлешца т1ом! – даима санна самукъане бохура Аьрзус, го бина а, маь1-маь11ехь садо1уш 1ан дошлошна юккъехула вола а луш.
- Нийса луьйш ву хьо, жима стаг! Иштта г1уллакх д1адодахь, кеста вайн ницкъаш цхьатерра д1анисабалан мегаш бу, - реза бара дошлой.
Цхьаъ мукъна йоккха топ схьаяккхан дезара цаьргара! Висита, бакъ луьй со? – мохь беттара Аьрзус.
Ахьа х1ун до йоккхачу тоьпах? Айхьа зуда ялийча кхосса-м ца воллу хьо? – бегаш бира Виситас дуьхьала.
- Шиъ зуда ялора ю цо, т1аккха цхьа а йоккха топ кхосса а ца оьшуш г1овг1ий, т1оммий хир бу цуьнан кертахь! – Виситас аьлларг т1еч1аг1 дира самукъадаккхан ворх1 ломал дехьа а г1ур волуш волчу Адамас.
- Цкъа хьалха баккхийчаьрга а ялаяйтина ялон еза сан зуда! – х1иллане элира Аьрзус.
- И мила ву хьол а воккханиг кхузахь? Хьо жима велахь а, хьан санна къена дог долуш стаг ма-вац вайна юкъехь! – чуравелира Адам, къажа а къежаш.
Адам войшиъ-м цхьана беже вахийта а мегар волуш дош алан кийча вара. Аса вуьйцург-м Висита вара! – элира цо, аьлла дохко а волуш оцу сохьта. Виситас охьабахийтина корта гира цунна.
- Йоккха топ бахарий ахьа, Аьрзу? Топ ца хаъа суна, тоьпан молха-м новкъа хир дацара вайна! – цхьана х1уман ойлане элира Виситас.
- Вайн молха дан-м ма ду, тоьпашна тоъъал! – элира цхьама-м.
- Х1инца мостаг1аша, шайн байъина салтий д1а а бухкий, церан тоьпаш а, молха а шайца д1ахьора. Ткъа х1инца уьш хих сехьа ца бовлалуш бисина. Байъина салтех х1ун йисина а хьовса деза, коьртаниг, молха. Аса Аьрзус аьллачух цхьа жам1 динера. Йоккха топ-м вайга яккхалур яц, вайн нах ца бойъуш, амма молха алсамо делахь, и а ма ду мичхьа а эккхийта мегаш. Лаьттах доьллина новкъахь а, церан молха т1ехь долун ворда т1ехъйолуш эккхийтича, цо а вайн толам улло балора бара-кх, - шен ойланех кхетийра Виситас накъостий.
- Цига-м вай шадерш дахан ца оьшу, кегирхойша дийр ду и г1уллакх-м, - кегирхошка д1аса хьаьжира Аьрзу, т1аккха Виситига.
- Мегар ду, тоьпан молха а, герз а схьагулдай схьада аша делахь. Сихдалан ца оьшу дистина хи лахдаллалц мостаг1ий хих сехьа бевра бац, - т1етайра Висита.
Аьрзу хьалха а волуш, ткъеха жимха говрашка велира. Тог1ийца хин лакха аг1ора, жимма хьалха шаьш салтех тасаделлача лаьхкира цара шайн говраш. Лом санна декаш аьтту аг1ора хьаьдда дог1уш хи а дара. Хи дукха шорделла йоккха х1ума ца йисинера тог1ех, делахь а, дикка парг1ата меттиг яра тасадалар хиллачу майдане кхаччалц.
Оцу майданахь х1инца-м эрча сурт дара лаьтташ. Дарделла охьадог1у хин йисттера д1а хьуьна йистте кхаччалц 1оьхкура салтийн декъий. Шаьш лехнарг, шаьш дохьуш баьхкинарг дара цаьрга кхаьчнарг-м, делахь а Дала дуьненчу кхоьллина бара-кх уьш а.
- Варелаш, к1ентий, леррина хьовсалаш массо а т1оьрмигашна тидам а беш! – олуш, ша хьалха говранера воьссира Аьрзу.
Бисинарш а шайн говраш а йитина буьйлабелира, кест-кестта охьатаь1аш леррина хьуьйсура уьш шайна мостаг1чунна т1ехь толам боккхуш мелла оьшура йолу х1ума г1лъеш, шайгара деса тоьрмигашна чу йохкуш. Цхьаболчара герз гулдора, т1ергашца вовшаха йоьхкуш тоьпаш, тарраш говрийн букът1ера таьлсашна чу дохкура. Тоьпан молха делахь а, дукха дацар, дерриг-м гулдора цара. Ц1аьххьана д1ахьаьжича, Аьрзус тидам бира горга т1улгашна т1ехь вийна 1уьллучу салтийнчунна уллохь голаш т1е а х1оьттина 1адийча санна лаьттачу, Дени ц1е йолчу, даиман а эсала амалехь волчу, жимачу стеган.
- Дени, хьуна х1ун гина, х1ун хилла? Вон-м ца хилла хьуна? – к1антана улло волалуш, хаьттира Аьрзус.
Дени ца хезаш делахь а, боккъал а ца кхеташ делахь а, дуьхьала вист ца хуьлуш, хьалха ша ма хиллара вог1авелла висинера.
- Аьрсби! Дакаш! – г1о оьшуш хилахь а аьлла, т1екхайкхира Аьрзус, гена воцуш тоьпаш 1алашъеш болчу жимхашка.
Сихха Денин т1е а воьдуш, белшна т1е куьйг диллира Аьрзус, хьалха ша ма хиллара меттаха хьанза лаьттачу жимчу стагана.
- Дени… Дени! – к1антана вон хилла тарделла вистхилира Аьрзу, Дени меттавалон дагахь.
Т1ом и уггаре ирча, боьха х1ума ду х1окху дуьненчохь адмаша кхоьллинчарех. Хьан б1аьргашна т1е б1аьрг а х1оттийна лаьтта стаг, и мел ч1ог1а мостаг1 велахь а, вен тур тухуш верина охьавилла-м атта ма дац. Вийна 1уьллу стаг ган а дац атта, къаьсттина уллохь, къаьстина хьо дуьххьара т1аме кхаьчна жима стаг велахь. Ша кхин Денел ханна дукха воккха вацахь а, Аьрзу жима аьрхо к1ант вара. Теркал дехьахь хила кхиъна а, цигахь тасадаларшкахь хила кхиъна а вара и.
Уллохь охьалахвелла Денин юьхь т1е хьаьжира Аьрзу, амма вон хиллачух тера дацара цунна, и-м вацара дехьа вийна 1уьллу салти гуш а. Денис, ша салтийчуьна т1оьрмигна чуьра схьаэцна берийн тайниг гайтира Аьрзуна.
- Шен берана хьош хилла-кх цо и… Муха? Оцу юьртахь цхьамза 1оьттина нехан бера дийна, цуьнан буйнара яьккхина тайниг, - ц1аьххьана оьг1азе хилла хьаьжюккъе шед х1оьттина юьхь а, буьрса б1аьргаш а дерзийра Денис, д1аса куьйгаш тесина, велла 1уьллучу салтийчуьнга. Аьрзус шен буйна йоьллира Денигара тайниг, тайниг дийна йолуш санна йовха яра, Денис шен буйнахь къевлина латтийна хира дара и. Ткъа тайниг х1окхуьна ломара юьртахь бераша ловзош гиначух ч1ог1а тера яра, ц1ен басахь тиша г1овтал хиллачух тера дара тайниг йина к1адин бехчалг.
- Дала бекхам бина оцунна! Х1инца жоьжг1атехь вогуш а хир ву, ша х1окху дуьненахь диначу зэшна, - к1ант метта валон г1оьртира Аьрзу.
Амма Денина уллорачу тоьрмиган чохь, сонехь цхьаъ-м гина ша а висира соцунг1а а хилла.
Вахина ца гойтуш сиха схьаэцна буйна къевлира цо цхьа х1ума, къевлаха шен кисина та1ийра. Схьаэцна т1оьрмиг бертала берзийна т1улгашна юккъехь г1амарна т1е охьабассабира цо. Кхинйолу х1уманаш йитина, ах схьаястаелла цхьана бехчалган т1е тидам бахара Аьрзун, и бехчалг а яра тайниган басахь. Меллаша д1асаяьстира цо и т1ехь дакъаделла ц1ийн т1адамаш а хаъалуш йолу бехчалг. Зударийн дашо лергах ухкургш, кхоъ дашо з1е а яра бехчалгана юккъехь. Масса зуда йийна хьо ж1аьло х1ара дашон х1умалгаш бахьана! – корта ластийна веллачуьнга хьаьжира Аьрзу, вожа-м эхь хетча санна юьхь т1улгашна юккъе а лачкъийна 1уьллура. Ванах, да-нана а, г1иллакх-г1уллакх хуьлий техьа шун? Шайн ден марчо а духкура долуш ду-кх шу! – ойла а еш юьстаха велира Аьрзу. Жимма хьуьна юккъе а вахана леккха наж-диттана бухахь шаьлтанца к1оргга ор а даьккхина, киснара, ша Дених къевла баьккхина хилла, зударийн п1елг схьаэцна, и оцу ор чохь д1анийсбира. П1елгана т1ехь йоллуш можа дашон йоккха п1елгах йуллу чкъург яра. Оьрана т1е латта а хьаькхина, до1а а дина, вухавеъира Аьрзу шен накъосташна т1е.
Синкъерамен г1уллакх ца хиллера Аьрзус шен накъосташца дан т1елаьцнарг. Кегирхой шаверг а вара догдоьхна, шайна гинчунна. Тоьпа молха-м дукха дацара х1окхарна керадеънарг, делахь жимма х1ума яра. Цул совнаха, дукха тоьпаш, тарраш, т1еман уьрсаш кхин цхьацца х1ума яра.
- Ванах, шуна цхьаммо етта-м ца йиттина цигахь? Батмаш а охкийна ма ду шу! – хиллачух кхетта кегийра нах жимма метта балон г1оьртира Висита, х1орш гучубовлушехь.
- Тхуна-м хьан еттара яра цигахь. Вай шен хенахь туьйхира царнна-м! – Виситех кхетта, мохь олуш дуьхьала жоп делира Аьрзус.
Амма кегирхой г1иллакхана цхьацца бахьна далош, д1асабаьржира дошлой садо1уш болчу дитташна юккъе. Цхьа Аьрзу висира Виситин уллохь. Виситас-м Аьрзун жима дог а кхоъадеш, къамел кхечунна т1едаьккхира, диттана бухахь к1ант шена улло охьа а хаъа веш.
- Аьрзу, мостаг1чунна эскар хина сехьа далан дезаш ду мацца даьлла а, царнна шайн бен чу кхача лаахь. Цкъачунна уьш г1уртура бац сехьа, хи дистина дог1у дела. Хин аг1о лоцуш лаха охьавоьдуш ву мостаг1. Хьой, Лечий шиъ хилча а тоьур ду аьлла хета суна мостаг1ашца цхьатерра хина вайн аг1ор охьанехьа г1орта. Вай хина тог1и лоцуш ца дахача ца довлу, церан аг1ора бу некъ. Цундела уьш некъ хин йистте г1оьртича а вайн шаболу дошлойх церан б1аьрг кхетийта ца лаьа суна. Тхо т1аьхьуо т1аьхьа дог1ур ду шу шинна. Шайна жимма са а до1ий, новкъа вала ший а, дагаваларца цхьана т1едожийра Виситас к1антана.
- Мегар ду, Висита, со-м х1инца а кийча ву. Х1умма к1адвелла вац, амма цхьа х1ума нийса хетара суна, - Висите хьаьжира к1ант, цо х1ун эра ду зуьйш санна.
- Алал ахьа, Аьрзу, шиннегахь хьекъал алсамо ма-хуьлу цхьаннехьчулла а. Хьо аренаш гина борз ма юй, х1ума а ледара а вац, - к1ант хастийра Виситас.
- Висита, суна хетарехь, Лечиний, суний г1о деш шовзткъе итт дошло хилча нийса хир дара. Аса инарлин хураьшка йожош а тхо шовзткъе итт хиллехь, алсамуо зиэ дина хир дара оха мостаг1чунна. Цигахь-м вай массо а хиллехь а новкъа хир дацара. Кхин цхьаъ а дара, Висит: и шовзткъе итт дошло х1инцца а дукха улло а ца вог1уш тхуна т1аьхьа веъча бакъахьа хир дара. Хьанна хаьъа, цхьа аьтто болуш киртиг т1ех1уттий а, - шен дагара дийцира к1анта.
- Аьрзу, - белшна т1е куьйг диллира Виситас, - со-м дуьхьала вац, суна а хета хьо нийса луьйш, – хастийра цо к1ант. Амма, Аьрзу, хьо Дала дукха вахаварг, хьо жимма ларлуш хила везий. Хьо борз санна, мелла хьайнчул а алсама ницкъа болуш экха дуьхьала даьлчи а вуха вер волуш вац! Хьо-м ах борззий, ах цхьогаллий хила дезаш вуй! Хьой, Лечий вацахьара тхан йиш янне а яцара! Шу-м тхан б1аьргаш а, лергаш а цхьана ду! – к1антана товра долучу аг1ора элира Виситас.
К1антана-м тайнера ч1ог1а! И-м цуьнан седарчий санна серладевллачу б1аьргех кхетан мегар дара.
- Мегар ду делахь, Висит. Цхьогалан амалаш а 1амон хьоьжур ву со цхьа цхьогал схьа а лаьцна! – бегаш бира Аьрзус.
- Вало делахь, вайн накъостех дагадевра ду вай, цара х1ун олу ца хиъчи нийса хир дац, - аьлла г1аьттира Висита.
Каден г1аьттина, Аьрзу а велира цунна улло.
Де суьйренга г1оьртинера, цкъачунна йоккха яцахь а кхин башха шайх тешам боцуш г1ийла мархаш а яра схьашершаш. Хи дистина дар-м лаьмнашкахь дог1анаш хаьдда хиларан билгало яра. Аренгахь-м цкъачунна дог1а дог1ур аьлла цхьа а билгало яцара и мархийн хьиэр доцург.
Аьрзу х1инца-м т1емаш девлича санна вара шен 1аьржачу дин т1ехь. И генна хьалха вара Лечел а. Х1инца а ловзан ца к1ордийнера дистина дог1учу хина а. Ловза даьлла экха санна чуьрадаьлла дог1ура и, тулг1енаш къахьоьгура тог1енаш шаерш а д1алаца г1ерташ. Шайн ницкъа ца тоьъича, даръелла ча санна чуг1ертара уьш шайн мокха-1аьржа тулг1енаш т1ехьара когашна т1е х1иттаеш, хьалхарчаьрца ира м1араш тасан г1ерташ.
Аьрзу-м кхин баш и тулг1енаш тергал а ца еш, царнна уллохула шен динахь т1емаваьлча санна воьдура. Ц1аьххьана хина дехьарчу бердах б1аьрг туьйхира цо. Аьрзу санна хинйисттехь цигахь а цхьа бере вара, тулг1енашца ловзуш, сирчу динахь вог1уш. Х1ара ц1аьхьана шен дин юха а озош сецира, говра дукха сиха йоьдуш мох юьхьт1е бетталуш дикка ца къаьстира Аьрзуна. Говра а сацийна к1анта б1аьрг туьйхира кхин цкъа а хина дехьа бердана т1е. Амма хина дехьа гуш стагга а вацара. «Ой! И х1ун дара!» - иккхира Аьрзун багара, ц1аьххьана цец а деъна. Хьуна гирий и, ва Леча? – вухавирзина хаттар дира цо шен накъосте.
Амма Леча а вацара гуш, лаьтта буха вахача санна вайнера и а.
- Ой, со хьера-м ца ваьлла техьа? Суна билгала ма гира хина дехьа сира дин а, цунна т1ехь бере а! Ткъа Леча? Леча мукъне а стенга вахана? И ма вацара цкъа а сан говран ц1ога д1ахоьцуш! – ша-шега луьйра к1ант оьг1азен.
«Кхап-кхап! Кхап-кхап!» аьлла говрана бергийн тата а дохьуш эххар а схьакхечира Леча, шен хьаьжа юккхера шед а бохьуш.
- Ой, хьо стенгахула лелаш ву, хьо Дала б1е шарахь вахаварг! Х1инцалца-м, берас шен ненан кучана юх санна сан говрана ц1ога а лоций лелаш ма вара хьо? – бегашена дов дора Аьрзус шен доттаг1чунна.
- Со-м х1инццалца долу сайн говран боларца схьавог1уш ву. Хьо ву-кх тахана шайт1анца доттаг1ала тесича санна ши б1аьрг хьен т1е а баьккхина хахкавелла воьдуш, - элира Лечас, цкъа а ша ца олучу кепара деха.
- И-э-э! Дала ва хьо маьрша! Хьайн багахь оццул беха мотт а лачкъийна 1аш вара хьо х1инцалца! – ша алан г1ертарг а дицделла лаьттара Аьрзу-м, шен накъосте хьоьжуш, и хьийзавеш.
Лечас шен хаьжюккъера шед мелла а шарбира, велакъажа-м дог ца дог1учух тера дара цуьнан.
Амма Аьрзу-м г1адвахана велавелира:
- Тахана ца даг1ахь цкъа а дог1ур дац-кх и ц1ен ло! Х1ан вало, х1ун деш лаьтта хьо хабарш дуьйцуш, воьлуш! – хьийзавора Аьрзус Леча, ша воьлучура саца а ца луш. Ц1аьххьана цхьаъ-м дагадеъна шен самукъане велар хадийра цо. – Оцу хина дехьарчу берда йистехь х1умма а хаъаделарий хьуна? – хаьттира Аьрзус накъосте.
- Х1аъ, хаъаделира, - жоп делира Лечас доцца.
- Ой, хьо х1ун деш лаьтта кхузахь «акъ!» вахана воьлуш? Х1ун гира хьуна оцу хина дехьахь, сан хьомениг? – г1адвахана хаьттира Аьрзус.
- Хина йистехула дехьахь охьавог1уш сирчу динахь бере ву-кх вайца цхьана нийсалуш! Со-м оцунах хьулвеллера шен хенахь хьуьна юккъехь, хьо вар-кх мох лаьцна хаьхкина воьдуш «х1ара ву-кх со! Со ца гучуьна ши б1аьрг болийла!» бохуш массо а дуьненга, - кхин цкъа а самукъадаьккхира Лечас Аьрзун, дукха веха вистхиларна а, коьртаниг, кхунна шена гинарг тарделла доций хоийтуш.
- Дела ваха хьо могуш-маьрша шина б1е шарахь! Вай ц1адахача ас марвуллур ву-кх хьо! – шен говра Лечина гонаха хьийза йора Аьрзус.
- Вало, хьалхахь х1ун ду хьовса вай! – вуха а шен кепехь доцца д1ахадийра Лечас, хьалха куьйг а хьажош.
- Вало, вало! Кхин соьца лечкъаргех ма ловзалахь! – олуш Лечина къежина шен к1айн цергаш а гойтуш, д1аэккхийтира шен 1аьржа говра Аьрзус.
Бегаш бахь а, Аьрзуна шена а хаъара, шех г1алат даьллий. И х1инца-м ша хьалхалера Аьрзу вара: тидамен а, б1аьрг сирла а. Вухахьоьжуш вацахь а, хаъара цунна Лечиний, шений юккъехь мелла меттиг ю. Аг1онца хьожуш вара и хина дехьа а, амма сирчу динахь бере кхин гучу ца велира.
Дикка хенахь д1аихира ши накъост т1аьхьий, хьалхий говраш кхин сиха ца еш. Мархашна т1ехьара схьакъерза малх ц1ийбелла бестан дагахь бара. Аьрзуна хьалха хина йистте г1уртуш лекха берд нисбелча. Кхоъ говра т1ек1ела х1оттийча а хьала кхочур воцуш болчу берде ирх хьоьжуш лаьттачу Аьрзуна улло кхечира Лечийн говра а. Бердана т1ехь-м хаза хилан дезара, кхузара хьалахьаьжича а дара бердана йисттехь юькъачу бецашца чуохкаделла гуш зезагаш, луьстачу диттийн охкаделла гаьннаш. Аг1онца жима хьуьна юккъехула го тасан дезара оцу берда т1е валан. Цига говраш ерзийра кегийрачу наха кхин лер-алар доцуш. Нагахь и шиъ вовшех дешнаш ца оьшуш кхетара, Аьрзух цуьна говр санна.
Бердана т1ехь-м хаза, юькъа буц яра ша и «т1анк!» аьлла йоьттина. Говрашкара воьссира ши бере, вуьйш-м сихъелира бацах церг тохан. Х1ара шиъ бердана йистте а хилла чухьаьжира. Ч1ог1а исбаьхьа сурт дара к1енташна хьалха х1оьттинарг! Дарделла экха хилла уг1уш-декаш тулг1ешца чопеш йохуш хьерчара вовшаха, ша шелла а лекха кхоссаялан г1ерташ чукхийсалора бердана и чухарцон г1ерташ, шайна алсама меттиг яккхан г1ерташ. Хина дехьа а бара х1окхула лекха х1унда бац техьа аьлла иштта хаза берд. Бехк а бацара хина дарделчи а, шина бердо готта меттиг бен ца йитинера тулг1ешна чекхъялан. Цундела кхийссалора буьрса тулг1еш шина а бердана чу. Маржа я1! И бердаш цаьрга д1асахилделчи, ма маршо ера яра хинна! Девнаца шаьш бердашца ца лараелчи, тулг1енаша-м дададой дохьий совг1ат а кхуссура бердана когашка. Йа онда, шен орамашца бухах даьккхина наж йа хен дитт дуьллура цара, йа т1ехь х1инца а заз бен доцу хьуьнан кхоран дитта кховдадора, йа хаза зезагех юьззина колл йохьура бердашна. Амма шайна лекха т1ехь онда орамаш долу дитташа ч1аг1о еш лаьтта бердаш дацара и совг1аташ тергала деш а.
- Вай, хи дистинчуьра дижжалца, мостаг1чунна т1е а кхачалур дац. Х1оккхуза буьйса яккхан дика меттиг бу вайн накъосташна! - олуш бецана т1е охьалахвелира Аьрзу.
- Вайна ч1ог1а лаъахь… - аьлла д1асецира дехьарчу бердане а вог1авелла лаьтта Леча.
- Х1ун лаъахь? – ца кхийтира Аьрзу.
- Вайна ч1ог1а лаъахь-м кхочур ду мостаг1ашна т1е а, - кхетийра и ша алан г1ертачух Лечас.
- Ой, - велакъежира Аьрзу, - хьуна-м дера моьтту шайн сийлахьчу дадас хьуна Леча аьлла ц1е тиллича, хьайна цо т1емаш а делла!
- Муш!
- Х1ун муш?
- Чиллана тайнах ша-шен куьйгаца буьйцина муш! – дехьарчу берде вог1авелла леррина хьоьжуш вара Леча.
