Портылдымаш

                ПОРТЫЛДЫМАШ
                Ойлымаш

Икмыняр ий ончыч шоныдымын-вучыдымын Надя Светлован умыржо курылто. Ах, Надежда, Надюша!..
Вес вере пашам ышта ыле гын, тудым ынде шукертсекак ачалумым ешарен лумдат, каласат ыле, очыни. Но журналист паша тыгай вет: нылле ий эртымекат эре тугак, коло ияш гаяк – Люда ма Света, Слава але Сашак кодат. Надя денат тыгак лие.
Адакше тудым ты редакцийысе пашаен-влак ятыр жап паленыт. Паленыт институтым пытарен толмыж годсекак. Тудым, пелганде шинчан, эре шыргыжше чуриян, ялт туредаш шушо шыдан пасу сынанак шышталге упан, арама воштыр гай вичкыж да куэ гай вияш йытыра кап-кылан тунамсе весела удырым тыште тачат чучкыдын шарнат да, ушанем, умырышт мучко шарнен илаш туналыт.
Тунам, коло утла ий ончыч, Надям ты редакцийыште кугу ушан дене вашлийыч. Шонышт, почеламутым веле огыл, ойлымашымат школ парт кокла гычак удан огыл возен моштышо, институтым йошкар диплом дене пытарыше ты ушан удыр илен-толын редактор я алмаштышыже, але кучык жапыштак отдел вуйлатыше лийын шуэш. Но мом ыштет, манмыла, ушан лач ушан денак гына кодо. Адакше Надя шкежат вуйлатыше лияш тыршен огыл.
Чын, туналтыш жапыште тудо ятыр сай материалым возен, сылнымутан произведений-влакымат поче-поче калыклан полеклен. А вараже ала-мо лийын кайыш.  Ала, манмыла, пераже нушкеме, ала иктаж вес амаллан кора, но, мо-гынат, возымыжо, мом шылташ, кучымырак, журналист термин дене ойлаш гын, суррак сынан лекташ тунале. Уке-уке, возымыжо эре сур да кучымо лийын огыл, кокланже тугай чапле материалым савыктен кертын, кудыжым сур вуян, кугу чапым налше журналист-влакат коранен лудыныт, летучко годымат арня жапыште савыкталтше эн сай статья семын палемденыт.
Тыгайже годым, пырля пашам ыштыше йолташыже-влакын моктен ойлымышт годым, Надя ялт изи йочалак куанен. Тунам чурийжат йоршеш вес сыным налын, тушеч нойышо тусат ялтак йомын, а шинчаже тыгодым адакат латкандаш ияш удырын гай шыргыжын. Такше, чурий сынжым ончалын, тугакшат Надялан кумло - кумло кум ий деч утыжым от пу ыле. Шинча йырже, манаш лиеш, ик куптыр лодемат койын огыл. Лачак шыргыжалмыж годым гына палдырненыт. Да тунамжат нуно яндар, чевер чурийжылан мотор тусым веле пуэныт.
А шинчаже, паледа, могай ыле тудын пелганде тусан, кушко моторын кадыргалын шогышо шем шинчапунан, кугу шинчаже? Нимом шылтен моштытыдымо, уло чонжым путынек почын ончыктышо – вот могай! Чучкыдынак тушто илышлан, уло тунялан куаныме сыным ончыктышо кечыйол модын. Шуэн огыл Надюша поро да весела шинчаж денак редакцийысе чыла пашаен-влакын кумылыштым нолтал кертын, ойгыштымат мондыктен.
