Къала

                КЪАЛА
                (Ихтилат)


Уьмриъ ухьу
Кюмек дарап1иш гьякьназ
Нягьякьвали
Гьякьнан йишвра бисуру.

       Шамил Казиевдин эпиграф «Руг ва рюкъ» поэмайиан минди дубхна к1ури гьиидардиси рябкъюраш, магьа гьамциб кьабул шулуш, ап1инай:

Гьякьваликан к1урудариз
кюмек ап1дарш,
нягьякьвали ап1иди «кюмек»
тарих ап1уз барбат1.

даршиш, гъушхьа, йивури  рижв йирфарилан, кт1урккури жаглугар! Барсик1айин булагъдихъансина, лигури бистнар йирккурайи Акъааризра, яраб наанди алдахъидик1ана узу?
       Узу, сабан фуж вуш, аьгъдарди дерккдизачву, иц удубч1врубси хахайиз!
       Жилгъа жяргъларилантина гъябгъюрайиз Угъулдихъан ккебгъуб.
       Ккуриди ву пну баладар, алахьиш, кьюб аьраба гьадауз шлуси ву! Артухъра гьаз ву-хъа – гьаваи жафйир! Урчуб, ут1урчуб, убкну барут абхьну т1убк1уб гъарз, гьаз ву саб хайир адарди дидкан нежбриз?
       Ап1ри рякъяр газгазарина ягьлари ариш-веришчйири заан табасарандиз!
       Узу дарза ич мушвариан уч1врубна–кьюракки, мерна–хъиф, гъюрна-ц1урц1ул – вари ужуб-харжиб хъибк1райир тувуз масу арандиз!
       Аьраба хьайир гъарахри хърицури илт1ик1ури кьулар-гъярарихъан! Гьяйван хьайир гъарахри жикъи жилгъйириъди уьлюлюбгъруси лик гъябхъну гъванаригъ.
       Хъа узу, узу фу ишри, пч1у жан, жандиин алдарди ккебкруб гъяц1лишв, гъяц1лишвкан кт1урккури пялкьюхьди жаглугар, дидихъди сабси, ккап1ри ханумдизси гъаравшли мик1ра мич1ли, гъягъидиза дарпиди рякъярна жилгъйир заансина узуз рякъюз ккунирихьна, лавлан шайиз.
       Дюз гъапиш, йиз рякъ Думурхьлантина Чвкъюригъинди (Сулант1ил), хъа Акъааррин хярт1хъантина Ц1ургариз хабар хьайиз Цалакинди кт1урччвруб вуйиз, ухди ихь абйиринси, жикъидиси.
       Хъа гъи, Хццуланмина гъюб алабхъунзуз Халгъарин Наврузбег к1уру гъучдиз кьюб дарс тувну тарихнан. (Тмигъариннур малла Наврузбег ваъ гьа, хъа, дугъахъна гъяйиз швнурна сарпи арха.)
       Дарсар гъапиган, аьлим хьуз ккунди азуз к1урайи балин т1алабра фици ликрикк ккивза к1ури, гъярайирин рякът1инишвра вуди ибшри дупну гюне-гюнйирикди, ханк1арайикк ккайи чрк1уларин машнаантина вуйиз гъягъюб алабхъуб.
       Дурар (Наврузбеган абйирин абйир), Шам’ан ву табасарандиз гьаъну дуфнайидар, чпин (персарин, аьрабарин) паччагьди, терг дап1ну гъузну имбу табасаранариз чпин дин-т1яаьт улупбан бадали.
       Узу дугъаз ктибтунза сац1иб ихь ва чпин абйирин тарихдикан, Дамаскдиъ, Кессарияйиъ, Ерусалимдиъ, Кафернагьумдиъ, гъардшар, фици гъардшарси яшамиш шули гъахьнуш ва, чапхунчйирихъ хъебехъну, арайиъ фици хъял ипнуш. Хъасан медо-персарин империя грекари бисбалан кьяляхъ, хъиригъну гъузу девлетйирин тереф уьбхру къушмари табасарандикан гьап1ри гъахьнуш.
       Хьазухь саб багъламара, яни цилдигъди хпири баклукра тувназухьна.
       …
– Шалам, Аьзиз! Наана гъярава сабдиканра вижна ктру саягъниинди?
– Шалам! Наана гъягъюза-хъа, Аваккум, саягъ вижнайиз дуфнайи кас! Дустагъдиз!
– Гьамусра деетундарнив гъардаш, кьяни вазари?
– Деетуруш, миннатар ап1уз ккунди азуз! Дугъан хяр-хут1ил ккилигури дийигъна йитимарси, эйсийин хил кубк1айиз!
– Даш-баш хьтарди бежегьет!..
– Хьазухь!
– Харук кайи чямяхийин баклук?
– Хъа узуз, йиз хизандиз, гьацибкьана ккубкьуз гъитри айин дурари? Учу ип1урайиб чру ч1ихир шт1ум сурслин хю кади!
– Арс, гъизил, мухан хю, ушвхърян гъит1ибшу гъидикь, к1ирхъин гъах, ясана саб чакъу гарк1ал, ханжал…  – дарш деетидаричв Байнамин дустагъдиан бит1ари!
…

