Къавалалца ца дайнар мустафа ганижев

                КЪАВАЛАЛЦА  ЦА  ДАЙНАР       Мустафа Ганижев
                (дувцар)
           Г1алг1ай Сибарег1ар ц1абаьхка пхийтег1а шу дар. Дукхача наха хьабе болх ца халара нах кхыча мехка баха ухар, массане «договор» оалар цунах. Х1аьта болх боацаш ц1аг1а бисачар шоай бохаме кулг а тохаш  1еш хулар халача хьале, яара, малара ладарал а йолаш.
            Юрта йисте бож д1алехкача гув бар; цу т1а баг1ар боккха х1уна кхор, наькъа новкъа бацар из. Солса беша е цун карта 1и дицар цо. Цига гуллора бокхий нах. Х1аьта цигар д1ахьажача гуш яр доахан в1ашаг1кхета бай баьнна босе, цул совг1а шинна урама т1ар ваьнна воаг1а саг гора цигар. Наха лоарх1аме моттиг хетар цунах, из кхор-к1ийле. Керда юрт 1ойиллачах1 наха накъа йолаш, къоаной гулуш, цар шоай пхьег1а лоаттайора цига.
            Къам маьхках даккхалца  дикачое, вочое мах оттабара юртарча наха шоай ва1ада, х1аьта нах Сибарег1ар ц1абаьхкачул т1ехьаг1а из кхор ше хиннар бар. мас- сане оалар цунах Солса кхор. Юрт йоккхаг1а хилар, укхаз дукха нах бахар хьалхаг1а
         Эхкий-юрта баьхараш, цар хьалха хиннар мессал кхы а дег1айоляьяр 1аьлий-юрт. Юрт йоаккха хиларца бож арабалар диъ 1улл доалар юрта. Х1аьта  а укхаза Солса-кхора юххе гуллуж хинна 1улл даим лаьттача тайпар ер юрт 1ойиллача наьха  дар. Дале а укхаз массо кураг1ар  нах нийссалора къамаьла е цхьа ва1ада гулбенна.
          Нах 1обигалехь хинна кагий нах тахан шоай дай мотте латташ бар. Оршот дийнахь уккхаз латташ ший ха ца йоаеш Ути Махьмад дос даккха хьунаг1а ваха кий- чавалар. Ди дар атта кхоале а йолаш, ц1ана фувнах садоаклуш…
          Юртар араваьлча, ший говр меллаша лехкаш, орха оагаеш хьу йолчахь  юхь йолаш шортта ураг1а водаш вар г1удалкх т1ехьа йолаш говра. Махьмад вар раьза, шийна Дала данначо, цо хоастам бора, доацачо са тохаш  оаз йцохийтар цо Даьла ц1и йоаккхаш. Хьунаг1а гаьна ваха везацар цун.
          То1аллла йиза ворда яьккха ваьлар Ути Махьмад. Ший болхах вашаш, ц1енгахьа вирзар къонах. Наькъашта к1оагаш доахкар вордаш даьха, юстар вала хала ху - лар, чархаш цхьан ларах нийссалуш хиндаь. Дог1 хилча хот хилара е хиш оттара  дукха ца отте а дохар уж хьуна наькъаш.
          Хала ший досворда араяьккха вала воалар  Ути Махьмад. Цо шийга оалар кха: «Даьла  къахетамах укха наькъах ваьнна воалар со!»  Юххера  цхьа  урхале йисаяр цунна; говра йохьяннаяр ди айданна хилара. Говра раьзайоацилга двьна-м холора. Дас оалар говро кхетадеш мо: «Ай, са дика хьайба, са дика Маштаг, ц1адига вайи!»
          Говро ц1ог  лестадора сиха мозашта, шийгара халонна а. Ухален хьаь т1а йоалаш а говро доккха са даьккхар вордагахьа юхахьажар, цу хана аьрдехьар чарх москага кхаччалца к1оагача хоттал яхар.
