Зелянее рунь

МІХАСЬ ЗІЗЮК




ЗЕЛЯНЕЕ РУНЬ



АПОВЕСЦІ І АПАВЯДАННІ





















ЗЕЛЯНЕЕ РУНЬ.
               
Аповесць

    Дарога, дарога, дарога… Колькі  дарог, колькі  шляхоў перад табою, колькі іх  трэба прайсці, каб пражыць сваё  жыццё. Прайсці  і не аступіцца, прайсці і не заблытацца. Бо кожная сцяжынка, нават, здавалася, самая непрыкметная,  можа да непазнавальнасці змяніць тваё жыццё. Змяніць так, што будзеш не скуголіць, а выць, мяцеліць зубамі коўдру ўначы, бо нічога назад не вярнуць. І ніяк не ўведаць, не ўчуць тым славутым шостым пачуццём,  па якой сцежцы табе рухацца, па якой кірававаць, каб пазбегнуць непажаданага.  Ёсць толькі адна дарога па якой нам ісці – тая, якую мы абралі. Ах, якая  страшная,  ты бываеш! Настолькі,  што іншым часам, не знайсці сну і заспакаення, ды не забыць  цябе, няўмольная валадарка лёсаў чалавечых. Ты круціш імі, як запалкамі, ламаеш хрыбты наймацнейшым, не даруеш памылак і пралікаў,  недасведчанасці і расхлябанасці. Для адных ты прамая і гладкая, спакойная і ціхая, кароткая  і  жаданая,  для другіх цёмная і жахлівая, злавесная і грукотная, падманная і апошняя…

1

    Яны ехалі з блакітнымі хмаркамі, вясёлым ветрыкам, шумлівымі бярозкамі. Ехалі проста пабавіць час на зялёна-квяцістым  беразе, бо даўно хацелася вырвацца з цёмна-шэрых камяніц і таўкатні  да свету і  цішыні.  Выбраліся ўтраіх: ён, Сняжана і Дзяніска. Дзяніску месяц таму мінула восем год. Ён абяцаў сыну, што абавязкова паедуць утрох,  з палаткай, каб ноч ды каля рэчкі.  Але адразу не атрымоўвалася, бо трэба было скончыць справы з новай кнігай. Цяпер жа выйшла ўсё найлепей: рэчка - цудоўная, бераг – пясочак залацісты, вада – малако, юшка – пуза лопне. Вечарам  доўга сядзелі ля вогнішча, пілі гарбату, глядзелі на зоркі, смяяліся і дурэлі. Дзяніска заснуў у яго на руках. Сняжана прытулілася да  пляча. Абняўшыся, ў лёгкай задуме яны сачылі,  як коцяцца зоркі з небасхіла, як трымцяць і знікаюць далёкія светлячкі, ды ўспыхваюць далёка за лесам палахлівыя зарніцы.  Плёхала ў рэчцы рыба, гучна, ўрозгалас, трашчалі аб нечым цвыркуны   ў траве, лагодненька калыхаліся верхавіны сосен. Алесь уявіў, як некалі, даўным-даўно,  прыкладна так жа, пасля смачнай вячэры,  сядзеў на беразе  першабытны чалавек. Думаў, што заўтра  будзе новы дзень і трэба будзе дбаць  аб тым, як  накарміць сям’ю, упаляваць якога-небудзь звера. Складанае было жыццё ў тых далёкіх продкаў, ім не пазайдросціш  А ў іх зараз  чароўная ноч. Бо ён адчувае сябе найшчаслівейшым чалавекам. У яго ёсць усё, аб чым толькі можна марыць: каханая  да болю жонка, найлепшы і найслаўнейшы сын. Што яшчэ жадаць чалавеку? Толькі таго, каб вось гэта цягнулася бясконца. Дзівосна ззялі  той ноччу  вочы ў Сняжаны,  як у першы вечар іх знаёмства. Ці ж можна забыць тую сустрэчу…
     Ён,  Алесь Сакоўскі, у той час  яшчэ   не пісаў  дэтэктывы і, наогул, не думаў аб гэтым. Блізкі сябар, Аляксей Бушміч, запрасіў яго на навагодняе свята. Сябру  нават прыйшлося ўгаворваць яго, бо Алесь не любіў розныя шумныя вечары, кампаніі і фуршэты.
-Пойдзем, хопіць  сядзець, як стары дзед. Табе ўжо дваццаць шэсць, а ты нават дзяўчыны  не маеш. Можа, хоць там, пазнаёмішся.
Як у ваду глядзеў тады Аляксей.
   Перад пачаткам вечара вядучы  раздаў усім прысутным па палове паштоўкі з напісаным на ёй імем казачнага героя: мужчынам – яго, жанчынам – яе:
- Кожны павінен знайсці сабе пару, каб атрымалася цэлая паштоўка.  Першыя  траім, хто гэта зробіць, абяцаю падарунак.
Яму трапілася паштоўка з імем П’еро. Алесь абвёў позіркам  упрыгожаную залу. І хто ж з прадстаўніц  слабага полу будзе Мальвінай? Можа, тая, што  з нейкай недарэчнай каронай на галаве? Не, хутчэй за ўсё, не яна. Ці тая, што падцяўшы вусны, круціць галавой па баках? Мабыць, не. А, можа, вунь тая, што стаіць каля  прыбранай ялінкі? Не, такую Мальвіну ён і не хацеў бы. Стоп. Каля акна асцярожна аглядаецца такая мілая дзяўчына, сціскае ў руках паштоўку. Сэрца трапятнулася, як уколатае нябачнай іголкай.  Алесь падышоў да яе, працягнуў сваю палову. Ён самы першы знайшоў сваю палавінку.  Яны   атрымалі  падарунак і адышліся ўбок. Перад ім маладая, трапяткая дзяўчына ў блакітнай сукенцы. І сапраўды, Мальвіна. Васільковыя вочы, як  дзве азярынкі, асвечаныя пушыстымі, доўгімі вейкамі. Сарамліва-нявінны позірк, каштанавыя валасы,  злёгку прыпухлыя вусны.  І яшчэ ўсмешка – як быццам, простая, звычайная, але ж як заныла тады сэрца.
- Сняжана.