- Хьайн декъалчу дадас беллачу муьшан юьхьиг дехьа яккхан воллу хир ву-кх хьо, шайн хьекъален дадас хьайна ца деллачу т1емашца х1аваэхула хих дехьа а ваьлла, - ца вешачу кепехь бегаш бора Аьрзус. Амма дехьа берда а хьоьжуш соцунг1а а хилла-м висира х1ара а, шен накъостаца цхьана.
- Схьагайтал, хьуна шайн дадас чиллан тай дуцуш бина муш, - элира Аьрзус, бегашах ца вохан г1ерташ. Амма бегаш бенчохь-м дацара х1ара г1уллакх.
Муш-м бара болат санна ч1ог1а а, лаьхьа санна хаза. Лерина оцу мушна бинчу т1оьрмигна чохь бара и. Аьрзу-м т1оьрмигна чохь и гича и боккъал а лаьхьанах тарабелла висира.
- Йохалла тоьур-те, ч1аг1алла? – ша-шега лен ваьллера Аьрзу дукха г1ад вахана.
- 1инна т1ехула д1атесина т1ехь пелхьу хелхавалийта а мегара ю ч1аг1о! – кхоьссира Аьрзун г1адвахаро тамбинчу Лечас.
- Ткъа т1емаш стенгахь ду хьан? Уьш-м ца делла хьуна шун сийлахьчу дадас, Дала и дукхавахаварг, - хаьттира Аьрзус эххар а.
- Т1емаш ца делла, муш а белла, корта а белла! – ойлане элира Лечас, х1нца и вара доккхачу дитте ирх хьоьжуш лаьтташ.
- Хьан коьрте кхочуш боккха бацахь а, корта-м суна а белла тхан нанас! – амма вайшинна а коьтех дан х1ума ду моьттуш-м вац со, ша муш буьххье а дихкина хина дехьа ца кхийсахь, - олуш аг1онца тог1ийна чуьра горгачу т1улгашка хьаьжира жима стаг.
Мох санна д1ахьаьдира Аьрзу тог1ийн чу. Жимма хан яьлчи вуха кхечира мор боьттина т1улгаш а дохьуш. Ч1епа а, горга деха а тайп-тайпана т1улгаш кхийсира цо шен когашка. Шимма а вовшен г1о а деш мушна цхьана буьххье бихкира т1улг, шолг1а аг1о стоммачу диттах йихкира, шаберг муш х1оз бина д1а а нийсабеш. Леча мелла а ондо меженаш йолуш вара шен каден накъостал а. Цо буйна ийцир дукха жима а боцуш, дукха боккха а хир боцуш т1улг, муьшан юьхьиг оллаелла а юьтуш. Юьхьанца меллаша, т1аккха жим-жима сиха хьовзош хьовзийра лечас муш шен коьртана т1ехула хьуьлийтуш. Дикка хьовзийна хийцира к1анта т1улг дехьа бердана т1е. Т1улг мелла а вукху берде д1а ца кхочуш аьрхен тулг1еша хьулбира. Дечиг пондаран мерз санна озабелира муш. «Х1инца-м шайн кара цхьа пайдехьа х1ума кхаьчна!» моьттуш тохаелира тулг1еш, муш хадийна а к1ентийн карара баккха дагахь. «Х1инца мушах а девлира вай!» - аьлла, вуьйхира Аьрзу а. Цхьа Леча ца вухуш меллаша шен муш хина чуьра озош х1озана кепехь гуллабан волавелира. Эххар а и муш цо шабериг а хина карара боккхуш бердана т1ехь схьагулбира.
- Хино башабича новкъа-м дац мушна? – хаьттира Аьрзус, муш дийна болуш воккхавеш.
- Дукха хина чохь ца хилча х1ума дац, - парг1атваьккхира шен кхерамах Аьрзу доттаг1чо.
Дера вайн ницкъа тоьур моьттуш вац со и муш дехьакхоссан. Кхоьссича а цигахьа муха ч1аг1йийра ю вай муьшан юьхьиг, хаттаршка велира кхин цкъа а Аьрзу.
- Х1инца-м суна а ца хаъа, - элира Лечас.
Ший а вовшен улло охьалахвелира бердана йистте бацалахь.
Бердана йистана гена йоцуш ша къаьсттина йоллуш хьоьхан дечиган синтар яра, х1инцца кхиъна йог1у йо1 санна юткъа, нисъелла. Ши жима стаг цхьана айбавелла т1е вахара оцу синтарна.
- Тур тоьхна генаш д1а а хедийна, дисинчу гаьнна буьххье ч1аг1бина кхосса беза т1улг муьшан юьхьигца цхьана, - ша-шега олуш санна элира Аьрзус.
Оцу шийлачу дешнех-м синтар хебина д1аяьлча санна хетаделира. «Тур тоьхна и, б1аьстенан баьццара г1а даьлла хазделла, гаьннаш эгадийра ду!» бохург-м дера бац бегаш къоначу диттана. Амма г1уллакх генийн хазалле хьоьжучохь дацара. Аьрзу улло вахана генаш хедон аьтто болу меттиг а лехина, шен туьран мукъ буйна къевлира.
«Ш-ш-ш, цхап-п!» - аьлла лаьхьано санна шок тухуш дехьа бердана т1ера хахкабелла боккха пха бог1абелира ц1аьххьана уллорчу стоммачу диттах. Оцу инзарен беза пхенах йихкина тай санна х1унда яц аьлла юткъа т1ийриг яра. Ша цеста кечвелла синтар а йицйина, Аьрзу дехьара берде хьаьжира. Дуткъа куьцехь дег1ехь бере вара лаьттара г1оттуш, пха санна инзаре доккха 1ад а карахь.
- Ой, хьайна и жима стаг суна 1ад хьежош воллуш гушшехь, соьга ца олуш хьо х1унда лаьттара! И пха аьлча а дийнна г1оьмакх цо суна п1ендаршна юккъехула чекхъяьккхинехь х1ун дан воллура хьо? Хьо везачо хьо ваъарг! – дов дора Аьрзус Лечина г1адвахана вела а луш.
- И пха-м хьан бехачу маттана хьажийна хила а мегарий цо, - жоп делира Лечас, шен муьшан юьхьиг пха т1ебог1абеллачу диттана улло а такхош. Аьрзу-м дехьа бердана т1ехь х1окхаьрга хьоьжуш лаьттачу жимачу стагца къамеле ваьллера:
- Хьо муьлхачу юьртара ву? Ц1е муха ю хьан? Шу масса т1емло ву шаверг а? – хоьттура Аьрзус, уллохь лаьттачу Лечина а ша халла бен ца хезашехь, тулг1ешан г1овг1анехь.
Хина дехьара жима стаг-м Леча валаре хьоьжуш лаьттира собарца. Ткъа Лечас сихонца пхана т1ера т1ийригца шен муш вовшаха тесира, леррина диттах бог1абелла пха, схьа а баьккхина и а т1ийригах тесира, шен дена юг1а кхочур болуш. Цул т1аьхьа куьйг ластийра цо хина дехьарчуьнга. Дукха хан юкъа ца юлуш муш хин дехьара бердана йисттера ондачу диттах д1абихкина белира.
Аьрзу-м сихвелира хина дехьа а ваьлла цигарчу т1емлошца доттаг1алла таса. Амма хина дехьара жима стаг лаьттачу меттиге хьуьна юккъера гучубелира туьйранахь санна безамехьа нисбелла сира дин. Хьем ца беш бере говра а ваьлла хьуьна гаьннашца д1аийра.
- Х1ей! Ахьа х1ун до? Ма г1олахь д1а со дехьа валлалц! – ц1ог1а хьоькхура Аьрзус. Амма т1аьхьа дара, дехьарчу бердана т1ехь жима стаг хилла меттиг а бацара.
- Ахьа х1ун до маймал санна мушах а тасавелла ц1ог1 хьоькхуш! – берда йистте схьакхечира Адам а, цуьнца шовзткъа сов дошлой а.
- И-м аса хьоьга кхойкхура, хьо хина дехьа ву аьлла, тарделла! – ца вухуш жоп делира Аьрзус Адамна.
- Со х1унда ву хина дехьа! Х1ара х1ун тай ду кхузахь кхозург? – кхузахь хиллачух кхетан г1ертара Адам.
- Тай дац, т1ай ду! Хьо вог1уш ву аьлла хезина, Лечас, асий диллина! – куьйг лаьцна мушна т1евигира Аьрзус Адам.
- Ахь сийсара наб ца йина моьтту суна, вон г1енаш гуш! Муш т1айнах ца къасталучу денна т1е ваьлла хьо! – ца къарлора Адам, цхьана куьйга хьалакхевдина, хедийла хьожуш санна, муш охьа а озош.
- Хаза г1енаш дера гур ду хьуна, хьо х1окху мушна т1ехь кхоза а велла оцу хина дехьаволуш, юккъе кхаьчначу хенахь, хьо, хьан когашна буха гилдигаш а дохуш, тулг1е хьо хьеста йолаелча! – воьлура Аьрзу.
- Ой, аса мила вийна хьан, сел къиза со х1алакван г1ерта! – реза вацара Адам оцу къамелана, д1о лахахь, х1окхунах йоьлуш санна, кхехкачу тулг1енашка хьаьжина х1етте а.
- Вен-м стагга а вийна хир вац ахьа, амма и хьайн беха мотт саца беш вац-кх хьо цкъа а! – бекхаман х1иллане велавелира Аьрзу.
Адам кхийтира ша оцу муьшна буьххье ца ваьккхича х1ара жима стаг 1ийра воций.
- Мотт беха хьена бу хьожуш, бустий вайшимма делахь? – дуьхьало йора Адамас.
Гонахара говрашкара биссина дошлой а бара белакъежаш, х1окху шинна дешнашца тасаваларе а хьоьжуш.
Аьрзус дукха исбаьхьа деха дуьйцура дуй а хууш, Лечига хаьттира цара, кхузахь хиллачунах лаьцна. Лечас, вайна ма-хаъъара, доцца кхетийра шайн накъостий.
- 1аржъяллалца со оцу т1ийригна буьххье-м ца воккхахьуна ахьа! Со пелхьу ву-м ца моьтту хьуна? – шена кочавеъна Аьрзу д1аьтуьйтура Адамас.
- Оцу муьшна т1ехь халхаран бохь а буг1уш хилан ма веза дошло! Хьан кестта говране ваьлча а корта хьийзара бу! Вала буьххье! – муьшна т1еийзавора Аьрзус Адам.
- Со-м буьххье воккхура ахьа, ткъа сан говрана т1емаш ду-м ца моьтту хьуна? Я говра а муьшна буьххьехь хелхаран бохь бог1ан 1амо воллу хьо? – вухаг1ертара важа-м.
Х1ара шиъ къийсалуш воллушехь, Леча велира муьшна буьххье-м. Хьалаозавелла цо шен г1одаюккъера доьхка мушна т1ехула а кхоьссина, юха а г1одъюккъе нийсадира шен метте. И х1инца, нагахь куьйгаш хецаделла висича а, доьхкана т1ехь кхозура вара. Амма Лечин куьйгаш ца к1адлуш, ца хецалуш и буьрса хи хьаланехьа доьрзур дара. Шен когаш а муьшна т1ехула баьхна, куьйгашца-когашца цициг санна каде хих дехьа тилира и. Муш хина юккъехь дукха оллабелла хиларна, тулг1енаша жимма маракъевлина т1ада-м винера и дехьа волуш. Амма, шен т1адийна х1уманаш ца тергалъеш, цо сиха баьстира дехьа бердана йисттехь доккхачу наж диттах, ца вевзачу жимчу стага, кхуьнан хьекъалехь, ледаро д1абихкина хилла муш. Жима стаг сиха хиллачух тера дара. Лечас, шен ницкъа ма-тоьъъу озийна, масийтта го баккхийтира муше. Х1инца муш дуккха а лекха а, озийна а бара ша и пондаран мерз санна. Ша дехьа ма-валлара, каде сехьа а велира Леча, кхин тулг1ешна кара ца воьдуш. И-м х1инца тешна вара, шена шен дадас белла муш тешамен хиларх. Леча санна дег1ана онда кхин дукха нах бацара т1емлошна юккъехь, муш биначо бан хуъуш бинера и. Леча хина дехьа туьлуш ма-гиннехь, шен говра а ваьлла Виситах дагавалан хьаьдира Аьрзу, и т1ебог1учу вукху дошлошца гена воццуш хила везара. Хьалха ваьлла вог1уш Аьрзу а волуш, Висита шен накъосташца кестта схьакхечира муьшан т1ай долчу бердана йистте.
- Т1аккха, стенгахь ду аша х1аваэхула диллина «суртана т1ай»? – бегаш беш бердана йистте лаьттачу кегирхошна т1евахара и.
- Оцу хина дехьа и жима стаг ца хиллехь, хало-м хир дара, - эккхийтира Лечас.
- Мила жима стаг? – хаьттира Виситас, ша куьйг кховдийна лаьцна муш д1а а хоьцуш.
- Со хьоьга ала ца кхиънера. И вайна г1о деш болчу т1емлойх цхьаъ хилан мегаш ву! Туьйранахь буьйцу т1емаш долчу динах тера, нийсбелла дин а бу цуьнан. Тхуна жимма хьалха а хаъавеллера и дехьа бердаца шен хазчу динахь вог1уш. Сой, Лечий муш хина дехьа кхуссуш воллуш цо г1о дира тхуна! – сиха дийцира Аьрзус, хабарна т1ера воцучу Лечина г1о деш.
- Ткъа х1инца стенгахь ву и? – хаьттира Виситас.
- Уггарен тамашенаг-м и ду… И нана доккха 1ад а озийна, и 1ад санна онда пха а кхоьссина тхуна т1ийригца, шен г1уллакх дина ваьлча, тхан 1одика а ца еш, ас шега мохь беттар тергал а ца деш, шен дин хаьхкина д1авахар-кх и! – шен цецвалар гайтира Аьрзус, шен хазачу юткъачу юьхьца а, куьйгашца а.
- Дера и санна волу бере хабаршна кхин т1ера а хир вац. Кхин цхьаъ а ду. И д1авахан сихвеллехь, уьш а бу мостаг1чунна тохар дан го туьйсуш. Вай а сихо ян деза! – сихвелира Висита.
- Висита, оцу тайнах а кхозавелла цу жоьжаг1атна т1ехула муха вер ву! – эккхийтира, Аьрзу хабарца къар а ца ванвелла, х1окхуьнгара г1о хиларе сатуьйсуш, Адамас.
Виситас д1аса а хьаьжина, массо а кечам бан х1уттуш а гина, Адаман лерге а таь1аш элира:
- Хьуна бакъдер дезахь, со суо а ма ву оцу мушах ша и лаьхьанах санна кхоьруш. Амма мостаг1 оцу хина дехьа ву-кх! Вовшен хьалхий-т1аьхьий вер вайших оцу мушна буьххье!
- Лаъахь вовшен куьйгаш лаьцна а-м вер ву! – бегаш беш велакъежира Адам.
Массо а кечам беш вара хина дехьа валан, амма шаверг а дехьа волийла дацара.
- Говрашна 1уьналла деш чевнаш хилларш 1ен декхарехь бу. Шайца герз бен кхин х1ума ма эца схьа! Вай девдда дахан дезара ду! – массарна хозийтуш элира Виситас.
Чевнаш йолуш-м дукха а бара нах, амма г1аш гена некъ бан хала хир долучаьрга кхин цкъа а дехар дира Виситас:
- Мостагчуьна лаг 1овда-м вайна х1оранна а лаьара, делахь а г1аш гена некъ бан атта дац!
Цхьайтта стаг витан ч1аг1о йира массара а. Кхо б1е гергга т1емлой бара хина дехьа бовлан кийча а цхьаберш гезгаш санна кхозабелла дехьабовлуш а. Вуьйш берш т1еман тийсадаларшкахь кхелхинера. Тешамен хилийта делахь а, Адам сапарг1ат хилийта делахь а, т1емлоша шаьш дехьа довлуш кхин цхьаъ муш тесира, хина т1ехула кхозучуьнца цхьана. Таьххьара малх лаьмнашна т1ехьа балан кечлучу заманчохь шаволу т1емлой хина дехьахь вара. Некъ толлуш хьалха хьажийна Аьрзу, Лечий а волуш сихачу боларца, наггахь довдар а нийслуш, мостаг1 лахан бахара т1емлой. Кестта хьуьна юккъехула боьдуш готта некъ карийра х1окхарна. Оцу некъа т1ехь дукха хан йоцуш эскар д1адахана ларанаш а яра шортта. Виситас Аьрзу шена т1е а верзош, накъосташка аз лахдеш меллаша элира:
- Вай мостаг1чуьна ц1ога лаьцна х1инца. Аша мелла а хьуьна юккъе а довлий садо1а! Ахьа а, Лечас а оцу мостаг1ийн и лаьхьана ц1ога д1ахецан мегар дац. Диттан 1индаг1 хилий, беттасинехь ижуна тебина цхьогал санна оцу эскарна т1ехьа г1о! – элира цо т1евеъначу Лечигий, Аьрзугий. Ши жима стаг сихонца, шайн герзаш а нийсадеш, мостаг1 волчу аг1ора д1авахан тохавелча, таьхьа т1етуьйхира:
- Уггаре коьртаниг: сих ма луо, лар а ло!
Кестта б1ешерийн къаналла йолчу хьуьна юккъехула тебаш Аьрзуй, Лечий т1аьхьакхиира мостаг1чуьнан эскарна. Геннара хезира царшинна салтийн ч1ог1а къамелаш, ворданий г1овг1а, церан чкъургийн «ц1аг1-ц1иг1!», эпсарша шайн салташка ч1ог1а д1алуш долу омраш а.
Горга эпсаро яккхийн тоьпаш тохийтича ламанхойх дийна стагга висинехь а, уьш а хина дехьа бу, бохуш шайн парг1ата къайле ца еш хьалха д1аг1ертара эскар. Иччархочуьнан наь1ар-мачаш юьйхина шайн сиха ког байбина, дукха хьолехь хьуьна юккъехула, мостаг1ашна ши борз санна т1аьхьа г1ерташ Аьрзуй, Лечий а вара.
Малх д1абуьзина дукха хан юкъа ца юлуш гучубелира горга бутт. Амма и тахана ша цхьаъ бацара стиглана буьххьехь, анайисттера хьалаг1ерташ мокха мархаш яра, цунна дуьхьала г1ерташ.
___________________________________
Эскарна хьалхахьажархой-салтий беттаса даьржина дукха хан ялале кхечира некъ хина т1е1отталучу метте. Кузахь дара хинах дехьаволуш долу гечо. Х1инца-м аьттехьа а дацара кхузахула стагга а дехьа валалур ву бохург: дистинчу хина йоккха 1алг1ож яра некъ боьхкуш х1окхарна дуьхьала яьлла. Горга эпсаре сихха д1ахаийтира салташа – некъ дистина дог1учу хина т1ехь кхачабеллий. Вожа-м воьхна хьаьвзира – хьуьна юккъехь некъана т1ехь эскар дуьтийла-м ма дацара. Амма кестта меттавеъира и, кхермен х1ун дара! Ламанхой Т1екхочехь бац, дийна висинарг а хина дехьа ву! Хьуьна юккъехь д1атарбийра бу-кх салтий! Улло хьийзачу эпсаре вист хилира и омрица:
- Эскарш хьуна юккъехь д1атар де! Суна а хьуна юккъехь майда а лахий, сан четар д1ах1отта дайта салташка! Суьйренан пхьор кечдайта салташна! Четаран чохь суна а, эпсаршна а кхача х1оттабе сиха!
Хьалхахьажархошна т1ехь 1уьналла деш а, вуьшта а даиман лергсема а волу куц долу эпсар реза вацара оцу балхана:
- Хина йисттехула мелла а шуьйра меттиг ю. Эскаран ч1аг1онна пайдехьа хир ду оцу тог1ийца, бердйисттеца вай д1атарделча! – аьлла т1евеъира и горгачу эпсарна. Амма омра дина даьллера, ша йина ч1аг1о хийца даго вуьтур волуш а вацара коьрта хьаьким.
- Ламанхой т1елетиш хилахь а, цхьана аг1ора вайн букъларбеш хи хир ду, вай берда йистте д1анислахь, - кхин цкъа а г1оьртира эпсар шен хьаьким кхетаван.
- Х1ун ламанхой буьйцу ахьа? Хьуна ца гира турмалан чухула оцу ламанхойх х1ун йисира! Вало, хьайн салташна 1уьналла де! – олуш мукъа ваьккхира хьаькимо эпсар, ур-аттала пхьор даъан, ша волчу а ца кхойкхуш.
Кхин ши эпсар а г1оьртира коьрта хьаьким кхетаван, амма уьш бицбелира горгаэпсарна ша волчу четаре кхайкха. Кестта хьуна юккъехь, салтий д1анийсабеллачохь, ц1ераш а хаъаелира. Коьртачу хьаькимна жимачу майданахь четар а, бовха кхача а вовшахатуьйхира сихонца. Дикка хьебелира оцу четарана чохь дуъуш-молуш шаберш бохург санна лакхара а, лахара а эпсарш. Амма куц долчу эпсаро шен кхо б1е салтий бердана йистехь д1атарвира, эскаран ч1аг1алийн кепехь хила ма-деззара – го лоцуш г1аролаш а х1иттош. Кхин а шина эпсаро шайн салтий а д1а нисбира бердана йистехь, шайн накъосташна уллохь. Совнаха хан-м яйъира хина йисттехь д1анийсабеллачара. Царна г1о деш ч1ог1а комаьрша къахьийгира батто а, амма салтий хина йистехь д1анийсабелла дукха хан юкъа ца юлуш, дог1ана язъеллачу мархашна кара-м бахара и. Ца къарлуш дьухьалонаш йора кхерабеллачу батто, цкъа цхьана мархана т1ехьара схьакъаьрзаш, т1аккха вукху мархана к1елхьахула схьа къедаш. Шаеригш а буьрса мархаш т1е ца кхаьчнера х1инца а баттана, цундела и ца эшабалора ах сирла мархашка кхочуш.
_________________________
Леча, ц1ераш а латийна садо1ан парг1атбевллачу салташна готосуш хьажа а витина. Аьрзу ша цхьаъ вахара дехьа аг1ора эскаршна юьххьехь х1ун ду хьажа. И теш волуш къаьстира эзар гергга салтий шайн кхоъ эпсаршца хин йистте а. Бисинарш-м шаьш севцинчохь хьуьнан юккъе а тилла цигахь д1атарбелачух тера дара. Некъана дехьа а, сехьа а уьш-м бацара шайн г1овг1анаш лахъеш а, шайн ягош ц1ераш а йолуш, олуш зудж1аьлинчух тера йира йолуш, молуш чаг1ар а долуш х1орамма ц1еран уллохь шена юург а кечъеш д1атарбеллера уьш. Жимма хан яьлча, шайн йиллинчу меттиге тебина схьакхечира Аьрзу, амма бухахь Леча ца карийра цунна.