Но, мом ойлаш, кокланже тиде кугу, мотор шинчат вудыжген. Лач тыгайжым гына нигоат ужын огыл. Ик ен деч молыжо, ниго…
* * *
Саде айдеме, Станислав Сергеевич манына, тунам, Надян колымекыже, тулыжгышо гай лие. Шинча шке кабинетыштыже, а умбакыже мом ышташ, кузе лияш – огеш пале. Лачак кугу, лопка копан кидшым устембаке пыштенат, вуйжым шорынрак колтен, окнашке онча. Чынжым гын, окнашке огыл, окналашке. Йонгыдо кабинетыштыже кум кугу торза уло. Иктышкыже ончен шинча-шинчат, ончалтышыжым весышке кусара. Но уремыште шыже йурлан кора норышо порт-шамыч деч молыжым нимомат огеш уж. Чоныштыжо мо ышталтмымат умылен огеш керт. Тусшо дене путырак чот, пеш келгын шонышын коеш гынат, вуйышкыжо нимогай шонышат огеш пуро. Шинчылтеш шыпак, тып-тымык шинча. Чон коржмым шижмаш тунам але тудын деке шуын огыл ыле. Тыгайже поръеным варарак темдале…
-2-
Пурымашын нуным Надя дене ушымыжлан коло ий утлат эртен. Туналтыш жапыште, нимом шылташ, ордыж шинча деч йыштак вашлиймашыштым тудо тыглайлан, жап полшымо дене мондалтшашлан шотлен. Но уке, коеш, жап нуным ыш сене, ушен шогышо кылат ыш мондалт, ыш эрте. Вара семын шкежат, очыни, тидлан тунем шуо, кеч южгунамже, утларакшым шкеж деч кугурак тора-влак дене ик вере, я вес вере вашлиймашлаште лиймыж деч вара, чучкыдынак туге чучын, пуйто тудо ала-мо деч лудын. Тыгайже годым вигак шижалтын, тудын кумылжо путырак волышо лийын, сандене ала-молан опкелалтын, лудын, тыгеракат ойлен: «Палет, Надя, мый тый дечет ойырлышаш, тыйым кудалтышаш улам…» А кокланже, шуэн гынат, лийын, тудо путырак кере мутым «полеклашат» аптыранен огыл. Тыгай «мутланымаш» деч вара кок-кум арня денат Надялан вуйжымат ончыктен огыл, пуйто шкеж деч шке шылаш тыршен. Но… кеч-кузе точо, а чонлан от кушто. Станислав Сергеевич уло чонжо дене шижын: тиде самырык  удырамаш койдымо кандыра денак тудын шум-чонжым, кап-кылжым шкеж деке шупшын, ала-мо семын поснак сымыстарен моштен… Такшым, моштен мо, ала? Ала тудо шкеже… шонен луктын? Чон йодмо тиде мотор чуриян, лывырге, вичкыж кап-кылан удырамашым, йоратымашымат… Чылажымат. Вет калыкыште ойлат-ыс:  умыр кыдалне вашлиялтше йоратымаш, чон шижмаш, икте-весе деке кылдалтмаш - икымше йоратымаш дечат виянрак лиеш. Ала тиде чынак, ала арам огыл тыге ойлат?..
Тудо ешан, ватан, шочшан. Шукертсекак вуйлатыме пашате ыштен. Шке жапыштыже, институт деч вара, комсомол райкомышто пашам ышташ туналын. Умбакыже служебный манме тошкалтышет дене эре нолтын веле. Сандене Надя ден когыньыштын кокласе кыл нерген ик гана веле огыл семынже лудын, эсогыл шканже шке опкелен шоналтен. А вет чынак огыл мо, тыгайжым, конешне, ниголанат Юмо ынже пуро, лийын кертеш тугат: Надян иктаж-колан шижде каласен колтымо ик мутшо гычат мут шарла, манеш-манешыш чумырга. А вуйлатышылан, тыглай огыл, кугу вуйлатышылан, тиддеч лудыкшыжо - шагал мо уло. Надя дене келшаш туналмышт годсекак тудо эре ты шоныш дене илен, эре шенгек-ончык ончен: теве-теве туп шенгелныже мут лектеш. Тунам вара… шоналташат шучко: ешет, пашат-мочет… Эшеат кугурак вуйлатышылан ыштыше оньыкугызаже иктаж амалым муын, тюрьмашкат петырен шынден кертеш.
Эх, вуйлатыме паша-а… Мораль… Кодекс чести, манмет. Чыла тидлан корак огыл мо тудо Надям тойымо кечынат кугу кабинетыштыже ятыр жап иктура ончен, коктеланен шинчылте. А вара, ала шоналтен шуктыш, ала уке, ик татыште телефон трубкам налят, путырале. Молан? Тидым тудо, очыни, тачат каласен огеш керт. Векат, шкем аралаш тенемме койышыжо сеныш.
