Сабпи аьжал

                САБПИ АЬЖАЛ
                (Отрывок из романа Машар")

       Бейнава Бейдуллагь!
       Му гафарин учву гъавриъ ахъдик1ан, дустагьлар!?
       «Бейнавайиъ» кьюб мяна а! Чиб-чпиз къаршудар! Антонимар! Манишин – аьхълушин! Аьгъюб – аьгъдруб!
       Ав, ихь аьлимдиз аьгъдрубра айи.
       Ихь абйири к1ури шулу: «даршули к1ул’ин гьаз бисурава?» Ясана: «саб хилиъ кьюб хумурзаг мидисан»!

       Писатель – бик1рур! Аьлим – дибик1найиб аьгъю ап1рур!

       Ав, ихь бейнавайиз аьгъдрубра адайи. Фтиъ?! Ари гьаддиъ а гьа кьум!
       …
       Шагьвелед, Бейдуллагь, дустар ву. Дустар ву!
       Мушваъ жарабра а: фуж–шлин? Фуж–шлин вуш исихъ гъурхиган аьгъю шул белки!
       Бейдуллагь – Шагьдин, дарш Шагь – Бейдуллагьдин! Бей – Шагь! Шагь – Бей!

       Саб ражари писатели  аьлимдихьан, кялхъруси гьерхнийи:
       – Фицияв ч1ал, ч1аларихъ хъайир? Йиз ч1ал, уву ахтармиш ап1ури айва?
       – Узу, табасарандин президент, наан айир ву! К1елп1е писателари гъибик1уб, узу ахтармиш ап1ури дус, дарин?! Узуз гъубзрайиб: ичв ч1аппар кт1урччуб!
       – Алабхъишвахь кт1урччидива, ханухра! Жараб аьгъдрури, фук1а ктрури гьап1дивахъа? Учу «ккажакдариъра» хъиржвну хилар, уч1вдичва, аьлимарза к1урудар!
       – Хъа фици шуйк1ан учву! Дазабгну дицай!
       – Чара адар! Чара! Чара гъудубгури кьилахъди уьл гъип1ну к1ури шулу!
       …

       Шли аьгь ап1ур мицдар кялхъбар!
       Гьап1дивахъа, Шагьди к1уруганси, жараб удудубкьрайиган!
       Хъа ихь ч1алнан аьлим удудубкьрударстарикансир дар! Дурхнайиру! Киврайиру!

       Чан аьлимвалин кеспи кьабул дарди, дугъу, писательвализ, зиина ктуч1вурза к1ури, жандиан гьюлеркьан амк1ар адау. Чазра адмийирин ц1арнаъ дийигъуз! Ц1арнаъ уч1вуз ккун гъабхьну! Зиин али ц1арнаъ!

       Вушра касдин гъап1у жафйирна, адау амк1ар, дав гъюдуч1вундар!
       Гьяйифийк1ана!
       Чакан писатель гъахьундар пну!..
       Сац1ибсана к1убанвал дап1ну ккундийи!
       Узу хьайиш, ккизигуйзавуз!
       Гьадрарин канч1арихъна, кас, гъафнийи!
       Узу, дарин, Джамалунгмайин к1ак1ниинна гъитархьа, гьадму дагъ рябкърушварихьнакьана гъушнийиш!
       Канч1арихъ хъаш – худуяв! Гьай алдабхъуб, ктабхъуб, кбиргъуб – вари гьадина диргъури гъюру! К1ак1ар-к1улар алдахьрудару! Кьабар-канч1ар гъузрудару!

       Яв ад а вилаятариъ табасаран! Хъана ибшривучв!
«Дицир аьлим адар!»
«Думусир зигьимлу кас гъахьиб дар!»
«Ихь ч1ал, ач1ал ап1ури, марцц ап1ура!»

       Тярифнан гафар лайикь вуйирихьна му девриъ рукьури шулдар!

       Ад дад кади ицциб шулу! Ицци ниъ фуниъ абхъдар! Фуниъ абхъу ицциб удубч1вуру дарцциди! Дарццибди ап1уру асккан!

