2. 2. Типы мировоззрения и миропонимания

2.2. Тыпы светапогляду і светаразумення.

Зараз разгледзім тыпы светапогляду і светаразумення,класіфікуючы іх па характары арганізацыі ў іх інфармацыйных модуляў, а не па тэматыцы зместу, якая выказвае своеасаблівасць культуры таварыстваў на дасягнутых імі стадыях Гістарычнага
развіцця і спецыфіку прафесіяналізму, і асаблівасці біяграфіі індывіда.
Можна ўявіць сабе светапогляд, у якім няма ўстойлівых у часе сувязяў яго кампанентаў адзін з адным, абумоўленых самімі ж кампанентамі светапогляду, а таксама — матрыцай магчымых станаў і пераходаў матэрыі з адных станаў у iншыя* (поле падзей - характарыстычная удакладненне) наяўныя сувязі носяць непрацяглы па часу характар, знікаюць і ўзнікаюць пад уздзеяннем змяненняў настрою індывіда і актыўнасці тых ці іншых працэсаў у яго псіхіцы, а таксама і пад уздзеяннем патокаў інфармацыі якiя ўваходзяць. Іншымі словамі светапогляд уяўляе сабой сход рознага роду прыватнасцяў, у сваёй большасці не звязаных адзін з адным. Калі шукаць метафару для характарыстыкі такога тыпу светапогляду, то найбольш падыходная метафара гэта-Калейдаскоп**.

* Аб матрыцы магчымых станаў і пераходаў матэрыі з адных станаў у іншыя гаворка пойдзе далей у параграфе 3.
** Калейдаскоп - Цацка.
Ўяўляе сабой трубу, на адным канцы якой размешчаны акуляр, у які глядзяць, а іншы канец зачынены матавым шклом. Да матавага шкла з яго ўнутранай боку прымыкае паражніна, у якой змешчаны рознакаляровыя шкельцы. Ўнутры трубы калейдаскопа, знаходзіцца некалькі пласцін (у большасці выпадкаў іх тры), якія прымыкаюць
адзін да аднаго бакамі. Яны ўтвараюць сабой прызму. Унутраная паверхня
прызмы - люстраная. Адна падстава прызмы ўпіраецца ў празрыстае шкло, якая аддзяляе паражніну са шкельцамі ад унутранай прасторы калейдаскопа. Супрацьлеглые падставы прызмы адкрыты для погляду праз акуляр. Пры кручэнні або турхани
трубы калейдаскопа шкельцы змешваюцца, утвараючы пры гэтым мудрагелістыя
ўзоры, а люстраные знутры прызма стварае ілюзію, што вы глядзіце на ўзорыстую бясконцую плоскасць. На www.youtube.com можна знайсці відэа, якія паказваюць ўзоры, што вырабляюцца ў калейдаскопах. Гэты тэкст тлумачэнняў праілюстраваны.