Вось і ўсё, проста  Сняжана. Імя такое незвычайнае. А потым закруцілася: шампанскае, агні, спевы, танцулькі. А пасля  знікла і тое.  Яны  схаваліся  ў самым цёмным закутку, дзе свяціліся яе вочы, чароўныя, як ноч. Ён зразумеў, што прапаў, што каханне прыйшло раптам і назаўжды, што без Сняжаны  яму не жыць. Ён цалаваў гарачыя  губы, тыя чароўныя  вочы  да болю і апухласці вуснаў. Бо яе  немагчыма было пакінуць.  Разышліся амаль што пад раніцу.  А ўжо  праз некалькі гадзін, не помнячы сябе, ён  ляцеў да Сняжаны. І зноў салодкі боль, забыццё, тахканне сэрца, кругі ў вачах. Больш яны не расставаліся. Потым было шумнае і прыгожае  вяселле.  І ўжо пасля гэтага  ён, па прапанове Аляксея, напісаў свой першы дэтэктыў. Бо сябар ведаў, што Алесь  не першы год спрабуе пісаць і  нават крыху друкаваўся ў часопісах.  Першая ж кніга добра пайшла ў продажы і яму прапанавалі напісаць яшчэ. Так, з цягам часу, ён стаў сваім аўтарам у выдавецтве,  у яго з’явіліся  свае  чытачы, нейкія грошы. Алесь  змог прыдбаць невялікую, але ўтульную кватэру. Прайшоў час, шмат чаго змянілася і  толькі яго каханая  засталася той Сняжанай з дзівоснымі вачыма. Ды яшчэ мілы, любы Дзяніска,  малы, няўрымслівы шчабятун…
      Ён  расплюшчыў вочы: спаць  больш не хацелася, хоць уставаць яшчэ было ранавата. Недзе, як яму падалося, за лесам,  на лузе, зноў курлыкаў адзінокі журавель. Ноччу Алесь некалькі разоў прачынаўся  ад яго крыку. Невядома што там адбылося: ці то адбілася незнарок   ад бацькоў падросшае птушаня, ці яшчэ што здарылася – але у цемры тое курлыканне не сціхала, мабыць,  усю ноч. Крык  адзінокай птушкі прабудзіў у яго незразумелую трывогу,  ён дрэнна спаў. Вось і цяпер тое курлыканне  даносілася да ціхага зялёнага берага. Адагнаўшы ад сябе трывогу,  падняўся.  Пачатак  дня  абяцаў цудоўнае надвор’е, выдатны настрой, асалоду ад свежасці, цішыні  і шчодрага ранішняга святла.  Сняжана салодка спала, Дзяніска ціхенька пасвістваў маленькім носікам. Усміхнуўшыся, Алесь выбраўся з палаткі. Сонца толькі злёгку паднялося над прыціхлымі дрэвамі, прабіваючыся праз ацяжэлыя галінкі да роснай травы.  Прырода  паціху абуджалася, поўнячы  лес  шчабятаннем, посвістам, спевамі.  Касыя ранішнія промні гулліва ззялі і пераліваліся ў лілова-блакітных кропельках расы, натольваючы бераг хараством летняга ранку.  Лёгкая  пара падымалася  над травою, курылася  над лесам, закручвалася над рэчкай ды хавалася  з яе ў вёрткай, купчастай лазе.  Алесь  спусціў ногі з берага і заварожана сачыў за тым, як ў лёгкім  мроіве нараджаецца яшчэ адзін летні дзень. Яму было так лёгка, добра сядзець, паглыбіўшыся у сябе, што  не заўважыў, як падыйшла Сняжана. Яна села каля яго і абняла:
- Аб чым думаеш?
- Ды так, проста сяджу. Цішыня такая.  Як жа хораша тут. Ведаеш, аб  чым я мару зараз?
- Аб чым?
- Каб купіць дзе-небудзь, у самай глухой вёсцы,  хатку на беразе рэчкі. І жыць там, а не ў надакучлівым  гарадскім тлуме. Уяўляеш: кожную раніцу цябе сустракае вось такая цішыня. Толькі ты, я і наш малы.
- А чаму толькі адзін?
- Ды не, чаму адзін, - ён пяшчотна пацалаваў Сняжану, - у нас будзе шмат дзяцей.
- Але ж дзецям трэба вучыцца, хадзіць у школу, сябраваць з другімі дзецьмі.
- А мы пабудуем школу ў вёсцы і ты будзеш там  настаўніцай. Згодна?
- Я згодна, - засмяялася Сняжана.
Потым яны  выпілі каву, звараную на вогнішчы, з’елі учарашнюю юшку, накармілі Дзяніску, купаліся  і дурэлі. Шчасцю не было канца, бо, здавалася,  яно цяпер  толькі пачынаецца.
     Але трэба было вяртацца дамоў.  Алесь, складаючы рэчы ў машыну,  азірнуўся на шчаслівага сына, вясёлую  Сняжану  і зноў невядомая трывога  варухнулася ўнутры. Ды чаго хвалявацца, усё добра. Недаспаў, вось і лезе ў галаву непатрэбшчына. Алесь рашуча  зачыніў багажнік.  Машына паціху прасунулася па  глухой лясной дарозе, мінула гравейку і хутка яны выехалі на шашу. Ім хораша. Стомленыя, але задаволеныя, шчаслівыя і ад таго,  неразважлівыя. Ён круціў баранку, Дзяніска са Сняжанай ззаду аб нечым шапталіся  і смяяліся. Мільгацелі бярозкі, ляцела насустрач  барвовае сонца, размінаючыся, з гулам праносіліся  сустрэчныя аўтамашыны. Як хораша жыць!
-Тата, тата, глядзі, там кароўкі! Іх там шмат. А глядзі, там яшчэ і конік. Тата, ну паглядзі.
Услед за сынавым воклічам  Алесь  павярнуў  галаву убок: і сапраўды, пастухі на конях пераганяюць  статак  па пыльнай дарозе. Пастухі не спяшаюцца. Ззаду бяжыць  чорны кудлаты сабака. Размеранае вясковае жыццё. Алесь, усміхнуўшыся,  скоса зірнуў на сынаў твар і раптам  заўважыў, што Дзянісавы вочы  застылі, быццам убачылі нешта страшнае.
-Алесь! – страшна і працягла закрычала потым  Сняжана.
Ён зноў павярнуў  галаву на дарогу. Перад ім паўстаў трактар, як прывід, які вынырнуў з пекла. Не павінна яго тут быць ніяк. А ён з’явіўся насуперак усяму, выскачыў  з непрыкметнай лясной  дарогі. Тормаз не дапаможа на такой хуткасці і  на такой адлегласці. І Алесь з усёй моцы выкруціў  руля ўлева. З тых апошніх  імгненняў ён памятае толькі адчайны крык Сняжаны і спуджаны вокліч Дзяніскі, кулянне машыны і моцны удар...
    Пасля была цемра. Цемра, што знікла толькі праз тыдзень,  ў бальнічнай палаце, дзе ён прыйшоў да свядомасці. Страшна балела галава, рэбры.  А страшней за тое была невядомасць: дзе яны? Што з імі? Ён гаварыў ціхім шэптам.
-Ляжыце, вам нельга размаўляць, - строгая  маладая медсястра ў белым халаціку выцерла яму сухія вусны  вільготнай губкай.
Ён не можа не размаўляць. Ён павінен ведаць, што са Сняжанай і  Дзяніскам. Праз некалькі хвілін уляцеў Аляксей Бушміч:
-Алесь, дарагі мой  дружа, ты адыйшоў! Малайчына. Нават дактары не верылі. А я верыў, я казаў ім, што ты акрыяеш.
Ён асцярожна ўзяў Алеся за руку, правёў па твары, бы і сам не верыў яшчэ.  Твар  Аляксея шчыра свяціўся радасцю:
-Ты ляжы, ляжы. Я хутка вярнуся. Зараз доктар прыйдзе.
Яны прыйшлі з доктарам. У знямозе Алесь зноў шаптаў:
-Дзе Сняжана і Дзяніска?
Доктар нічога не адказаў, толькі глянуў на Аляксея. Аляксей, быццам не пачуўшы пытання, хутка загаварыў:
-Ты ляжы, ляжы. Табе нельга хвалявацца.
- Алёша, скажы, калі ласка, скажы, - шаптаў Алесь.