Турло погынымашлаште ойлен тунемме йукым шынден, ала-ко деч путырак пенгыдын йодо:
-Мо тыгай ышталтеш? Шукерте огыл гына вет ик журналистым тойышна, теве ынде тиде, Светлова!
Уке, тудо Надя але Надюша ыш ман. Калык ончылно, эсогыл эн лишыл палымыж дене кутырымыж годымат, Светловам ик ганат лумжо дене ойлен огыл. Эре фамилий дене веле. Кызытат тыгакак:
-Шукерте огыл гына, арня туналтыште мо, Светлован возымыжо газет ластык кугытын савыкталтын ыльыс? Кузе тыге трук? Азап! Сай ен-влакым йомдарена… Мыняр шагатлан тояш туналыт? – Мыняр шагатлан, кушан тояш туналмым моткоч сайын пален гынат, тидыжым лумын йодо. – Лиям! Товатат, лиям. Некрологым? Да-да, тек вуйлатыше-влак лум денат пуат…
Вара йоршеш вес йукын, Надян изи полеман пачерыштыже ойлымыж семынак шыман, тунамак моткоч ойганышын пелештыш:
-Каят. Сай ен-влак каят… Вашке мемнан корнынат тушкак шуйна…
Шып лие. Ик жап вес мучашыште ойлышо еным колышт шинчыш да чеверласыдеак телефон трубкам пыштыш.
-3-
* * *
… Теве ынде тудо чылт Надян капше воктене огыл гынат, колотка дечат тораштыжак огыл шога. Журналист удырамашым пытартыш корныш ужаташ толшо-влак кокла гыч шукынжо тудым сайын палат. Чурийже, тыш толаш лекмыж деч ончыч гына кабинетешак электробритве дене пондашым нужымыжлан кора, путырак яндарын, канышын коеш. Шинчаштыжат вудыжго пале уке. Лачак чоныштыжо гына… мо тушто ышталтеш? Уке, тидым нигоат палышаш, шижын шуктышаш огыл.
Надям веле нимо денат ондалаш огеш лий ыле. Кеч-кунамат Станислав Сергеевичын чонжылан йосо годым тудо иканаштак, чурийышкыже ик гана ончалынак, чылажымат мут деч поснак умылен моштен…
Воктенже шогышо изирак вуйлатыше-влаклан, шуктышаш пашаже ятыр улмылан вуйшиймыла пелештен, шугарла гыч моло-шамыч деч ондакрак каяш тарваныш. Шугар умбал ыресым шогалтыме деч ончычак. Колотка леведышым пыштымешкен эре Надян чурийышкыже, капше умбаке туткын-туткын ончен шогыш…
Шукын пытартыш мутым ойлышт. Редактор, воктекше миен, тудланат чеверласыме шомакым ойлаш темлыш, но тудо тореш лие, Светлова дене икмыняр гана веле мутланаш логалын, сандене тудым сайынжак омат пале, мане. Вара, колоткам волтымеке, моло-шамыч семынак, шугар вынемыш ший оксам кудалтыш, «кийыме верет пушкыдо лийже» манын, кум кормыж рокым. Вуйжым рузалтен ала Надя дене, ала иктаж-ко весе дене чеверласышат, тарваныш веле, ошкыльо.
Ала-ко почешыже ала-мом каласыш, ала-ко кучынежат ыле, газет редактор гын, поктен шуынак, шугарла деч вара Надя Светловам уштымашке ушнашат ужо, но тудо ик мутым лукдеак ошкыльо. Икымше гана нимом шиждыме, нимом колдымо, умылыдымо гай лие гынат, ошкылжо ыш алмашт. Уло вийым пыштен, молыгунамсылак куштылгын, писын ошкылаш тыршыш. 
Лачак машина деке шушаш лишан гына Станислав Сергеевич палынак окшаклаш тунале. Ынде идалык утла пурла йолжо коклан-коклан пенеш гынат, Надя деч моло ниго але марте тидын нерген пален огыл, эсогыл ватыжат.