         «Г1арчч1» аьнна тата даьлар, чарх кагъелар хайра даьна. Мист ялача санна  бат узаялар. Ути Мхьмад б1арахьажжача висар: «Даьла йов хьа даь ц1и» - аьлар цо.
Ворда теха геме хьаяьстар, дос наькъа йистте досадеш. Х1аьта еха из хьалайаь го-врага  «но», аьнна нийссача соцар: чарх хьаяьккха  лакхе 1от1айилар. Г1удалкха со а 1отекхаргйоацаш бекъалг к1алабелла орхашца хьат1абихкар г1удалкх пхьарса.
         Говра юхь а лаьца шортта юртагахь вийрзар Ути Махьмад. К1аьд венавар, чам а байнабар, йист хилар далацар цунга. Итта чукхаьчар дог деха хинна миска. Т1аккха ший говра д1аяьстар, хий моладир, фуъ билла, из йиса сийна буц йилла, шортта  чулатта мужге санна ший сийг йолча чуваьлар из.
         Сесаг г1атта ший бе доалла  маькх хоадаеш хинна  урс 1одиллар б1арахье- жаш. Дегахь хеталора цунна: «Х1анз ший урс дехьа т1акхоссаяла езар ер г1арбаш».
Кхы х1ама дисадацар Махьмада т1ацакхоачаш.

                1
         - Х1анз, х1анз хьо ц1а ма кхоаче яхаш хиннай со. Ер кхарза дулх-коартол шала а данна, юха дох1даьд аз Мохье. Ма  нийсса  кхаьчар-кх хьо, - аьлар Маржана. Ц1ендаь йист хилар дацар, шийна х1ама ца хозаш мо.
        - Ва, Мухье, йисталар мичад хьа-м?
        - Фу де де ях 1а? Ма къордайир хьо! - Аьлар мара сесагага. Г1улакх в1ашехьдоацилга а хайна, ше к1орда ца яйта кхы а, сацар Маржан.
       -  Кулгаш дилитал укхаз, ламаз ха яхийта йиш яц. Со делкъа ламаз даь ваьлча юаргья аз яаа х1ама.
          Ути Махьмад араваьлча, уйла йир сесага: «вайи, фу даьд укхан, тахан ма чам байнаб, ма йист хилар дац укханга». Сац а тувш араяьлар из, цига сатийна яр, лаьтта д1а-юха хьийжа юха чуаьлар ц1еннана. Мар чуваьлача, из ийца сиха ц1ока т1а ваьнна ший ламаз даь, тасбехь яьккха 1охайра истол т1а. Кхы йистхилар доацаш, сиха бисмил а дийша х1ама йиар цо. Мара новкъа ца хила Маржан а йистхулаш яцар, ше йичахьа денна хувца ца еннача беса хувцалуш. Дего йоахар: «Сабар, сабар! Шайт1ан товра ма де».
          Ути Маьмад а кхетацар ший сесагах: «Ма тамаш я укхан мотт к1алт1а ца балар, -  х1анзалца хиннар еце яр ванаг1». Ше цунна халхетар де ваштехь ца далара, кхеташ вацар. Тахан ц1аьхха шин духьа чам байнабар цунна: цкъ 1уйрен Къурейш пьег1а т1а аьннар дага деха, х1аьта цо дийцача тайпар шийна хьунаг1а хиннар духьал далара. Укха  Ути Махьмад ц1 ца йоаккхаш аьннадале а, укхо кхета- дир 1уйренна Къурейш велаш дог кхордаде мо, х1аьта ше хоаставеш уж, ший къонгаш ше дика лелавира.
          - Цхьабола са вежари, ер дуне б1аргацагуш наха фу леладу ца хьожаш, дуне дита мужге хинна  д1а-х1а хьажа ца кхоабеш, букът1абаьнна, валар дага ца дохаш байна бала боахк. Ераш д1абоале а, акхар исташца къайла пух хьакха нах кораберг- ба акхана. Хьалла из п1елгаш доацар фу деш лел мотта акхан, сесаг ца йоалаеш ц1еннана йоацашехь.