Аляксей, апусціў вочы і ціха сказаў:
-Мы нічога не маглі ўжо зрабіць. Даруй, Алесь.
Што зрабіць, для каго зрабіць? Ён адразу не зразумеў, што кажа Аляксей. Калі яны не ўстаюць пакуль, то нічога, не бяда. Грошы ў яго ёсць, будуць самыя лепшыя дактары. Даруй, Алесь.  Што гэта значыць? Не можа быць! Не можа быць! Яны павінны быць жывыя. Што ён кажа?
-Скажы, ты памыліўся, прызнайся?
Аляксей прамаўчаў. 
    Зямля страсянулася, неба абрынулася на Алеся. Пацямнела уваччу, бо прыйшоў канец свету. Цела не стала,  замест яго вырас боль, адзін суцэльны боль. Крычаць не хацелася, хацелася выць, як зацята і жудасна вые хударэбры  воўк  у месячную  лютаўскую ноч.  А ён толькі прастагнаў і зваліўся ў чорную бездань. Ён падаў доўга-доўга, каб не ўзняцца, бо назад  не хацеў. Толькі нешта ўсё ж спыніла  яго бясконцае падзенне, змяшаўшы боль, холад, цемру ў адзін тугі клубок. Клубок вярнуў  яго   да свядомасці праз двое сутак.
- Напалохаў ты мяне, - Аляксей  цяжка ўздыхнуў, - нельга так. Ты павінен жыць. Разумееш?
- Навошта?
- Ды хаця б дзеля іх. Яны гэтага хацелі б, бо  без цябе не будзе  іх, памяці аб іх. Толькі ты можаш зберагчы памяць. І ў цябе будуць новыя кнігі, новыя мэты. Жыццё не спыніш. Я хачу, каб ты гэта зразумеў.
- Так, не спыніш. Толькі ў мяне ўсё не так..
- Алесь, я ведаю цябе ўжо даўно і ведаю, што  ты моцны, ты здолееш перамагчы бяду. Тым больш, што няма  ў здарэнні тваёй віны.
- Алеша, як можна жыць без тых, хто быў для цебе сэнсам жыцця? Тым больш, што менавіта я вінаваты.
- Ды няма тваёй віны. Як ты не разумееш, я  быў  на месцы здарэння, усё бачыў.  П’янь тая, трактарыст,  выехаў табе на сустрэчную. Я абяцаю: ён атрымае па поўнай.
- Ды не ён, я вінаваты. Калі б я своечасова заўважыў яго, не было б  аварыі.
- Алесь, кінь. Ты не вінаваты. І  ты будзеш жыць. І я зраблю ўсё дзеля таго, - Алёша хітнуў галавой і устаў, як бы даючы зразумець, што размова скончана.
Хай сабе. Калі Алёша лічыць, што гэта так, няхай, хай робіць, што хоча. А ён не хоча жыць, ведаючы што іх няма і ніколі не будзе побач.
   У лякарні Алесь не жыў, а існаваў: механічна жаваў прынесеную ежу, моўчкі  прымаў лекі і працэдуры,  ціха і спакойна зносіў перавязкі. А калі пачаў уставаць, то амаль увесь час сядзеў у файе пад штучнай пальмай і з заплюшчанымі вачамі слухаў гукі ў доўгім калідоры, шарканне ног хворых людзей, размовы медсясцёр і санітарак, бразганне шпрыцоў у перавязачнай.  Цяжка яму было ноччу. Тады доўга не ішоў сон,  думкі аб Сняжане і Дзянісу свідравалі галаву, горача рабілася ў грудзях. Як бы і хацелася плакаць, але слёз не было, як не было і жалю да самога сябе. Ён не падыходзіў да акна, бо  не хацеў бачыць чужое  жыццё. Яго месца цяпер – каля сваёй сям’і.  Ён паступова затухаў, як затухае пакінуты касцёр. Усё спрыкла.
   
2

      Калі яму дазволілі ехаць дахаты,  за ім прыехаў  Алёша. Ён дапамог Алесю  данесці да машыны  нешматлікія асабістыя рэчы. Алесь  бязвольна плюхнуўся на сядзенне і, як бы нехаця,  выцер далонню запацелае шкло. Восень ужо паспела па-гаспадарску  абсталявацца ў гарадскім тлуме. Сярод паўабляцелых таполяў,  у шэрай аднастайнасці восеньскага пейзажу, выстраіліся бальнічныя будынкі, гурбамі чарнелася непрыбранае лісце каля дарожак, сумнай прахалодай  веяла ад пустых  бетонных лавак. Лёгкая асенняя імгла цярушыла над  жылымі  дамамі і скверамі. На аўтобусным прыпынку тоўпіліся  людзі ў плашчах і лёгкіх паліто, прыкрываючыся рознакаляровымі  парасонамі. Усё здавалася непатрэбным і нерэальным. Толькі мітусня  чародкі  шэрых вераб’ёў, што сабралася каля ўваходу, выбівалася з гэтага аднастайнага, як нежывога, малюнка.
   Алёша   накіраваў аўтамабіль на могілкі. Мінулі шырокія гаманлівыя  плошчы, шумлівыя  скрыжаванні вуліц, зніклі шматпавярхоўкі. Машына спынілася  каля  чорных кованых варот. Алесь адчыніў дзверы, вылез і спыніўся. Патыхнула церпкім кастрычніцкім халадком.  Матлянуўся, прабег хуткі сполах ветру, ускудлачыўшы  валасы,  зашамацеўшы верхавінай старога  клёна.  Па-над  бетоннымі плітамі закружылася ў восеньскім  карагодзе   жоўтае, меднае і яшчэ невядома якога колеру лісце.  Лёгкі вэлюм   самотнага туману чапляўся за чорныя дзіды металічнай агароджы, прасочваўся скрозь частакол  і цягнуўся ўглыб могілак.  Туды, куды падганяў вецер рваныя аблокамі сіваватага туману,  пайшлі і Аляксей з Алесем. Аднастайныя помнікі  ды  бетонныя крыжы чаргаваліся з безліччу штучных кветак.  Сябры  спыніліся ў дальнім кутку могілак. Дзве свежыя магілкі сіратліва стаіліся ў пачатку рада, застаўленыя  шматлікімі вянкамі, шамацеўшымі пад подыхам ветру. З пад вянкоў ледзь віднеліся таблічкі на крыжах.  Алесь  адвёў позірк і прысеў каля магіл. Вецер зноў  зашамацеў цёмна-зялёнымі вянкамі, пырснуўшы  аднекуль зверху  на яго некалькімі халоднымі  кроплямі. Гэтыя кроплі вывелі   з цяжкага здранцвення.  Вось ён і сустрэўся са сваёю сям’ёй. Успаміны затлумілі галаву, развярэдзілі сэрца. Ён ціха, амаль нячутна прастагнаў. Як жыць далей без Сняжаны і Дзяніса,  з хворай памяццю?  Жахліва ўсведамляць, што  ніколі не будзе так, як было.  Алесь  абхапіў  твар далонямі, бы саромеючыся, і ціхенька заплакаў. Ён проста плакаў, не ўсхліпваючы, слёзы ліліся скрозь пальцы, сцякалі па далонях і капалі на жоўта-буры пясочак. Так даўно ён не плакаў, мабыць, з далёкага дзяцінства. Слёзы спустошвалі  яго адчуванні, адначасова, як бы  змываючы і той цяжкі боль, што ціснуў увесь апошні час. Зрабілася трохі лягчэй, трохі вальней стала дыхаць.  Аляксей прысеў каля яго і асцярожна абняў за плечы:
- Паплач, дружа, паплач. Кажуць, што тады становіцца лягчэй.
