Г1алг1а хилар кхетам мустафа ганижев

    Г1АЛГ1А ХИЛАР КХЕТАМ  Мустафа Ганижев

   «ХАЛАРЧЕ – КЪАМАН СИНААЛА»               
      ( жай т1ар дакъилг)

    Х1аьта саги вахар шиндухьа хулаш,
цунах И. Канта амфиоболи,- ала хинад.
Из вахар хулаш цхьанена дикана, вок-
хана вона, цу хьаькъа шин йоазувнхо-
 ша дийцад :
Томас Манн: «Саг ва! Дуне хозал мер-
злуш вар хинна! Дег1а дег1адухь (ор-
ганич-ая плоть) даьнна, даьтта басара-
шца  къоагадаь е кхерах  хьадаьдоаца,
даь  дег1ах дийнаданнача е дег1ах  да-
ла д1алеча, саг вахара е валара чуло-
ацаме къайлена дола к1ай дуне».           .
   Артур Кестлер: «Сага дана да ший-
тайпар эг1ор – саг вешшехьа хиннар,
айпо кулгалдеш эмоциех, аналитиках
хула хадемогар (способ-ть), цун сакх-
етам агахинна (следствие) болаш мо,
толхадеш эволюци - хьаьна мазаех, из
ший чоалхоттам (система) болача, цу
кертера ма1ан нийсса даларца, саг кх-
ета валара».
     Цу шина йоазувнхочо яхар тохкаш
хилча, фуд царна сел эргадаьнна 1атк-
ъараш? Хьалхарчо,саги кхолламга до-
гдоахаш диккле (качество) гуш докх-
алдир саг хилара, башха г1адала, саги
сийлен а, динаг1 хилар долаш, т1ехьа
мах оттара, - эггара лакхаг1а гумани-
тарни хьашти-терко (интерес) т1айоа-
даш, саг хилар толам ба - ала сага.
    Иштта хозал сагагар гуш, цун дего
сердал луш дунен т1а, дина оаг1ув 1о
хозабе, мела ираз да цунгахьа б1убен-
на сага денар. Х1аьта шоллаг1чо, ний-
сса юхмаччахь дувц, сагах догдила,
ший лоцца къмаьл:
    Фу хиннад цун, ирчах оамалаш саги
го, адами дуне кегадалар гуш,  къахет-
ам  боацаш, сагах догдохилга йоацаш,
дуне 1аьрждана, хала бала  кхаьча  цу-
нга, саг вешшехьа ший везара – эгоце-
нтрист хинна, ший аьттув лохаш, лаь-
тта оахашволчун суртехь гуш «саг хи-
лар» эшача?
    Мела дайна ираз да-кха,- саг хьу-
лвалар,- оалача гуш дар. Фу хинадар,
села сийдовш са хилар, зама хувцал-
ал, цу шин йоазувнхай зама, нагахьа 
дукха ха мича хинаяр царна юкъе?
    Саги къайле шеко йоацаш, хеттар-
аш дайнад, даима духьал увтача хатт-
арашца. Из яхилга да философи гойта
«дика» е «во» белгалдаьнна гуш хули-
лга, саго даим царех лерх1амбеш, ди-
качох: безаман, тоаман, сийлен махб-
еш; иштта вочо, зулама, ирчалла вах-
ар д1атоадеш. Ирчал а къайла латташ,
дикал гучахьа хьовкхаш.
    Дуне кхъелчахьа в1алла дика дена-
дий  во  гучахьа е  къалаг1а  доацаш?
Денад оалаш хул, х1аьт моттигаш хи-
нна, гучахьа «во» деце а къайлаг1а из
цхьа к1ийле йолаш, хиннад во, эшша-
ча сага г1она гучадаргдолаш.
    Цу даькъа. эггара лакхаг1дола ди-
ка хулаш дино яхар  даьча оамалтаца
(нрав-тью) саго болхбеш, деррига ада-
маш диканг т1ахьехар деш, дунен т1а
бартбер фуд хьожача кхача г1ерта, из
кхыдар вахарах дицдана.
     Цунах хов мела цхьана ма1андакк-
ха (вывод) т1ера хул,- хьаькъале, без-
аме хилар, саг хилар ч1оаг1адеш. Са-
га кхоачам ба дунен т1а нийсса никъ
лахар, мела из гаьнабаьнна бодар,- аь-
нна шек а ца воалаш, юхвирзача кхы-
ча наькъа т1а вала везандаь.
     Бакъда шеко йолашмоттигаш ний-
ссало сага тувлавала мегаш болх бий,-
аьнна хеталуш, хьунаг1а д1ачу мелво-
да  унзара хеташ мо, наькъа тувлавал-
ар хеталуш, иштта хул саги вахара до-
ла бакъдар. Х1аьта а шеко йолаш ва-