          Цхьацца б1арга ейча къамаьл де хьогаш висац из к1ай даьри коч хиле. Из б1аргавайнача сага цунах фуннаг1а ала дагадохаргда шоана. Ше зикра юкъеволашехь а зератбуса на1арга б1арг болаш ц1ог1а дохийта яхаш дувц из мела вайначо. Къаьна ба аьнна зудах баьннараш, мичча бале а шоай дар доацаш 1еш бац. Хьунаг1е, аре, ман-гале юсаргья даьра, села чуийна баьхка, шоаш к1албита ца лийлача а. Шоана юсаргь-яц ,- аьнна хете а юсаргья!
         Ути Махьмада ше раьза воацилга д1а ца хайташ Къурейша, из тайпан воккха - г1а волчарех хилара 1ийра. Х1ама йиаь ваьлча, чай мала волавалар из.
         - Даьллахь, тахан ма чам боацаш ва хьо? - аьлар Маржан маьрага.
         - Ва, фу де йоал хьо сох? Чам хинна е чам ца хинна а. Со ва-кха из, укх шовзткъа ворх1 шера вовзар. Хьога талбаш етта чам ма бацар укхаз. Ираз долча наьха-м къонгаш парг1ата воаккхаш хулар, сам а сесаг а яц сайца хьунаг1а йига е чувоаг1аш  ни1 елла. Х1анза тоаргдий хьона сесаг? Со ва-кха шоана чулатта кхелла лай.
         Шо сона, иштта т1адаг1аш хьадоаг1а сона дайзача денз. Даьра хургдацар со къонах хинваларе-м. Кой, шоана Къурейш  сол пхиъ шу воаккхаг1а мара вац, дукха ха яц из, х1аьта къонгаш из ког 1о ца кхетийташ, аьла мо лелаву. Цо, тахан аьннар дар ер, сох дийцар, х1аьта а цо из дийцадар яхаш, со хьунаг1а вахар сел из теркал ца деш.
         Г1удалкх еха, наькъа т1а дос 1одосдаь чувеча ни1 елла йийзар, фуъ билла бийзар, хий молдаь говра юхе йиса буц  д1йилла чува вийзар. Хьо хьайна яг1аш я: яа х1ама кийчаяьяр аз , шелъяннаяр, йоахаяьй аз яхаш. Цхьа г1арбаш мо! Ванаг1а, хьа ши во1 лелаш ма вий, сона а боацаш е шоашта а боацаш. Хьо хьайна ц1аг1а 1олета яг1ар яхаш сона хьакхача х1ама дац къаванначул т1ехьах. Со вахача а, веча а е со цига велача а хьо-м х1анза хайча мо яг1аргья. Бакъ деце аз яхар? - аьлар Махьмада.
         - Иппали!  Укхо сога дувцар-ма сага ца хазар ма дий! Даьра хац сона-м, сога хьо фу алийта воал! - яхаш яг1ар Маржан шортта, лаьтта хьежаш.

                2
         - Фу ала дезаш яр хьо? Хьа ала х1ама-м дац , вайг1а нах белалга 1а ца оале. Хьай безам бар, алал даьлахь, х1аьта а тоалуча дац хьона ер. Дала, иштта со леларг волаш в1ашаг1кхийтта хинад вай. Къавеначул т1ехьаг1а тоде веча, ер тоалугдац. Цудухьа шортта хьо 1ай хьайна г1ойле еш хургья хьо, - аьлар Ути Махьмада.
        -  Ай, ма гаьна вала г1ерта хьо? - аьлар Маржана. Ше х1ама йиа ваьлча, сиха араваьлар ц1енда. Ма водда бухь билла Хосбот волча кхаьчар из.