Супакоіўшыся, Алесь выцер вочы і яшчэ раз паглядзеў на магілкі. Ён глядзеў на іх, нібы развітваючыся і не хочучы развітвацца. Усёй сваёй істотай адчуваў, што яны  ўсё роўна з ім, ён не можа  пакінуць  іх.
    Увайшоўшы ў пустую, аціхшую кватэру, Андрэй спыніўся ў парозе. А раптам уся гэта навала – сон, які прайшоў  і  там, у пакоі, яго чакаюць любая і сынок? Адказам яму была неверагодна гулкая цішыня і словы Аляксея:
- Давай, праходзь. Я там невялічкі стол накрыў. Памянём.Ты ж не быў на пахаванні. Не ведаю, ці патрэбна яно, але не намі заведзена…
Аляксей не дагаварыў. Усё, гэта не сон, яны не вярнуліся. Не аглядаючыся, Алесь механічна павесіў плашч, зняў чаравікі і прайшоў у кухню. На стале стаяла бутэлька гарэлкі, талеркі з  немудрагелістай  закускай, а  па сярэдзіне  – свечка і дзве маленькія фотакарткі.  Аляксей запаліў свечку, наліў гарэлкі ў чаркі. Полымя свечкі  затрапяталася, хістанулася ўбок і ледзьве не згасла. Яно скукожылася да самага маленькага памеру, але неўзабаве выправілася і зноў успыхнула. На гэты раз  роўным, без дрыготкасці, спакойным аранжавым полымем.
- Памянём, - Аляксей падняў чарку.
Алесь  моўчкі праглынуў і сеў. Пякучае цяпло разлілося ўнутры, не прынёсшы палёгкі. Выпілі яшчэ.  Пэўны  час  сядзелі моўчкі.
- Можа, я застануся ў цябе? – спытаў Алёша.
Алесь адмоўна хітнуў галавой.
- Ты падумай, Алесь. Удваіх  хоць крыху весялей.
- Не, я хачу пабыць адзін. Ды і цябе дома чакаюць.
 - Што там дома, - адмахнуўся сябар, - там усё разумеюць. Ты ўпэўнены, што хочаш застацца адзін?
- Так, Алёша, упэўнены. Не крыўдуй, але я хачу гэтага.
- Добра, тады я пакіну цябе. Калі што якое – тэлефануй у любы момант, я на сувязі. Зараз мяне забяруць, а  заўтра раніцай буду ў цябе.
Алесь не стаў праводзіць яго. Калі шчоўкнулі дзверы,  зноў наліў сабе гарэлкі. У галаве злёгку зашумела, разлілося прыемнае цяпло. Рукі міжволі пацягнуліся да здымкаў. Бясконца дарагія і любыя твары. Кожная рысачка такая знаёмая.Так, цяпер усё ў кватэры, кожная рэч будзе напамінкам аб іх. Алёша кажа, што трэба жыць далей, без іх, але як? Чым запоўніць тую страшэнна халодную і вялізную пустэчу, што ўтварылася ў яго цяперашнім жыцці. Чым яму займацца?
   Алесь  нават не заўважыў, што ў сваіх цяжкіх роздумах скамечыў здымкі. Аж падскочыў:  што ж ён  нарабіў.  Хуткімі трапяткімі рухамі  стаў распраўляць  іх,  гладзіць, цалаваць  здымкі. Мае родныя, харошыя, выбачце мне. Краёчак аднаго са здымкаў добра такі скамечыўся і амаль адарваўся. У тым кутку было сонца. Няма сонца. Два сонейкі згаслі ў ягоным жыцці назаўсёды.  Ён прастагнаў, сціснуўшы зубы. Не, нельга стрымліваць такі боль. Гарэлка палілася сама. Здаецца,  паплыла столь, шафа, ложак. Трэба ў ложак, трэба. Смяротная стомленасць навалілася на яго, цяжкімі зрабіліся рукі і ногі, вейкі. Спаць…
    Яны дурэюць у вялізным прыгожым асеннім парку. Вецер злёгку   пагойдвае высокія  дрэвы, шапоча лістота пад нагамі. Нікога няма, толькі яны адны.  Сняжана з Дзяніскам уцякаюць ад яго, а ён даганяе. Яны бесклапотна смяюцца, бягуць, а ён, задыханы, не можа іх дагнаць. Пачакайце ж, хоць хвіліначку. Не, бягуць, смяюцца.
- Ну, што ж ты, тата, даганяй, - крычыць Дзяніска.
Ён і рад бы, ды не можа ўгнацца за імі. А яны ўсё далей і далей. Яму  ўжо і паветра не хапае. Дзяніска абарачваецца, яго твар цямнее, бы  нечага баіцца.
- Алесь! – чуецца жахлівы крык Сняжаны.
Ён падхапіўся  увесь мокры, спатнелы. Невідушчымі вачыма паглядзеў у цягучы змрок, схапіўся  за галаву.  Баліць. Пабрыў  к сталу, нешта піў, не адчуваючы смаку. Зноў зваліўся ў неразасланы ложак. І зноў усё паўтарылася. Зноў крык Сняжаны падняў яго і ён няўцямна глядзеў у ноч. Крыху заснуў толькі  пад  раніцу. Устаў  стомлены і разбіты. Ужо за кубкам гарачай гарбаты,  Алесь  спрабаваў асэнсаваць перажытае. У лякарні з ім не было такога.  Так,  бывала, ён спаў і там дрэнна. Яму нешта калолі. Але не было такіх жахлівых сноў.  Ці можа, ён ужо, як наркаман, уцягнуўся і не можа заснуць без уколу?
      Алесь  глядзеў праз акно  на сумны шэры восеньскі ранак і сум завалодваў яго істотай. Там, за сценамі, ішло жыццё, якое цяпер недасягальна для яго. Каля пясочніцы,  абнюхваючы  дзіцячыя арэлі, стаіць  невялікі чорненькі сабачка. Бабуля ў шэрым паліто  цягне яго за сабою, а той упарта стараецца нешта вынюхаць каля драўлянага слупка. Па дарозе ідуць дзве дзяўчынкі з яркімі прыгожымі ранцамі на спіне і аб нечым весела размаўляюць.  Паўнаваты лысы мужчына завёў аўтамабіль і, мабыць, некага чакаючы, размаўляе па тэлефону. Але ніхто з іх не ведае, што будзе з імі сёння, заўтра, паслязаўтра. Ён таксама не ведаў.
   Меладычна прасвістаў кватэрны званок. Алесь, здрыгануўшыся ад нечаканасці,  паплёўся да дзвярэй.
- Як ты? – глянуў у вочы Алёша і адразу змоўк.
- Праходзь.
 Эх, Алёша, хіба ты мне чым дапаможаш? Яны  пазнаёміліся яшчэ падчас вучобы ў інстытуце і  пасябравалі. Аляксееў бацька меў сваё выдавецтва і сын, як часта бывае, уцягнуўся ў бацькаў бізнэс. Алёша стаў не толькі яго сябрам, але і выдаўцом. Ён вядзе ўсе Алесевы справы, кіруе выдавецкай дзейнасцю, продажам кніг. Але на ліха ўсё гэта цяпер?