- Говранара воьссича-м ледара бере хилла х1ара! – ша-шега олуш Лечина 1оттар а йина, и схьакхаччалц аьлла жимма садо1ан д1атаь1ира Аьрзу.
Мелла а хан иккхинера Аьрзуна йинчу муьшкано и самавоккхуш:
- Х1ун деш 1уьллу хьо х1ара йоккха хьун екош «хур-т1ур» а деш? – 1оттар йира лерге а таь1аш Аьрзуна Лечас.
- Мила ву «хур-т1ур»… Ой, хьо стенгахула лелаш ву? Хьо сол а хьалха вуха верза дезаш ма вара? – к1елхьара вала г1оьртира х1ара доттаг1ах.
- Дика ду салтий, вай генахь ду моьттуш, шайн йира олуш болуш. Иштта ца хиллехь, цара схьа а баьхкина, вижина 1уьллушехь, шайна д1авигина хир вара хьо! Хаза а хир вара хьо 1уьйрана царшна юккъехь самаваьлча! – кочура ца волура доттаг1.
- Со витахь, хьуна новкъа велахь, со-м х1инца царна д1авоьду! – оьг1азвахана кеп х1оттийра х1иланчас.
- Г1о хьо! Цара шаьш ц1арна техь морцуш йолу хьаькхин муц1ар а лур ю хьуна! Т1е чаг1ар мелчхьана царел голехьа алан а мега ахьа а йир, - хьийзавора Лечас шен накъост.
- Шен дахарехь дуьххьара висира Аьрзу, дуьхьала 1отта ира дош ца карош.
Жимма соцунг1а а хилла, ца олуш-м ца 1ийра и:
- Ас-айса сайна балена адамийн мотт 1амийна-кх хьо стагана! Ван стенгахь вара хьо? – хаьттира цо.
- Суна церан эпсарш садо1ан д1атарбелла меттиг карийна, - бегашна т1ера велира Леча, жимма дозалла ден кеп а х1оттош.
- Делахьа, ахьа сан метта наб оза йе, ткъа со Висита волчу воьду, - элира Аьрзус.
- Сих ма белахь уьш, и бутт бу вайна дуьхьла цкъачунна, цкъа а ца хиллачу кепехь къерзаш, мархашца а къуьйсуш лаьтташ, - т1аьхьа вистхилира Леча д1аволавеллачу доттаг1чунна.
- Мегар ду! Ларлуш хилалахь! – аьлла гаьннашкахь къевлавелира Аьрзу.
Висита шен накъосташца кхин башха гена а вацара. Батте а хьожуш, шен ойлане кара вахана 1уьллура и байна т1ехь. Цуьнан ойланера ца волура и сирчу динахь хилла бере. «Х1унда ца дина цо собар, Леча хих дехьа валлалц? Шен накъостий х1ун т1елатар дан дагахь бу х1унда ца хаийтина?» - ойланехь ша-шега жоп доцу хаттарш дора цо.
Батто мархашца латтош болу къийсамех цецвуьйлура и, ирх а хьоьжуш. «Шадериг а ма тамашена х1ума ду-кх, шадериг а жима зингат а, ницкъала мархаш а, и хаза бутт а шайн меттиг х1окху дуьненчохь къуьйсуш бу-кх. Тоьлларг вуьсу, эшнарг къевла волу. Суна дисинарг х1ун ду техьа х1окху доккхачу дуьненахь? Толам бу техьа соьга хьоьжуш, я массо а эшнарг санна къевлавалан деза техьа сан? Х1ан-х1а, со къевлаваьлчи х1ара мохк хьошун еригш хьакхарчий ю, адмаш дац! Со къевалавалан йиш йолуш вац! Сайна метта кхин ца вуьтуш-м х1етте а. Со юххехь ца хилахь, Зараъас а х1ун дийр ду, ткъа! Х1ун деш ю техьа сан хаза Зараъ! Лаьмнашкахь шен Сирдин хохкуш, ловзийтуш хир ю-кх! Муха?!... Сира дин, Сирдин! Сирчу динахь бере! Х1ан-х1а, и саннарг дийра дац Зараъас! Сира дин цхьаъ хилла ца 1а дуьнен чохь!» - ойлано карзахваьккхина хьалаиккхира и когашна т1е. «Ткъа 1ад… пха! Вашин а дара онда 1ад… Амма дацара Зараъига хьов, соьга а халлий бен оза а лур долуш-м. Х1ан-х1а, Зараъ хуьлийла дац!» - парг1атвелира Висита, амма кхин аг1ора валан са ца туьйра цуьнан.
- Висита, Висита стенгахь ву? – Аьрзун аз хезира цунна оцу хенахь.
Беттан синахь, даима санна лепаш велакъежаш, гучувелира Аьрзу.
- Охьалахлол! Дийцал, шаьш теллинарг! – хаьттира Виситас.
Аьрзус мелла деха дийцинехь а, кхеташ дара коьрта ши х1ума: эскар шина декъадалар, эпсарш шаберш а цхьана гулбелла хилар. Ткъа сихваларца дуьстича, Висита ша а вацара ч1ог1а сихвалан дагахь. Делахь а салтий г1овг1ане бевлла болучура, царнна улло г1ортан дезара. Эпсарша х1ун до а ца хаьара.
- Вежарий, теббина ма-дахало улло дахан деза вай мостаг1чунна! Аьрзус некъ гойтур бу вайна. Бердана йисттера салтий а битина, вайна атта керабог1ур болучарнна т1екхачан хьовсур ду вай! Топ кхоссан мегара дац, шаьш довлуш! Коьртаниг, шаьлтанаш! – элира накъосташка Виситас.
Новкъавалан д1аволавелла Аьрзуна т1аьхьа а кхиъна белшна т1е куьйг дуьллуш, хаьттира цо ц1аьххьана:
- Аьрзу дег1ана онда варий и жима стаг?
- Мила жима стаг?
- Шуна пханца т1ийриг кхоьссинарг.
- Вацара дера! Дуткъа, ч1ог1а куьцехь дег1ехь бере вар-кх.
- Ткъа оццул доккха, ахьа дийцарехь, 1ад цо муха озийра? – духе вуьйлура Висита, Аьрзу цец а вохуш.
- Ца хаьа суна-м, 1ад муха озадо? Шина куьйга озийна хир ду-кх. Ахьа и х1унда хоьтту? Леча ву-кх и пха хьежош шена гушшехь, соьга а ца олуш, пха улло бог1абелча, сан кхеравалах воьлуш лаьттинарг, - говза Лечина т1ететтира Аьрзус.
- Лечина цо пха озош гинехь, цуьнга хоттур аса т1аьхьо, - олуш къамел чекхдаьккхира Виситас.
Т1емлой цкъачунна некъаца охьаоьхура, амма Аьрзуна г1арол-бахьана гинчу меттехь хьунца д1аийра уьш. Эпсарш садо1ан д1атарбеллачу четарна тебаш, некъана аьтто аг1ора д1аг1оьртира уьш.
Дечиг алсама хиларна и кхачон г1ерташ санна, некъана дехьа-сехьа хьуна юккъехь салташа латийна яккхийра ц1ераш яра. Четарш хьуна юккъехь х1итто аьтто а бацара, белахь а буьйсанаш а йовха яра, ша х1окху меттигехь ма хиллара, ц1аьххьана дог1а ца тохахь. Х1ора ц1ерна гонаха хевшина, тевжина исс-итт салти вара, массо шайн тарлучу аг1ора пхьор деш вара. Цхьайолу ц1ерт1ехула кхозуш боккхуо яй хуьлура, чохь цхьацца х1ума кечъеш, т1ехула кхозуш масийтта жимо яй болуш а ц1ераш яра. Ц1ерна дехьа, сехьа буьхьиг шалго а болуш, хьокхий хуьлура тоьхна, царна т1ебиллина а беха хьокха, т1ехь яй а кхозуш. Хих дехьаволу меттиган т1екхача г1ерташ горгачу эпсаро новкъахь буьйсане бигина салтий дикка х1иттина бара. Церан къамелаш а кестта лахделира, олуш йолу йир а г1елъеллачу берзан уг1арах таръелира. Эпсарийн 1ер-малар а генадаьллера. Четарна уллохь салташа латийна ц1е яцара цхьа а, эпсаршна-м генахь хилар бен дарба дацара. Амма хьаькимна юуъург кечъеш латийна ц1е яра четарна хьалха, гонаха х1иттийна виъ салтий-г1арол а вара.
Четарна тебина 1аш дитташна т1ехьа Виситица итт т1емло вара. Четар майданахь ша къаьсттина лаьтташ хиларна, хьалха х1окхаьрга хьошалг1а кхачан луъуш вара Висита. Амма и сецавеш цхьа х1ума дара, беттан мархийн къовсадалар генадаьллера. Бутт бацара къарбелла мархашна т1ехьа сацан дагахь, и дагахь а доцуш ц1аьххьана гучуболий хьуьна юккъехь дитташна бухахь а, т1ехь а серлайоккхуш карзахболура. Четар лаьтташ долу майда-м цо дийнахь санна серлайоккхура. Эпсарш арабовла тохабалале царнна т1екхача дезара, амма уггаре ца оьшучу хенахь бутт схьакъажахь къайлаха четарна т1екхачан аьтто ца балан тарлора. Ткъа кхузахь цхьаъ яьлла а топ ялахь шадолу хьегна къа довра. Виситан т1емлой ларалур бацара эзар салтийчуьнца. Амма къайлаха г1уллакх чекхдаьлча, цкъа некъана цхьана аг1ора пхи б1е салтий нислора х1окхеран шаьлташна к1ела, т1аккха вукху аг1ора пхи б1е. Х1окхеран шаьлтанаш лелон хаъарах доьзна дара кхеран аьтто хилар а, ца хилар а. Собар тоъар дара ламанхошна ч1ог1а оьшуш дериг.
1аьржо марха т1ехьаьдда, бутт ц1аьххьана хьулбелира, Висита г1адвахара.
- Х1ей, вежарий… - т1аьххьара дош ца олуш цхьана х1умана сецира и.
Йоккха хан юкъа ца юлуш, г1аролаш бистхилира:
- Мила ву вог1уш! – олуш.
- Г1арол хуьйцуш ду! – дуьхьала вист хилира Виситина хьуьна юккъехь ца гуш вериг.
Г1аролашна-м аз девзира, уьш парг1ата хийцабелира. Амма хийцабелла г1аролаш д1абахарца, 1аьржа марха д1асатоттуш бутт схьакъежира. Ц1ераш ягош болу салташна гонаха а г1аролаш хийцира. И тебина 1ачу ламанхошна пайдехьа дара, х1инца царнна хаьара г1аролаш мичхьа лаьтта, стенгахь тебина 1аш бу. Х1инца-м батто ламанхошна а г1о дора.
Четарна гонаха керла х1оттийна г1аролаш, эпсарийн дехна, кеп хилла къамелаш хезина парг1атбевлира. Четарна хьалхара ц1ерна уллохь кхачана доладеш хиъна 1аш салти вара, хьакха санна верстина а волуш. Г1аролаш т1егулбелира оцунна кхачанах марзо х1ума яккхан дагахь. Кхача кечбешверг духьхаьла ваьллера:
- Эпсаршна кхача ца тоъахь со цара вуъура ву дийна волушехь, шабарш дора цо г1аролашна. Амма виъ г1арол хьаькхна буц санна охьаийгира ц1аьххьана хилларг х1ун ду кхета ца кхуьъуш. Кхачана т1евиллина салтийчунна т1аьххьара х1окху дуьненна чохь гинарг дара: иттех ламанхо мох санна четарна чу туьлуш. Четарна чохь берш а ца кхиъира дош ала а, шаьлташца четар хадийна массо а аг1ора чулилхинчу ламанхоша шайн шаьлтийн иралла а, шаьлтийн дайшна уьш лелон хаъар а гайтира. Гучубовлуш санна сиха хьуьнца юха д1аийра уьш.
- Х1инца, бутт, хьох тешна ду-кх г1уллакх, - элира Виситас, ирх а хьожуш.
Виситас аьлларг хезича санна, хьаьвззина бутт мархашна т1ехьабелира. Буьйсанахь геннахь хезаш йийкира бух1а «Бух1у! Бух1у! Бух1у!» олуш. Х1ора ц1ерна текхина улло вахана 1уьллуш пхиъ-ялх т1емло, 1индаг1аш санна, ц1ерашна гонаха хьаьвзира сихонца. Набкхетаза берш хьалха а, бисинарш т1аьхьа а бохкуш берина охьабехкира салтий ши де хьалха цара юьртахой санна. Г1аролаш уггар хьалха бисира оцу хьуьна юккъехь даиман а 1ехка.
Ц1ераш а йогуш яра, шаьш хьалха ма-яггара, гонаха тевжина 1оьхкуш салтий а бара, генара хьаьжича, эскар садо1уш дара. Амма и салтий х1окху лаьттара кхин д1аг1ур боцуш бисинера.
- Х1инца некъал дехьа а вай х1ара дезар дой, ах эскар аьтта хуьлу, мел к1езига лерича а! Цундела, Вежарий, варелаш, шайн кога бухахь цхьа ч1ешалг каглуш ма хазийталаш мостаг1ашна. Некъана го тосуш, вай хьалха ма-дийцара, бердана йисттера эскаршний, некъана йисттера эскаршний юккъе чу а даржий, хьалха г1аролаш д1абаха, т1аккха «бух1а» екаш ладог1а, сих а ца луш. Амма бух1анан аз хезинчул т1аьхьа и ц1еран суй санна сиха хьовза! Дала аьтто бойла вайн! Хьалхе та1а массо а! – олуш т1емлошна т1аьххьара хьехар а деш, шолг1а эскаран декъана го бан буьйлира т1емлой. Некъана аьрро аг1ора ц1ерашна гонаха бийшиний, бийшазий садо1уш болу салташна шаьш го бечу юккъехь Аьрзуний, Лечиний къаьсттина т1едиллар дира Виситас:
- Некъана аьрро аг1ора хин йисттехь шайн го ч1аг1бина ах эскар ду, аша шаьш ма-аллара. Тхан х1инца го бан аьтто ца хуьлуш, топ яьлла х1ума нислахь, тхо тоьпаш тухуш, тарраш тухуш к1елхьара ца девлича ца довлу. Амма хин йисттера вуьйш эскараш кхуза чухьовдахь, тхо шина эскаршна юккъехь дуьсу. Иштта ца нисдалийта, шу шайца ткъех т1емло а эцна, цигахь бухаховшан деза. Тхо долчу аг1ора топ йолуш шайна хазахь, аша генна д1аса а декъаделла и эскар кхуза схьахьадахь тоьпаш тоьхна кеп х1оттон деза, шу царнна т1елеташ ду моттийтуш. Амма, шу дукхадахарш, уьш шух тешна шайн го ч1аг1бан ца булий, чу а ца хьаьдаш, т1аккха вайн г1уллакхаш тиша ду. Вайнчулла кхузза дукха эскаршна юккъехь дуьсур ду вай. Т1аккха а вай-м, вешна чохь са мел ду, летира ду, ткъа и са чохь мелла лаьттар ду-м ца хаъа. Аса-м шуьца кхин а дукха т1емлой бохкийтур бара, т1аккха тхо кхузахь ларадалур ду ала ца хаьа-кх суна. Кхийтарий шу, сан вежарий? – хаьттира Виситас, ша алан г1ертачух уьш кхетийна ша ваьлча.
- Ткъех стагна хало х1ума-м ду мостаг1чунна шайх эзар стаг ву моттийта, амма тхо дийна а долуш, цигахь итт эзар мосттаг1 велахь а, уьш шуна т1е-м кхочур бац! – чуьравелира Леча, Висита а цец вокхуш.
- Цкъа тоьпаш кхоьссина шозлаг1а уьш юлан кхуьур дац вай, мостаг1 т1екхачален. Оцулла т1аьхьа царнна цергаш йохка-м ца воллу хьо? – доттаг1 хьовзийра Аьрзус.
- Цергашна т1екхачале-м соьгахь кхин а тур, шаьлтий а ду. Амма цунна т1е ца далийта вай-м оцу вай х1инцца х1алакбинчу салтийн тоьпаш хьура ю вайца, айба ма-лло! Аса-м иттех топ оьцур ю сайца, уьш юьйлинарш хоржура ю-кх. Уьттаза топ кхосса-м кхуьура ву со, юла ца кхиахь а! – олуш кхин ч1ог1а цец бехира Лечас накъостий. Аьрзу-м бага г1аттийначохь сецина лаьттира цул т1аьхьа кхин а дикка. Х1ун эра дара кхузахь кхин хьекъален, ша х1уьттарена ца алахь?
К1ентий, кхин дукха ца хьен луш хина йистте аг1ора бахара гибоьттина юьйлина тоьпаш а гулъйина шаьш байъинчу салташкара.
- Вежарий, х1инца майрра т1елетар ду вай, вешна букът1ехьаша тохарна а ца кхоьруш! – олуш, шеца болчу т1емлошка хьалха велира т1елатар кечдан йогуш ц1ераш йолуш, ч1ог1а аьтто баьллера ламанхойн. Уьш ч1ог1а лерина д1аг1ертар хьалха, т1ера тхин ца дожош, меттаха доккхура цара диттийн гаьннаш. Лаьттара бецах д1ауьй, моьлкъа санна текхий улло оьхура уьш шайн мостаг1ашна. Лаьттабуха вахача санна ц1аьххьана гучура волура шен тоьпана т1е а тевжина йог1учу набарца къуьйсуш лаьтта салтий-г1арол. Ирх кхоьссина охьабог1у чо а хадош йолчу шаьлтано нийса лохура мостаг1чуьнан дог а, лаг а! Г1аролаш схьагарехь, шаберш а куллашкахь 1оьхкуш бара. Темлой текхина улло г1оьртира ц1ерашна гонаха садо1уш болчу салташна. Хан т1екъечира «Бух1у! Бух1у! Бух1у!» хезира хьуьна юккъехь.
- Мила ву кхузахь! Ас топ туху! Гучувала! – мохь элира йисттеха шалг1а даьллачу диттана юккъехь наб озийна висина хиллачу г1аролано.
Стелахаьштиг санна ц1ергахь къаьрзаш кхоьссина шаьлта яхара г1аролчун логаха, амма ша вожале хьалха буйнара тоьпан лаг уьйзира цо. Хьуьнан тийналла ц1аьххьана оьккхийтуш елира г1аролан топ! Хьерабевлича санна маьхьарий а хьоькхуш, тоьпех каетта буьйлира салтий, амма х1инца-м уьш къайлаха байъан ца безара. Чукхоссабалан кийчча 1ийначара д1аболийра шайн деган ч1аг1алла оьшуш болу болх. Веддарг а воьлларг а ца волура х1окхеран бекъаман герзах: тоьпах, таррах, шаьлтанах!
Набарах бовлаза болу салташа кхин дукха дуьхьало ца йира. Дала доьг1нарг дуьненахь кхочуш ца хилан йиш яц! Ламанхойн юрт бехк боцуш къиза х1аллака йина салтий х1инца шаьш а бара оцу юьртана кхин башха гена а боцуш 1оьхкуш. Кхин цкъа а х1окху дьуненчохь яхьара яц цара шайн тоьпийн цхьамзашна буьххьехь къизалла, 1ожалла, я берашна а, я зударшна а, я къонахошна а!
Амма шайн дукхалла арадаьккхина ду-кх и эскарш, шаьш алсама дебаш хилча, нехан латтанаш, мехкаш д1алийца дуьйлу-кх уьш!
Хин йисттехь юьйлуш тоьпаш хезира Виситина. И д1ахьаьдира цига аг1ора, амма т1емлоша дехьа-сехьара схьалецира.
- Д1ахеца со! Со а витий шаьш к1елхьара довла! Шу дийна ца хилахь дисина эскар хьан дийр ду х1аллак! Со ца хиларх и шу шаьш а ларалур ду! – мохь элира Виситас.
- Айхьа тхуна 1амийначунна т1ера волуш ву хьо хьуо! Лахь массо а лийр ду к1елхьара а цхьана девра ду! – олуш сацийра х1ара шен накъосташа.
- Со цхьаъ бен вац, шу шортта ду! Шу д1аг1о! – доьхура Виситас.
- Дош цхьаъ хилан деза! Сихо йе, вай д1адахан деза! – белшах куьйгаш тухуш меттавалийра Висита.
- Мегар ду! Мегар ду! Ас дош делла! – д1аволавелира и мушах дина т1ай долчу аг1ора.
- Некъана т1е а девлла дахан атта хир ду вайна, - элира цо накъосташка.
Жимма хан яьлча кхеран семалергаш а схьалецира Аьрзуцан, Лечицан болучу т1емлойн тоьпаш д1асацар.
«Цкъа кхоссан бен кхуьур вац топ! Шолг1а юьйлина валале мостаг1 т1екхочур ву, дукха уллохь ву и хьуьна йистана!» - Аьрзун дешнаш дагадаьхкира Виситина.
- Вежарий, цхьаннан дуьхьала висинарг кхоъ бен вуй уьш! – мохь туьйхира Виситас, тур баттара даьккхина вуха а хьодуш. И юкъе иккхира хьунна. Тур детташ генаш цоьстуш шена сиха вахан некъ боккхура цо. Т1аьхьа х1иттина бевдда бог1у накъостий а бара тарраш а буйнахь.
Хин йисттехь-м яккхийн тоьпаш лелхан юьйлира.
- Ой, оцу эскаро яккхийн тоьпаш ма ца хиттийнера шаьш долучохь? Аьрзу г1алат ваьлла хилла техьа? Цкъа а хилла х1ума ма дацара и к1антана! – ша-шега къамел дора Виситас туьрца новкъара гаьннаш а цоьстуш.
Ц1аьххьана х1окхо гаьннашна тур айбича:
- Ваша! Ма тохалахь суна! – мохь элира кхунна мерк1елахь цхьамма. Га д1а теттина хаьжича, Аьрзуца вахана жима стаг Хоса вара хьалха лаьтташ.
- Стенгахь бу вайнарш! – сиха хаьттира Виситас.
- Висита! Висита! Тхо массо кхузахь ду! Сихо елаш, вайна к1елхьара довлан аьтто баьккхи цо! – мохь аьлла новкъахьа д1ахаьдира Аьрзу, шена дуьхьала кхетнарг вуха а верзавеш.
________________________________
Арзуна, Лечина хинт1ехула муш тосуш г1о а дина, сихо йира Зараъас къайла ялан. Аьрзус куьйгашца ден къамел-м гора цунна ша и ша санна шера, къамел ца хазахь а. амма Аьрзуна вистхилан лаъарх, и бахьана долуш ша гучуйолийла-м дацара йоь1ан. Цундела и, Аьрзун куьйгаш лесторех ела а луш, хьуьнан гаьннашкахь хьулъелира.
