2. 4. Функциональность мировоззрений и миропониман

2.4. Функцыянальнасць светапоглядаў і светаразумення розных тыпаў.

Хоць вядома «што» аналогія — не доказ", і гэта справядліва ў агульным выпадку, аднак аналаг розных з'яў у нейкіх аспектах, у якix выказваецца некаторsя агульнасцi для законаў прыроды, у многіх выпадках пацвярджаецца прынцыпам «практыка — крытэр ісціны». Акрамя таго, такога роду аналогіі дазваляюць бачна або абстрактна ўявіць тыя з'явы, якія не заўсёды атрымоўваецца ўспрымаць непасрэдна.
І гэта ўласцівасць аналогій дазваляе сфармаваць вобразныя ўяўленні пра шматлiкiя абстракцii, як аб з'явах, недаступных для непасрэднага ўспрымання.
Памятаючы пра гэта, адрозненне ў эфектыўнасці абодвух памянутых падтыпаў мазаічнага светапогляду, растлумачым iх ў форме аналогіі.
Уявім, што ў нашым распараджэнні апынуўся нейкі агрэгат і мы хочам даведацца, як ён уладкованы і зразумець мэты і прынцыпы яго працы. Узброіўшыся нейкім iнтраскопам(*), гаечнымі ключамі і адвёрткамі, паяльнікамі і іншым абсталяваннем, як паказвае гісторыя, людзі аказваюцца ў стане разабраць, зразумець прызначэнне і прынцыпы дзеяння нават баявых выбуховых прылад, канструкцыя якіх увасабляла ў сабе патрабаванне нездабывальнасці і  неразбіральнасці.

* Агульная назва прыбораў, прызначэнне якіх-паказаць ўнутраную структуру непразрыстых ў аптычным дыяпазоне прадметаў. Найбольш вядомы прыклад интраскопа-рэнтгенаўскія апараты, якія прымяняюцца ў медыцыне і тэхніцы.

А цяпер уявім, што той жа нейкі агрэгат паступіў да нас у выглядзе «канструктара без інструкцыі па зборцы і рэгуляванні», г.зн. у выглядзе камплекты дэталяў. І нават калі для яго зборкі аб'ектыўна неабходныя толькі гаечныя ключы і адвёрткі і няма патрэбы у зварцы і злепванні на аснове спецтэхналогій, то, чым больш дэталяў ўключае ў сябе канструкцыя гэтага агрэгата — тым больш шанцаў у нас, што з першай спробы нам яго сабраць правільна не атрымаецца і мы не зможам яго адрэгуляваць так, каб забяспечыць яго належную працаздольнасць.
Шырока вядомы анекдот пра палярніка, які разбіраў сваю стрэльбу, каб пачысціць, а хто-небудзь з сяброў у кучу дэталяў падкінуў лішні вінцік, пасля чаго палярнік ледзь не звар'яцеў, шматкроць разбіраючы і збіраючы стрэльбу, спрабуючы знайсці ў
яго канструкцыі месца гэтаму нібыта вынятаму ім пры разборцы шрубку - гэта яшчэ, палярнік ведаў, што збірае менавіта стрэльбу, канструкцыя якой яму добра вядомая, а не нешта іншае.
Гэтыя аналогіі ілюструюць тое акалічнасць, што:
- працэс развіцця светапогляда мазаікі ў напрамку "ад агульнага да прыватнасцяў" сам па сабе валодае больш высокай ступенню перашкодаўстойлівасці і беспамылковасці свайго развіцця, чым працэс зборкі мазаікі ў напрамку "ад прыватнасцяў да агульнага" што абумоўлена і агульнапрыроднымі заканамернасцямі, і пэўным суб'ектывізмам людзей;
- акрамя таго, працэс зборкі мазаікі ў напрамку "ад прыватнасцяў да агульнага - у сілу суб'ектыўных асаблівасцяў культуры думак індывіда - можа стаць бясконца
безвыніковым i досыць шкодным, калі асобасная культура мыслення індывіда
характарызуецца прымаўкай "за дрэвамі лесу не бачыць".
Гэтая прымаўка таксама старажытны аналаг, і па сваёй сутнасці яна мае на ўвазе неабходнасць развіцця мазаічнага светапогляду ў накіраванасці "ад агульнага да прыватнага", г.зн. у адносінах да рэальнага лесу - спачатку трэба ўбачыць лес, а толькі пасля гэтага мае сэнс займацца вывучэннем яго арганізацыі (структуры):
якія глебы, якія ў глебе мікраарганізмы, якія пароды дрэў, з якіх раслін складаецца падлесак і травяное покрыва, якая жыўнасць жыве ў гэтым лесе, у якіх прапорцыях ў ім прадстаўлены розныя віды флоры і фауны, і як склаліся харчовыя
ланцугі ў яго біяцэнозе і да т.п.*
Калі ж займацца толькі прыватнасцямі, не бачачы агульнага, якое аб'ядноўвае гэтыя прыватнасці, то ў іх багацці можна патануць, так і не завяршыўшы (хай нават памылковай у чымсьці) зборкі мазаікі, атрымаць калейдаскоп, які ад перапаўнення прыватнасцямі можа і заклінаваць (прымаўка "башню кліне", у якой пад
"вежай" - танкавай, маецца на ўвазе псіхіка, - пра гэта).
З прычыны таго, што працэс развіцця мазаікі ў напрамку "ад агульнага да прыватнасцяў" больш памехаўстойлівыя і больш абаронены ад памылак, то мазаічнае светапогляд, заснаванае на гэтым падтыпе мазаікі, уяўляецца больш функцыянальнай мадэллю Жыцця аб жыцц у псіхіцы індывіда, чым іншыя віды светапоглядаў.