хар харц хул, из да сага ца дезаш кач-
денар, цохо хул мадарра во.
     Цига харцона духьале еш новкъост
хул сага Воккха Даьла, цунах  тешаро 
сина торонаш дег1айоалаеш, из тешам
хула г1о долга а хайна. Дала нийссача
 уйланга кхоачавеш саг, сабарца ла ха-
ра халонаш. Цигар боаг1аш къахетам 
ваха а, вала а; саго ше дер Даьла духь
деш, къахьеге а, барт бой а.
    Х1аьта  саго хургдоацар а дувцара,
зулам доалаш, моттигаш хинай, юххе-
ра из саг ший хургдолчох воалаш. Са-
га эшар да сабарца къахьегар шийна
никъ баккха Далла дезаргдола оаг1ур-
ахьа ваха.
   Хьаькъал, тешар, сабар, безам – уж
да сага ваха-лела бола низа, Дуне дов-
заргахьа философис кхетам луш, саги
вахара мела духьаленаш хула, да (дац)
аьнна, махбеш  саги 1аламах,  истори
хьадар наькъа т1а. Саги дег1, цун вах-
ар цардухьа  хестадеш  хинад, х1аьта
«во» кхыча бахьан духьа, ирчалца го-
йташ.
    Даар фуд аьлча – ала доаг1а, х1а-
нза ха-зама нахах латташйола  йолая-
лар да «кхувча наха» т1ехькхе г1ерт-
аш, - киса торо хилац,- алар цадезаш,
езача моттиге, кисара Чек хьалэкхи-
йта духьа, хул х1ара саг дийна хила
хьожаш, дегабоалама. Цу чека т1а ца1
е кхоъ миллион ахча долаш, кхы д1а-
хо йола торо ший ма йий цуна.
     Бокъонца Аллах1а тешача саги-м
из торо хилацар; х1аьта ше маждигар
араваьлча торонца мара кхы уйла хил-
ац цуна, из шигар миллион, доацачан
дала хьожаш. Укхаза-м имамаш, муф-
тий  ба, хьат1абоаг1а  пайдан уйлаеш,
царех «комерчески моллаш» оалаш.
   Г1алг1ай з1амига къам да, кхы гет-
тар шийбоаца кхоачамах д1а-х1а хьо-
жаш, дерригача  дунено фу леладу хь-
ежаш д1адаьржа хул. Цуна з1амигал,
цунгар боаца кхоачам, динаца хилара
моттийта гойтара мара, иштта гу г1а-
лг1ай йола халарче (состояние).
    Цхьа дог-уйла (желание) хилар хул
к1ийле йолаш, х1аьта  бокъонца йола
сина торонаш  босбайна хулаш, хьаш-
таш (потребности) дукха хилара, х1а-
ра г1алг1ачо «са» къувлаш.
    Х1ара сега е къаман торонашта до-
азув теха, лаьттан ч1егалга т1а даха
хул, кхыча  д1абаха ца безаш е ца эш-
аш, д1атарбала хьожаш, заман торон-
ашта тара хулаш къайла е гучахь, г1а-
лг1айла довра  кхерар, къайла замано
яхар де хьожаш, шек воцар, нах хета-
чо г1алг1айла сагота а воацаш
      Цхьабола динен т1ехьбаьнна нах
тара хул, лелхадаь доаг1а, эра ж1алеш
мо метташ ара цадоахе а, тара  хулаш.
Маьхка хьабе болх ца хилара – х1анз-
х1анза,- яхаш цхьанега догдоахаш, са-
тохаш кхы баха моттиг ца хилара ха-
ло хьегаш дукхачар, наха шийгар торо   
яхьар кхераш.
    Иштт хилац 1аьдалца з1амаг1ал ле-
ладе ховчар торонаш, бакъда уж морг-
аш ба вахара к1ийле хинна бахараш а.
Цар 1аьдалца хилар, из цар аьттув бо-
лаш диканга сатувса, шоаш д1анийсс-
абалара, шерра г1а баха догдоахаш.
   Цу моча наха, из чкъарилг лаца  мо-
ттигаш хулаш. Уж д1алаьрхьача пхел-
аг1а  дакъа хургда хетара.
    Цу наха 1аьдал т1ехьлатташ хила-
ра, харц е бакъ а, шоашт корабаьча аь-
ттувнах агабокъо (закон) лораяр д1ад-
оадаь, шоашта  могар ду, дукха пайда-
бара гарга хила, рузкъа даккх хьожаш.
    Къеча нахъагар царна кхерам хил-
ац, царн кхераме дар хул шоаш мо бо-
лча нахах яхье хилар гучадаьлча, уж
тоабаш е кланаш хул, шоайла г1ерт-
аш. Из заман суртах къамаьл да духа-
га хьожаш хилча.