- Не спаў, братка?
- Не пытайся....
- Разумею. Скажу   адно – трывай. Час лечыць, як не банальна гэта гучыць.  А, можа, давай у горад выедзем, развеешся крыху, га?
- Прабач, але не магу.
- Як скажаш. Я зараз у выдавецтва, потым буду  ў горадзе. Вечарам, а, магчыма, і раней, заскочу да цябе, кавы вып’ем, пасядзім. Падвязу кольвечы-што з прадуктаў. Можа, што патрэбна?
- Не, усё, як быццам, ёсць.
Алёша уздыхнуў, затрымаўся нейкае імгненне і выйшаў. У кватэры зноў запанавала  цішыня. Алесь устаў. Ён не ведаў,  куды прыкласці свае рукі, чым заняцца. А займацца якраз нічым і не хацелася. На століку ляжалі тыя самыя здымкі. Сэрца балюча кальнула. Было агідна: і на душы, і ў сэрцы, і ў роце, і ў галаве. Трэба паспрабаваць паспаць.   Ён   выцягнуў бутэльку з бара, наліў. Гадзіннік паказваў палову дзесятай.
   Сон прыйшоў амаль адразу. А за правалам усё так жа з’явіліся любыя жонка і сын. Яны з’явіліся у белым  ззянні, маўклівыя і прыгожыя. Ён стаў клікаць іх, махаць рукамі, а яны  не адклікаліся. І раптам  Дзяніска  неяк страшна змяніўся ў твары, а Сняжана  жудасна закрычала:
- Алесь!
Ад яе крыку ён прахапіўся, сеў. У вушах  яшчэ стаяў страшны вокліч. Закрыў вушы, нібы жадаючы схавацца ад  яе адчайнага крыку. Расплюшчыў вочы.  На гадзінніку было дзесяць гадзін. Ён змог паспаць толькі паўгадзіны, сон працягваецца.  Цяпер  стала зразумела, чаму паўтараюцца тыя апошнія хвіліны. Яго трымаюць не Сняжана з Дзянісам, зусім не. Яны даўно ўжо даравалі яму, а мо, нават, і не вінавацілі. Ён сам сябе трымае ў абцугах пачуццём сваёй  віны.  Ён лічыць, што гэта так. Божа, што цяпер рабіць? Так жыць невыносна: прачынацца кожную гадзіну ад адчайнага крыку, душыцца гарэлкаю, паціху вар’яцець?  Стала цяжка дыхаць. У галаве шалёна заструменіла кроў, няведама адкуль з’явіліся белыя матылі, замільгацелі з неверагоднай хуткасцю. Яму падалося, што абрынаецца ў глыбокі, змрочны і пякельны вір, з якога няма выйсця.  Са здымкаў на яго глядзелі  такія родныя вочы.  Праз сцятыя зубы рваўся  адчайны крык. Не, яны павінны і далей быць разам. Трэба так і зрабіць. Канешне, на яго будуць наракаць, асабліва Алёша. Ды нічога, з цягам часу і ён зразумее, што не мог Алесь зрабіць інакш. Зараз ён напіша сваю перадсмяротную паперу, каб не шукалі вінаватых. Потым  знайсці вяроўку. Была недзе ў скрыні з гаспадарчымі рэчамі. Толькі дзе яе прычапіць, каб  ужо напэўна? Здаецца там, у самым вялікім пакоі, крук моцны, павінен вытрымаць яго. Бо першапачаткова  Алесь  павесіў там цяжкую крыштальную люстру. А потым яны яе знялі, Сняжана купіла іншую. 
    Што ж напісаць і каму? Бацькі ён ніколі не бачыў, а маці памерла пяць год таму назад. А напісаць так проста, нікаму.” Я, Алесь Сакоўскі, знаходзячыся ў цвярозым розуме  і гэтак далей”. Не, поўнае глупства.  Напішу, як ёсць, Алёшы.
“ Алёша. Жыць далей не бачу сэнсу. Таму я  свядома раблю гэта.  Прашу пахаваць  каля  Сняжаны і Дзяніса ціха, без усялякіх урачастысцяў. Усёй маёмасцю распараджайся, як палічыш мэтазгодным. Дзякуй табе за ўсё”.
Застаўся подпіс. Што яшчэ? Мабыць, трэба патэлефанаваць Алёшы і  сказаць яму некалькі слоў. Скупа будзе тое, што на паперы.  Колькі разам пройдзена, колькі зроблена і перажыта. Але тэлефон маўчаў.
- Ало, ало, -  нарэшце  азваўся Алёша, - выбачай, я тэлефон пакінуў у машыне. Што здарылася? Кажы, што хацеў?
- Ды так, нічога асаблівага. Даўно не чуў твайго голасу. Ведаеш, я хацеў сказаць табе, што ты найлепшы сябар, якога толькі можна сустрэць у жыцці. Таму дзякуй табе за ўсё, што ты для мяне зрабіў. Дзякуй, Алёша.
- Гм, дзякуй і табе на добрым слове. Толькі не разумею, з чаго гэта ты. Мусіць, усё-такі здарылася  нешта? Не хавай, прызнайся.
- Ды не, кажу табе. Сядзеў вось, успомніў студэнцтва наша, расхваляваўся крыху. Падумаў, колькі ты для мяне зрабіў.
- Можа, трэба што, прывезці? Або  заехаць да цябе?
- Не, не, - паспешліва выгукнуў Алесь, занадта паспешліва, - усё добра, не хвалюйся. Чакаю цябе вечарам.
- Ну, бывай, - нерашуча  працягнуў Алёша.
Што ж, цяпер, як быццам, усё зроблена. Можна, канешне, паглядзець  відэазапісы. Яны ляжаць у пакоі Дзяніса, яшчэ раз паглядзець на іх родныя твары, усмешкі, пачуць іх голас. Але навошта, калі яны і так сустрэнуцца.  Цяпер, толькі цяпер.  Ён пакапаўся  ў скрыні, выцягнуў, скручаную ў жмут, вяроўку, паставіў стул. Завязаўшы вузел, некалькі разоў моцна тузануў за канец. Здаецца, павінна вытрымаць. Цяпер галоўнае, не цягнуць, скончыць усё адным махам. Рукі крыху дрыжаць, сэрца моцна б’ецца. Ён адзеў пятлю на шыю, заплюшчыў вочы і рашуча адпіхнуў нагою спінку стула.  У гэты ж момант  пранізліва засвістаў кватэрны званок. Пятля моцна і балюча сціснула шыю, перахапіла дыханне  і  ногі загойдаліся ў паветры.  Раптам  уверсе затрашчала. Праз імгненне Алесь грымнуўся на падлогу разам з абарванай люстрай і выдраным крукам. Лежачы на падлозе, ён хапаў паветра, не маючы сіл падняцца. Балеў  увесь правы бок.  Раптоўная слабасць ахапіла ўсё цела так, што  не  было сіл  нават паварухнуцца. А званок заліваўся і заліваўся, у дзверы сталі грукаць  кулакамі.
- Алесь, адчыні. Што ты там робіш? Неадкладна адчыняй. Ты чуеш?