       – Уву фйир дик1урава, я Рашид? Фуж гьадрарин гъавриъ шулаяв?
       – Му гьякьяр му касдик кибшу хасиятнахъди аьлакьалу вуйидар вуйиз!
       – Яни увуз пуз ккунди авуз, Бейдуллагьдик гизаф тахсрар ка к1ури?
       – Узуз дици пуз ккудадарзуз! Ваъ! Узу гьамци к1ураза: Бейдуллагь-халуйиъра ич1игну тахсрар, ухьуъ гьарсариъси. Тахсрари адми пуч ап1уру! Адмийи адми, жвуву жвув пуч ап1руб дар.
       – Уву гьякь вува! Инсандиз гьаци улупураки, варибдин тахсир учв, инсан, вуйиганси! Гьаци дарсар кивра динари! Гьаци дарсар кивра гьюкмари! Гьаци дарсар кивра обществайи!
       – Хъа узуз гъи варидариз, Рашидлин дарс кивуз ккундузуз! Дарс, я динари, я гьюкмари, я обществайи тутруврубсиб! Бейдуллагь-халуйихъди гъабхьиб, мисалси хури!
       – Лиг, муулдуган, узухъди, аькьвлихъди гъуз! Узу увуз кюмек шлуси ккарагидиза!
       …

       Ккунди адар Гаджи-Курбановичдиз «ккажакдариъ» хилар, «урч1вуз»!
       Хъюгъру, жан жям’аьтар, аьлим, сифте ухьуси, шиърар дик1уз! Дик1уру, дик1уру, хъа гат1абхьуру!
       – Му йиз пише дар! Шулушра ккундарзуз! Шинирк1арин т1улар!
Гъидик1ну касди! Гъилигу Шагьвеледи дугъан дурарикк «курхьру»!
       – Аьлимвалин маш машнягъ гъимиди гъит, я ханухрааа! Аьйиб к1арчар алди гъюруб дааар! Иливну лизи к1ууул! Шаир шулану? Избербашдихъ таблик гъарзарик кайи Пушкиндин суратнан багхьантина, «Лениндин 100 йис» машарик бик1руганси, яв ччвур «Табасарандин президент» бик1идихьа! Аьгъю ибшри халкьдиз Пушкин уву вуйиб!

       Гьаддихъан аьлимди шиърар бик1уб дипру.
       Дипур пну хилин гагь убгуру! Дац1рабхди кдисуз шулдар! Думу гьамус хъюгъру биц1и-биц1и ихтилатар дик1уз.
       Ав удубкьуру! Ужудар ву! Гаф адар! Гъидик1ну касди!

       Гъидик1урин ад рабгъну ккунду! Гъарах му хъана писателарин аьхюр вуди гъуллугънаъ айи Шагьмардановдихьна: «Ма каъ «Литературайин Табасарандик»»!
Мурар гъурху Шагь мугъ’ин хъана аьлхъюру:
       – «Табасаранарин поэтдикан» фу дубхьнааа! Гьамус наана гьач1арккуравааа! Ягъалт1ан ягъалди т1ирхурайисивакиии! Мубарак ибшри писательвал, ханухрааа! Завуъ айи люкьяр мюгьтал мап1ааан! Завуъ ялгъузди гъузруву гьааа! Икариз гъабхьиб увузра дарибшриии! Табасаран машгьур писатель!

       Хуб ад гъап1у Шагьвеледди! Узузра ккунийда гьамциб ад!
 
       Му Шагьза к1урубди, тярифар дап1ну ккунир дарза к1урури, чан дустран фици адрар ап1ура! Гьалаяв маш!

       Тярифариин рази духьну ккуни Бейдуллагьдин к1ваз иццру гъап1у!
«Фуж рихшанд ап1урачва йипа! Йиз фу дудубгна гьаму «хъюнт1ичарик» ктикьуз! Дарап1арза му пишера! Адну тувру дад адар! Му хилари ап1ру ляхин дар!»

        Гъябгъюру сац1иб вахт, угрушв хъана ц1абхуру! Хярт1ахъишв!
Фикрари гъадагъуру, гъучи:
        «Гьа шиърар дик1уз шулдар, хъа гъидик1дарин илт1ит1ик1уз узуз гьап1на?! Хъюгъдихьа Омар Хаямдихъан!»
        Фу к1ухьа гьан?! Мидкан Шагьмардановдиз гъеебхьиш, гьап1уйк1ана чав!
        «Переводчик хьуз ккундайвуз? Гьамус жараринубдилантина ад гъадабгъуз!»

        Гьадагъай ичв гьадму Шагь! Гьаму удубкьурайи ляхнин улхьан йивну, касдин тямягь хътипуз мигъитанай!