Альтэрнатыву калейдоскопiчнаму светапогляду ўяўляе сабой мазаічнае светапогляд. У ім існуюць ўстойлівыя па часу сувязі паміж яго кампанентамі, абумоўленыя
самімі ж кампанентамі, а галоўнае - матрыцай усiх магчымых станаў і пераходаў матэрыі з адных станаў у іншыя (поўнае поле падзей - характарыстычная удакладненне). Змены мазаічнага светапогляду адбываюцца ў выніку пачуццёва-разумовай дзейнасці індывіда і ўяўляюць сабой пашырэнне тэматычнага складу мазаікі і замену адных яе фрагментаў іншымі (больш дэталёвымі або альтэрнатыўнымі якiя па сваім характары тэматычна аднасталi раней), а таксама і змяненне сістэмы узаемасувязяў кампанент мазаікі адзін з адным.
Названыя тыпы светапогляду ўяўляюць сабой два крайніх выпадках. У чыстым выглядзе ў жыцці яны ў псіхіцы людзей наўрад ці існуюць. Рэальныя светапогляду адных людзей больш калейдоскопiчны, іншых-больш мазаічныя. Пры гэтым у калейдаскопе
могуць "круціцца" нейкія мазаікі, якія носяць прыватны характар (напрыклад, абумоўлены прафесійнай дзейнасцю). А ў цэлым мазаічная карціна жыцця ў псіхіцы іншых людзей можа ўтрымліваць нейкія прыватныя калейдаскопiчныя фрагменты, кампанентамі якіх таксама могуць быць нейкія яшчэ больш прыватныя мазаічны.
Таксама трэба разумець, што рэальныя калейдаскопы з мазаікамi, якім мы прыпадобілі тыпы светапогляду, носяць у жыцці двухмерных характар (г. зн. яны разгортваюцца на плоскасці або крывалінейнай паверхні), рэальнае жа светапогляд — многомерны: выпрацоўка тыпаў калейдаскопу і мазаіцы (і далей па тэксце сутварэнне светаразумення "кубік Рубіка") - усяго толькі метафары-аналогіі, якія дазваляюць абстрактна ўявіць і зразумець характар узаемасувязяў паміж кампанентамі светапогляду (а таксама і светаразумення).
Акрамя таго і мазаічныя ў сваёй аснове светапогляд розных людзей можа належыць да аднаго з двух падтыпаў. Кожны з падтыпаў мазаічнага светапогляду характарызуецца скіраванасцю нарошчвання агульнай колькасці сваіх кампанент у працэсе дэталізацыі і ўпарадкаванасцi развіцця структуры мазаікі. Варыянтаў два, і яны ўзаемавыключальны ў адносінах да адной і таго ж светапоглядна адрозненай часцы, як самай жывучай кампаненце светапогляднай сістэмы індывіда.
Мазаічнае светапогляд можа развівацца ў напрамку:
- альбо " ад агульнага да прыватнасцяў";
- альбо "ад прыватнасцяў да агульнага".
Пра асаблівасці ўтрымання кожнага з тыпаў мазаік мы пагаворым пазней (у главе 3) і тады* ж дадзiм ім назвы.

* Канкрэтнае слова так і не будзе названа, але ўсё зразумела без слоў. Мая прапанова для абазначэння вартаўніка і камертона найлепшага светапогляду ад агульнага да сумленнага - "Тыгр" . ЦыГР - Цвярозае і Гарманічнае Развіццё. Кастрычнік 2018. Зноска ад перакладчыка.