 Там заходзіўся ад крыку Алёша. Алесь зрабіў спробу  падняцца,  але слабасць не адпускала. Сэрца закалацілася яшчэ мацней пасля гэтай спробы і ў вачах пацямнела. У гэты час ён пачуў нейкія новыя гукі. Што за д’ябальшчына? Што там трашчыць  на ўваходзе, нібы нехта ламае дзверы?  Так і ёсць, гучна грымнуліся  звернутыя дзверы, тупат. І ў пакой уварваўся  Алёша. Вочы сябра гарэлі. Ён кінуўся да Алеся, укленчыў каля яго:
- Ты жывы, жывы? Божа,  што надумаў? Як жа так? Давай, падымайся, асцярожна, трымайся за мяне. Я  дапамагу дайсці да ложка.
Алёша, ледзь не плачучы, абхапіў Алеся за плечы,  зняў з шыі пятлю, падняў яго на ногі,  адсунуў убок рэшткі люстры.
- Вось так, вось так, давай у ложак.
Алесь  даклыпаў да ложка. Сябар кінуўся да стала, прынёс кубак вады.
- На, папі. Як ты? Я зараз хуткую вызаву.
-  Не, не, ні ў якім разе,- Алесь запярэчыў,  схапіўшы сябра за руку, закашляўся, - вельмі прашу цябе, не трэба. Калі ласка, не трэба. Мне ўжо лепей.
- Як скажаш, - неахвотна  пагадзіўся сябар. -  Навошта ты так? Каму ад гэтага было б лепш?
- Не ведаю, Алёша, але я не магу так жыць болей. Уяўляеш,  кладуся спаць і бачу іх, яны прыходзяць ка мне, Сняжана страшна крычыць і я прачынаюся. Я не магу так, Алёша. Мяне ахоплівае жах, што я вар’яцею.
- Не трэба, Алесь, усё будзе добра. Патрывай крышку. Я  ўсё разумею.
Алесь  паспрабаваў прыпадняцца. Ён адчуваў, што  крыху адышоў ад  першапачатковага цяжкага стану. Ды замест яго  навалілася нейкая абыякавасць да ўсяго  і стомленасць, хацелася заплюшчыць вочы і нічога не бачыць. Алёша сказаў:
- Паляжы. Я зараз гарбаты моцнай зраблю.
Праз нейкі час сябар прынёс яму кубак з гарачай духмянай гарбатай:
- Во, давай, падмацуйся.
Алесь  прыпадняўся, абшчаперыў кубак і з удзячнасцю зірнуў на Алёшу:
- А як ты апынуўся тут?
- Ведаеш, быў  недалёка ад цябе. А тут ты патэлефанаваў, дзіўна неяк размаўляеш.. Я адразу адчуў, што з табою робіцца нядобрае.  Баяўся толькі аднаго: не спазніцца. Дзякаваць Богу, паспеў. Але што будзем рабіць? Трэба тэрмінова нешта змяніць. Скажы, Алесь, сам.  Не саромейся, мы ж дарослыя людзі.
- Я не саромеюся. Але перад табой віну адчуваю. Ты ж столькі сіл паклаў дзеля мяне, а я…
- Алесь, што ты кажаш…
- Пачакай, - перабіў яго Алесь, - але яно сапраўды так. Што тычыцца  нейкай старонняй дапамогі  -  не магу. Як нешта трымае мяне. Мабыць, душу мікстурай і размовамі  не вылечыш.
Яны змоўклі на некаторы час. Раптам Алёша падскочыў:
- Слухай! Ёсць у мяне адна ідэя. Ты як, можаш ехаць, у стане сабрацца ў дарогу?  Ці пачакаем яшчэ?
- Куды ехаць? - здзіўлена глянуў на яго Алесь.
- Потым растлумачу. Дык як ты?
- Як быццам, нічога, ўсё цэлае.  Здаецца, магу ехаць.
 - Тады, давай,  збірайся. Вазьмі  ўсе самыя патрэбныя рэчы. Абавязкова цёплыя вазьмі.  Паедзем. Астатняе потым.  Ты пакуль будзеш збірацца,   патэлефаную, каб прыехалі і зрабілі дзверы. І вазьму з сабою што ў дарогу, грошай здыму. Усё, чакай, я хутка.
- Куды збірацца, куды паедзем? – падняў галаву Алесь.
- Усё раскажу на хаду. Не будзем губляць часу, калі хочам даехаць да ночы.
Губляючыся ў здагадках, Алесь устаў. Неўзабаве, акінуўшы  сумным поглядам   апусцелую кватэру,  ён выходзіў  услед за сябрам з тым самым  рукзаком, з якім  некалі, даўным даўно,  прыехаў у сталіцу.


3
   Ужо прайшло прыкладна паўтары гадзіны, як  яны збочылі з аўтамагістралі. Вузкая дарога  гублялася  сярод начнога  восеньскага лесу. Фары выхоплівалі з прыцемку толькі аднастайнасць глухой дарогі: зжаўцелыя, з паўабляцеўшаю  лістотай, дрэвы, амаль голыя  кусты, рэдкія дарожныя знакі. Калі-нікалі на дарозе трапляліся вялікія цёмныя лужыны, падобныя  на масляністыя плямы.  Тады Алёша збаўляў хуткасць і асцярожна кіраваў бліжэй да абочыны. У адным месцы,  з-пад куста, пад фары аўтамабіля выскачыў заяц. Замітусіўшыся ў яркім святле і перабіраючы доўгімі вушамі,  касы  пабег   наперад. Некаторы час  ён бег перад машынай, падкідаючы  шэры бясхвосты  азадак,  і толькі калі  Алёша пасігналіў, ён спалохана  кінуўся ў адзін бок, потым у другі і знік у цемры.  Сябар  маўчаў амаль увесь час, нічога не казаў аб тым, куды яны едуць. Алесь  вырашыў не назаляць  яму  пытаннямі і ў паўдрымотным забыцці сачыў за дарогай,  толькі крыху пажвавеўшы  падчас здарэння з зайцам.  Абмінулі невялікую вёску, праехалі праз другую.  Нічога не парушала  адзіноту і закінутасць  гэтага  восеньскага шляху. Толькі дзе-нідзе свяціліся акенцы ды часам  вецер шпурляў на лабавое шкло вялізныя, як лапці, дубовыя лісты. Калі праехаліся  па невялікім мастку, сябар парушыў маўчанне:
- Ну, вось, хутка мы і будзем на месцы.
- Я так разумею, што цяпер  ўсё патлумачыш?
- Правільна разумееш. А пад’язджаем мы ў ціхую, маленькую і маляўнічую вёсачку з  не менш маляўнічай назвай – Альхоўка. Тут, так мовіць,  на нейкі час і будзе тваё жыллё.
- А чаму  тут?
- Мне здаецца, што табе зараз патрэбна проста з’ехаць з горада. У кватэры ты, як у клетцы,  нават заснуць  не можаш. Па-другое,  у горадзе  няма куды выйсці, пабыць аднаму, крыху забыцца, усюды людзі.  Па-трэцяе, табе патрэбен спакой і  час, каб хоць крышачку забыцца. У вёсцы цябе ніхто не ведае, ніхто не будзе турбаваць. Да таго  ж, сама прырода, цішыня дзейнічаюць, як лекі. Таму я і вырашыў, што табе тут будзе найлепей.  У Альхоўцы  жыве мая цётка, Валянціна Іванаўна. Прыгледзіць, дапаможа. Дарэчы, пра цябе  ведае і, нават, чытала твае кнігі. Вельмі цікавая,  тактоўная  і добрая жанчына. Шмат песень народных ведае, ў мясцовым хоры спявала.  Жыве адна, дзеці, як і большасць іншых, у горадзе. Недалёка ад яе пустуе хата, дзе жыла другая мая цётка – Ліда. Я думаю, што ты захочаш пажыць адзін, ці не так?
