Цярновы вырай

 Гарадок у чашы гор як святочны пірог. Домікі з марцыпану, кветнікі  з цукатаў, пернікавыя плошчы, мярэгнавыя вежкі ратушы  і стромкі спічак касцёла Святой Агнешкі, нібы дэсертны ножык, уторкнуты ў сярэдзіну гэтага хараства. Гляджу на яго зверху ўніз  позіркам веліканкі, з вузкай сцяжынкі высока ў гарах, дзе я гуляю перад другім сняданкам. У гэты час тут бязлюдна – адно зрэдку шасне ў хмызняк напалоханы заяц, пырхне над ажынамі чародка птушак,  ды залунаюць між хвоямі прывіды лыжнікаў і табаганістаў, загінулых падчас зімовых вакацый. Тутэйшыя спадзістыя горы толькі знешне выглядаюць бяспечнымі,  а насамрэч тут поўна падступных цяснін і бяздонных прорваў, што завабілі ды загубілі  не аднаго аматара зімняга спорту. Часам на сцежцы я сустракаю турыстаў, яны заўсёды  ідуць ланцужком, нібы гусакі, смешныя ў сваіх кароценькіх штоніках, стракатых гетрах і кепачках у клетачку. Убачаць мяне – спыняцца, здзенуць кепкі ды грымнуць хорам:
– Дабрыдзень! Дабрыдзень, спадарыня Гёрліц! 
Паважна кіўну ім ў адказ і рушу далей, абапіраючыся на парасон. Турысты пра мяне ведаюць. Я – мясцовая  цікавостка. Гарадская славутасць накшталт старажытнай рымскай аркі на галоўнай плошчы, дзе, паводле легенд, легіянеры ў высокіх сандалях вешалі галовы кельцкіх мяцежнікаў, ці медны цмок ля ратушы, які штодня, роўна апоўдні, ляпае крыламі і вывяргае агонь,  ці статуя Святой Агнешкі ў аднайменным касцёле, выкананая з такім майстэрствам, што выглядае, як жывая, і непадрыхтаваны вандровец, уваходзячы ў храм, страшна бянтэжыцца, угледзеўшы ў бакавым алтарыку голую дзеўку з ускудлачанымі валасамі. Раз на год, у Дзень Усіх Святых, статуя Агнешкі сыходзіць з пастамента і ўкленчыўшы ля алтара, моліцца за грэшнікаў зямнога свету.  Кажуць, аднойчы малады свавольнік з тутэйшых захацеў пабачыць гэта на свае вочы. У ноч на першае лістапада ён схаваўся ў спавядальні і незаўважаны вартаўніком, застаўся сам-адзін у зачыненым касцёле. Там і знайшлі яго раніцой – ссівелага, як лунь, і састарэлага на сто гадоў. Ніхто не ведае, што ён бачыў у тую ноч, бо небарака страціў мову і ўжо нічога не мог расказаць.

Апоўдні я спускаюся з гор ды іду ў кавярню мадам Фрэзі. Яна бельгійка. Да вайны гарадок наш насялялі немцы, мадзьяры, палякі ды русіны, а потым кайзераўскія войскі перасеклі мяжу Бельгіі ў парушэнне ўсіх канвенцый. Помню, як на вакзале спыніўся цягнік, поўны бельгійскіх бежанцаў. Яны высыпалі на перон са сваімі валізкамі ды клункамі і разбрыліся па брукаваных вулачках хто куды. Мадам Фрэзі таксама прыехала на тым цягніку. Яна здымала пакойчык у шале каля горнага возера,  сумавала па радзіме і штодня праглядала  газеты, чакаючы навін аб капітуляцыі Германіі. Праз чатыры гады вайна скончылася, але дадому мадам Фрэзі не паехала, бо дому больш не існавала – падчас авіяналёту ў яго трапіў снарад і разнёс на кавалкі разам з бабуляй Марыяй, цёткай Тэрэзай і пляменніцай Луізай, якія акурат у той дзень сядзелі на верандзе і вязалі цёплыя шалікі для жаўнераў Заходняга фронту.