Шофер пелен шинчын, шугарла велке, тояш толшо калык могырыш пытартыш гана ончалын, вигак умылаш лийдымын пелештыш:
-Тиде мыланем огыл. Мый тидым чытен ом керт. Мый…
Туналме мутшым кошартыдеак, трук шыпланыш. Очыни, утым каласен колтымыжым шиже…
* * *
Чонжым кабинетеш луштарыш. Тукылалте. Сейф гыч кочо лемым луктын, нимогай сий деч поснак почела-почела подыл колтыш. Тунгылгышыла лийын, ятыр-ятыр жап окнашке, ик тураш ончен шинчыш. Вара, кунамыште ик гана веле шупшеш гынат, кызыт, векат, тыгай жапше шуо, - устелысе улыл яшлык гыч луктын, сигаретым пижыктыш. Но шупшын ыш пытаре. Чымалтынак лекше шинчавуд, шургыж мучко йоген волен, тувырышкыжо, лушкыдемден сакалтыме галстукышкыжо чучалте. Тыгодымак турвыжат лыбе-лыбе лие да… шортынак колтыш. Шорто кочо поръен шинчавуд дене, но йукдымын. Тидын годым лачак шургыначкаже гына жапын-жапын оваргал-оваргал каен да нерже дене пеш чучкыдын кучык шулышым пургал луктеден. Кокланже вачыжат палынак чытырналт колтен да тунам уло капше пукен тупыш пызненак пызнен, а вуйжо дене кок тумбан устембакше утларак да утларак пугырнен. Тыгодым тора гыч тыге койын, пуйто тудо ала-могай ой дене келшышын, «тыге-тыге» манше гай, тутыш вуйжым сава, чытен кертде кумык руза.
Ко пала, ала Надялан тудын, Станислав Сергеевичын ты шинчавудшо верчынак уло удырамаш умыржымат пуаш жал огыл ыле? Ала тудо лач тидын верч гына илен? А чынак огыл мо, вет Надя, алмашеш нимом йоде, тудлан чыла-чыла, самырык жапшым,

-4-
капшым, ийготшым, икманаш, уло умыржымак пуэн. А шкеже ны марлан ыш лек, ны шочшан-кушшан ыш лий…
Шугарла гыч толмеке Станислав Сергеевич кабинетыштыже йуд йоткеак шинчыш гынат, пеш содор паша денат шкеж деке нигом ыш пурто, телефон йынгырланат ик ганат ыш вашеште. Лачак шке семынже, тып-тымыкше дене чон лушкымеш, унар пытымешак шорто. А вара ятыр-ятыр жап шинчам пыч ышташ тоштде гаяк пычкемыш уремыш ончен шинчыш.
Мом тудо тыге келгын шонен? Вуйыштыжо мо пордын? Уке, очыни, нимомат шонен кертын огыл. Тыгай годым ушыш нимат огеш пуро. Шкеже гына тунгылгышо гай лият…
* * *
Тиде кече деч вара Станислав Сергеевичын чурийжат палынак шупшылалте, вачыжат кечалтмыла кояш тунале, капшат шинчалан пернышынак лывыжгыш. Шонгеме. Ала-кузе трукышто шонгем кайыш. Ончычсо куштылго, чулым ошкылжо нерген ындежым ойлыманат огыл: пурла йолжо койынак окшакла.
Надян колымыжлан корак тудо тыге трук шонгеме мо? А ко лийын кугу вуйлатышын, Станислав Сергеевичын илышыштыже тыглай журналист удырамаш, газетын тыглай корреспондентше Надежда Светлова? Да ниго, очыни. Лачак тыглай палыме кокла гыч иктыже, кулешыж годым пурен лектын кайыме удырамаш веле дыр? Вес семын шотла гын, Надялан кеч иктаж-мо дене гынат, полшаш тырша ыле дыр? Кызытше мом шылташ, калтак, вет шумыштыжо тунам лач тиде удырамашлан гына ситыше вер йошынат лийын огыл. Кеч-мо гынат, шкеже лач тыге шонен. Санденак, векат, кокланже ала-молан лач тудын деке пашаж гыч сырыше толмеке, нимо укештак Надям шурдылынат налын. Шинчашкыжат тура онченак, коклан тыгеракат ойлен:
-Палет, тый мыйын илышытем нимомат от шого, тый мыланем нигоат отыл, эн пытартыш верыште гына улат, - вара илышыштыже ко могай верыште шогымым шотлаш туналын. – Эн ончыл верыште авам шога, вара эргым, удырем, оньыкугызам, ватем…
Умбакыже эсогыл пырысиге йоткеат шуын.