Хьуьна юккъехула Аьрзуй, Лечий гучура валлалц, д1а а ихина, Зараъ хина йисттехула охьанехьа йолаелира шен хьекъаленчу Сирдинна т1ехь. Хи-м дара цкъа а ца деъначу кепехь доккха дог1уш, инзаре боккха саьрмик санна хьерчаш, керчаш! Ткъа Сирдин хих кхера-м х1етте а ца лора, мелхо а гуттар хина йисте г1ертара говра, оцу пепнаш текхош дог1учу хинца къовсаелчи санна. Зараъ-м кхеттера Висита шен т1емлошца хих сехьа вер вуй а, и эскаршна т1елатар дан а г1уртура вуй. Амма х1окхо х1ун г1о-накъосталла дийр дара шен юьртахошна-вежаршна. Ша цхьаъ йолуш-м шен аьтто болу тохар а деш сихха къевла йолура и. амма говраш йоцуш, Виситин т1емлошна хала хир ду-кх сиха к1елхьара довлан, шайл а дукха доккха долчу эскарах. «Ткъа аса х1ун де т1аккха? Со лалъелла д1а а яхана эскаран цкъа-шозза топ а кхоьссина къевла яларх г1уллакх хуьлий ткъа? Оцунах Виситина г1о дар ца хуьлу сан! Виситина г1о дан-м дера деза суна уггарен а хьалха Висита х1ун дан дагахь ву хаъан! Х1инццалца эскаршна т1аьхьа тебаш леллехь а, х1инца-м Виситина т1аьхьа тебара ю хьуна со! Хьовсар-кха вай, сан хьомениг мелла лерг сема ву!» - шен ойланех ша елакъежира Зараъ.
- Сирдин, вайшиъ х1инца Виситана т1ехьадалан дезар ду! Юханехьа ерзалахь, сан диканиг! – олуш шен говра Виситин т1емлой хих сехьабовлан дезачу метте юхаерзийра Зараъас.
«Амма, х1инца-м со со а еза ч1ог1а ларъялан! Виситина со тусалахь, цо-м со сихонца ц1ехьанехьа хьажора ю!» - кхерам тесира йоь1ан дагчу.
Хинт1ехула муш бихкинчу меттигана улло кхочуш, шен говрара йоьссира Зараъ. Сирдин ша-шена а йитина, диттийн г1ашлахь хьуллуш ма-торру улло яхара йо1 муш-т1айна. Куллашкахь къевлаяьлла шена хьажан аьтто болу меттиг лехира цо. Хин дехьа Висита а вара т1емлошца къамел деш. Шен хазчу беснина к1ела куьйг г1ортийна дог дешна кепехь хьоьжура Зараъ, шена шен синал а хьомен волучуьнга.
- Веза Дела, ларбелахь уьш мостаг1ийн герзах! – дехарш дора йо1а, муьшна буха а кхозалуш хинах сехьа буьйлучу т1емлошка а хьоьжуш.
Шен Висита хинах сехьа волуш а хьожуш яра Зараъ.
- Говрахь дукха дика 1а сан Висита, муьшна к1елахь кхозучулла а! – ша шеца бегаш бора йо1а. Х1умма а дац, сан хьомениг, суна оьшург-м пелхьо вац. Суна оьшург хьо санна волу къонах ву! – Висита ша хезаш вацахь а, цуьнца шен къамел дора Зараъас.
Т1емлой мостаг1чуьнан эскарна тебаш, новкъабевлича а Зараъ яра царнна т1аьхьа цициг санна тебина т1аьхьаоьхуш. Эххар а хезира Зараъина Виситин дешнаш, йо1на уьш ца къаьстира, т1емлошна и дукха уллохь елахь а. Виситас, шена Аьрзус эскарш муха д1атарделла дийцича, т1емлошна дуьйцура муха т1елатар дан деза. Амма Зараъ а кхийтира х1инца т1елатар муха хир ду.
«Аса мостаг1ийн эскаршна кхин цкъа а го тосур бу. Хьанна хаьа, Виситин т1емлойн куьйгаш ца тоьуш х1ун дисина?» - иштта ойла йина т1емлошна т1аьхьара елира йо1 х1инца.
- Буьйса юккъала т1ех яллалц т1емлой т1е а летира бац мостаг1ашна. И хан т1екхачале хан ю суна а, - шабарца ша-шега а олуш хьуьна юккъехула д1атаь1ира и байбина ког а боккхуш.
Дукха лийлира Зараъ эскарш декъаделла д1атарделла дозанаш толлуш. Леррина кога юьйхинчу наь1армачаша ког боккхуш г1овг1а ца хуьлийтура. Байбина боккхачучу когана бухахь г1аж, ч1ешалг а дика хаъалора когана. Г1аролаш болу меттигаш лахар а ч1ог1а керадирзинера йо1ана, цигаша-м и моьлкъа санна текхаш чекхъэккхара. Дикка эскарийн гонаш тиллича Зараъина тусаелира эскаран ледара меттигаш а, Виситина кхерамен меттиг а. И меттиг-м Виситийна шена а хаьара, цига Арзуй, Лечий вахийтинера цо кхин ткъа т1емло а волуш шеца. Делахь а эскар чухахкалахь и юхатохан ницкъа тоьура бацар-кх церан. Коьрта т1емлойн тоба к1елхьара яллалц т1ом бийр бара цара, т1аккха шаьш ондачу эскаро а хьошур бара уьш. Дан х1ума дацара, ницкъа бацара, кхин совнаха Аьрзуца бахийта нах а бацара. Хина йисттехь д1атарделла эскар саца дан-м яккхийн тоьпаш оьшура Аьрзуна, шортта нах а. Амма Зараъина карийначу эскаран ледарлоно лора йаккхийн тоьпаш а. Нийса аьлча, тоьпан молха, яккхийн тоьпаш-м цига д1атекхон говраш а, нах а оьшура.
Зараъас тидам т1ебахийтинарг х1ун дара, эскарийн цхьа ах некъана т1ехь сецинера, хьуьнхахь дехьа а, сехьа а декъалуш, кхин шина декъе а декъалуш. Яккхийн тоьпаш тоьпан молханах, х1оънех, хьарчийначу четарех, кхин цхьацца г1ирсах йоьттина ворданаш некъа т1ехь лаьттара, говраш д1а а хецна. Амма дехьахь, сехьахь хьун йоьттина эскарш долундела а, мостаг1 хин дехьа хиларна а и ворданаш г1аролаша кхин ч1ог1а ларъеш яцара. Эскаран корта а, ц1ога а долучохь-м бара некъана т1ехь г1аролаш, уьш бара-кх к1езига – цхьацца дехьа, сехьа д1анийсабелла.
И ворданаш, эскарш ша д1ах1иттийча санна, яра Зараъ царнна юккъехула йолаелла лелаш. Мархашна карара баьллачу батто некъ къагийча, ворданийн 1индаг1ехь хьуллора и. Бутт мархийн карабахача, парг1ато хуьлура йо1. Х1ора вордана т1ехь цхьацца, шена бен ца хуъуш, кечамаш беш чекхъелира Зараъ, хина йистехьа аг1ора. Некъ хина т1ег1оьртинчохь сецначу вордана т1ера г1аролах ларлуш, йо1а охьаийцира, т1емак1ела хоьур долуш къевлина долуш диъ черма, готта 1уьрг достуш жимма молха охьахоьцуш. Цхьа тоьпамолханах дуьзина черма шеца д1адехьира Сирдин шега хьоьжучу метте. Некъ хина т1ег1оьртича хина йисттехула аьрро аг1ора охьадаьржина д1анисделлачу эскаро д1алаьцна меттиг кхачалучу меттехь д1анисъелира Зараъ шен говраца. Т1аьххьара тоьпан молха чохь долу черма даьстина цу чуьра молха Сирдинан букът1ехь кхозучу таьлсашна чу доьхкира Зараъас, леррина кечдинчу т1аьрсиган т1оьрмигашна чу а духкуш. И кечам бина х1оьттина Зараъ, садо1ан д1атаръелира Сирдинан когашкахь, бацалахь. Амма дукха садо1ар-м ца хилира йоь1ан. Виситас шолг1а т1елатар диначохь, г1аролас кхоьссиначу тоьпо йоккха г1овг1а эккхийтира. Хин йисттера эскарш сихонца хьаьдира некъана т1е а, хьуьнаюккъе а. Амма Аьрзуца болчу т1емлоша тоьпаш туьйхира салташна юккъе чу, юха а, юха а! Шайн байъинарш, лозийнарш буьтуш бухабевлла, шайн го лацан х1иттира салтий, мостаг1чун тоьпашна дуьхьала шайн тоьпаш а ясъйира цара. Делахь а, Аьрзун т1емлойн юьйлина тоьпаш а чекхъевлира кестта. Эскаран эпсарш дукха сиха кхийтира: салтий шаьш х1инца чулахкахь, ламанхойн х1окхарна дуьхьала кхосса х1ума йоций а, коьртаниг, к1елахевшираш дукха ца хилар а.
Цхьамзанаш кечде! Хьалхатов1а! – мохь белира куц долчу эпсаран.
Шайн Делах санна оцу эпсарах тешаш болу салтий, маьхьарий а олуш, хьунна чухецабелира. Оцу хенахь хьуьна йисттехула т1емаш долуш санна сиха сира дин хьаьдира. Дуьххьара салтийн тобана хьалхха диттан уллохь буьйжира богуш болу пха, иккхинчу тоьпамолха чуьрачу чермано серлаяьккхира хьун а, шайолу хин йист а! Шен буйнахь богуш болу шолг1а пха 1одаца хийцира йо1а шолг1ачу диттан уллохь д1анийсадинчу тоьпамолха чохь долчу чермина. Шозлаг1а эскаран тобана хьалхахь а елира и сийна ц1е! Кхозлаг1а пха а кхечира кхозлаг1чу чермина т1е, кхозлаг1арчу эскаран тоба а кхерийна йожаеш.
Шаьш ламанхошна чухьолхуш цкъа тоьпаш а кхоьссина, цхьамзанашца г1уллакх чекхдоккхур шаьш, аьлла тохабеллачу салташкахь тоьпаш юьйлина яцара. Амма тоьпо лацан генахьуо а яра йо1, дукха сиха говра а яра тоьпо лоцура йоцуш.
Къар ца луш, хьалха веддачу куц долчу эпсаро шен нохчаша санна букъна т1ехьа доьхканах йоьллина яьккхина тапча хьажийнера йо1ана, амма сел хаза, села майрачу беречунна лаг ца озаделира цуьнга. Хьанна хаьа, кхин а бахьана хилан мегара эпсаро тапча ца йожорна-м.
Хина чубуссучу некъе ша д1акхочушехь, Зараъас некъаца аьтто аг1ора ерзийра Сирдин. Говра хьунаюккъе кхоьссина салтех йисинчу ц1ерна т1ехь говрахь 1ашшехь охьакхевдина буйна ийцира цо хаьштиг. Некъа йолуш дуьхьара лаьттачу вордана четарах ц1е тесира цо. Цигара д1айолаелла мог1абинна некъана бохала лаьттачу ворданех а яьккхира и сийна ц1е ша бухахь х1оънаш а х1иттош кечам бинчу яккхийн тоьпашна а ц1етосуш чекхъелира и. Зараъ ворданийн мог1ана юккъе а ца кхаьчнера дуьххьара ворда иккхина «дамар-цу» хилла д1айоьдуш. Оцунна т1аьхьа схьаболабелира шаберг а мог1а: инзаре лелха а, бага а! Зараъ оцу ворданийн мог1ана т1аьххьара вордана а яккхийн тоьпашна ц1е тесина яьлча, мог1а лелхаш схьа т1екхочуш бара. Цундела Зараъ сихъелира гена яла, некъаца хьаланехьа хийцира цо мох санна йолу шен говра.
______________________________________
Висита шен накъосташца дикка гена ваьллера, шаьш т1елатар динчура, цунна, дуьне 1адош лелхарш хезаш, генахь яккхийн ц1ераш летта хьуьнат1ехула серлонаш а гуш. Массо а т1емлой цецваьлла сецира.
- И х1ун ю, лелхаш ериг, йогург! – хоьттура цара вовшен, царнна шайначул дукха хуъуш санна.
Амма и х1ун ду хуъуш верг а карийра х1окхарна юккъехь. И вара Аьрзу, цхьаннийна а ца хуъург а цунна хаъан дезаш дара.
- Кестта дог1а тохан мегаш ду вайна, вежарий! Вай сихдалан деза! Дог1ано хи кхин а карзаха доккхий а ца хаьа! Т1ехула т1е вайшца герз доцург х1ума а ца эцна. Вертанаш а хина дехьа ду вайн, дог1а тохахь! Новкъа д1адоьлхуш дуьйцийтур ду вай Аьрзуга, цунна хуъуш дериг! – элира Виситас, ша хьалха д1а а волалуш.
Шаверг а новкъахула сихха т1аьхьаволавелира Виситина, амма шаверг а Аьрзуна улло нийсавалан г1ерташ вара.
- Аьрзу, хьо сацавича а ца сацалуш ма хуьлура х1инццалца-м, хьуна х1ун хилла тховса буьйсана? – сихван г1ертара Аьрзу цуьнан даимана волу «къовсамхо» Адам, хьацаро къагийна юьхь охьакхозучу деххачу холхазкуйна чоьшна бухахула къарзош бетта синехь.
- Аьрзу, дийций валахь! Х1ун лелхарш ду цигахь хезаш дерш? – хоьттура накъосташа а.
- Ца хаьа дера суна-м! Со шуьца цхьана схьавог1уш вац? Амма шуна лаъахь со ведда вахана хьожур-м ву цига! – вазвелира Аьрзу, х1инцалца накъосташа дош ала ца вуьту ша, моьттуш волу и.
- Аьрзу, и х1ун г1о дара ахьа шайна хилла аьлларг? Шу оццул доккхачу эскарах к1елхьара муха девлира? – хаьттира ц1аьххьана, хьалха ваьлла воьдучу, Виситас ша воллучура схьа вист а хуьлуш.
- Ас ца элира хьоьга! – шадерг а ша дийцина ваьлла аьлла тарделла, хаьттира Аьрзус.
- Ца дицира дера! Шу дийна а кардина самукъадаларх шадериг а диц ма дели кхуза-м! – кхоьссира Виситас.
- Ванах, аса ала-м ма элира: тхуна юха а г1о дира цо! – д1асецира Аьрзу.
- Цо? – болар лахдина, сецира Висита. – Цо? – хаьттира цо кхин цкъа а.
- Сирчу динахь бере вара-кх, мостаг1ийн эскаршна а, тхуна а юккъехула говра а хаьхкина, эскаршна хьалха ц1ерах догуш пхерчий а тоьхна цхьа х1ума эккхийтинарг! Салтий боьхна хьийзашехь, тхо к1елхьара девлира. И ца хиллехь б1аьрганег1ар тухучу юкъана цхьамзанаш тхан мерк1ела хьийзара долуш дара, ша и з1уганийн юнаш санна дукха! – х1инца хецабеллера Аьрзун мотт.
- Ша цхьаъ бен вацара и! Билгалла дуй и? – хаьттира Виситас улло а хуьлуш.
- Вацара! Ой, со цхьаъ бен вацара цигахь? Тхо-м ткъе шиъ стаг ма-вара! Цаьрга хатта мегар ду-кх хьуна, хьо сох ца тешахь, - дегбаъам бира Аьрзус.
- Теша дера! Теша.., - аьтто куьйга маракъевлира жима стаг Виситас.
- Кхоъ тоьпанмолха чохь долуш черма дара моьтту суна цо эккхийтинарг! И, тхуна муш тосуш, г1о дина жима стаг вара! – т1етадира дехьахь лаьттачу Лечас а.
- Леча, цхьа х1ума алахь соьга… Оцу сира дин болчу жимчу стага т1ийригца пха муха туьйхира шуна г1о деш хих сехьа? Оццул гена муха беъира цуьнан 1одара и пха, т1ехула т1е, т1ийригца? Аша схьадийцарехь и бере ша кхин дег1ана онда стаг а вац? – хаьттира Виситас Лечига, цунна улло а хуьлуш х1инца.
- Ч1ог1а говза кхоьссира цо и онда 1ад-м! Диттах букъ г1ортийна, охьа а хиъна шина кога озийра цо 1ад! Пха т1ехь болу 1одан бахтар а лаьцнера цо шина куьйгаца! – адамийн г1аларташ бен ца къаьсташ 1аржъеллачу буьйсана юккъера схьа кхетийра Висита Лечас.
- Леча, и онда 1ад хьоьга озалур дарий? – цхьана х1умана духевуьйлура Висита.
- Соьга-м х1унда ца озадалора и! – ца вешира шега хаьтинчух онда жима стаг.
- Ткъа и лелхарш-м ч1ог1а дукха ма дара, чермин тоьпамолханел а? – хаьттира т1емлошна юккъера цхьамма.
- Иза-м сира дин болчу к1анта лоьлхийтуш ворданаш хилан еза! – шена хетарг элира, х1инца тобана юккъехь нийсавеллачу, Аьрзус цу юккъера схьа.
- Ванах, х1инцалца а вайна г1о деш и цхьаъ хилла-кх! За-а-араъ! – олуш ворданаш йолчу аг1ора некъана т1ехула юханехьа тасавелира Висита.
Массо а цецваьлла висинера, 1аьржачу хьуьнхахь, 1аьржачу буьйсана юккъехь. Т1егулъеллачу 1аьржачу мархаша 1аржбинчу новкъа Виситина т1аьхьа буьйлабелира т1емлой шаберш а. Кестта вухавирзина дуьхьала вог1уш хаъавелира царнна шайн баьчча. И кхеттачух тера дара, оцу 1аьржачу буьйсанехь шена ша лоьхург каравийриг ца хиларх.
- Висита коьртана телхина техьа? Хьуна хезарий цо Зараъин ц1е йоккхуш? – шабарца Лечига хоьттура Аьрзус т1е а те1аш.
- Хезира, - доцца д1ахадийра Лечас.
Буьйсанан 1аьржалонехь хала карийра т1емлошна шайн муш кхозу меттиг. 1аржъелла д1ах1оьттинчу буьйсано кхин а инзаре хоьтийтура д1о бухахь, чов хилла экха санна декачу, уг1учу дистина дог1чу хина декар!
Куьйг хаькхина бен ца карош болчу мушна т1екхозавелла оцу буьрсачу хина т1ехула валан а дацара атта-м.
- Кхана 1уьйрана малх схьахьаьжича, дехьадвелича х1ун дара техьа вай? Кхузахь буьйса яккхан мегаш дац? – ша-шега санна 1аьржачу бодане хоьттура Адамас.
- Кхана и и малх схьа ца хьажахь, х1ун дан воллу хьо? – бахьана делира Аьрзуна, накъост хьовзон.
- Ой, стенга г1ура бу и, схьа ца хьаьжина? – хаьттира Адамас.
- Стенга? Стенга? Мархашна т1ехьа хьох лечкхина 1ийр бу-кх. И схьахьажжалца хьо-м ма-ваций дехьа валан дагахь! – бегаш бора Аьрзус, Адам шена гуш воццушехь, цуьнан аз схьахезачу бодане д1а.
- Вайна дог1а дан тешам боцуш ду! Сихо елаш, вежарий! – дехар дира Виситас, шен доьхка мушах а тосуш, мушна т1ехула д1а а озалуш.
Висита дехьа ваьлла аьлла хетачу хенахь, дехьарчу бердана йисттехь ц1е летира. Цигахь бисина т1емлой дечиг кечдина 1аш хиллачух тера дара. Х1инца-м кхин х1умма а дацахь а, г1ийла муьшан г1аларт а къаьстира, стенга воьду а гойтуш. Кестта шаверг а т1емлой дехьа бердана т1ехь вара. Буха бисина хилла дархой ч1ог1а самукъадаьлла бара, х1орш шаберш могуш-маьрша юхабирзича. «Х1ун хилира т1елатарх!» - И дара уггаре а х1окху дуьненахь мелла долучулла а ч1ог1а царна хаъан луъург. Ткъа и дийца-м Аьрзун хьалха дийнна де дара. Х1инца к1адбелла т1емлой шайн верташна бухахь д1атарбелира садо1ан.
________________________________
Зараъ-м Висита т1е кхочур волуш а яцара, къонах и лаха г1оьртинехь а, нагахь санна.
Йогуш буйнахь бекхаман хаьштиг а йолуш, мостаг1чуьна т1еман г1ирсах ц1е а йиллина, готтачу некъах цкъа хьала йолаелира и. Жимма дехьа яьлла, Сирдин а сацийна дикка лаьттира и стигла ирх яхначу йоккхачу ц1ере хьоьжуш, шен букътехьа. Х1инца а яра оцу Зараъас х1оттийначу ц1еран жоьжаг1атана юккъехь, дог1адог1уш к1евкъина стиглаш санна йоккха г1овг1а йоккхуш, лелхаш яккхийн тоьпийн х1оънаш. Иштта эккхар хилча-м дог1ана охьаелхан г1ерташ лахъелла даш санна язъелла 1аьржа мархаш а серлайокхура ц1аьхьана кхин алсама яьржинчу ц1аро. Оцу хенахь хеталора, кхераелла мархаш хебина озалуш санна.
Зараъин буйнахь хаьштиг кхачалуш д1айовш яра. Т1аьхьара ша д1аяйна ялале тохаеллачу хаьштиган серлонехь ц1еран суй санна лепаш йоь1ан беснешна т1ехула охьахьаьвдинчу б1аьрхин т1адамаш дара.
- Мелла хаза б1аьсте ю аша йохийнарг! Дала бекхам бойла шу кхиийначу наношна! – олуш, шен буйнара хаьштиг некъана т1е дожийра йо1а. Голана жимма лекха аьрро ког 1ийжара йоь1ан. Мостаг1чуьна тоьпан даш дог1аделлера цуьнан когах. Ши п1елг аг1онца кхеттехьара тоьпан х1оъа, Сирдинан кхетарг хиллера.
Амма йо1 Далла хастам беш яра и даш шена кхетта, говрана т1е ца кхочуш.
Доьхкийца чевна лакхара къевлина, охьалегаш долу ц1ийн т1адамаш сацийра цо ша говрахь 1аш йолушехь. Оцунах кхеташ санна тийна яра Сирдин а, цо ч1ог1а лерина, байбина боккхура ког.
Некъаца кхин гена хьала ца йоьдуш, хьуна юккъе ерзийра йо1а шен Сирдин, дикка хьуьна юккъе хьулъелла сацийра цо говра. Таьлсашна чуьра жимо гатанан т1оьрмиг а, верта а схьаэцна:
- Сирдин, хьайна кхалла х1ума лаха! – олуш, говра мукъа йитира Зараъас.
Амма Сирдин, х1инццалца санна шена буц лахан ца юьйлира, йо1ана да шен г1о дацахь а, и уллора д1а ца йолура.
Зараъас, т1оьрмигна чуьра схьаийцира Болатас шена кечъян 1амийна, дарбанан бецех дина молха. Сирдинас хьожа йохуш мер1уьргаш а юсийна шен батт а кхийдайора Зараъин карахь йолчу дарбанан молхане.