* Калі пераходзіць да праблематыцы сацыялогіі, то калі вы хочаце зразумець гісторыю якога-небудзь перыяду якой-небудзь краіны, то Вы павінны ведаць перадгісторыю гэтага перыяду, праблематыку грамадскага развіцця у перыяд перадгісторыі і палітычныя намеры на будучыню, характэрныя для перадгісторыі і для самога разгляданага перыяду часу. Прычым усё гэта варта ведаць у кантэксце сусветнай гісторыі і ўзаемадзеяння чалавецтва ў розных рэгіёнах з біясферай планеты ў агульнапрыродных працэс.
Калі ж вывучаць толькі факталогію разгляданага перыяду, то можна пабудаваць канцэпцыю гісторыі ў ім, якая не адказвае гістарычнай рэальнасці, iз-за таго, што прычыны многіх падзей і намераў на будучыню будуць альбо адкінутыя, альбо памылкова вытлумачаны.
Падводзячы вынікі гэтым параграфам, можна зрабіць выснову, што ў адносінах да задачы шматварыянтнасцi мадэлявання плыні у тэмпе падзей, які апераджае іх рэальнs працяг Жыцця ў жыццi:
-I- найменш функцыянальным, з'яўляецца калейдаскапiчны светапогляд;
-II- мазаічнае светапогляд, разгорнуты ў накірунку «ад прыватнасцяў да агульнага", больш функцыянальна, чым калейдаскапiчнае, але па сваёй эфектыўнасці саступае мазаічнаму светапогляду, які развіваецца ў накіраванасці "ад агульнага
да прыватнасцяў",як з прычыны аб'ектыўных доказаў, так і з суб'ектыўнах наступстваў не выяўляных самастойна памылак;
-III- найбольш функцыянальным і эфектыўным, а таксама абароненым ад памех якi не забяспечвалi здольнасць індывіда да эфектыўнай самодіагностікі, з'яўляецца мазаічнае светапогляд, разгоруты ў напрамку "ад агульнага да прыватнасцяў".
І ведаючы аб адрозненнях трох названых вышэй тыпаў светапогляду і светаразумення, кожны індывід, калі падумае, то здольны усвядоміць, да якога з двух тыпаў Светапогляду і Светаразуменняў бліжэй яго ўласная псіхіка.
Сказанае тут пра эфектыўнасці розных тыпаў светапоглядаў таксама ставіцца і да светаразумення розных тыпаў.
Названыя асаблівасці светапоглядаў і светаразумення розных тыпаў кажуць аб тым, што правільная школьная адукацiя павінна садзейнічацьтаму, каб дзяцi ў іх творчых намаганнях фармавалiся ў мазаічны светапогляд, развіваты ў напрамку "ад агульнага да прыватнасцяў". Па гэтай жа прычыне, каб даць ўяўленне па сацыялогіі як аб сістэмнай цэласнасці, першая частка была прысвечана агульнаму агляду сацыялогіі, яе прадметнай вобласці, i яе галінам у узаемасувязях.

Частка 2 у рэдакцыі ад 02.04.2009 г.
Удакладнення і дадання:
22.07.2010 г., 17.11.2012 г.,
04.03.2013 г., 30.04.2013 г.
26.05.2015 г.
Пераклад ад 15.10.2018 г.