        «Янакас, узу Шагьдихьна гьаз гъягъюру! Районарин газетар адарин узуз, йиз таржума гъап1у эсерар чап ап1уз! Узу ап1урайи му ляхникан Шагьмардановдиз ебхьуз гъитну ккундар! Даршиш «к1арчаригъян» йивуру!!!»
         …
        Гъивиш чав гъузур, Бейдуллагь-халу! Увура фтин дердер зигурадарна!
Жугьудрин ялхъванра кади ккунду жвувак!

        Думу Шагьвеледдин, уву гъавриъ адарва, чан гъванаъ ади ап1урайи т1улар ву! Учвт1ан зина фужк1а удудуч1ври дупну!
        Увуз аьгъяш, писателарза к1урудар, чпит1ан ккунидар дар.
        Нагагь шлик1а, чавт1ан ужуйи бик1уз хъюгъиш, думу за ап1бахъ шулдар, хъа – улуржбахъ ва гъидитбахъ!
        Шлиз ккун, чан ад, тмунуринди ккап1руган!?

        Ужуйи шиърар дик1уйва, гьаз дипунва? Улуржган!
        Ужуйи ихтилатар дик1уйва, гьаз дипунва? Улуржган!
        Гьамусра уву улуржуз мигъитан! Ившриян?

        Переводчиквал ап1уб, завукк т1ибхурайи люкь бисуб ву!
        Фици бисидива-хъа думу, дидихьна яв хил, ч1имир, ад рубкьдарш?!
        Низами, Навои, Хайям люкьяр вуш, люкьяриз рябкъруб жвувазра дябкъну ккунду!
        Аьгъяди ккунду дурари чпин эсерариъ фу т1ап1наш!
        Аьгъяди ккунду дурарин гьадму кьадар дерин аьгъювалар наънан гъадагънайидар вуш!
        Агъяди ккунду, фтилантина дурарин хлинццар завариккнакьан гъурукьнуш.
        Мицдар ляхнар, саб дупну ут1урччвну ап1ру ялхънар дар! Аьгъяди ккунду! Аьгъяди ккунду!! Аьгъяди ккунду!!!

        Му ва жара «люкьярихъ» хътрюгъю писатель, аьрабли ликриккан гъап1у ругариин илмидар! Мут1алибдилан ккебгъну, гьамшварихьантина Аьбдулмаджид Курбановра каъну, Элмирана, Гюлбика дишагьлийирииннакьан!
        Мурарин хиял гъабхьнушул, «люкьярихъ» хъахъиш, чпизра «люкьяр» к1ур дупну.
        Хъа учвуз, Семитарин ч1алар, гъиллигъар, хасиятар, дурурин айит1 дюнья аьгъянучвуз йипа, табасаранариз гьадму эсерар илт1ик1уз?
        Йипай гьеле, Омар Хайямди гьякьваликан к1уруган, фу фикриъ ади к1урайи гаф вуйи? Ясана Гянджавийи? Ясана Алишери?
        Пуз шулдарин? Даршлуган перевод ап1урча к1ури гьаз хъюгърачва, люкьярин дарши сирнар?
        Аннамиш ап1инай узу ихь аьлимдикан бик1урайиб.
        Узуз думу аьгъюр дайзуз. Китабарикан вуйзуз гьа, хъа чахъди таниш дайза.
        Дугъу илт1ик1ну гьадму ихь «люкьяр» табасаран ч1алназ! Гьадрарилан адра, гъазанжра гъазанмиш гъап1ну касди! Шагьмардановдин улур удуч1вури гъахьну дугъкан тярифнан гафар ерхьруган! Ва к1ури гъахьну:
        – Гьаз гъягъмучарси улар, яв ич1ариан удуч1вура, Шагь, Ханмагомедовди ведомостьдихъ гъул зигруган, чаз кап1найи гонорарихъ?
        – Даризкии! Вуйизкии думу узусии! Дицира дар гьа, думу йиз гъула жви вуйиз! Вуйиз гьа, баяяя! Илт1ик1ну касди! Чухсагъул чаз! Дидкан ухьузра ка, баяяя!

        Илт1ик1ну касди! Фикриъ трёхзначйин цифрйир ади, гъул зигуз! Улихь клеточний тетрадь хьади, гьисабар ап1уз! Ва гьисабаригъ – рубарйир «люкьярин» табасаран ч1алниинна духнайи дирчварин!