- Д1аяла, самагаттаде! Доккха х1ума дац суна хилларг! Дадас вайшинна 1амийна дарба леладийр ду вайшимма. Кхана 1уьйрана цхьа а чов ца хилчи санна д1айоьрзур ю. Яло, хьайна буц кхалла! – говрана мердукъах куьйг а хьаькхина, шен Сирдин д1ахьажийра Зараъас. Говра йо1е ладуг1уш дехьа елира, амма гена ца йолуш, уллохь буц лехира шена.
Зараъас т1оьрмигна чуьра дарбана молха а хьокхуш, кхин а схьаэцна динберг-бецан г1аш а дохкуш т1ехула т1е, озийна д1айихкира шен когах йина чов. Тоьпан даш даь1ахках ца кхеташ, деккъа ц1ена жижгах чекхдаьлла хилар боккха аьтто бара. Кестта вертана буха а йоьлла, набаро 1ехийна д1атийра Зараъ.
Язъелла, 1аржъелла мархаш д1аийра, ворданаш йогуш а, цунах некъан йисттера хьун йогуш а г1аьттинчу 1аьржачу к1урца. Стелахаьштигаша серлаехира буьйсанан маь1игаш. Жимма хьалха Зараъас лелхийтина йоккхачу тоьпан х1оънех терра, стигланаш екош д1аса хьаьдира къоркъалеш а. Серий санна кхоьссира, юьхьанца нилха т1адамаш оьгуш доладелла г1ийла дог1а.
Доккхачу хьунан кхоран диттана к1елахь вертана бухахь къевлаяьллачу Зараъна-м ца хезира къевкъа стигланаш, ца гора мархаш йоькъуш серлайоху стелахаьштигаш. Йо1на гора и мерза г1ан. Лаьмнашкахь, хьаннашкахь шовда, шовданера чамийна чохь эцна шийла хи кховдадора цо самукъадаьлла велакъежачу шен дена Болатна. Чамин т1ера хьалхий, т1аьхьий оьгучу серлачу т1адамашна чохь лепара малх. Хин чами бассса а бой, Зараъига юха а кховдабеш, коьртаха дайн куьйг хьоькхура Болатас.
- Дада, ма хала ду суна хьо уллохь воцуш! Х1окху доккхачу дуьнена чохь со-суо йитина-кх ахьа! – мара къуьйлура йо1а шен да.
- Сан йо1, со-м даима а хьоьца вай! Даима а хьоьга хьоьжуш ма-ву со! Хьуна ца го-кх со, сан диканиг, хьо-м х1инца йоккха йо1 хилла, - коьртах куьйг хьоькхура Болатас.
- Дада, со хьайца д1айигахь! Са хьийза сан, хала ду суна сайна! – доьхура йо1а.
- Х1инца а хан яц, сан малик! Хьуна-м дукха хьалхехьа ду х1инца а! Хьо-м х1инца бен яха йолалуш а яц! Кхин ма елахь иштта ойланаш, хьо-м Виситина оьшуш ю-й! Ткъа, Зараъ, аса хьайга Виситех д1атоха аьлла къамел д1атуьйхарий ахьа?
- Дада… Дада! Ванах, ас муха эр ду и цуьнга! «Дадас со хьайна йига боху» - эра ду ас цуьнга? Со йо1 ма ю, суна-м эхь хетий и саннарг цуьнга ала! – ден белшах а хьерчаш йоьлхура Зараъ.
- Сан диканиг, къинт1ера ялалахь суна! Сан хьекъал ца кхечира! Са ма гаттаде ахьа, Виситига ас айса эр ду. Хьо хир ю ирсен, сан йо1! – йоь1ан б1аьрхиш пйелгаца схьаийцира дас. Шовдана т1адмашна чохь санна малх лепара ден п1елга буьххьурчу б1аьрхин т1адамана чохь а.
- Дада! Со хьайца д1айигахь! Ма йитахь со кхузахь, со-суо цхьаъ! – доьхура йо1а.
- Шен хан т1екхочура ю, т1аккха вай цхьана хир ду! Х1инца, Зараъ, самаяла сиха! Сихо елахь, сан йо1! Самаяла! – ден озаца т1ера верта д1а а кхуссуш, к1егара хиъира йо1.
Гаьннашна юккъехула схьакъедаш бовха малх а болуш, сирла яра хьунаюккхехь. Гонаха олхазарш декара. Дог1ано дилина диттан г1аш, а буц а, бецана юкъара зезагаш а ч1ог1а серладаьлла, ц1инделлера, б1аьрг т1ехь ца соцуш лепара. Зараъас т1етесина хилла верта-м дара буьйсана деъначу дог1ано т1адийна. Ира х1уттуш, охьаластина, дегадира Зараъас шен верта. Хьалха бецана юккъе ийгира дог1а дог1уш санна малхехь къаьрзаш вертана т1ера хин т1адамаш.
- Ма хаза де хир долуш ду-кх тахана! – элира Зараъас ша-шега.
Ц1аьххьана дагадеира г1ан, дада! Йо1, дена гатталуш долу са коьртахь самадаьлла, х1инца а кечлуш яра, б1аьрхи даккха. Амма, ша бухахь лаьттачу стоммачу хьуьнан кхорана диттана т1ехьара цунна ц1аьххьана хезира эса 1оьхуш санна тамашена аз. Зараъ диттана т1ехьара д1ахьаьжира, диттана хена т1е а тоь1уш. Цкъа хьалха-м йо1 самукъадаьлла елакъежира. Кхоран диттана т1ехьа Зараъина букъ берзийна лаьтташ Сирдин яра. Ткъа говрана хьалха цкъа дехьахула т1еян г1уртуш, т1аккха сехьахула т1еян г1уртуш говрано сехьа ца йолийтуш лелаш къона чан к1орни яра. Говра а, ча а иштта къовсаелла йоллуш дикка хан йолучух тера дара.
Сирдинан хьалхара а, т1ехьара а бергийн чам баьккхинчух тера дара чан к1орнийно. Делахь а, къона елахь а ча ма яра и, говране ша эша а яйтина, д1айоьдийла ма дацара цуьнан. Цулла совнаха-м чана оцу диттана т1ехьа 1уьллург мила ву хьажа а лаьаъара, дукха ч1ог1а а луъуш. Акхаройх къаьхкий йодий к1елхьара йолуш хуьлура говраш-м, ткъа Сирдин-м яцара едда к1елхьара яла дагахь а. Шен Зараъина, ча хьов, и исс корта болу саьрмик белахь а, т1ебоийтура болуш яцара говра-м, ша цкъа хьалха ен а ейтаний бен.
«М1о-а-а!» - олий, ча аьтто аг1ора йолалора, диттана гонаха, амма Сирдин а оцу аг1ора дуьхьала йолура. Реза йоцуш, уккал т1ехь мокха чо ирах1оттош, «м1о-а-а!» олий вукху аг1ора йолалора ча, амма дуьхьала говра нислора цигахь а. Оьг1азен ирх кхоссалуш, д1акхоссалуш-схьакхоссалуш, чуьра йолура чан к1орни. Амма Сирдинас хьалхара коган берг тухура, шена хьалхара лаьттан цинцаш ирх а кхуьйсуш. Эххара оьг1азъяхар совдаьлла чан к1орни т1аьхьарчу шина кога а х1уттуш т1ейолаелира говрана, амма и чана вон дагадеъна х1ума дара. Т1аьхьарчу шина кога х1оьттича, Сирдин кхин а онда яра. Кхин а цуьна хьалхара когийн бергаш ч1ог1а лазош а яра, некхан уьнт1е а, белшах а кхетча. Лозийна чан к1орни мохь аьлла бера санна уг1а юьйлира, аг1онца охьа а йижина. Сирдин-м кхин а т1е бергаш тохан кечлуш яра, х1инца т1аьххьара когийнарш! И бергаш чан к1орнийна кхетча, кхин даг1а дог а дацар-кха! Чан к1орни д1аядан а де доцуш йисинчух тера дара. Цунна а хаъаделира шена бергаш кхетан мегаш дуй. Лозорна а, кхераяларна а хебинчохь йисира ча.
- Сирдин! Ма тохалахь! Ма тоха, и-м х1инца а жима юй! – мохь туьйхира говране Зараъас.
Сирдин, Зараъин аз хезича, йо1ана улло еъира, х1окхунах дагаялана санна.
- Ма тоха, сан диканиг, и-м иштта а лозийна, меттаха а ца ялалуш 1уьллуш я-й! – мердукъна т1е а, хьаьвзинчу хазачу вортана т1е а куьйг хьаькхира йо1а.
- Чанах а ца кхералуш, чанах а леташ, хьо-м майра говра хилла. Яло, х1инца оцу чан к1орнийна ахьа х1ун дина хьовсий вай? Хьанна хаъа, ахьа цуьнан цхьаъ кагъйина хилахь, и кхузахь лийр ма-ю мацала, - къамел дора цо говраца.
Чано лелош дериг х1илла делахь, цо лозорна а кхерам бу. Ца хьожуш иштта юьтийла а дац и, - ша-шега къамел дора Зараъас.
Ша мостаг1алла дохьуш ца еъний хаийта, Зараъас т1оьрмигчуьра жима дакъийна жижиг ийцира кара. Меллаша улло г1оьртира и, 1уьллуш йолчу чан к1орнийна. Зараъ улло кхочуш, мера1уьргаш а юсийна хьожаяхан юьйлира чан к1орни. Дакъийначу жижиго къастийра шадериг а, чано корта айбина, ша лозошехь, муц1ар кховдийра жижигехьа. Ткъа Зараъас жижиг д1акховдийра, ша генахьуо а юьсуш.
Чан к1орнийно шен хьалхарчу когашца г1о а деш, жижиг д1аластийра, кхин хьиэм ца беш.
Цунна-м мелла а г1олехьа хиллера жижиг кхаьллинчул т1аьхьа. Амма кхин а оццул алсамо жижиган дакъа кхаьллича, кхин а г1оле хира йолуш яра-кха и билгала.
- Э-э, мел х1илла долуш а ю! Эхь ца хета хьуна, кхузахь жижиг доьхуш т1е-к1ела а яьлла 1иллан? Хьалаг1атта, д1аяла кхузура, аса Сирдин схьакхайкхале! – ча хьийзайора Зараъас.
Сирдин-м кхеттера, Зараъина кхерамен х1ума доций а, йо1ана чанца бийца мотт карийний а. Цундела яра говра, юьстаха а яьлла, бецах церг тухуш. Ткъа Зараъас-м кхин яхана жижиг а, сискалан дакъа а деъира чан к1орнийна:
- Кхин ахьа а ма еха соьга юург, - олуш. Со-м суо а ю ц1а маца кхочур ю а ца хуъуш. Кхочий а ца хаьа… Хьо йижий ма 1илла, дукха яхарг, йолалой, хьайна ижу лаха! Хьо-м йоккха ю-й. Саг1адоьхуш ца леллал ю! – къамел дора йо1а чанца.
Ча а дика кхетара Зараъас дуьйцучух, къаьсттина т1екхоллуш жижиг, сискал а йолуш.
Кхора бухахь стомма стохкалера кегийначу г1ашах тидам бира Зараъас, ша чана уллохь охьалаъелла 1аш. Цо куьйгашца д1аса кегийра г1аш кхин а к1орга. Стохкалера кхораш дара г1ашна бухахь, нош а делла дика чам болуш.
- Э-э, сан доттаг1, бехк ма биллалахь суний, Сирдинний! – дийхира йо1а чан к1орнийга. – Оха д1алаьцнарг хьан меттиг хилла, хьо хьайна кхораш лахьон дагахь кхаьчна хилла кхуза. Со-м хьо тхуна т1елатан дагадеъна лелаш ю, моьттуш яра, - бехкала яханера Зараъ.
Ша уллохь 1ашехь, шена а дагахь доцуш, йо1а чана хьаьжна т1е куьйг хьаькхира. Иштта гергало лелийна дацара чанца х1инццалца цхьаммо а. Ча ц1аьххьана тохаелла к1егара хиъира, цунна-м х1инца дикка г1оле хиллачу тера дара. Йо1а коьртаха хьаькхинчу куьйго, ша ца лозийча, кхераялар а дижира.
- Х1окха кхорана к1елахь-м кхин а дикка кхораш долучух тера ду. Оха кхин невкъарло йийра яц хьуна. Хьо лозийна цкъачунна д1аяханлуш ца хилахь а, хьо мацалла лийра яц кхузахь. Меллаша хьайна кхораш лахьадер ахьа г1ашна бухара. Къинт1ера ялалахь суний, Сардинний! – къамел деш 1ийра йо1 чан к1орнийна дьухьала а йирзина.
- Ткъа сан кхин 1ен йиш яц. Дала маршалла дойла хьуна! Со дийна йисахь хьох х1ун хилла хьажа юхайог1ура ю со! – 1одика йира йо1а х1инца а к1егара хиъна 1аш йолчу чана. Йо1 хьалаг1аьттича, цуьнца г1аьттира ча а, амма когашна т1ехь дукха латтан де дацара. И охьалахъелира, аг1ора елира, дукха хан ялале наб а озийра чана. Зараъас улло а яхана кхин а коьртах куьйг хьаькхира чана. Мер1уьргаш сийсош, хьожа а яьккхира чано, амма сама ца йолуш шен «хур-т1ур!» деш наб д1айира цо, шена кхерамен х1ума долуш хьожа а ца кхетта.
Ча йижина йолушехь, Зараъ хьаьжира цуьнан чов муха ю. Берг кхетта, чов хиллачу метте т1ейиллира цо шен дарбанен бецех кечдина молха. Зараъас набъенчу юкъехь, кхуьнан шен чевна а динера оцу молхано дика дарба. Йоь1ан ког лозуш бацара, йолалуш жимма чов хаъаялар доцург.
Сирдине схьа а кхайкхина, Зараъ йолаелира новкъана кечам бан. Бецашлахь шовда санна ц1еначу хин 1ам чуьра юьхьах хи а тоьхна, жимма юъчу х1уманах а кхетташ.
1уьйренна т1ехъиккхинера малх, Зараъ шен Сирдинахь хьуьнца, дитташна т1ехьа а тебаш, ша селхана лелхарш динчу салтийн г1ирсана улло г1оьртича. Амма дийна дег1 дацара яьгначу, лилхина йохийначу ворданашна, яккхийн тоьпашна уллохь хаъалуш. Кхузахь, билгала мостаг1чо х1илланен к1елахаъар кечдинера. Эццахь цхьа-ши г1улч дехьа д1атарвелла мостаг1 кхузахь шайн хьажархой ца х1иттабеш 1ойла дацара. Иштта делахь, хьажархой говзанарш бу, уьш дика хьулбелла, тебина.
Зараъ меллаша йоьссира Сирдинара, йо1 реза яцара экхана метта хилан, и ша иччархо хилан луъуш яра. Диттан цхьаъ г1а меттах ца доккхуш, хьалха йолаелира йо1, говра хьулъялийтира цо. Хьалха ворда, йоккха топ хилла йисина оьланаш сеттийна, кег а йина эчигаш, яьгна д1аевла аннийн аьхкаш теллира Зараъас, ша гучу а ца йолуш. Амма хьалхачул кхин т1екхетта, хийцаделла х1ума дацара. Т1аккха хьунан юккъе а яьлла яхара йо1 хин йисттехь гуонаха ч1аг1о а йина эскар лаьттачу меттиге. И тамашена х1ума дара, оццул доккха эскар лаьттана буха дахача санна т1епаза дайнера. Дикка 1ийра Зараъ хьуьнан юккъера гучу ца йолуш, ша ю-яц ца хоийтуш. Дикка хан д1аяьлчи, собар ца тоьира йоь1ан, и меллаша дитташна юккъера арайолуш, эскар лаьттинчу майдане яхара. Мостаг1чух еса яра хина йистте шаериг а, ц1ераш ягийна меттигаш яцахьара кхузахь дийна дег1 хилла а эра доцуш. Дисначу эскаран керахь йаккхийн тоьпаш, ворданаш хилча-м, уьш лаьттина д1аяхана ларанаш хира яра. Ткъа оцу г1ирсах Зараъас д1аяханчу буьйсана уьш мукъабаьхнера. Амма мелла говраш йисинера мостаг1чуьна долахь, адаман лара ца юьтуш, къевладаьлчи а, говрийн лара йоцуш дуьсийла дац.
- Бевдда к1елхьара бовлан г1ерта техьа мостаг1ий? – ша-шех дагаюьйлура Зараъ? Я говза к1ела хевшина техьа? Бевдича муьлхачу аг1ора г1ура бу уьш? Шайн йоккха г1ап лахан г1уртура бу-кх! – ша-шена хаттарш а деш, ша оцу хатаршна жоьпаш лора йо1а. Ткъа г1ап хина дехьа ю, хи х1инца а адам г1аш дехьа, сехьа далан дукха доккха дог1уш ду. Хи-м дан а дара, шайолу майда а екош, г1овг1а еш, дистина хьаьдда доьдуш, мелла а лахделлехь а тахана.
- Хинах шаьш дехьа ца бовлабелчи, стенга г1ура бу уьш? – мостаг1ийн метта ша хилчи, х1ун дийра дара ша, кхетан г1ертара Зараъ. Лаьмнаш долчу аг1ора церан дан х1ума дац, амма хин йисттехула охьанехьа уьш г1ортахь, мелла а шайн буьрсачу г1опана улло г1уртур бу уьш, аг1онца делахь а, - ч1аг1о йира йо1а.
Хина йисттехула маь1-маь11ехь хьун хина гаьннаш чу а охкийна яра, амма ехха майданаш а, тог1еш а нийсалора цигахь. Мостаг1ий цигахула къевлабевлла хилан безара. Кестта Зараъ кхийтира, и нийса ойла хиларх. Говрийн а, г1ашлойн а дукха ларнаш яра хина йисттехула охьанехьа, дика къаьсташ яра ларнаш тог1ийна чохь г1ум йолчу меттехь. Схьахетарехь, мостагий я дукха хьалха 1уьйрана новкъа бевллера, я сийссарехь буьйсана. Дог1ано мелла а яржийна яра ларнаш, ткъа дог1а 1уьйрана сецнера. Муха делахь а, мостаг1ий дикка гена бевлла хилан безара, нагахь санна уьш цхьанхьа к1елахевшина хьулбелла 1аш бацахь. Сирдине мохь тоьхна, схьакхайкхира Зараъас. Сихо еш, нуьйране а яьлла, мостаг1ийн ларнашца т1аьхьа йолаелира и. Аьтто аг1ора къар ца луш, корзахен хи дара, чопаш йохуш тулг1енаш кегаеш, делахь а цуьнан ницкъа юьхьанцалерниг бацара.
Зараъ къевла яьлла дукха хан юкъа ца юлуш, Аьрзу а х1оьттира эскарш лаьттинчу майдана юккъе, хаьнт1е ши куьйг а доьгн1а. Жимма лаьттина хина лаха охьа йоьлхуш ларнаш карийна, Аьрзус хин дехьа говрахь хаъвеллачу Лечига куьйг ластош хаийтира: ша эскарна т1аьхьа д1аг1урту аьлла.
Зараъ шен говрахь, чаболахь йог1ура, наггахьа гуттара тулг1ешна уллохь т1ехъйолура, амма шен некъ дика хаьара говрана а. Чехка йоьдуш елахь а, Зараъ ч1ог1а ларлуш яра хьалхахь к1елаховшар дан тарлучу мостаг1ех. Наггахьа, цхьа к1елахаар дан дика аьтто болуш меттиг ю аьлла хеташ йолчу меттехь, Сирдин ша а йоьдура меттиг таллан. Г1ашлошна, къаьсттина генара г1аш некъ беш к1адбеллачарна говране кхочуш х1ума дац. Цундела йоьдура Сирдин хьалха, х1ун ду хьажа, тилъелла говрана кеп а х1оттош, Зараъ куллашкахь хьежа а юьтий. Малх делкъахенал т1ехъиккхинера, Зараъас некъ беш, амма наггахьа лара бен кхин дисина х1ума дацара мостаг1ех. Хина йисттера байна т1ехула охьаг1ертара Зараъ, хьалха хи жимма шорделла лекхо берд а болуш, хьалхахь хьун а йолуш меттиге и кхочуш. Эзар хьов, итт эзар а б1о хьулбалур болуш, аьтто болуш меттиг яра и. Зараъас Сирдин сацийра, говранца ша уллора куллашка йолуш, схьаэцна турмалан чухула хьаьжира йо1. Хаъалуш дийна адам дацара хьалха, амма кхечанхьа санна самукъане, зевне декаш олхазарш а дацара оцу меттехь. Зараъ говранера йоьссира, сихо дика яцара, и наг-наггахь хьалха турмал а хьажош, хьежан елира. Сирдин бецах церг тохан йитира цо, шена т1ехьарчу дитташна юккъехь, шена юъург а эцна т1оьрмигна чуьра. Юлан а ц1анъян а шен еха топ х1оттийра цо шена уллохь диттана т1е. Зараъас дикка са а доь1нера, х1ума а кхоллуш. Шен топ а кечъйира цо маре доьду нускал санна ц1анъеш, къагаеш. Куллашна т1ехьа 1аш йолу, х1окхунна ц1аьххьана цхьаъ вистхуьлуш санна тусаделира. Шен турмал буйна эцна, Зараъ хьаьжира шений, хьалха т1ехь юькъа хьун йолчу берданий юккъерчу жимчу майдане. Цец а яьлла йисира йо1! Мадана юккъехь, цхьа а х1ума ца хилчи санна, ежаш лаьтташ Сирдин яра. Цунна дехьий-сехьий говрашкахь, буйнахь муьшнаш а долуш, т1евог1уш виъ г1алг1азкхий вара. Буц нисъелла йолучух тера дара оцу меттехь Сирдинан к1елхьара ялан сиха ца яларе хьаьжича. Х1инца-м т1аьхьа хилан мегаш а дара, х1унда аьлча, мостаг1ий говрана дукха улло кхаьчнера. И хаъаделла Сирдин ц1аьххьана аг1онца д1акхоссалуш едира. Шен хеннахь а хиллера говран кхоссаялар, вортана т1екхоссан кечбина буьхьехь х1оз а беш кечбина муш х1окхуьнан коьртах хьакхалуш буьйжира. Сирдин майданца го тосуш едира, х1унда аьлча, дика говрашкахь болу мостаг1аша юкъарлаьцнера и. Сирдин мелла а сихо яра мостаг1ийн говранел, делахь а говза го бинера г1алг1азкхаша. Муш кхоссан г1оьртира уьш кхин а цкъа-шозза, аьтто ца белира. Амма кхаъана а г1алг1азкхашкахь муьшнаш хилар бахьана долуш, ц1аьххьана цхьаннан муш дечиган пондаран мерз санна озалуш Сирдинан вортанах бог1абелира. Ша лаьцначунна го тийса юьйлира Сирдин, муьшан юьхьиг цергашца а лаьцна. Кхозлаг1а го боккхуш хаьддачу мерзано санна тата деш хаьдда бахара муш, юьхьиг Сирдинан кочахь а юьсуш. Оьг1аза вахначу г1алг1азкхийчо шен говрана аг1онцара баттара йоккхуш, топ айбира Сирдинна тоха. Амма цуьнчулла хьалха елира Зараъин еха мажаран топ. Деса муьша гали санна шен говрана т1ера шершина охьавахара мостаг1. Сихонца тоьпан молха шен мажарна бирг1ане а доьхкина, шен цергашна юккъе лаьцна долу даш чу а кхоьссина, т1ехула т1ус ч1унца чутуьйхира йо1а, мостаг1ий метта баьхкина бовлале. Кхоъ г1алг1азкхи х1окхунна чухахкавелча шозлаг1а елира йоь1ан топ. Висина шиъ мостаг1 говраша хьалханехьа вахьаш вара говрийн амалца. Йо1 дитташ долчу д1айодуш гина, майра велира и шиъ, шайна дуьхьала лаьтташ цхьа ламанхо бен воций а гина. Зараъ едда йоьдушехь, топ юлуш яра, шена оцу хенахь топ кхуссуш хилахь а, дитташна т1ехьа хьулъялан дагахь яра и. Дуьххьара ша т1е кхаьчначу диттана т1ехьа а йолуш, шен кечъйина топ хьажош йирзира и мостаг1ашна дуьхьала. Мостаг1 шиъ вара, ткъа топ шозлаг1а юлан кхуьур яцара и. 1ад-пхерчий чохь долу ботт Сирдинан букът1ехь нуьйранах кхозура. Амма топ хьажийначу Зараъина гинарг тамешена х1ума дара. Т1аьхьавог1у г1алг1азкхичунна т1ехула айбина Сирдинан хьалхара ши ког, бергаш! Б1аьрганег1ар тухучу юкъана говрана бергаша мостаг1чуьнан корта аьтта бахийтира. Амма цуьнан накъост а дукха ца хьенлуш т1аьхьа шен говрана т1ера 1ункар чу вахара. Сирдин сихонца Зараъ йолчу метте хьуьна юккъе тилира. Говрахь Зараъ хьуьнаюккъе къевлайолуш дехьа лекхачу бердана т1ера юькъачу хьуьна юккъера дукханаш тоьпаш евлира, майда а екош. Амма Зараъ генахьа яра оцу топашна. Х1инца хаьара йо1ана, шен мостаг1 стенгахь ву хьулвелла.