Цяпер мадам Фрэзі жыве ў доміку з фахверкам каля ратушы і трымае кавярню, дзе падаюць моцна завараную каву, булачкі з разынкамі ды найцудоўнейшы бельгійскі шакалад. Штодня я заходжу сюды пасля прагулкі ў гарах. Мадам Фрэзі вітае мяне з-за стойкі:
– Дабрыдзень, мадэмуазэль Гёрліц!
Маё прозвішча яна вымаўляе на французскі капыл, з націскам на апошнім складзе: “Гёрлі-і-іс!” Я заўжды замаўляю адно і тое ж: шклянку чыстай вады з горных крыніц, узбітыя вяршкі і кубак гарачага шакаладу з палачкай цынамону. Саджуся за свой улюбёны столік ля акна, чэрпаю срэбнай лыжачкай вяршкі ды шакалад , гляджу на мінакоў па-за шыбамі – і так да адвячорка. Часам зойдзе ў кавярню які-небудзь заезджы афіцэр, і я не стрымаюся, пацвялю яго трошкі. Махну ручкай: “Салдацік, а салдацік!”, заўсміхаюся, і быццам незнарок, прыўзніму прыпол спадніцы, паказваючы туфлік са спражкай ды карункавую панчоху. Збянтэжыцца афіцэр, пакліча афіцыянтку, паспешліва расплаціцца і выйдзе прэч. А мадам Фрэзі кінецца следам, возьме за закаўраш, пачне тлумачыць скорагаворкай: “Спадар афіцэр, не зважайце, гэта ж мадэмуазэль  Гёрлі-і-іс, гарадская вар’ятка, тутэйшая цікавостка, дзівакаватая, але  бяскрыўдная, кранулася розумам, калі Франак, жаніх яе, загінуў на франтах Вялікай Вайны. З тых часоў сядзіць яна ў кавярні, глядзіць у вакно ды ўсё чакае, чакае, а як убачыць чалавека ў ваеннай уніформе, то падхопіцца, узрадуецца, думае, гэта Франак яе вярнуўся…”

А я сяджу сабе ды пасміхаюся – лухта, лухта! Ведаю я, дзе мой Франак. Мабілізавалі яго ў дзевяцьсот чатырнаццатым, і больш я яго не бачыла. Жывым. Такім ён мне запоўніўся – маладым ды свежым, з пшанічнымі вусамі і вачамі колеру палявых званочкаў.  Як забіралі яго ў войска, цалаваў ён мяне на мастку па-над бурлівай  горнай рэчкай, ды, нібы ладанку, чапляў сабе на шыю медальён з маім партрэтам, абяцаючы: “Вярнуся да цябе, Анэтка,  жывым і здаровым, чакай да пятнаццатага!” Былі  мы з ім заручаныя, вяселле планавалася на пятнаццатае траўня пятнаццатага года – круглая дата выглядала прыгожа. Бацька мой, Вальдэмар Гёрліц, быў паважны, шанаваны ўсімі гандляр панчохамі, бацька Франака, спадар Язэп  Валовіц, гандляваў, адпаведна, пальчаткамі, і хаўрус нашых сямействаў быў наканаваны самімі  нябёсамі. Вайна ўсё паламала.

Размеркавалі майго Франака ў пяхотную дывізію ды адправілі на Ўсходні фронт. Там ваяваў ён з рускімі салдатамі, якія, як ведама, бароды не голяць, харчуюцца адной гарэлкай, з акопаў кідаюцца шапкамі, у бой ідуць з песняй, не выпускаючы з рук балалаек ды выпісваючы нагамі ліхія каленцы, а за імі рушаць вучоныя мядзведзі з кулямётамі на спінах і нясуць у кіпцюрастых лапах партрэты рускага цара з тонкімі вусікамі і сумнымі вачамі. Прынамсі, так іх малявалі ў мясцовай газеце, што выходзіла ў друк па суботах. Штораніцы роўна а восьмай, за паўгадзіны да ранішняй  імшы, я ішла ў касцёл Святой Агнешкі і малілася за свайго Франака. Ён быў не зломак, біўся, як тыгр, слаў  лісты з фронту: “Кахаю, сумую, чакаю сустрэчы”,  і я сумавала, любіла, чакала, і верыла – вернецца, прыйдзе,  закураны порахам ды авеяны славай.

Аднойчы шэрым,  золкім снежнем, за тыдзень да новага, пятнаццатага года, я затрымалася на дабрачынным балі, што ладзіўся ў гарадской ратушы і скончыўся далёка за поўнач. Я праспала і ўстала позна, не трапіла на імшу, і ў той жа дзень мой Франак загінуў. Камандзір аддаў загад: “У атаку!”,  хлопцы, узяўшы штыхі наперавес, пайшлі былі на ворага, і тут перад імі разарваўся артылерыйскі снарад. Іх падхапіла і панесла па-над полем гвалту, як кучу восеньскага лісця. Выбуховая хваля была такой магутнай сілы, што, пэўна, данесла бы наўпрост да Выраю, ды на шляху паўстала драцяная загарода і перапыніла іх палёт. Павіслі на калючках рукі, ступакі, кавалкі цел, адцятыя галовы, вантробы гірляндамі, гронкі трапятлівых сэрцаў ды медальён на ланцужку з маім партрэтам... Ведаеце саракушаў? Маленечкія птушкі з цікавымі павадкамі. Жывуць у калючым хмызняку накшталт цярноўніку, ловяць казурак, мышак ды рапух, наколваюць жывымі на калючкі, і ўся гэта драбяза вісіць, уздзетая на пікі, трапечучы і торгаючыся, пакуль не акалее. На шчасце, Франак ужо не жыў, калі яго прышпіліла да загароды.