                ***

       Му ихтилат бик1урайир ургурпи насил вуза Аьзизрин Ягь’яарин (Ляхлаарин).
       Касиб, ава (учу «аба» – ваъ, ич абйирин-абйириси «ава» к1урамича гъира), думу дустагъдиъ увура адаунва вахтар фукьан, мут1и даршлуган чпиз, чапхунчйири гъап1у тикмиш, ругариин табасарандин!

       Фу дустагъ, гьап1ру дустагъ? Ахтармиш дарап1ди гъибтурин узу му девриъ, ккудушу тарихаригъ ва рихаригъ гъулариан гъулариз гъяри табасарандин вари.

«Саб гъала а
Багъри юрднаъ умун,
«Ургур чвуччвун гъала»
Ччвур тувна дидиз.
Рякъюъ аза,
Чвлин йигъар вушра ламун,
Сабсан ражну лигуз
Кюгьне цалариз». (С. Кюребекова, «Струны судьбы», 248 –пи маш)
       …

       – Я риш, Я Ямисат Шамилин! Уву дахъна к1ур гъалайин улихь Хючнуарин гъюрдакк!
 
«Думу накь ву, к1уйи, жасус
Гъахьи алчагъ, фасикь шуран». (Ш. Казиев, «Тавхана» 47-пи маш.)

       Рейгьанатра к1ура увуз халкьди! Саб мяна адарди дарк1ур к1урудар чпин! Магьа яв чве Шамилиси, чи Сувайнатдира бик1ура увкан. Уву дугъаз аьрз дап1нава гьамци:

«Душмни талаф гъап1ну йиз чвйир,
Гъудубгну йиз умрин мяна». (С. Кюребекова, «Струны судьбы», 272 –пи маш.)

       Яв аьрзайин гъавриъ адрахъган думу риш, ич гъулан зиихъ хъайи дагъдиз гъапунва узуз ерхьри к1ури яв агьузар:

«Гиран мап1ан ккуни Кьаркьул,
Яв риш гъахьну уьзикъара.
Футнайи йиз адабгъну ул,
Увузкьан ебхь йиз к1ван гьарай». ((С. Кюребекова, «Струны судьбы», 272 –пи маш.))