        - Дадий ц1аг1а вий? - аьлар Ути Махьмада, ц1ен на1ара юххе лаьттача к1аьнкага.
        - Даьра ва-кха, хьавале хьачу, - чувийхар Хосбота.
        - Со-м сиха ва, ха яларе воаг1аргвар даьра, - аьлар укхо.  - Хосбот хьаял 1а сога хьахьайкха ворда чарх. Маьха ца1 тума чухьавала веза хьо. Хосбот маьрк1иш, аз г1улакх укх тайпар, юха дергда хьона, - аьлар Махьмада.
        - Дика да д1ахьо, пхи тумах я хьона из,- яхаш корта оагабир Хосбота. Чарх хьаийца  сихха кора араваьлар из бай ког боаккхаш.
        Говра д1аежа хьуна йисте кхаьча ший дос  т1адотта д1эттар Ути Махьмад. Дах- ча детта ваьнна, геме теха, - шортта г1удалкха т1а ха безам болаш цхьа ког пхьарса т1а хьалт1аоттабаь кхоачаш хьалъайвалалехь говро катеха унзаръяьнна шок тохаш мо д1аиккхар, михо бодабаь ба1а тарра. Махьмад, мискинг чувахар т1ера кий д1а - йоадаш цхьан кога п1елга лакхе чарх т1ехьайоалаш, ког а кагбеш. 1окхетара корта  човхабаь из кхы йист ца хулаш висар. Цига дукха ха ялалехьа т1акхаьча тайпах саго из ц1авихьар. Ц1аг1ар больници вига 1овужавир из.
         Ха д1аяхар кхаь беттага  кхачалца. Маржана бала т1абера,тхьовра хана хинна ха д1аяхар, цо ший  къонгишка хьара к1ира каьхат яздара , ц1адувла яхаш: «дуне гулдаь даргдац шо, шо моргачар  гулдаь даьнна, нана г1ойлеяь 1оховшабаьб шоана дай. Нах деци шо - нах ма белабе; маьхкаца дакъа деци шунна, ма1анах хилара дехке даьннад шо? Шоай даьга ца хьажара да бальнице 1овилав шуна. Х1анз со а лай шоай парг1ата д1алеларгда шо» - яхаш хадданза ший лоткъам ца хадийташ, къонгаш ц1абоалабир нанас. Кхалсага лайча лоам к1алт1а бала мегар.
          Ути Махьмад больницера ц1акхаьчача  дийнахьа «Волгаца» коа т1а баьлар цар ши во1: Хьасание, Хьусение. Къаьстта ч1оаг1а г1адйахаяр къонгий нана. цун де- гачухьа хьажача из хьалха чукхийтта хинна тхов нийссабанна, хозбанна д1аэттабар.
          Наха хоадандале а из Ути Махьмад вахар - из Къурейша къонгел т1ехьа ца биса тугаш цар шщоай да веза лелаве т1алаьцар, из шоашта, из шоашта караг1а доалилга  гучадаьлийтар. Маржана хьаькъалца дайна ираз коа чудоаг1аш. Къурейш а дийцар Ути Махьмад волча ше т1ехьаг1а веча: «Аллхьамдулилахи, хоастам  ба-кха Далла хьона хьай къонгаш нийссабаьча. Дагадоаг1ий, хьона аз цкъа дийцар, хьо дагавоалаш дар хьона из, са воша Махьмад. Наха юкъе аравоалаш сайх хьо хьакхий- тача бакъахьа хеташ, дегахьа хеталора сона, укхох воша хургвац уллуввала. Вай хана нах кхи ма бац вайи тайпан».
          Ха-зама д1аяхар аьнна хеталора, х1аьта дукха ха яцар  из Ути Махьмад, ший вахар-лелар хийца, дуненчур вахар воккача сага уйланца дусташ волаванна. Иштта,дикача тайпар хинна д1аэттар цун къавалар - къавалалца ца дайнар!