Іх аддзерлі ад калючак, паскідвалі ў агульную яміну, засыпалі зямлёй і зверху ўторкнулі крыж, так-сяк збіты з дзвюх няроўных дошчачак. Спадар і спадарыня Валовіц атрымалі пахаронку, а я апранула жалобу і аж дасёння хаджу ва ўсім чорным. На свой удовін каптурык я чапляю кветку белай лілеі – знак цнатлівасці і цялеснай чысціні, бо наш з Франакам шлюб заключаны быў на нябёсах, а падзяліць шлюбнае ложа мы так і не паспелі.

Калі настае вечар, я падымаюся з-за століка і развітаўшыся з мадам Фрэзі,  сыходжу. Люблю гэту часіну – сонца хаваецца за грэбенем гор, неба цьмянее, з цяснін цягне холадам, і мінакі, нібы азяблыя, нахохленыя птушкі, хутчэй спяшаюцца дадому, дзе электрычнае святло, карункавыя гардзіны, накрухмаленыя абрусы, сталы, накрытыя для вячэры, крэслы-гушкалкі, цёплыя шалі, бярозавыя дровы ў каміне, кошка на каленях, старая кніга ў руках... Я даўно кінула чытаць раманы. Які ў іх сэнс, калі кніга майго жыцця прачытана і пастаўлена на дальнюю паліцу? Хаця, трэба прызнацца, на апошняй яе старонцы выявіўся нечаканы пастскрыптум.

 Я адпускаю пакаёўку, і застаўшыся адна ў пустым вялізным доме,  гашу ўсе свяцільні, саджуся ў фатэль каля акна – і чакаю, пакуль ён не пагрукае ў шыбу. Шчыра кажучы, я добра напалохалася, калі ён з’явіўся ў першы раз. Гэта было ў васямнаццатым, ці то ў дзевятнаццатым, вайна к таму часу ўжо скончылася, мой бацька сканаў ад інфлюэнцы, спадар і спадарыня Валовіц, якія не перажылі страты адзінага сына,  памерлі ад гора, а прыгажосць мая звяла ды зблякла. Быў позні вечар. Я пераапранулася ў начную сарочку і збіралася адыходзіць да сну, калі ўбачыла яго за акном спачывальні. Ён боўтаўся ў паветры, нібы прычэплены да драціны, у шынялі, партупеі і з вінтоўкай за спінай. Ад нечаканасці я загаласіла і хацела была  бегчы па паліцыянтаў, а ён заўсміхаўся і прамовіў ласкава: “Анэтка, галубка мая! Гэта ж я, твой Франак”. І сэрца маё ўзрадавалася, і душа заспявала, бо гэта сапраўды быў ён.  Я адчыніла акно і ўпусціла яго.

Франак  прыходзіць штовечар. Расхінуўшы акно, я ўскочваю на падаконнік, нібы дзяўчынка, ён прымае мяне ў абдымкі,  і мы ўдваіх ўзносімся да неба. Далёка ўнізе застаюцца чарапічныя дахі,  вежкі ратушы, спічакі касцёла Святой Агнешкі,  стужкі горных рэк, вяршыні, прыцярушаныя снегам –  а мы ляцім, ляцім, вышэй за аблокі, да бледнага Месяца, дзе ў далінах між срэбных грудоў цвітуць асфадэлі. Да рання мы гуляем у зорных лугавінах, а на досвітку, ледзь пеўнік праспявае, Франак  вяртае  мяне дадому. Узяўшы на рукі, як маладую ў дзень вяселля, ён заносіць мяне ў спачывальню, кладзе ў ложак, цалуе на развітанне і мовіўшы: “Бывай!”, знікае. Я ведаю, што ўвечары ён вернецца. Баўлю самотныя дні на горных сцежках і ў кавярні, ды чакаю прыцемкаў – спаткання з каханым. 

Мяне лічаць дзівачкай, вар’яткай, мясцовай цікавосткай, якую паказваюць дапытлівым турыстам. Няхай. Так нават лепш. Вар’ятаў тут пабойваюцца.  Не прыстаюць з пустымі гутаркамі. Не замінаюць слухаць таго, хто прамаўляе да мяне з таго свету. Франак, мой адзіны, муж мой. Калі-небудзь – ведаю, ужо хутка! – ты забярэш мяне ў свой Вырай назаўсёды. Так і павінна быць, бо шлюб наш быў наканаваны самімі нябёсамі.