Адпаведна кампанентамі светапогляду індывіда як сістэмы, якая ўключае ў сябе некаторы набор элементаў, могуць быць мазаікі абодвух тыпаў адначасова, пры гэтым мазаікі як кампаненты светапогляднай сістэмы індывіда могуць збольшага перасякацца па сваім змесце, а збольшага могуць быць спецыялізаванымі, г.зн. ўключаць у сябе не супадаючыя адзін у адзiн па аспектам ўспрымання жыцця індывідам. Пры гэтым магчымыя канфлікты розных светапоглядаў-кампанент у межах
адной і той жа светапогляднай сістэмы ў псіхіцы індывіда.
Карацей кажучы:
Светапогляд індывіда можа быць большай часткай калейдаскопiчным альбо большай часткай мазаічным, а мазаікі ў складзе светапогляднай сістэмы асобы могуць належаць да аднаго з двух падтыпаў, характарызавальных скіраванасцю
іх развіцця: альбо ад "агульнага да прыватнасцяў", альбо «ад прыватнасцяў да агульнага".
Тут варта звярнуць увагу на тое, што працэс разумення на аснове абодвух тыпаў мазаік можа працякаць у абодвух накірунках: і "ад агульнага да прыватнасцяў", і "ад прыватнасцяў к агульнаму", але ў развіцці мазаік заўсёды дамінуе нейкая адна
накіраванасць, у якой змена напрамкі на супрацьлеглае можа быць толькі кароткачасовым эпізодам, абумоўленым неабходнасцю ўнясення якіх-то ўдакладненняў у структуру мазаікі і ліквідацыі ў ёй памылак*.
Паколькі светаразуменне ўяўляе сабой сукупнасць паняццяў і іх узаемасувязяў ў псіхіцы індывіда, а ўсякае паняцце гэта-адзінства вобразна-музычных уяўленняў і моўных канструкцый на аснове пэўнай ўзаемасувязі музычных вобразоў
разумення з моўнымі канструкцыямі ў псіхіцы індывіда, то ўсё сказанае вышэй аб класіфікацыі светапоглядаў ставіцца і да класіфікацыі светаразумення.
Асаблівасць, якая адрознівае структуру светаразумення ад структуры светапогляду, у тым, што светапогляд - аснова светаразумення і адначасова - яго складнік, з прычыны чаго сувязі паміж кампанентамі светаразумення носяць двухузроўневы характар: у светаразумення на ўзроўні светапогляду (г.зн. у мностве вобразна-музычных прадстаўленняў) існуе адна сістэма сувязяў, а на ўзроўні моўных канструкцый - другая сістэма сувязяў, абумоўленая слоўнікавым складам**, марфалогіяй, граматыкай і фанетыкай*** мовы, ялiя дапаўняюць сістэму сувязяў да
ўзроўня сапрўднага светапогляду. Пры гэтым моўны ўзровень сувязяў у светаразуменнi здольны быць асновай як для ўстанаўлення першапачаткова адсутных сувязяў на ўзроўні светапогляду, так і для выпраўлення памылак у светапоглядзе.

* Пры гэтым трэба мець на ўвазе, што ўхіленне ад памылак можа быць як рэальным, так і ілюзорным - у залежнасці ад канкрэтыкі якая ўносяцца у мазаіку зменаў.
** Характэрным для мовы наборам апорных сэнс каранёў слоў.
*** Гучаннем мовы.

Акрамя таго, адна з функцый мовы ў культуры грамадства складаецца у тым, што ён можа быць сродкам выяўлення памылак як ва ўласным светапоглядзе і светаразуменне індывіда, так і у светапоглядзе і ў светаразуменні іншых; а таксама — быць сродкам развіцця Светапогляду і Светаразумення ў аспекце пашырэння іх тэматыкі і дэталёвасці. Але гэтую функцыю мова можа выконваць толькі ў зносінах людзей - альбо непасрэдным, альбо праз тэксты. Чалавек - істота грамадскае, і людзі развіваюцца і ўдасканальваюцца ў зносінах адзін з адным, адным са сродкаў забеспячэння чаго з'яўляецца мова як аб'ектыўная дадзенасць і як культура карыстання мовай, уласцівая грамадству.
Сувязі паміж кампанентамі светапогляду і кампанентамі моў, якія ўтвараюць Светаразуменне, носяць шматлiкi характар з прычыны таго, што многія словы ў мовах валодаюць некалькімі слоўнікавымі значэннямі, а, акрамя таго, трапляючы ў пэўны кантэкст, словы і іншыя моўныя канструкцыі могуць набываць кантэкстуальна абумоўлены сэнс, які можа быць нават процілеглым слоўнікавым значэнням альбо
не супадаць ні з адным з іх. Тое ж тычыцца і сувязі рознага роду матэматычных і іншых абстракцый з кампанентамі Светапогляду.
Такога роду множныя сувязі паміж кампанентамі Светапогляду і моўнымі канструкцыямі павінны набываць адназначную пэўнасць у працэсе карыстання моўнымі
сродкамі, аднак асобасная моўная культура многіх людзей гэтаму патрабаванню не задавальняе ні тады, калі яны самі што-то кажуць або пішуць, ні тады, калі яны слухаюць іншых ці чытаюць чужыя тэксты. Таму любы тэкст ці гаворка для іх - у
большай ці меншай меры апавяданне "аб Глок куздре".
Галаваломка "кубік Рубіка"*, папулярная ў 1970-е —1980-е гг., з'яўляецца добрай аналогіяй, якая прадстаўляе бачна характар узаемасувязяў Светапогляду і Светаразумення. Адна грань "кубіка Рубіка" можна прыпадобніць светапогляду, процілеглы ёй грань - мове. Мяжы, перпендыкулярныя двух названым, можна прыпадобніць сувязях кампанент светапогляду з моўнымі канструкцыямі. Кубік у цэлым пры такім прадстаўленні з'яўляецца аналагам Светаразумення. Ясна, што неабходна правільна сабраць і "грань-светапогляд", і "грань-мова", і правільна ўсталяваць мяжы - сувязі кампаненты Светапогляду з канструкцыямі мовы. Толькі ў гэтым выпадку "кубік-светаразуменне" будзе собраны правiльнf, і на основе правільна сабраных Светапоглядаў у Светаразуменне можна будзе паспяхова вырашаць
розныя жыццёвыя задачы.