        Гьадрариинди переводчиквалин гъабхьну касдиз зурба тяжруба!

        Москвайиан гъюру т1алаб, илт1ибк1уз Гирами Китаб!
        Шлихьан шулу илт1ибк1уз? Шлихьан удубкьуру хъюгъюз?
        Вари миллетар духьна ликт1ин, багъриб багъридарихьна рубкьуз!
        Табасаранарин а фуж? Чпик кайи гьунарар упупуз!
        Варидарин гъабхьи т1уб, варит1ан адлуйиинна, «зурба айи тяжруба»!
        «Удубкьидар сарихьанра, – к1урайи аьлимари, шаирари, – «люкьяр» илт1ик1у Ханмягьямадовдихьанра!»

        Ярхибдиин жикъиб «хъиржвру хилар» ихь алим-шаир-писатель-переводчик Гъвандикк жвиву! Кьуттайин хтуларикан сари! Хут1ларин ерина квартира дурубкьнайи, меркездиъ миллетарин биц1и, академияйихьан ч1алнан илмарин!
        Саб арайилан, Гирами Китаб илт1ибк1ган, «Инжил» китаб удубч1вуру, дагъустандин вари халкьаринси, табасаранаринра.
        Абхъру ляхин худнаъ: адлу аьлимарна писателар ахьна илт1ик1бариъ! Ахьра «к1ажарра» жибариъ!

        К1ур пну, хъугъидарчва: «Инжил» табасаран ч1алнан, абхъни йиз хилиъра. Урхурза, мяна дибик1на, даршлуси ачухъ!
        Гьадму китабдик ктагъунза деетнайи гъалат1ар ва хътап1унза институтдиз Москвайиз.
        Душв’ан гъафну коммиссия, ахтармиш ап1уру илт1ик1у текстар, «дугъриданра, кадагънайи гъалат1ар, дишди кадагъна Аьзизовди» тасдикь гъап1ну гъуху ахтармиш’валари.
        Саб арйилан дих гъап1унзуз Махачкалайиз, институт языка и литературайиз, Гаджиевайиъ айи дараматариз.
        Гъушунза, ягъадаш касар!

        Уву мина гъярна! Алап1уру уз’ин саб зурба бягьсум! Гъахра ваъ, к1ар гъахьунзу!
        Фу гъабхьну? Гьаз?

        Хъа магьа гьаму: хъазухъди Москвайиан сар аьхюр. Дугъу чахъди гъач гъапну, сар зурба касдин кабинетдизди.
        Гъушунча.
        Гьамус, дидисну хилар, деънача му кабинетдин аьхюрин улихь.
Узуз му зурба кас фуж вуш аьгъдарзуз, я гьамусдиз гъяркъюркьан дарзуз.
        Узу хиял гъап1унза, мура москвайиан дуфнайи аьлим вушул дупну: лизи куш, унт1ланзина уччвуйи дуч1вубхнайи, мелз йивнайиси йицру! Галстук – мухриин али, биц1и медаль кайи кастмигъ! Юруш – гизаф заанишваригъянсиб! Улар, лигуб – мик1сиб, ярквраан к1ажар завариз адаъурайи! Шамалдик кайи гунт1арин к1ак1ар алдагъурайи!

        Сари гъач дупну, узу хъади гъафир, му кабинетдиан удуч1уру.
        Думу удуч1вубси, «лизи куш» устлихъан гъудужвуру, гъурдар ут1укьну чан улихь хьайи зурба устлиъ, тинаси деънайи узухьиндиси алахъну ихь ч1алниинди гьерхру:
        – Рашид Азизов к1урур увуна?
        – Узуза! – Фурслудиси жаваб тувза, жвуван ч1алниинди гьерхиганра, мугъу гьамус узуз чухсагъулин ужудар гафар пиди к1ури миж кади!
        – Увуу! Увууу, чабан, дагълариансина дуфну, шли ихтияр тувунвуз, узу гъибик1у китабдикан гъалат1ар ктагъуз!!! Узу фуж вуш аьгъяйвуз?!!!
        – Фуж ккушра ишри, гъалат1ар дап1ну ккундар! Мялимди кьюб дивру!
        Мици гъапиган му «мик1» «кулкиз» илт1ибк1уру ва гьарарра кадагъну завариз адауб мумкин ву му касдиз дуфнайи хъяли.
        – Узуу! Узуз гъябкью, узу – президент табасарана вуза!! К1ул алдруб!!!
        – Увуз ккуш вари дюньяйин президент йихь, хъа ап1ру ляхин дюзди дап1ну ккунду. Уву Гирами Китабдин мяна, чаъ айибси илт1ибк1надарва!
        – Узуз ужуйи аьгъязуз думу Марьям гьап1ру кьаппа вуш! Душваъ фук1ара дишуб адар! Дюзди бик1урайир узу вуза!
        – Дици вуш, Аьршарайири увуз, лайикь гъахьубси тувривуз, «табасарандин президент»! – дупну, кьаби аьлимдихъди гьюжатнаъ удруч1вди, Гаджи-Курбановичдин кабинетдиан удуч1вза.