-  Можа, яно і так. Час пакажа, - пагадзіўся Алесь.
Прыдарожныя сосны расступіліся і ў халаднаватай  кастрычніцкай  цемры заблішчалі нешматлікія агні вёскі. Каля дарогі, перад першай хатай, фары высвецілі  вялікі драўляны крыж, упрыгожаны штучнымі кветкамі і агароджаны нізенькім плотам. Па вёсцы машына пакацілася роўна – пачаўся асфальт. Яны праехалі па вузкай цёмнай вулачцы, звярнулі налева і Алёша  затармазіў. Машына спынілася каля звычайнай вясковай хаты, крытай шыферам, абабітай пафарбаванай шалёўкай.  Алесь выйшаў з машыны, размінаючы зацёкшыя ногі. Адчуваў ён сябе няблага, толькі   крыху пабольваў правы бок. Як толькі сябры падыйшлі  да веснічак, за імі звонка забрахаў сабака.
- Партос, ты што, чаго расхадзіўся? Як табе не сорамна так сустракаць гасцей? –  бадзёра азваўся на яго брэх  Алёша, адчыняючы  веснічкі.
Партос вінавата заскуголіў  і тут жа стаў лашчыцца да  яго, пабег, віляючы хвастом,  да хаты.  У двары загарэлася лямпачка, на ганак  выйшла жанчына:
- Хто гэта там? Не магу пазнаць.
- Гэта я, Алёша, цётка Валя. Не прагоніце?
- А мой, ты даражэнькі, Алёшка, - узрадавалася Валянціна Іванаўна, - ці ж я магла падумаць, што ты прыедзеш ў такі час. Праходзьце, праходзьце. Партос, марш на месца, не лезь пад ногі. Каму сказала, ідзі ў буду.
Партос  пакрыўджана цяўкнуў, але ў буду не палез  і сеў каля ганку.
     Алесь увайшоў у хату ўслед за сябрам. Адну трэць першага пакою займала печ, каля яе  засланы стракатым пакрывалам ложак, каля акна  стол, у вуглу – лядоўня.   Печ была акуратна пабелена, на падаконніку зелянелі хатнія кветкі, на падлозе ляжалі прыгожыя самаробныя дыванкі. На сцяне, каля печы, віселі вянкі з цыбулі.  Быццам усё, як у ва ўсіх, але адусюль  веяла ўтульнасцю, цеплынёй. Алесю адразу ўспомнілася свая родная хата з вязкамі цыбулі  каля печы.
- Сядайце, сядайце, я зараз хуценька  збяру  на стол, - забегала Валянціна Іванаўна -  шырокатварая, рухавая жанчына гадоў шасцідзесяці, - што ж ты, Алёшачка, не сказаў загадзя, што прыедзеш? Ды яшчэ не адзін. Я б згатавала вам чаго-нібудзь, а то, цяпер, спехам, сама не ведаю...
- Нічога, цётка Валя, нам шмат не трэба. Так склалася, потым патлумачу. Знаёмцеся, калі ласка. Гэта мой лепшы сябар - Алесь Сакоўскі, - хітнуў Аляксей.
- Вой! – аж спынілася гаспадыня. – Ніколі не паверыла б, што буду размаўляць з сапраўдным пісьменнікам. Вось гэта навіна. Алёша, ты дапамажы мне, калі ласка, са склепчыка выцягнуць  сяго-таго з прыпасаў. Вы ўжо даруйце нас, мы на хвіліначку.
- Мы хутка, - падтрымаў цётку сябар.
 Алесь  узняў руку ў знак згоды: маўляў, нічога, усё добра.  Яны выйшлі. У гэты момант, як падалося Алесю,  у суседнім пакоі  нешта тупнула. Ён  здзіўлена прыпадняўся. Яшчэ нехта жыве? А сябар казаў, ў яе больш нікога няма. Праз прыадчыненыя дзверы, з другой паловы хаты,  паважна выйшаў вялізны  шэры кот.  Ён з пагардай глянуў на незнаёмага чалавека, прысеў каля стала, сыта пазяхнуў і  стаў мыцца.  Затым падняўся і нетаропка  ускочыў на крэсла. Алесь працягнуў было руку да ката, каб прылашчыць, але той пагрозліва завурчаў.
- Бармалей, ты што, нягоднік,  вурчыш на госця.  Ідзі на вуліцу, - у хату  ўвайшла Валянціна Іванаўна,  - цалюткі дзень спаў у ложку. Ідзі, ідзі ўжо.
Яна лёгенька падштурхнула ката. Бармалей гультаявата саскочыў і падаўся ў дзверы, якія  адчыніў  Аляксей.
- Зараз павячэраем. Я вось знайшоў бутэльку наліўкі вішнёвай. Калі не памыляюся, цётка Валя,  мы з вамі  рабілі яе тры гады назад.
- Так, тады  садавіна добра ўрадзіла. Ты ж пасля таго у Альхоўцы ўсяго толькі разочак і быў. Нарэж, Алёшка, кілбаскі, хлеба. А я пакуль падсмажу крышку сальца.
Аляксей справіўся хутка і праз некалькі хвілін адкаркаваў бутэльку.
- Давайце за сустрэчу, за ўсё добрае, - сказала Валянціна Іванаўна.
Выпілі, сталі прыкусваць. У Алеся ў галаве амаль адразу злёгку зашумела, па целу разлілася прыемная млявасць.  Толькі цяпер ён адчуў, як стаміўся за апошні час. Бяссонная ноч. Цяжкі дзень. Зараз толькі, здаецца, стала крыху лягчэй.
- Алёша сказаў, што вы тут застанецеся. То і добра, - упэўнена загаварыла гаспадыня, - у нас  так ціха, спакойна. Лясы прыгожыя, ягад колькі, рэчка каля вёскі.  Мой гаспадар некалі  часта па рыбу хадзіў. Вам спадабаецца ў нас.
- Не сумняваюся, - пагадзіўся Алесь, - я ўвогуле люблю лес, прыроду. Гэта так склалася, што жыву і працую ў горадзе. Бо нарадзіўся і вырас  у вёсцы, на Палессі,  у сялянскай хаце. Таму ўсё дзяцінства прайшло на ўлонні прыроды, каля рэчкі. Я нават калісьці касіў і сенаваў.
- От і добра, - усміхнулася Валянціна Іванаўна, - а то ў нашай вёсцы мужчын не хапае. Будзе мне дапамога. Бо кароўку я яшчэ трымаю.
Мо з паўгадзіны яны пасядзелі за сталом, а Алесю падалося, што ён тут даўным-даўно. Бо было яму ўтульна, хораша сядзець і проста так размаўляць, каштуючы  духмяную наліўку, слухаць, як ціха гудзе з боку старая лядоўня, як трэцца аб ногі  пад сталом, прашмыгнуўшы ў хату, Бармалей. Не заўважыў, што вочы сталі зліпацца, а галава неадольна хіліцца да стала.