_________________________
Висита шен т1емлошца муш-т1айх хих сехьа ваьлла т1елеттачу буьйсана куц долу эпсар шен куьйгабухахь волу кхо б1е салтий хина йисттехь д1а а нийсавина, г1аролаш а х1иттийна батто мелла а серладаьккхинчу хина йистте вахара. Мухха делахь а, оцу хьерчаш, кхехкаш хьераевллачу тулг1ешца цхьа уьйр яра жимчу стеган-эпсаран син а. Ца хуьлийла а дацара. Цкъа делахь, и хи х1окхуьнан дайн мехкан ц1ийн пха санна дара. Хьанна хаъа, мостаг1аша шен махкахь лелаен къизалланаш карзаха даьккхина дуй и хьерадаьлла керчан хи. Хьанна хаьа, кхин цкъа а, кхин б1озза а мостаг1ашна т1екхачан, уьш шен тулг1ешца ахьан дог-ойла йолуш ду-й и сийлахьа хи! Ткъа шолг1а аьлча-м эпсаран кийрахь, ц1ийн, ц1ийнан пхенашна чохь дериг а изза дезар дара. Оцу хина тулг1еш санна кхехкара х1окхуьнан ойланаш а, х1окхуьнан пхенашна чуьра ц1ий а. Цхьаммо коьртана т1ера когашна т1е кхаччалца т1е нехаш а йоьхкина бехвича санна яра кхуьнан дог-ойла.
- Силахьа тулг1е! Гайтахьа суна нийса некъ! – доьхура эпсаро, хина йистте вог1авелла. «Аса х1инццалца сайн да ву моьттуш леринарг, сан да-нана дийна мостаг1 хилла! Аса х1инцалца сайн бу моьттуш, цуьнан дуьхьа сайн са а д1адалан кийча волуш, лерина даймохк сан уггаре а луьрачу мостаг1ийн мохк хилла. Сайн пачхьалкхан сий ойбу бохуш, аса бина т1ом сайн къомах, сайн даймехках лай беш, бина т1ом хилла! Сайна т1аьхьа х1иттина ца баьхкича ца бевлла х1окху махка кхаьчначу салташца сан т1ом бойла дац! Сайнчуьнца цхьаъ ц1ий долу, сайн вежарий, ламанхой сан бойъийла дац! Ма нийсо йоцуш, харц дуьне ду-кх х1ара! Х1ун де аса, сийлахьа хи! – хоьттура эпсаро хина тулг1ешка.
Амма, х1окхунна т1екхачан г1ерташ санна, х1ара катоьхна схьалаьцна, та11ийна оцу тулг1ешна буха волла г1ерташ санна, бердаха т1амарш етташ, юх-юха а чукхийсалора даръелла тулг1енаш.
- Со къера ву, сийлахьа тулг1енаш. Шу бакъ ю! Аса меттиг ца битина, сайх къинхетам байта сайн даймахке, шуьга а! Аса сайн вежарийн 1енийначу ц1ийна бац къинхетам! Аса дош ло шуна, сийдолу тулг1енаш, х1ара лай-салтий, айса биъна дуй ца къарбеш, арабаьхна д1а а бахийтина, со вог1ур ву хьуна сайн бехкен корта бохьуш! Аса хьанал дийр ду хьуна, сайн бакъболчу вежаршна сайн ц1ий! Хьо маьрша йог1ийла маьршачу махкахь эзара шарахь, сийлахьа тулг1е! – олуш шен хица долу къамел дерзийра эпсаро.
Салташна юккъе д1анийсавелла садо1ан вуьйлира и, салташца цхьана пхьор а дина. Г1аннабаршкахь гира къонахчунна юха а керчаш йолу хин тулг1енаш. Амма уьш х1инца-м яцара 1аьржа-мокха, сийна чекх са а гуш сирла яра. Тулг1енийн керчар а дацара оьг1азен, уьш ловзуш керчаш йолучух тера дара, шайца даръялар доцуш.
Коьрта тиллина суркуй а болуш, оьзда жимма т1еяьлла маж а йолуш ламанхо вара хин йисттехь лаьтташ цунна уллохь к1айн шипон тиллина дарийн коч а юьйхина хазалла бос лепаш зуда а яра. Царшимма хине доьхура:
- Х1ей сийлахьа ницкъа болу хи! Оцу хьайн куьзга санна лепачу тулг1ешна чохь мукъна а гайтахьа тхуна тхан к1ентан юьхь-сибат! Х1ун хьал ду техьа цуьнгахь? Я мостаг1чо эшийна эрна арахь 1уьллу те и, чевнаш ехкан стаг воцуш уллохь! Я тхуна ца кхаьчна и ирсен дакъа кхаьчна те цуьнга! – хоьттура ламанхочо.
- Х1ай, сий долу хи! Сайн жимчу Т1аусан юьхь гайтахьа суна хьайн тулг1енан куьзганахь б1аьрганег1ар тухучу юкъна! – доьхура зудчо.
- Нана! Дада! – кхийтира эпсар уьш муьлш бу. – Со кхузахь ву! Со шун к1ант, Т1аус!
- Т1аус! Сан жиманиг, сан хьомениг! – куьйгаш кхийдадора нанас.
- Т1аус! Схьавоьл кхузза, хьо мараволийтал дадига! Хьо стенгахь вара х1инцалца? Хьо оха ца лохуш меттиг ма ца бисина! – дадас маракъуьйлура шен к1ант.
- Дада! Нана! – маракъуьйлура ший а к1анта. – Со шайца д1авигийша! Со кхин ма витийша нахана! Суна ца лаьа кхин нахехь 1ен! Суна шуьца 1ен лаьа! Дада! Нана!.. – т1аьххьара дешнаш самаха а олуш самавелира эпсар.
Х1окхуьнан озо самабаьхна а, наб кхетаза хилла ц1ерна уллора салтий а цецбевллера эпсаран дешнех. Даима а кхуьнан 1индаг1 санна т1аьхьа лелан воккха стаг салти цхьаъ вара х1окхунах кхеташ, корта а лестош 1аш. Уллохь 1аш волчу воккхачу стага коьтах куьйг а хьокхуш д1атен вира эпсар:
- Д1авижа, хьомениг! Д1авижа! Хала киртиг йолучух тера ду хьан дахарехь хьуна т1ех1оьттинарг! Д1авижа! Набаро дарба дийра ду хьан синна!
Амма дукха вижина 1иллар-м ца хилира эпсаран. Дуьххьара топ йолуш хезича и хьалаг1аьттира, х1умма а воьхна а воцуш. Цо сиха ладуьйг1ира хьажархошка а, хьадалчашка а. И цхьаммо а ца дийцича а ша кхийтира горгачу эпсаран экскар а, и ша а кхин х1окху дуьнена чохь бала баржош ца хилар. Делахь а шен синпарг1атонна цо омра дира царнна г1одан хьалхатов1а аьлла. Шен эскарна хьуьна юккъера тоьпаш евлича-м и шеко йоцуш тийшира, шен ойла нийса хиларх. Делахь а салташна гергахь х1умма а ца деш 1ийнарг ца хила, эскар ца сацадеш дитира цо. Амма сирчу динахь волчу берено диначух ч1ог1а воккхавора и. Х1инццалца ша тидам ца бина, оцу ламанхошкахь хира а дац моьттина доьналаш гуш, х1инца дозалла дора цо царех. Ламанхой акхарой ю, царнна мотт а ца хаьа адамийн, царнна йиш лакхар х1ун ду а ца хаьа, байташ кхолар-м царнна Дала аьттехьа а делла дац. Турпала, вовшен дуьхьа шайн дахар д1адалар – и санна х1уманаш акхарошца хуьлуш дац! – бохуш шена жима волуш дуьйна хезинарш х1инца нийса ца хилар гора цунна. Шайгахь яккхийчу тоьпашна дьухьала герз а доцушехь, цхьамзашна дьухьала шаьлта йоцу а йолушехь, шайн х1оранна жимчу берана а т1ехь дуьхьала лаьтташ цхьацца салтий а волушехь, цара къийсам латтабора шайн къоман парг1атонехьа, шайн дахар а ца кхоъа деш! Вовшен дуьхьа а, т1еман алуна юкъехь шайн дахарш ца кхоъадора цара, х1инца оцу сирчу динах хиллачу жимачу стага санна!
Шена жима волуш дийцинарг харц хиларх, шен жима къам турпала къам хиларх а воккхавера и! Ша оцу сирчу динахь волчу берена тапча хьажорна а дохко ваьллера и.
Оцу буьйсана кхин т1ом хира боций ша кхетча, хьажархой бахийтира цо массо а эскарах дисинарг х1ун ду хьажийта. Шеца висинчу шина эпсарах дагавелира и. Ши эпсар паччахьо нохчийн тоьпашна к1ела хьежабеш хиллачу сийлахьчу къонахех вара. Доьнала долуш белахь а уьш дукха хенахь дуьйна кхеттера: машарца бен, т1амца х1окху ламанхошца цхьа а гергало хилан йиш йолуш доций. «Кхузахь оьшург салтий бац, кхузахь оьшург дикачу эчигах дина нох ду, юкъара йохка-эцар а ду самсадаккхан оьшург!» - олура цара кест-кестта. Къаьркъано корта талхийна цомгушнаш боцург, царех массо а салтий кхетара. Къаьсттина х1инца оцу къонахойх куц долу эпсар а кхетара. Цундела оцу шинна йийцира цо шен дог-ойла, 1алашо:
- Со кхеравелла олийла шун а дац! Шуна со гина тасадаларшкахь дукхаза а. Амма со кхин оцу ламанхошца т1ом ца бан воллу! Шух лачкъийна хуьлийтийла дац сан… Со суо а ву ламанхойх схьаваьлла. И цхьа бахьана ду аса йинчу ч1аг1онна, цхьа аг1о. Амма важа аг1о коьртаниг ю! Х1ара т1ом харц т1ом бу! Х1окху т1амана т1ехь вай х1алакъбийрийш т1емлой бац, амма кегийн бераш, зударий, машарен къам, церан ц1ийца бац т1ом, уьш экханаш санна вай т1аьхьа а девлла х1аллака ца бичахьана. Амма ц1огана т1е ког баьккхинчу дахко а туху це! Вай х1окху махка беъна т1ом! И кхузахь кхиъна а, дебана а бац! Со х1ара сайна т1аьхьабевлла баьхкина салтий к1елхьара баьхна д1а а бахийтина, сайн ца верза воллу. Ткъа сан ц1а и д1о стигланах г1оьртина лаьтта сийна лаьмнаш ду. Со жима волуш паччахьан эпсаро лаьцна вигина, хийрачу махках сайн мохк тарбелла лелла ву х1инццалца. Ас йинчу ч1аг1онна шаьш реза дацахь, эскаршна куьйгалла аса шуьга д1а а ло! – олуш чекхдаьккхира куц долчу эпсаро шен къамел.
Ши эпсар-м машарна даима а реза вара. Паччахьан заманан харцонаш сийсазъеш байташ язъйина аьлла кхаьчнера и шиъ, лахара эпсарш, х1окху махка а. Амма цара-м кхузахь а яздора нийсонах лаьцна шайн исбаьхьа байташна т1ехь.
- Делахь, аса йинчу ч1аг1онна шаьш реза делахь, сан омар эскарна иштта хир ду: кхин хан ца йойъуш, сихонца кечам бина, вай новкъа довлан деза! Тховса а, кхана а некъ бина, ламанхошна вай карор доцучохь къевладовлан деза вай! Цаьрца т1ом ца беш, хи дижича, вай сихха г1опе д1адахан деза, церан а, вайн а ц1ий а ца 1анош! И омра эскаре сихонца д1а а тоха, новкъадовлан кийча а хила. Хаттарш хир дуй?
- Со-м реза вара г1опе а вахана охьахаъан, амма цхьацца хаттар шаьш-шаха юкъадовлу-кх, - элира цхьана лахарчу эпсаро. Цхьаъ делахь, туьйранахь 1овдалчу к1анта лаьцна ча санна, вай ламанхоша д1а дог1ийтий ткъа, шайга а ца хоттуш. Шозлаг1а, г1опехь кхана кхин цхьа, даржаш лахан веъна, инарла хьалха а ваьккхина, вай юха а оцу лаьмнашка кхуьйсура ду. Я мог1ана хьалхахь тоьпаш тухур ю. Кхоъалг1аниг-м, и хьерадаьлла хи ду, и лахделчий бен йиш юй вайн дехьа довла, х1окху меттигехь довлан ца деза вай хил дехьа?
- Хьо даима вехар ву-вац-м ца хаьа суна, амма валаллца вехар вуй-м хаьа! – бегаш бира куц долчу эпсаро. Вайна хьулдалан дика хаъаре хьаьжжина хир ду-кх вайн могуш-маьрша г1опе д1акхачар а, кхин д1а дерг Делан карахь ду! – кхетийра эпсаро шех шен накъостий. Х1инца хина охьанехьа г1ура ду вай к1ад а дела охьалегалца. Варелаш, шайн ма-хуьллу, новкъахь к1езига ларанаш а юьтуш г1о ала салташка. Дала аьтто бойла вайн! – олуш чекхадаьккхира куц долчу эпсаро къамел.
Лахара ши эпсар, эскарш кечдан д1ахьаьдира. Дукха хан ца елира боданехь эскар г1аьттина новкъадолуш. Пхьидана тебина боьду лаьхьа санна декаш охьадоьдуш хи дара, аьтто аг1ора цкъа уллохь нийслуш, т1аккха жимма бердана гена йолуш, юькъа хьун а яра.
Малх дикка лекха баьллера эскар жимма садо1ан меттиг лохуш долуш, оццул доккха эскар хьулдан дика меттиг ца карабора. Иштта меттиг делкъанан хенахь бен ца карабира, амма оцу меттехь динна эскар хьулдалора. Коьртаниг, кхин ч1аг1о ян а ца дезаш, меттиг бара и: гобаьккхина берд а болуш, лакха т1ехь юькъа хьун а йолуш, цхьана аг1ора хи а долуш. Ламанхошна ца хууш къайлаха меттиг а бара и, шен Сирдинца Зараъ цига т1е1оттаялалца!
-Аса хьулло ца аьллера шуьга! Шайна марк1ела а веъна ламанхо хелхаволуш велахь а, шаьш долу меттиг гучу ма баккха ца аьллера аса шуьга? – дов дора куц долчу эпсаро салташна а, шина лахарчу эпсаршна а.
- Цигахь-м ламанхо хаъалуш а вацара, хелха волуш-м х1етте а… Тилъелла лелаш говра ша ю моттаделлера тхуна.
- Говранах 1ехаделлера тхо… говраш вайна совнаха ма яцара мелла дукха хилчи а, Хьанна моьттура сел сиха оцу ламанхошна вай хьулделла меттиг карор ю,- бехказа буьйлура салтий.
- Делахь, х1инца керлачу омре ладог1а:
- Вайн эскар хьулделла меттиг ламанхошна хуъуш ю. Вай девдда к1елхьара довларх г1уллакх ца хили, цундела вайна гонаха ч1аг1о еш, т1амана кечдалан деза вай. Хи дижжалца кхузахь го лаьцна 1ийра ду вай, хинах дехьадовла кечам а беш. Хинах дехьадовла аьтто болу хан а хаьржина, сиха дехьа девлла г1ап йолчу аг1ора г1ур ду вай, кхин хийцамаш ца хилахь. Х1инца алсама г1аролаш а х1иттабеш, ч1аг1о а еш х1ума де! – шен омра чекхдаьккхира эпсаро.
- Къинт1ера валар доьху оха, тхох яьллачу ледарлонна! – олуш д1асабахара эпсарш а, салтий а.
Шен гаьннашех йинчу г1ишло-бун чу вахара куц долу эпсар, эскарна кхин т1елатар деш ламанхой боций а хиъна.
«Ванах, аса х1ун дийра ду ламанхошна юккъехь, уьш сан нах белахь а? Суна-м ур-аттал сайн ненан мотт а бицбелла. Цхьацца дешнаш-м ду коьртахь хьийзаш… дада, нана. Х1ума а дац, мотт-м 1емира бара, ткъа духар? Г1овтал, бустамаш мел хьомен а хилла и духар, дагахь а доцуш. Дадина т1ехь ма товш дара и духар. Суна т1ехь а хир ду! Гергара стаг а ма вац сан царнна юкъехь. Муха т1еоьцур ву техьа со цара? Оьцур а вуй техьа? Со-м царнна къиза т1ом, луьра хан яхьаш веъна ма ву! Церан карах валар г1олехьа ду-кх, сайн бакъболчу мостаг1ашна юккъехь царах тарвелла 1енчулла а! Сайн къинош т1ерадохуш аса къахоьгур ду сайн махкахошна пайда бохьуш. Х1ун къа? Гота аха хаьа суна, я даьхни лелон хаьа? Суна-м т1ом бан, адам х1аллакдан бен хуъуш х1ума а ма дац. Ткъа т1ом бан хаъар-м сан къомана х1инцачул т1аьхьа кхин а алсама эшан мегаш ду. Сох а цхьа пайда хилан мегий царнна-м. Бакъдерг дийцича, т1ом иштта а ледара ца бо сан вежарша. Х1инцлера герз оьшура царнна алсама. Ма деха ду-кх цхьамзанаш шаьлтанел! Ма дукха ду-кх паччахьан эскарш. Миска сан къам, ма дукха бу-кх хьан мостаг1ий!» - ойланаш йора жимчу стага.
Малхах дуьззина довха де а чекхделира, дуьххьара седанаш а, жима хан юкъа ца юлуш хьекъана бутт а схьакхийтира. Хьуьнан олхазарш садо1уш дара, амма цаьпцалгаш екара сапарг1ата доккхуш ялсамане санна йолчу хьунан юккъехь.
Шайн ч1аг1онехь хьулбелла салтий хан йоллучура садо1уш бара. Амма ламанхоша дагахь доцуш т1елатарш деш 1емина болу салтий, даима а цхьана вонега хьоьжуш, шайн садуъуш бара. Нехан мохк баккха атта дац-кх! Шайн махкана т1е дукха ницкъала мостаг1ий летта дагадог1ура цхьаболчу салташна. Жимма хан яьлла болу салтий-м оцу т1амехь дакъалаьцна а бара. Шайн мохк мостаг1ех ларабеш-м майра т1ом бинера салташа, дозалаш дан йиш йолуш. Ткъа кхузахь уьш шаьш бара нехан парг1ато хьоьшуш йохон, нехан латта шайн паччахьна даккха баьхкина. Шайн мохк ларбеш нийсонна дуьхьа т1ом бан атта хиллехь а, харцонан ц1ерах т1ом бан атта дацара салташна. Буьйсана, къаьсттина, хала дара салташна, х1ора мохо меттаха даьккхинчу г1анах а, гаьннах а ламанхо таралора царнна. Амма и еха йовха буьйса а т1ехтилира ламанхоша шаьш дуьненахь хилар ца хоийтуш. Стигла хьалахьаьддачу малхаца цхьана зазах юьззинчу хьуьнхахь декан дуьйлира из хаза олхазарш. Оцу байтамална юккъехь садо1уш делкъа хене делира де. Экха санна буьйсанан йохалехь декаш чуьрадаьлла хилла хи д1атийнера, г1овг1а ян к1ордийча санна. Х1инца а шен хьалха хиллачу шуне-м ца дирзинера хи, амма йоккха хенан юкъ ца йисинера и шен хьалха хиллачу кепе дерзан.
Куц долу эпсар тидам т1ебахийтина хьоьжуш вара оцу хине. Эскар йийсарехь латтош дериг, коьртачу хьолехь, и хи дара. Масийттаза вахийтира цо салтий хина к1оргалла юста а, ницкъе хьажа а.
- Цкъачунна адам дехьадалан кхерамехь ду хи! Суьйренга г1оьртича лахдаларна сатийсаман меттиг бу, - олура хьажархоша салташа.
Делкъана ша а вахара эпсар хине хьажа. Тулг1е яьржина яра хьалха санна, амма тийна дог1ура и, цхьа а чуг1ертар, чукхийсадалар доцуш. Амма шен оьг1азаленах х1инца а даланза дара хи.
- Сийлахьа хи! Хьох доьзна ду кхузахь кхин ц1ий ца 1анош х1окху эскаран к1елхьарадалар. Доьху хьоьга, тхо дехьадовлийтар! – хина улло а хилла доьхура эпсаро. Хин дехьара берд генахьа бацара х1инца, х1окху т1еман къематан де чекхдолу хан а хетара иштта гергахь.
Эпсаро-м кхин дукха къамелаш дора х1инца берда йистте охьа а лахвелла. Хьанна хаьа, х1ун дагара дуьйцуш вара и цуьнца. Масана дара цаьршиннан вовшен дийца, уьш вовшаха даьккхина мел дукха хан д1аяьллера – Т1аусий, и хий! Дикка хан д1аяьллера эпсар хинах дагаволу, эххара и салтийн ч1аг1оне вог1уш 1уьйренца хаза схьакхетта малх санна серлаяьллера жимчу стеган юьхь. Даима а кхоьлина марха санна волу эпсар, векхна гича, салтийн а самукъадаьллера.