* «Кубік Рубіка» — цацка-галаваломка, вынайдзеная венграм Рубікам.
"Кубік Рубіка" разрэзаны паралельнымі да яго гранямі плоскасцямі так, што кожная грань складаецца з 9 квадрацікаў-сегментаў. Адпаведна паміж любымі двума процілеглымі гранямі "кубіка Рубіка " каб тры пласта "кубікаў" - сегментаў былi
утрая меншага памеру. Унутры "кубіка Рубіка", у яго цэнтры, змешчаны шарнір, з якім Злучаныя ўсе вонкавыя сегменты "кубіка Рубіка". Канструкцыя шарніра такая, што кожны вонкавы пласт "кубікаў" - сегментаў можа быць павернуты вакол свёй восі, перпендыкулярнай яго вонкавай грані, адносна двух іншых яму паралельных слаёў. У куба 6 граняў, адпаведна - тры ўзаемна перпендыкулярных восі, вакол якіх круцяцца пласты сегментаў "кубіка Рубіка".
Кубік пастаўляўся ў выглядзе, калі ўсе яго рухомыя сегменты знаходзяцца у такім становішчы, што кожная з яго граняў-аднакаляровая (кожная грань пафарбаваная ў свой колер). Калі повращать пласты ў розных напрамках і ў рознай паслядоўнасці, то аднакаляровай граняў губляць. Мэтай гульні з'яўлялася аднавіць аднакаляровыя ўсіх грань.
Ўладкоўваліся спаборніцтвы, пісаліся артыкулы аб алгарытмах зборкі "кубіка Рубіка", усе былі ахоплены энтузіязмам да такой ступені, што у адным заапарку "кубік Рубіка" паказалі гарыле. Потым яго пакруцілі і аддалі гарыле ў пестрогранном стане. Яна круціла яго хвілін пяць, беспаспяхова спрабуючы сабраць, але прыйшла ў крайняе раздражненне, запусціла ім у сцяну і ... пырснулі рознакаляровыя сегментiкi і цудамеханiзм, разляцеўшыся ў розныя бакі.
З прычыны спецыфікі слоўнікавага складу, марфалогіі, граматыкі і фанетыкі ў розных мовах адpiн і той жа Светапогляд не можа аднолькава выяўляцца ў розных мовах.
У адносінах да культуры чалавецтва ў цэлым, сказанае мае на ўвазе, што:
- аб'ектыўна існуе магчымасць пабудаваць некаторы найлепшае па сваёй функцыянальнасці Светапогляд;
-  гэты найлепшы па сваёй функцыянальнасці Светапогляд павінен адпавядаць нейкай мову, у якой найлепшый па сваёй функцыянальнасці светапогляд выяўляўсяб найбольш поўна і адэкватна.
Адказ на пытанне аб пераважнасці таго ці іншага варыянту Светапогляду і Светаразумення можа быць атрыманы толькі на аснове разгляду функцый светапогляду і светаразумення у псіхіцы індывіда.