       Дюз гъап1унва думу дагъдиз пуб! Яв чвйириз гъап1у аьзабар, хъасин, гьадму аьрабари ихь дагъдизра гъап1нийи инсафсузди гизаф.
       Дагъдиз аьгъяйи адахъруб табасарандиъ яв гъаври шлу кас.
       Дих гъап1унзуз, дагъди чахьна швуб сабан – ягъч1ур йисан. Гъяри гъяхьунза, дубшвайин хяр гъюри гъахьунза! Гъяри гъахьунза лижахъ, дап1ну мал-марчч тухъ гъюри гъахьунза! Дарап1ди ибак, гьаз каш дагъдик «зийнар» – ич1ар–гъумар, архар–рихар! К1ури гъахьну яв дердер ничхрари узуз! К1ури гъахьну алахьу нахшрари зурт1аригъ мяашсуз!
       Хъасин гьидипниз чарч уларихьан аьмлари динагьлийирин, дидкан хабар адрудариз ап1ру!
       Гьякь абгури гъидицунза вари дюнья вуйибси илмарин мяднариъ, инсанарин ниятариъ ва аькьюллу фагьмариъ хъиржвну хилар, пялкьярихьди кт1уккури «камарар» гъяц1лишв ккебкуз ужубкьан ккубкьуз гъидритдайи му девриъ.
       Магьа, жан чи, чи гъардшарин ургур, вари табасарандиз ачухъ ап1ураза яв дердна гъам гъи.
       Хъебехъай, думу гъабхьиб вуш фици.
       Жикъидиси.
       «Ургур чвуччвун гъала» к1ури гъахьну дидиз душваъ дурар талаф гъап1хъанмина. Думу думугандиз дустагъ вуди гъабхьну мют1югъ даршлу табасаранар духайин ирчру.
       Фтиз мют1югъ? Чапхунчйири арайиз гъабхну дин, чпиз ляхин дарап1ди ктабгъуз хайир. Ари гъаддиз гъаршу вуйидар талаф ап1ури гъахьну аьрабарин девлетлуйирин эскрари думу дустагъдиъ. Хючнаъ айи му дустагъдин агъзурна юкьудварждиланзина духьна йисар.
       Табасарандин игитар, аьрабарин дин кьабул дарап1рудар, дисайин духну итри гъахьну душваъ, ва мют1югъ даршлудар, дийихайин  ктиргъури гъахьну Рубасдизди нириз. Ари гьадму игитариинна маллйири гат1ахьуз гъатри гъахьну халкьдихьди к1ик1ларна гъванар, ишричву дупну нянайиз.
       Чан гъардшариз кюмекназ гъафи шурканра гьаци гъап1ну дурари инсафсуз. Ва динагьлийири чпин дин уьбхбан бадали, жараси ктагъну махъвар, биябур гъап1ну ихь чи, дустагъдикан «ктап1ну» «гъала» «ихь ватандиин алархьру душмнарихьан уьбхру макан»!
       Суалар арайиз гъюра: ургур касдихьан шулин къушмихъди зигуз?
       Душмнихьан уьбхру гъала гьациб ап1урин тикмиш?
       Душмандиз дилин дарш заан табасарандиз рякъ адайк1ан яраб му таблин, тму таблин тлин терефарихъанди – Тинт1анзина, Лижв’анзина, Туфланзина, Хюркканзина, Гъурхнаанзина гъягъюз?

«Фу бадали узу удуч1вний гъул’ан?
Гьаму вуйин йиз уьмрин метлеб заан?
Улдугуншул… Наан? Гъахьуншул гъафил…
Гоморрайиз, Содомдиз гъубшну йиз шил.
Фици рякъюк тахсир кипза, вуди йиз,
Йисар гьау, икрам ап1ури куч1лиз…
Булагъ гьархну, убхъурийза шид кьалу,
Душмнихъ хъайза, дуст гат1ахьну вафалу». (Ш. Казиев, «Тавхана» 552-553-пи машар)

       Магьа биц1иди гьамцибу халкьдихьан жиниди динарина гьюкмари уьбхюрайи гьякьвал…

«Фукьан гъи дубхьну арша кьан,
Ваъ, ваъ, аьгь ап1дарза куч1лар!
Тахсир кадру аьжуз шурлан
Узу илдирчарза гъванар». (Ш. Казиев, «Тавхана» 48-пи маш.)