- Далла бу хастам! Цхьа дика дохьуш вог1уш-м ву хьуна и! – вовшен шебаршца кхаьънаш бохура салташа.
Салтий-м бакъ луьйра. Дика кхаъ бара эпсаро бохьуш, цо шена гонаха салтий гулбеш цаьрга хаийтира и кхаъ.
- Сан аьтто балан мегаш ду, айса шу х1окху хьаьннашка схьа ма даллора, шу г1опе кхача дан, бакъ дериг дийцича, Делан карахь бу и болх. Амма оцу хинах дехьа вай тахана довладалан мегаш ду! Суна оьшу доьналла долун цхьа-шиъ г1алг1азкхи, шайн уггаре ондачу, зоьрталчу говрашца. Цулла совнаха суна оьшу вайн долахь мел долун муьшнаш, асанаш, архаш, - д1ахьедира эпсаро г1адбахана ладуг1учу салташка. Хаттарш деш хан ца йойъуш, сихонца д1аса бахара салтий эпсаро аьлла г1ирс кечбан.
Иттех салтий д1ах1оьттира эпсаро аьллачу кепехь дагаршца нийса хьун йожон а. Мелла а хан суьйренга г1оьртинера, эпсаро аьлла кечам бина салтий бовлуш.
Ч1ог1а вовшеха буцуш стоммабина муш а бара кийча. Дагаршца хьаькхина шардина, нийсдина хеннаш а дара ч1ог1а вовшахтесина бурум а йина. Шиъ онда говра а яра архашца вовшаха йихкина, шиъ бере а волуш т1ехь. Буьйцина кечбина стомма муш а бара говрех цхьа юьхьиг йихкина. Эпсаран омрица мелла а лахделлачу хина йистте яхара шиъ говра, шайна т1аьхьа муьшнаш а текхош. Салташа айбина бурум а ехьира царнна т1аьхьа хина йистте.
- К1ентий, шу ларалур дуй? Шаьш шек верг юхавалан мегаш ду шуна! – элира говрашкахь болчу берешка эпсаро.
- Ларалур ду, хьан сийлалла! – жоп делира говрашкара г1алг1азкхаша эпсаран сий деш.
- Делаца цхьаьна! Хьалхаг1орта! – бакъо елира эпсаро говрашкахь болучарна.
Хи дижнехь а ледара йоцучу тулг1ешна чутилира вовшаха йихкина ши говра, шайца т1ехьатекхош онда муш а болуш. Хиш д1аса а тухуш «горр-р-ров!» аьлла тата а доккхуш хина тулг1ешнкахь цкъа къевлаелира говраш, амма жимма хан яьлча церан ши корта хина т1ехула гучубелира. Уьш хина дехьа берде д1аг1ерташ яра, меллаша делахь а, хаъалуш.
Ткъа говрийн букът1ехь 1ийначу цхьана берен аьтто ца баьллера тасавелла висан. И-м, лахаеллехь а, х1инца а меца йолчу тулг1еша шайна д1авехьанера. Шолг1а бере ницкъала хилар бахьанехьа х1инца а говрийн нуьйрех а тасавелла воллура. Говраш-м меллаша д1аг1ерташ яра дехьарчу берде. Кхузара бердана гена мел йолу а т1аьхьа тесина муш беха нислора, цундела говрашна гена мел евлла, хала хуьлура и д1аийзон. И бахьана долуш хина юккъе кхочуш говраш йоьхна хьаьвзира. Уьш кийча яра юхаерза, я хинца охьахьадан. Амма оцу хенахь берен доьналлийца, цуьнан говраш човхорца, уьш хьалха г1оьртира. Говраш хин юккъал дехьа евлича ц1аьххьана говрийн баккъаш гучудевлира. Хи сехьарчу аг1ора мелла а к1орга хиллера дехьа аг1онал а. Аьтто хилла самукъадаьлла говраш ницкъала д1аг1оьртира кеста дехьа бердана т1е а кхечира уьш. Шайх бихкина буьйцина стомма муш озийна хина чуьра боккхуш айбира говраша. Дукха хан юкъа ца юлийтуш, говрашна т1ехь дехьаваьлла г1алг1азкийчо и муш масех онда диттах хьарчош го баккхийтира цуьнга. Сехьа бердана йисттехь а салташа ондда озийна диттех д1абихкира муш. Жима бурум кийча дара, иза-м х1инца хинйисттехь тулг1енашца къуьйсуш дара, мушах тасаделла.
- И ду аса шуьга дийцина дехьарчу берде долу т1ай, хиндехьа некъ! – элира куц долчу эпсаро уллохь лаьттачу шина лахарчу эпсаре.
– Хина дехьа некъ-м бу, ткъа х1ун кечдина техьа х1оламо вайн цигахь? – жоп доьхура царех цхьамма-м.
- Ма-хуьллу сиха, малх чубузале эскар хина дехьа даккха деза! Говраш дехьарчу бердана йисттера мушца озош йохура ю, салтийн г1ирс а, шаьш салтий а бурумна т1ехь дехьадевра ду! – т1аьххьара омра дира эпсаро.
- Оха шимма х1ун до? Хина дехьа мила волу, сехьахь мила вуьсу? – хаьттира лахарчу эпсарша.
- Шу шиъ хина дехьа а ваьлла цигахь т1ебог1у салтий д1анийсабеш хира ву, ткъа со массарел т1аьхьий бен вера вац дехьа, кхузахь ламанхоша т1елатар деш хилахь а, - эпсаршна омра дира куц долчу эпсаро.
- Мегар ду! Кхузахь хьо ларлуш хилалахь, доьху хьоьга! Хьо ца хилахь эскарна дан х1ума а дац! – дийхира шина жимачу стага х1окхуьнга.
- Шу а хила ч1ог1а ларалуш, г1аролаш ч1аг1деш, шайн ма-хуьллу! Дала ларадойла вай! – олуш 1одика йира х1окхо.
- Ши эпсар самукъане велакъежаш бурум йолчу волавелира аьрро куьйга деха тарраш а сецадеш, когех ца тийсадолийтуш.
Бурум жимо яра, цкъа цунна т1ехоьург иттех салтий бен вацара, амма дика тулг1ешна т1ехула шершаш, дехьа-сехьа йолура и.
Ши эпсар хина дехьа а ваьлла цигахь хьуьна йистте г1аролаш а х1иттош оцу бердана йисттехь ч1аг1о еш вара. Х1инцалца хьоьжуш садетташ 1ийна и шиъ а, вуьйш салтий а самукъане бара. Шайн бердат1е алсамо салтий мел кхочу а церан самукъадалар а алсама долура. Х1ора дехьаяьлла тоба хазахетарца т1еоьцура бухарачара, беза хьеший санна. Хин тулг1енаша енчу г1овг1ано ледара хозийтахь а вовшен буьйлуш бегаш а бора цара.
Куц долу эпсар ма-хуьллу сехьа бисина салтий сихбеш вара, цхьана х1умано-м садуъура цуьнан даима а. Цхьа дика ах сов эскар-м хина дехьахь дара, нагахь кхузахь т1елатар хилахь а, дехьабевлларш бевллера к1елхьара. Шайн ч1аг1аллона гонаха г1аролаш ч1аг1динехь а саготта вара коьрта эпсар. Цкъа д1ахьодий буруме хьожуш, т1аккха сира дин шайна гинчу аг1ора хьожуш вара и. Иштта буруме хьажан веънера и х1инца а. Итт салтий шена т1ехь д1анийсавина мушна т1ехула салташа ийзош дехьашершара бурум. Буруме хьоьжуш цкъа хьалха тидам а ца бира эпсаро дехьа бердана йисттехь хиллачух. Амма и сурт ма-гиннехь белира х1окхунна чуьра мохь! Хьуна йистехь ц1аьххьана гучуевлира ламанхойн маса говраш, бес-беса г1овталаш, 1аьржа вертанаш, детин варкъ даьккхина бустамаш! Цкъа хьалха хьажийна тоьхна тоьпаш, т1аккха буйна малх санна лепан девлла б1аьрг т1аьхьа ца кхуьуш хьийзош тарраш!
- Ма-а! Ма тоха-а! – ц1аьххьана ламанхойн маттахь мохь элира куц долчу эпсаро, ша муха олу а ца хуъуш.
Хиндехьа болчу салташа-м кхин дуьхьало а ца йора, шаьш цоьстуш лаьтташехь. Цхьана х1уманца балабоцу яххьаш а йина лаьттара уьш. «Иштта Дала доьг1на хилла-кх х1ара!» - аьлчи санна догдиллинера цара х1окху дуьненах.
Шиъ лахара эпсар вуьйлира уггаре а хьалха, шайн т1аьххьара 1ожаллин байт язъян х1окху ламанхойн аренгахь. Боьхна бисина салтий а дукха дуьхьало ца еш х1аллака хилира к1езигачу замана чохь. Бурум т1ера салтий сихонца муш юханехьа ийзон буьйлира. Амма и эрна дара. Хиндехьа бердана йисттехула шайт1ана мох санна хьаьвзина ламанхой х1инцале а къевлабевлера хьуьна юккъехь. Иштта атта толам дуьххьара баьккхинера ламанхоша т1аьхьарчу хенахь. Куьйгашца корта а лаьцна байт1ехь охьалахвелла 1аш вара т1аьххьара висина эпсар. Боьхна гонаха хьийзаш бара х1окхуьнан салтий а.
Эпсар ц1аьххьана айбавелира ша 1аш волчу байна т1ера. Гонаха шега хьоьжуш лаьттичу салташка олуш х1ума а доцуш, и бурумна т1еволавелира.
- Хьан сийлалла, ма г1о цига! Цара вуьйра ву хьо! – олуш салтий х1ара саца ван г1оьртира.
- Х1умма а хира дац! Со вуха ца ваг1ахь, шайн хьекъалца г1ура ду шу кхин д1а, - аьлла, бурумна т1евелира и, доьхканца цхьаьна кочара даьккхина тур хин йистте а кхуссуш. Муш озош, бурум хина дехьа яккхан г1одан, ондо кхин виъ салтий а велира бурумна т1е. Салташа муш озош, тулг1енаш т1ехула шершира бурум хина дехьа. Халла «ц1аг1-ц1иг1!» деш дехьарчу берда йисте кхечира бурум. Салтий бурумна т1ехь а битина, эпсар воьссира бердана йистте. Лозийна, байъина 1оьхку салташка гонаха хьаьжира и.
- Лозийначу шайн накъосташна г1о де! Байъинчарна дан х1ума дац, - шеца бурумна т1ехь сехьабевллачу салташка омра дира цо.
Цул т1аьхьа волавелла хьуьна йистте вахара куц долу эпсар. Хьуьна чу а ца вулуш, йистехьа сецина, хьежан вуьйлира и ламанхошка. Амма ламанхой шаьш дийриг дина бевлла генабевллачух тера дара. Кхин шайна кара х1ума йог1ура яц аьлла парг1атбевллачух тера дара уьш.
Эпсар хьуьна юккъе волавелира, шена т1е стагга а ца вог1ийла кхетта. Амма хьуьнхахь а и тергалвеш вацара стагга а, вацара аьлчи а х1окхунна тарделира иштта. Лечин сирла б1аьргаш-м дара эпсаро боккху х1ора ког гуш, дитташна т1ехьара хьожуш. Эххар а эпсар вуьйлира ламанхошка кхайкха. Ламанхойн мотт-м ца хаьара цунна, амма цхьадолу дешнаш, шена а дагахьа доцуш, дагаэхан дуьйлира х1окхунна, х1окху меттехь дог1уш дацахь а и дешнаш.
- Дада! Нана! – кхойкхура эпсаро шен дешнийн тидам ца беш, ша ц1а кхаьчначу дагахь волуш.
Леча ч1ог1а цецваьккхинера оцу дешнаша, оцу хьуьна юккъехь саьрмик гича а кхин ч1ог1а цецвера воцуш. Виситига хаъийта вахара Леча шен цецвалар а дуьйцуш цуьнга. Кестта Висита эпсарна дуьхьала х1оьттира.
Дикка лаьттира и шиъ вовшен б1аьргашна чу хьоьжуш, вовшен 1амош.
- Т1аус! – элира эпсаро шена т1е п1елг а хьажош.
- Со Висита ву! Висита!1 – шен некхе куьйг дехьира кхо, эпсар кхетийта.
Шинна а вовшен мотт ца хаьара, х1ун дуьйцура дара х1окху шимма.
- Т1аус… нохчо… со нохчо, - элира эпсаро, ша а цец волуш и дешнаш шена дагадарах.
- Муха нохчо? Хьо мостаг1ийн эпсаран духар дуьйхина ву! Х1унда? – эпсаран духаран т1е куьйг ухьуш, ша ца кхетар гайтира Виситас.
Куьйга эшарехь гойтура эпсаро: ша жима волуш лаьцна вигар. Шен бисина салтий чекхбовлийтар доьхура эпсаро, лаьттахь суьрташ дохкуш, куьйгаэшарехь а.
- Хьан багахь схьабийца мотт хилча-м со кхетан а мегара хьох, Т1аус. Нохчийн берийн ц1ий а мийлина, мостаг1ий аса х1унда беза маьрша д1абахийта? – кхетан г1ертара Висита эпсарах.
Шен са ша юкъа диллар гойтура эпсаро, салтий д1абахийтахь.
Шаьш йохийначу юьртахь хьан салташа х1оттийна жоьжаг1ате ца гира хьуна? Хьо нохчо велахь, бехк боцу адам х1унда хьийзадайтира ахьа хьайн салташка? Хьо ву-кх коьрта бехкенарг, уьш т1аьхьа а баьхна хьайн мохк бохон веъна! – оьг1азен дош ца хеташ хьаьжира эпсаре Висита. Цхьадолчу дешнех кхийтира, шен бехк хиларна б1арзвелла эпсар, цхьадолчу дешнашна т1аьхьа-м шен хьекъалца а кхиира и. Цо шен корта некхана т1е оллабира: Салти бац бехк… Со бу бехк! – элира цо шен ненан маттахь.
- Х1инца кхеташ лаьтта со хьох. Хьуна-м гуш лаьтташехь хьайн ненан мотт дагабог1уш лаьтта. Хьайн са д1адалан кийча ву-кх хьо, хьайн салтий дийна бисийта! Къонах вац-м олийла дац хьуна, амма хьан са а, хьан салтийн синош а со-м вацара оьшуш. Хьо-м оцу салташца хьошалг1а веъний, шу-м дуьхьала д1а т1емлойн ц1ий а 1анийна д1адоьлхуш даций, шуна ца тоьъу тхуна т1ехь толам баккхар а! Шу-м тхан х1у дайъа даьхкина ду кхуза! Оха х1инца нагахь санна дийна битича а, и салтий кхана кхин а шайца эзарнаш а балош юха бог1ура бу! Царнна 1емина адамийн ц1ий малар, церан чам кхетта оцу ц1ийх! Шаьш дийна мел ду, цара дуьтура дац адамийн ц1ий 1енор. Тхо кхачалахь кхин а къаьмнаш кара дийра ду царнна! – эпсар кхетаван г1оьртира Висита. - Хьо нохчо велахь, хьайн юрт а лахий, хьайн нахана т1е г1ой уьш баха хьайна къинт1ера!
- Дош… ас дош… сан дош! – элира эпсаро.
- Дош-м мостаг1чунна деллехь а кхочушдан деза! Ткъа хьо оццул гена х1унда ваьлла, хьайн махка ца воьрзуш, и харцонах шайн дуьне а кхоьллина дехаш долу адамаш а дитина? – эпсар ца кхеташ а гина куьйган эшарехь а кхетийра Виситас.
Шиъ п1елг гойтуш: Де! – элира эпсаро.
Куьйган эшарехь дистина дог1у хи а гойтуш, оцу хин йисттехь шена ша дагавар а гойтуш. Ца хуъуш… корта биц…бел… бар. Со бер дар.., - охьадедда б1аьрхи ницкъала сацош д1авирзира эпсар.
Кхин Виситин б1аьра ца хьожуш вирзинчуьра ца воьрзуш д1авахара эпсар шен салташна т1е.
Хьанна хаьа, оцу шина нохчочунна бийцан ненан мотт тоьънехьара и шиъ вежарий хилла д1аса къаста а мегара. Амма Т1аус лаьцна вигинчу эпсаро шегара дог1ург динера и ши нохчо, ши ваша, вовшен хийра веш, царах вовшен мостаг1ий беш.
Эпсар бурумна т1екхочуш, цунна гира шайн лозийна, дийна бисина салтий бурумна т1ехь. Бурумна т1е а волуш:
- Озабе муш! – олуш вухахьаьжира и хьуьна йистте. Дитташна юккъера ара ваьлла цигахь лаьтташ вара Висита. Эпсар дукха ца хьийжира хьуьнан йистте. Вог1авелла ца латта, и ша а вуьйлира салташна муш озош г1о дан. Кестта бурум дехьарчу бердана йистте д1аг1оьртира. Лозийна салтий д1абахьан, царнна г1о дан дуьхьала баьхкинера кхин а салтий. Кестта эпсар дитташлахь къевлавелира шен салташца.
Дикка къахьегна г1елделла хи, х1инца гуттара а лахделлера. Буьйсана садо1ан д1абузуш болу малх санна и хи а хетара садо1ан г1ерташ. Кхана дийнах-м оцу хинах говранахь парг1ата дехьа-сехьа валалуш хилан мегара. Мухха делахь а, кханалерачу дийно гойтура дар-кх иза а. Амма буьйса тховса а йовха хилан кечлучух тера дара. Шен хин т1екхаьчний-кхачанза юй, аьлла хетачу хенахь стиглахь седарчий а даьржира, дуьненахь йолу къизаллийна шаьш гена хиларе терра уьш лепара ч1ог1а самукъадаьлла. Шен стигла белира жимма т1ера йистъяьлла бутт а.
Г1ийла йогура оцу буьйсана салтийн гонашна юккъехь ц1ераш а, хезаш бацара салтийн бегаш, беларш а дацара. Лозийнчара чевнаш лозуш денчу узаршца наб озийра массарна а, 1уьйре хилан кхин дукха хан ца йисинчу хенахь.
Эпсар-м оцу буьйсана вижина а вацара. Дукха къиза дара ойланаша цунна деш долу та1азар. Цхьана а бехкен стаг лаха йиш йолуш вацара и, шеца дахаро бинчу эрчачу бегашна.
Анайист ц1ен еш хьакъедачу малхана дуьхьала ваьллера и, ойланаша гатвина, малхера шена орца хиларна сатуьйсуш санна. Амма малх-м бацара цхьана х1уманца бала болуш. Цо-м массарна а йоькъура шен дашочу з1аьнаршца шен йовхо, адамех диканиг, вониг царех къеста а ца веш.
Тахана къаьстира ду-кх, Висита, вайн дов а, вайн машар а! – элира эпсаро малхе а хьожуш.
Кхин бурум йолчу аг1ора-м ца хьажийра цо шен эскар, бурум мушаш хедийна, хиннйисттехула охьанехьа хьажийра цо салтий.
«Хинах г1ашдехьавалан меттиг карабаллац, бердана йисттехула охьа г1ура ду эскар!» – ч1аг1о йира цо ша-шена. Лозийнарш, шина хьокхийна т1е четарах даьккхина гатана дакъа а доьхкуш, кечбинчу г1ирсана т1ебохкуш веъа салтийчо лоцуш, шайца д1ахьош бара. Буьйсана чевнех кхелхинарш боцуш, дархой кхин дукха а бацара, иттех салтий вара уьш. Кхин т1екхетта а, т1ерадалан а дисина х1ума дацара салташна, уьш х1инца, к1елхьардовларх догдиллина, шайна ламанхой т1е1оттабеллачу хенахь ницкъа ма-тоьъъу дуьхьарло ян кийча бара.
Х1инца-м уьш кхин сихбелла а бацара новкъахь, ницкъа кхачош делахь а, шадолу диканах догдиллина делахь а бен-башхалла доцуш бара уьш кхоьлиначу б1аьргашца. Эпсар шен эскарна хьалха ваьлла вог1уш вара, вониг т1е1отталуш хилахь а, шена и уггарен а хьалха т1еэцан кечвеллачух тера дара и. Эскарах висинарг-м вацара виъ б1е гергга салтий бен.
Эскарна ша тусалур воцуш дикка гена т1аьхьаг1ерташ Аьрзу а вара. Иза кест-кестта хина йистте волура дехьа бердана т1ера ша дикка гур волуш. Цигахь Леча гучуваллалца хьоьжий, цуьнга куьйган эшарехь эскар стенга дахана а гойтуш, къевлаволура дитташна юккъехь.
Эскар т1аьхьа а долуш вог1у эпсар кест-кестта хина улло г1уртура, и мел лахделла а хьожуш, дехьа валан аьтто болуш меттиг а лоьхуш.
Делкъана садо1ар доцург, ца соцуш хьалхаоьхура эскар. Дийнахьа даьржина даг1ахь а дикка лахделлера хи, шен дистина дале хьалха хиллачу кепе деъна ала мегар долуш. Делахь а готто тог1ий хиларна, хи к1орга дара, дехьа-сехьа валан.
Малх суьйренга г1оьртинера, хина тог1ий а, хина йисташ а мелла шоръеллачу меттиге эскар кхочуш. Эскарехь йисиначу иттех говрана т1ера цхьа, шиъ вахийтира эпсаро шорделла парг1ата даьлла доьду хи мел к1орга ду хьажан. Оцу хино дикка кхерийна йолу говраш оцу чу яхан атта дацара, амма жимма хинах д1айоьлча говраш майра евлира хина юккъе а, т1аккха дехьа а, сехьа а. Оцу дийнахь дуьххьара доккха са доккхуш хьажъюккъера шед д1а баьккхира эпсаро. Говраш хих сехьаевлича, цо омра дира эскарна, цкъа садо1а аьлла, дехьа довлале. Эскаро садо1ушехь ша хина йисттехула охь а, хьала а волалуш, дехьа хина йистте хьоьжура и. Жимма 1ийна цо шена т1екхайкхира хьалхахьежархой.
- Хих дехьа девлла, цигара хина йист талла еза аша! Ламанхой хьунаюккъехь хьулбелла тебина 1аш хилан мега, бурум йолучохь санна ц1аьххьана т1елатар кечдина. Цундела дикка гена хьуьнхахь х1ун-мила ду хьожуш, и таллий бен юха ма дуьйла! – омра дира эпсаро.
Кхин а, шайна ламанхой хаъалуш хилахь, тоьпаш кхуссуш тхуна хаийта, уьш стенгахь бу! – Т1етуьйхира цо.
- Тхаьш делла а кхочушдийр ду оха! – дош делира эпсарна салташа.