        Дугъаз аьгъяйи чав гьап1райиш.
        Дугъаз аьгъяйи чав фу илт1ибк1урайиш, амма дугъан улариъ узуз гъябкъюбди, думу кас йисир дап1найи.

        Гирами Китабдиъ дибик1на: «Эгер шли Инсаниятдин Бализ къаршуди ч;уру гаф гъапиш, дугълан хил алдабгъиди, хъа шли Гирами Рюгьназ гъапиш, дугълан я гьамус, ясана гъюз имбу уьмриъ хил алдабгъидар». (Мат. 12 32).

        Мидканра хабар айи Байдуллагь-халуйиз, фицики дугъу мунуб Китабра илт1ибк1найи.
        Хабар а к1ури гьап1арва, эгер жвуву ап1урайи ляхин хъугъвал адарди ап1урайиган!
        Хабар а к1ури гьап1арва, ихь табасарандин диб, кьаб ччив вуйи Заанур, Иса Месигь, Гирами Рюгь, Марьям, Давуд, Сулейман, Ягь’я ва хъанадар фужар вуш, рихшанд ап1ури хъюгърайиган!
        Рихшандвалар ап1уз, мурар, чпиз ккуниб ап1урайи аьрабарин динар дар!

        Дугъридан, Заанурин дупнайи Гаф, гьич тамам дархьиди гъубзруб дар!

        Саб ваз гъябгъяйизра, хабар ут1убччву: табасарандин магьшур аьлим кечмиш гъахьну, к1ури.

        Вари халкь гъахьнушра му ляхниин мюгьтал, узу гъахьундарза! Гьаз гъапиш, аьгъязуз аьхир, Гирами Рюгьназ гиран ктап1уб, хил алдадабгъру ляхин вуйибф!

        Иблиси, Иса Месигьдин дада вуйи Марьямдиинна дибиснайи хъял, ихь адлу аьлим Бейдуллагьдин мелзналанмина улупнийи ва гьамцир гьунарлу кас, диди пуч гъп1нийи.

        Магьа, жямаьтар, гьамциб аьжал фици гъюруб вуш, гьамус учвуз аьгъю гъабхьунчвуз.
        Иблисин вазифа, йик1уб, пуч ап1уб, зулумна зегьер хуб ву!
Зарафатар зарафатар шул, хъа жвуван к1ван аьхювал иблисин хилиъ ивурин йигъ, йигъ хътуб шул!

        Му ихтилатназ ухьу «Сабпи аьжал» дупну ччвур тувунхьа. Гьаз «сабпиб» гъапиш, гьаз вуш аннамиш гъап1уншалчва.

        Мидиз улихьна, Шамиль Казиев «Кьюбпи аьжали» фици чахьна гъухнуш, гъибик1нийза. Думунуб «кьюбпиб» гьаз вуш, аьгъю ап1инай.
        Тму терефнаан лигуруш, ихь адлу шаир гъурхубнуб «шубубпиб» дубхьну ккундийи, фицики, гьадму ляхнар улукьу вахтназ лигуруш, гьаци шула.
        Ухьуз гьамус имихьуз «Шубубпи аьжалра». Шубубпи аьжал фици гъюруб вуш, хъарин ихтлатнаан аьгъю хьибдихьуз.
        «Шубубпи аьжалин» бацаригъ гъяхъюр, ухьуз ккуни гьамрарин, ккуни дуст вуйи.
        Дугъканра дибик1на китаб Ашурбековайи, «Сабпирикан» Загировди гъибик1ганси.