Кажне тыгай кере мутшо деч вара Надя чытырналт-чытырналт колтен, пыкше гына шинчавудшым кучен, логар анышкыжак комыля толын гынат, уло вийынак чытен. Ны шортын огыл, ны опкелалтын поктен колтенат сенен огыл. Мо вара тиде? Пурымаш? Тыгай йоратымаш мо?..
Чын, пытартыш ийлаште Станислав Сергеевич кере шомакшым Надялан каласен огыл, но йоратем манынжат, пеш шагал ойлен. А вот шекланаш, йот шинча деч шылаш кулмым чучкыдынак туен…
Надян капшым мланде-авалан пуымо деч вара тиде пенгыде поръен тужвал тусшо дене гына огыл, койыш-шоктышыжо, корго чонжо денат вашталте. Вашталте палынак. А тусшо, кап-кылже, ойлышым вет, трук шонгем кайыш. Тидыжын амалже, очыни, тыгай: рвезын кояш, шкем куштылгын кучаш таратыше вес удырамаш тылетла лийын огыл. Мом шылташ, лач Надян ончылно гына тудлан эреак самырыкын коймыжо шуын. Адакше шкеж деч ятыр ийлан самырык удырамашат тудым жапыштыже кумыланден моштен: куштылгын ошкыл колтымыжым, онжым рвезе агытанла кадырталын, вуйжым рын кучымыжым ужын, тидын нерген вигак ойлашат ормалген огыл. А могай поръенлан удырамашын моктеммутшо ок келше?
Теве ынде лач тиде удырамаш портылдымашын, курымешлан ты туня гыч каен, уке лийын. Ынде Надя, Надюша Светлова эрелан уке лийын…
* * *
Эх, а ыле вет жап, ыле, кунам тудо Надян изи полеман пачерыштыже шкенжым путынек монден, вачумбачше уло витле ийжымак огыл гынат, пелыжым кудалтен, ялт изи йочалак юарлен модын, ший онгыр йукын воштылын! Вес вере кушто эше тудо шкенжым тыге, нимо нерген шоныдымын, нимо верч азапланыдымын кучен кертын? Монгыштыжо
-5-
мо, але пашаште, калык коклаште? Уке, моло вере Станислав Сергеевич эре вуйлатыше, путырак ушан ен лийын кодын. Тыге тудлан кояш кулын…
А Надя дене, тудын монгыштыжо, изи пачерыштыже… Мом ойлаш, полем мучко эсогыл чылт чараматынат коштын кертын. Лачак кокланже шижде тошкал колтымылан кора кочыртатыше кувар она деч гына аптыранен…
Газет редакцийысе корреспондент ден кугу вуйлатышын коклаштышт, тынар ий жапыште, тудо, турлыжат лийын. Волышо кумылан толмыж годым южгунамже Станислав Сергеевич шижде-годде Надялан «коран!» манынат кычкырал кертын. Но тиде поро удырамаш нигунамат опкелалтын огыл, шкенжым эре тыматлын гына кучен. Тыгай годымжо Станислав Сергеевич Надям ватыж дене танастарен, лудын шоналтен:
-Ватемлан тыге кычкыралам ыле гын, ой!, мо лиеш ыле-е? Тудын дене йукым кугемдаш огеш лий… 
  А Надя, Надя чыла чытен. Ик жап гыч адак Станислав Сергеевичын онжо пелен пызнен. Тыгодымжо поръен тудын пеле почылтшо турвыжым нигузеат шупшалде чытен кертын огыл. Шупшал пытарен шуйжым, эре удырын гаяк тувырго онжым, йымыжа тупшым, мушкыржам, кылымдыжым…
Надян илымыж годым Станислав Сергеевичын шинчаштыжат эреак тулойып йулен, мом-гынат, у деч уым, калыклан пайдалым ыштымыже шуын. Молылан верч огыл, лач тиде удырамашлан корак гына пашажат койын воранен. Чылажат шолын, чыла шонышыжат шукталтын. Але вара Надя айдемылан чыла шонымыжым шукташ таратен шогышо иктаж секретым, юзым пален, ю виян лийын?..