Цул т1аьхьа уьш говрашца шаьш хинах дехьа бахийтина хина йистана гено йолчу хьуьна юккъе тилира. Эпсар эскарца цаьрга хьежан висира. «Хьунна чувулучохь, уллохь ламанхой ца хилла а дика ду-кх. Уьш уллохь хиллехьара-м тхан хьалхахьажархой топ кхоьссина а ца хоийтуш 1ийра бацара. Ткъа царнна к1елахевшинчу ламанхойн аьтто баьллехь, топ кхосса а ца кхуьийтуш салтий х1аллакбан? Церан шаьлта-м цхьайолчу тоьпал а еха ю… Х1а-х1ан, бац цигахь ламанхой! – ша-шен садуъура эпсаро хина йистехула охьа-хьала а лелаш. Эпсарна 1аламат дукха хан яьлла аьлла хеташ делахь а, кестта хина дехьахь хьуьна юккъера гучубевлира салтий хьалхахьажархой. Хина йистте а баьхкина цара эпсар кхетийра:
- Дикка гена хьуна юккхехь ламанхой бац! Тхуна кхин х1ун омра хира ду хьан, хьан сийлалла! – олуш.
- Шайн тоьпаш кеч а яй, оцу хина йисттехь г1арол лаца! Ламанхой гучубовлахь, шайна чохь са мел ду царнна дуьхьало е! – хина дехьа мохь туьйхира эпсаро.
Амма хина тулг1енаша дика ца хозийтуш, цаьрга хабар эцна кхин а салтий бахийтира эпсаро. Х1инца хих бовлурш г1аш бара, говрашна т1ехь воцуш дехьа валан аьтто буйла хьоьжура уьш. Уьш иттех салтий вара цхьана мушца вовшен г1одаюккъаш а йихкина, хих дехьа бовлуш. Дукха хан юкъа ца юлуш салтий дехьара хина йисттехь бара, шайн эткаш когашкара а йохуш уьш ерзош чуьра хи охьадуьттура цара. Оцу машарен суьрто жимма сапарг1ат даьккхинера эпсаран, делахь а шега хоьттура:
- Х1унда ца ваьлла кхузахь Висита суна дуьхьала? Эскарш д1ахецан ч1аг1о-м ца йина техьа цо? Х1ан-х1а, Виситас мостаг1аша машарен нахана дина та1азаршна гечдийра дац! Ц1аьххьана сихвелла тохавелира эпсар. Массо а парг1атдаьллачу эскарна хозийтуш мохь элира цо:
- Сихонца дехьадовла хих! Вовшен муьшца доьхкуш 1ен хан яц! Куьйгаш а лоцуш, дехьадовла! Ламанхой т1екхочуш бу, вай хи чохь долуш уьш т1екхачахь, церан аьтто совнаха хира бу!
Эпсар ц1аьххьана кхеттера, Висита х1унда вац бухахь к1елахиъна. И х1унда вац кийча т1елатар дан. Хина йисттехула ша эскарна хьалхаваьлла вог1уш хина дехьа кест-кестта б1аьрг тухуш волчу эпсаро тидам бинера, дехьа хина йисттехь хьун луьста а, хина чуоллаелла а хиларна. Ткъа хьуна юккъехула г1ашлочунна дукха атта ду, говрахь волучунна хала ду! Висита шен дошлошца хьалхара хьун юькъа а нисъелла хьен веллера.
Эпсар бакъ вара, Висита оцу бахьана хьен веллера. Амма Виситина а гуш дара хи дахдалар а, говрашца дехьа валан аьтто хилар а. Цо иштта меттиг лахан а лехира, лехича цунна иштта хих сехьа вала, эскар сецначу меттиган хинца лекхо кара а дира гечо.
Эпсар а, жимма т1аьхьа делахь а, кхийтира оцунах. Хецаелла йог1учу говрийн бергийн тата лецира цуьнан лергаша. И тата дара эскар лаьттачу аг1ора хина йисттехула охьа. Ц1аьххьана, дагахь доцучу аг1ора, сецира эскар хих дехьа далар а. Хина дехьа хьуна юккъера гучуелира сира говра, т1ехь 1аш стаг а воцуш. Амма говрана мушца т1аьхьа тесина цхьа т1аьрсигийн т1оьрмигаш дара, къевллина вовшех дихкина а долуш. Цецбевла салташна улло говра кхочуш хьуьнаюккъера топ елира. Говрана нуьйранах бихкина муш хедира, т1аьрсиган т1оьрмигаш хинйисттехь лаьттачу салташна уллохь дисира. Ткъа говра-м хьуьнаюккъе тилира оцу сохьта. Салтий оцу т1оьрмигашна чохь х1ун ю хьажан дагахь хиллера, амма хьуьна юккъера шолг1а яьллачу тоьпо и 1аьржа к1ура г1аттош и сийна ц1е яьккхира т1аьрсиган т1оьрмигех а уллохь мелла нийсавеллачу салтех а.
Оцу эккхаро цецбаьхинчу хина дехьарачу салтийн а семалла яйъиера, ц1аьххьана церан аг1ора хина йисттехула царнна Виситин дошлой чухахкалуш. Олуш ду-кх, уьстаг1ашна хьалхадаьлла лом делахь, оцу уьстаг1аша лоьмаш эшадийр ду, нагахь лоьмашна хьалха баьлларг уьстаг1 белахь.
Эпсаро аьллачу ц1ог1ано меттабалийра, боьхна хьаьвзинарш а т1ехь, салтий! Сиха мог1а нийсабайтира эпсаро салташка… уьш-м цкъа тоьпаш тохана а кхиъира Виситийн дошлошна дикка зиэ а деш. Амма цул т1аьхьа вовшен чучча бахара ламанхой а, салтий а. Х1ара тасадалар т1аьххьара ду-й хаьара шинна а аг1орачу адамашна. Кхузахь тоьлларг дийнависинарг хир волуш вара. Х1окху доккхачу дуьненахь меттиг бацара оцу шина аг1ора тасалуш болучу нахана цхьанна! Царнна юккъехь дара ц1ий! Доккха ц1ий!
Тоьпийн цхьамзанаш хьалха а лаьцна, шайна гобаьккхина д1анийсабелира салтий, эпсар хьалха а волуш. Гонаха юккъехь болчу салташа, юлуш тоьпаш тухура, дошлошна даккхийн зенаш а деш. И го ца бохийча, салташна т1екхочийла дацара дошлойн. Шен, ша а санна онда, дин т1аьхьарчу когашна т1е ойбуш юкъакхоьссира салтийн гонна дог майрачу Лечас, шен шуьйрачу некхана шиъ тоьпан даш лаьцнешшехь, мостаг1ийн цхьамзанехь юьйцинчу кертах тур детташ дикка зиэ дан ларавелира и. Амма тур доца ду-кх мостаг1чуьна цхьамзанел, къаьсттина и цхьамзанаш инзаре дукха хилчи. Доттаг1чунна накъостала дан г1оьртира Аьрзу а, шен 1аьржачу динахь т1емаваьллачу кепехь воьссира салтийн гонна юккъе. Амма хьун санна дукха дара-кх говраний, к1антаний дуьхьала нисдина цхьамзанаш. Адам а вуьйжира говранца цхьана, амма цо ластийна кхоьссинчу туьран юьхьиг а лецира шен некхаца салтийчо.
Виситас шен дошлой хьийзабора мостаг1чунна гонаха, амма эпсаро хьекъален лаьцначу гона дуьхьала террашца дан х1ума дацара. Виситин дошлой цацийна чу доьттина хи санна худалуш бара, мостаг1ийн тоьпаша деттачу дашах!
Дошлой б1арзбелла бохкучу хенахь, тулг1еш яржош шен ондачу некхаца, хи хьалха туьйтуш, хих сехьаг1ерташ яра Сирдин, т1ехь 1аш Зараъ а йолуш. Хина йистте кхочушехь, т1ера д1асакхуьйсучу хин т1адамаш малхехь лепадеш, чуьхьаьдира Сирдин т1еман тасадаларна юккъе. Говра хаьхкина йоьдушехь, таьлсашна чуьра схьаийцира Зараъас т1аьххьара бисина болу, чохь тоьпан молха долу т1аьрсиган т1оьрмиг. Хьун санна цхьамзанашца голаьцна лаьттачу салтийн когашка ластийра цо т1аьрсиган т1оьрмиг. Хьажийна сихо еш шен инзарен еха мажаран топ туьйхира Зараъас оцу т1оьрмигах. Хиллачу эккхаро доккха ков даьккхира салтийн гонна юккъехь. Оцу кевнах мостаг1чуьна гона чутилира йо1, даьккхина терсмаймал тур а лепадеш, цецдеъна къаьрзинчу малхехь. Ц1аьххьана хьалхатасаеллачу Сирдинас йоь1ан коьртара суркуй божийра. И 1аьржа, седанехь юьззина буьйса санна белшна т1ехула охьахецаелира йоь1ан месаш. Эпсар-м шена стиглара доьссина малик гича санна цецваьлла висинера. Зараъас даьккхинчу ковнах гонна юкъабаьржинчу дошлоша стелахаьштигаш санна лестадечу таррех к1елхьара валан дезара мостаг1чуьна х1инца. Турра-м эпсаро а ца хьовзадора ледара. Х1инца дуьхь-дьухьала х1иттина тасалуш бара салтий а, дошлой а! Говрашна чевнаш хилла, я йийна висина х1ора дошло кхоъ-виъ салтийчо чулестабен цхьамзанаш, туьрца, шаьлтанца д1аса кхуьйсуш, тасалуш вара. Ма, шаьлтанал беха бу-кх и мостаг1чуьна цхьамза!
Зараъин Сирдин яра шайт1ана мох санна хьийзаш мостаг1ашна юккъехь. Тур дара, мостаг1чунна коьртаха кхетча «кхап-п!» олий корта боруш, мостаг1чо дьухьала лаьцначу цхьамзанех кхетча «т1ах-т1их!» олий декаш, йоь1ан буйнахь хьийзаш! Йо1 санна дарбелла йоь1ан дин а бара, мостаг1чунна шен аьтто баьлча це тухуш, аьтто ца баьлча берг тухуш. Онда т1емло хиллера Сирдин! Онда тасадалар дара, и сийлахьа хина тулг1еш теш а йолуш, сийлахьчу арахь доьдуш!
Ц1аьххьана дехьахь, тур лестош мостаг1ий хьалхалаьхкина воллучу Виситин говра гора охьаяхара. Дов юккъехь яьллачу тоьпан даш лаьцнера цо вортанца, некхах а бог1абеллера цхьамза! Говрана цхьамза 1оьттина салтий, цкъан а хилан а ца хилчи санна, корта боцуш витира Виситас тарраца, ша говрана т1ера чувужушехь, кхоссалуш. Амма лаьттахь Виситина го бира иттех цхьамзанаша. И къорза лаьхьа санна хьаьвзира Виситин терсмаймал тур мостаг1ашна юккъехула, амма белшах цхьамза бог1абелира кхунна а. Кхин а т1е1оттан кечбина салтийчуьнан цхьамза х1аваэхь айбинначохь бисира, салтийчуьнан аьтто б1аьрг лоцуш бог1абелира Зараъин 1одара баьлла беъна боца ира пха. Виситина го бинчу кхин кхаъа салтийчо а лецира сихонца иштта цхьацца пха. Оцу хенахь Виситина дьухьала нийсавелира, ц1ийх дуьзина буйнахь, паччахьан пхьераша дашо варкъ а доккхуш дина шуьйра тур а долуш, куц долу эпсар. Аьтто белш цхьамзано лозийна йолуш, тур аьрро буйнахь дара Виситин. Эпсаро шен буйнара тур а лецира аьрро буйна. «Т1ах-т1ах-т1ах!!!» олуш вовшех хьарчира шина т1емлочун тарраш. Экхий санна гонаха вовшен чучча бахана массо а: чевнаш хиллачеран, леш болучеран узарш, юьйла тоьпаш, кеглуш тарраш, дарбеллачу т1емлойн маьхьарий! Маьхьарий! Маьхьарий! Оцу юккъехь цхьа г1овг1а хезаш яцара шина т1емлочунна: Виситина а, эпсарна а!
Эпсаро говза леладора тур, Виситас аг1онца, т1ехула, хьовзош тухуш долчу таррана, шен мелла а ондо долу, тур лацан кхуьура и. Амма аьруниг делахь а, куьйгаца ницкъа Виситин алсамо бара. Эпсар тур дуьхьала лацан кхуьура Виситас ластийначу турна, амма хаъъал юханехьа кхуссура и шен турцана цхьаьна. Вовшех хьерчачу тарраша ц1еран суйнаш д1асатуьйсура, ши къонах юккъехь хьийзаш волу 1ожаллин го серла бохуш! Гуш дара тоьллачех ши т1емло вуй, къовсаме ваьлларг! Чевно эшийна ницкъа, дарваларо, т1еман шовкъо, меттах1оттабора Виситин. Эпсарна-м х1ара х1ора дийнахь хуьлуш долу 1ожаллийца къовсалуш долу ловзар дара, оцу ловзаро-м, тайнигех самукъадаьллачу беран санна б1аьргаш лепадора цуьнан. Амма берийн ловзар, к1ордийна тайнигаш кхуьйсий юьтуш, кхин ловзарах 1ехалой чекхдолуш делахь, таррашца ловзар-м б1аьрганег1ар тохале, 1ожалло марахьарчош чекхдалан мегаш дара.
Виситийний, эпсарний гена воцуш Адаман накъост 1абаз вара кхаъа салтийчо, ж1аьлеша барзана санна, го бина тасалуш. Шалгуш санна чу лестадора цхьамзанаш салташа. Говра-м йоьжна дукха хан яра 1абазан, салташа цхьамзанаш 1иттина йожийнера и. 1абазан аьтто буйнахь доллу тур, аьрро буйнахь шаьлтий, ша и хьеран бернаш санна хьийзара салташна юккъехь. Цхьамза 1отта чухьаьддачу салтийчуьнан цхьамза, шаьлтанца юьстаха а тосуш, тур дуьйг1ира цо мостагчуьнан коьртаха. Шолг1а цхьамза, шаьлта лакхара охьатухуш, лаьттаха бахийтира цо, амма шен лаьттаха йог1аеллачу тоьпаца охьатаь1начу салтийчунна, белш а лоцуш, уккална чу тоьхначу туьро, гихь долчу салтийчун галех кхетта, салтийна чов бен ца хилийтира. Шозлаг1а цунна айбина тур, тохан ца кхиира 1абаз, цуьнан букъаха, п1ендана лаха бог1абелира цхьамза, оцу салтийчунна а кхоьссина шаьлта логах юг1уш вуьйжира и ша а. Цхьамза лаьттаха бог1абеллачу салтийчо, чов хилла ша х1ун леладо ца кхеташ, шалгу санна латташ а лоцуш, хьалаозийра цхьамзанца шен топ. Ц1аьххьана лаьттах йог1аеллачура а яьлла, топ салтийчуьнан белшана т1ехула ираха кхоссаелира, тоьпан буьххьера баьлла хецабелла цхьамза, х1аваэхь хьаьвзина кхоссабелла Виситина т1ехула баьлла куц долчу эпсарна некха уьнах бог1абелира. Оцу хенахь, шина куьйга а лаьцна, Виситас эпсарна коьртана айбина тур вукхо дуьхьала лаьцна турна т1е кхийтира ницкъала. Эпсаран тур кагделла шина декъе декъаделира, буйнахь цхьа аьхк бен ца юьсуш. Виситийн терсмаймал тур дуккха а ч1ог1а хиллера, паччахьан пхьераша дашон варкъ доккхуш, кечдинчу эскархойн туьрал а. Йинчу чевно а, Виситас тоьхначу туьро а гора вахийтинчу, эпсарна шозлаг1а айбина тур х1аваэхь сецира. Гонаха ламанхошца тасалуш болу салтий, хилларг а гина, боьхна хьаьвзира. Шайн буйнара тоьпаш а эгаеш, Виситин т1е бирзира эпсаран салтий, цхьаберш цхьана гола охьа а лахлуш. Шайн эпсаран метта шайн кортош дара цара Виситийн туьрана буха кхийдош деригш. Къена салтий т1евеъна, аг1онца воьжна 1уьллучу эпсаран корта, шен кара а буьллуш, охьахиъна г1ийла велхан х1оьттира.
Висита-м ша а вацара оцу эпсарна кхин т1етохан дагахь. Цецваьлла айбиначохь дисинера цуьнан тур. Хиллачух кхетта, шен тур ц1ийх ц1андина батта диллира цо. Эпсарна хьалха охьалахвелира и ша а. Некхах бог1абелла цхьамза схьабаккхан т1е куьйг дехьира Виситас. Къеначу салтийчо кхуьнан куьйг д1ахиладира. Кхеташ дара: цхьамза схьабаккхича, чевнах ц1ий охьахьодура ду. Т1аккха эпсар х1етте а дукха вехар вацара!
- Хьан сийлалла, ма диталахь тхо кхоьссина, ч1аг1лолахь! – доьхура къеначу салтийчо куц долчу эпсаре.
- Т1аус! – халла элира эпсаро.
- Ахьа х1ун элира, хьомениг! Со ца кхета ахьа бохучух! – коьртаха куьйг хьоькхура къеначу салтийчо.
- Сан ц1е ю… Т1аус, сан бакъйолу ц1е ю… Со нохчо ву, - г1ийла элира кхин цкъа а Т1ауса.
- Т1аус, ахьа хьайн декхар а, дош а кхочуш ди! Хьо Далла хьалха а, нахана хьалха а ц1ена ву! Вай х1инца ц1а г1ур ду, Т1аус! Вайн ц1а, хьан бакъдолчу ц1а! – элира Виситас Т1аусан куьйг шен буйна а къовлуш..
- Ц1ено… ц1а! Дада! Нана! – 1ожалан, валаран тиларчу вахана кхойкхура Т1аус.
Жимчу беран санна, Т1аусан корта техкабора къеначу салтийчо, шен карахь г1ийлачу тийжарца. Иштта воккхачу стеган карахь дукха ца хьенлуш, саделира Т1аусан.
Виситас ма-аллара, Т1аус-м вара х1инца шен ц1а воьдуш, амма ламанхоша хьокхех динчу бармина т1ехь, бакъ нохчий санна т1етесина верта а долуш. Кхин а, Т1аус санна, майра а, яхь йолуш хилла къонахий а бара барманашкахь, шайн дийна бисинчу накъосташа, лаьмнаш долчу аг1ора говрашкахь д1ахьош.
Дийна бисинарш к1езиго-м бара, декъала хиллачу к1ентел а.
Т1аусан бармина т1аьхьа х1оьттина лаьмнашка д1авоьдуш къена салтий а вара, цуьнан юххерачех висинарг цхьа Т1аус бен кхин стаг а вацара.
Т1аьхьара тасадалерхь дийна бисина салтий Виситас д1абахийтира, хих дехьа а баьхна, Т1аусан т1аьххьара дехар кхочушдеш.
Барманаш т1ехь долчу говрашна, шайн накъосташна-дошлошна, т1аьхьах1иттина схьадог1ура Виситий, Зараъий. Виситина, шен хилларг санна яцахь а, цхьа нисъелла говра карийнера. Ткъа Зараъ-м шен майрачу доттаг1-говрана т1ехь йог1ура.
- Зараъ, суна т1аьхьарчу хенахь г1енаха ваша вог1у даима а… цо дехар до соьга…, - мотт тийсалуш ницкъа хуьлура Виситина.
- Суна а вог1у дада г1енаха кест-кестта! – шен денна сагатталуш а, Висита ала г1ертачух кхеташ а элира Зараъас.
Шега г1енаха дадас дина къамел дагадеъира Зараина, Виситига, шен дош кхочушде, цо, ша ала г1ертариг, аьллий а кхийтира Зараъ.
- Виса, - кхузахь, хьуьнаюккъехь цхьажимма г1уллакх дара сан. Хьо соьца вог1ий? – хаьттира йо1а.
- Вог1у! Х1ун г1уллакх ду хьан, хьуьнаюккъехь дан дисина? – Болатас г1енаха шена д1едожийна дехар х1окху халачу денна т1ехьататтарх воккхавеш, хаьттира Виситас.
- Схьавола суна т1аьхьа, ас парг1ата дуьйцур ду хьуна! – олуш, шен Сирдин хьуьнаюккъе хьовзийра Зараъас. Шен юьхьана новкъа долу гаьннаш д1аса а тоьттуш, йо1ана т1аьхьа йолаялийтира шен говра жимчу стага а.
Некъана дукха гена ца йоьдуш, йо1а шен говра сацийра, цунна т1аьхьа Виситас шениг а.
- Виса, воссахьа говранара, аса цхьа х1ума гойту хьуна! – олуш, ша говрана т1ера сихонца лаха яьлла, дехьарчу доккхачу диттана к1ела яхара йо1.
- Зараъ, хьо х1ун гайта йоллу? – алан жима стаг кхуьъуш а ца кхуьуш а, Зараъ к1елахьа лаьттачу доккхачу хьунан кхоран диттана дехьа цхьа «шах-ших» хезира х1окхуна.
- Ва, Дала дукха яхайойла хьо! Мел хаза а ю! Хьуна ма хила б1аьрг! – бохуш, Виситина гаьннашна т1ехьа ца гуш цхьаъ-м хьоьстура Зараъас.
Зараъийн белшана т1ехула хьаьжира Висита а, йо1ана хьалха кхоран к1ела.
- Эх1! – аьлла цецдеина висира Висита.
Зараъина гена йоццуш кхорана к1елхьара стохкалера г1аш «шах-ших!» деш д1аса а кегадеш, оцу бухахь дисина стохкалера маддела кхораш а лехьадеш шадолу мутт охьа а оьхийтуш, уьш дуъуш 1аш кхиъина йог1уш жима чана к1орни яра.
- М1а-а! М1а-а-а! – олуш, Зараъига маршалла а хаьттина, кхин д1а а шен кхораш дуъуш яра ча.
Ченан кхораш даъан карахдаларе хьаьжича, Сирдинан бергаша йина, чов йирзинера цуьнан. Зараъас динчу дарбанах дикка г1о хиллачух тера дара чана.
- Х1а, хьан 1одика йойла, сан диканиг! Маьрша лела хьо х1окху маьршачу хьуьнхахь! Кхин вай гур дац. Ларалуш хилалахь! Хьайн г1уллакх доцучу кхин ма г1ерталахь! – олуш чана 1одика а йина, Зараъ меллаша юханехьа елира.
Ча-м, цкъа хьалаиккхина, Зараъина т1аьхьа хьаьдира, т1аккха а кхораш дуьтийла ма дацара. Цундела, «М1а-а! М1а-а-а!» - олуш Зараъин 1одика а йина, ча шен кхорашна т1е юха яхара.
Шаьш юха а некъана т1е а девлла, шайн накъосташна т1аьхьадуьйлалуш дийцира Зараъас шен оцу къоначу чанца гергало муха тасаделла.
2005 шо.
Болатан Зараъ
© Copyright: Вахит Хаджимурадов, 2018
Свидетельство о публикации №218071600923
Свидетельство о публикации №218071600923
Рецензии