* * *
Станислав Сергеевич кызытат вуйлатыме пашаштак. У президент толмо дене ындеже тудо министр рангыште коштеш. Ондаксылак калык дене вашлиеш, шкеж деч изирак вуйлатыше-влакым чучкыдынак поген, нунын деч ожсылак пенгыдын йодеш, учаша… Но корго чонжо, койыш-шоктышыжат, шижалтеш, ынде ондаксе огыл. Тудым путынек гаяк шулык авалтен.
Ты шулыкым ынде шкежат огеш шылте. Тырша гынат, очыни, калык шинча деч шылтен огеш керт ыле. Адакше шылташ амалжат уке. Вет нунын, Надя ден когыньыштын коклаште мо лийын – тидым нигоат огеш пале.
Тудо ынде учашымыже, я ойлымыжо годымак трук шыпланен кертеш. Икмагал шып шинча. Вара мутланыше але тудын дене паша нерген учашыше ен умбак тура ончалын, орыктаренак пелешта:
-А мо, лийын сена, чылажат лийын кертеш…
Тыгай жапыште ала угыч Надям шарналта? Ала шарналта нигон деч лудын-вожылде тудын деке пытартыш гана больницыш мийымыжым?..
Ах, Надежда, Надюша!.. Кулеш ыле мо лач тудо кечынже командировкыш тарванашет? Очыни, кулын. Адакше вет торашке огыл, лишыл озанлыкышке веле тарванен улмаш. Но, мом ыштет… Манмыла, кушан шунгалтшашет нерген ончылгочак палет гын, верешыже олымым веле огыл, мамыкым шарен ямдылет ыле.
Окса чудылыклан кора, лач тудо кечын редакцийын машинаже бензин деч посна шоген, сандене Надя корныш попутко дене лектын. Торашкат шуын огытыл, журналист удырамашын пассажир шотеш шинчыман автомашинаш вес кугу машина миен керылтын. Надя Светловам «Скорая помощь» вашкен гына больницыш нангаен гынат, тудо шукак чытен кертын огыл, шарнымашыш портылдеак, Станислав Сергеевичын тудын деке эмлымверыш мийымыжым палыдеак, колен… Айдеме шот дене вате илышым палыде, «ава» мутым колде, илыш дене чеверласен.
* * *
А Станислав Сергеевичым мый шукерте огыл ужым. Турло нергенат кутыркалышна. Ондаксым, палыме-влакым шарналтышна. Тыгодым ик жаплан тудын шинчаштыже тулойып чукталте, шкежат койынак ылыжале, но шукылан огыл. Вара трук
-6-
шулыкане. Шижым, тетла мутланаш кумылжо уке. Кызыт тудо ондаксе гай огыл, шке могыр калык, сайын палыме енже-влак денат шагал мутланыше лийын. Лач чеверласыме годым шуйдарен, слог денак пелештыш:
-Пор-тыл-ды-маш!..
-Мо портылдымашыже? – трукышто умылен шым сене.
-Чылажат портылдымаш!.. Теве тиде татшат!... – вара кугун шулалтен ешарыш. – А илыш… Илыш – кучедалмаш. Кокланже, эсогыл, шке чон-кунет денат…
Тыге пелештышат, адакат кугун шулалтен колтыш. Чучо, теве-теве кумылжо тодылалтеш, шинчаже вудыжга, шинчавуд дене темеш. Но, очыни, лач тидымак ончыкташ огыл манын, Станислав Сергеевич содор гына савырнен, чеверласыдеак, палынак окшаклен, ошкыл колтыш…
Тиде вашлиймаш деч вара иктым раш шижым: окына тудо. Окына!.. Уке, окына веле огыл, лач кызыт, чылажат портылдымашкак гына савырнымеке, уло шум-чонжо дене Надям йората, эртыше жапшым шарналтен, тудо пагытым уэш да уэш вуйжо йыр пордыктылын, иленак эрта, очыни. Шижалтеш, эртыше пагытым моткоч чот чамана…
Но молан вара шуэн огыл ме тыге вараш кодына? Вет, чынжымак, мо эртен да эрта - нимоат огеш портыл. Портылдымашак шол!
Эх, кокланже, кеч ик татлан шогалын, йырна ончалаш тунемшаш ыле! Уке шол, тидлан жапна уке: эре вашкена, вашкена… Ала-кушко дыр…
1993 ий.