- Пойдзем, пойдзем са мною, - гаспадыня асцярожна кранула яго за плячо, - я  вам засцялю.  Бачу, як вы замэнчыліся. Гэта ж столькі навалілася, не дай Гасподзь.
Яна запаліла святло ў суседнім пакоі. Спагадлівасцю  і дабрынёй  цягнула  ад пышных падушак, старога жалезнага ложку з нікеліраванымі шарамі на вуглах, драўлянага крэсла-гушкалкі, квяцістых фіранак на акне, напаленай кафлянай грубкі.
- Дзякуй вам, - расчулена шапнуў Алесь.
- Спачывайце, добрай ночы. А мы з Алёшай пасядзім яшчэ трошкі,  - Валянціна Іванаўна клапатліва, як родная маці, падаткнула коўдру, перахрысціла яго і выключыла святло.
Яму здавалася, што засне  адразу, ледзь толькі галава дакранецца да падушкі. Але  як толькі заплюшчыў вочы, то сталі мроіцца напаўзабытыя малюнкі: людзі, нешта даўнейшае, з далёкага дзяцінства. Нечага ўспомнілася маці, калі  выпраўляла яго на паступленне ў інстытут. Як  тады маці маўкліва і засяроджана пакавала яму ў дарогу валізку, як хрысціла яго перад парогам, як стаяла каля веснічак і глядзела ўслед -  ён не хацеў, каб маці  праводзіла яго да аўтобуса. Бо ўбачыць хто-нібудзь з сяброў, смяяцца будуць – мамчын сынок. Які ж ён дурны быў тады! Якое шчасце, калі цябе праводзіць і сустракае маці. Яго ўжо ніхто не сустрэне…
    Прабудзіўся Алесь ад лёгкага вуркатання.  Расплюшчыўшы вочы, убачыў, як каля  яго пляча прыладзіўся Бармалей і,  з напаўзаплюшчанымі вачыма,  ціхенька муркаў
вядомую толькі яму музыку. Упершыню за доўгі час Алесь  паспрабаваў усміхнуцца. Нібы адвык за гэтыя дні.
- Ах ты, свавольнік, - ён прылашчыў ката, - які ж ты  мягенькі, пушысты. Як табе добра вось тут, га?
Бармалей задаволена  пацягнуўся пад яго руку. Алесь гладзіў ката і адчуваў, што да яго прыходзіць  заспакаенне. Даўно ён не спаў вось так глыбока, без сноў. Не хацелася  і ўставаць.  На суседнім ложку заварочаўся Алёша. Ён падняўся і паглядзеў на сябра:
- Як спалася? Як адчуваеш сябе?
- Выдатна. Дзякуй табе. За ўсё дзякуй.
- Ды кінь ты  дзякаваць, - Аляксей падняўся і стаў апранацца.  - Пажыві тут, асвойся. А там пабачым. Цётка сёння напаліць у той хаце, падрыхтуе ўсё і можаш, так  сказаць, абжывацца. Грошай  я  ёй  пакінуў. Так што, усё будзе добра.
   Хата, ў якой павінен быў жыць Алесь, знаходзілася трохі далей па вуліцы. Пасля снедання сябры пайшлі на агледзіны. За імі ўвязаўся і Партос: невялічкі чорненькі сабачка. Хата цёткі Ліды была нежылая:  веснічкі коса віселі і  не зачыняліся, фарба на вокнах аблупілася, двор густа  зарос быльнягом, на падстрэшшы згніло і вывалілася некалькі дошак.  Пры двары  было агароджана  не менш, як сотак трыццаць зямлі. Але агароджа  у большасці згніла і павалілася.  За хатай чарнеў стары, крыты рубероідам хлеў, а за ім невялікі сад  -  каля дзесятка старых, разлапістых і высакаватых  яблынь. Далей віднеліся рэшткі згніўшага плоту і невысокі лясок. А ўжо недзе там, за  голым маладым  алешнікам, бліснула стужка недалёкай рачулкі. На даху хаты сядзеў  важны чорны груган і круціў галавою па баках, цікуючы за людзьмі. Калі яны ўвайшлі на падворак, груган хрыпла каркнуў. Партос замітусіўся, задраўшы галаву,  забрахаў на яго. Той яшчэ некалькі разоў  падаў голас і цяжка ўзляцеў, падаўшыся ў бок рэчкі. Аляксей адчыніў дзверы, яны ўвайшлі ў хату. Цяжкі пах застаялага вільготнага паветра  адразу ж заказытаў ноздры. Уся хата была падзелена на тры пакоі з простым вясковым  начыннем. Старая мэбля, ложкі,  нават нейкі посуд на прыпеку – усё як і было. Андрэй сцішана прайшоў па пакоях. Эх, жыццё! Мабыць, некалі тут шумела дзетвара, вучылася, спрачалася, гуляла ў свае дзіцячыя гульні. Вечарамі ўсе збіраліся за сямейным сталом, гаманілі аб нечым сваім. Колькі зведана тут гора і радасці, колькі перажыта. Дзеці  разляцеліся па свеце.  Хата, нікому не патрэбная, закінутая, дажывае свой век пасля сыходу ў вечнасць гаспадароў. Цяпер гэта яго прытулак.
- Ну вось, аглядайся, наладжвай сваё жытло. Мне здаецца, што ты тут крышку ажывеш, - выглянуў з сеняў Алёша. – Дарэчы, дровы крыху ёсць. На месяц хопіць. А тады выпішаце, падвязуць. На патрэбы  грошы ёсць.  А праз які тыдзень, два, наведаю цябе. Калі што спатрэбіцца – патэлефануеш.
- Добра,  мы з Валянцінай Іванаўнай  давядзём усё да ладу. Ты едзь. Бо я ведаю, што табе пара. Ды і спраў  шмат. 
- То бывай, тут, на месцы, сам разбярэшся. Тым больш, хутка сустрэнемся.
Яны абняліся і Алёша выйшаў.  Алесь  прысеў на хвіліну. Што ж, трэба брацца за працу. Ён і  сам зможа прыбрацца, давесці да ладу памяшканне,  тым больш, што бок не надта і баліць.  Рашуча  падняўся, схапіў вядро і падаўся да бліжэйшай студні, якая  была праз тры хаты. 
Калі  Валянціна Іванаўна  зайшла ў хату,  ад здзіўлення аж застыла ў парозе:
- А воечкі, які ж ты спраўны. Я толькі сабралася, а ты ўжо столькі зрабіў. Малайчына.
- Ды што тут такога..
- То на абед прыходзь, ды і рэчы трэба забраць. Бялізну свежую возьмеш.
- Абавязкова.
Алесь завіхаўся  увесь кароткі восеньскі  дзень,  хочучы зрабіць, як мага болей.  Вышараваў  падлогу,  прыбраў у хаце, запаліў печ, прасушыў рэчы, памыў посуд, падрамантаваў веснічкі, нанасіў дроў у хату, каб падсыхалі. Да цёткі Валі пайшоў, калі наваколле сцямнела і на небе з’явіліся рэдкія кастрычніцкія зоркі.
   Калі Алесь увайшоў у хату Валянціны Іванаўны, то, ад нечаканасці, зніякавеў: яна  была не адна. На табурэтках, каля печы,  сядзелі дзве вясковыя кабеты, прыкладна такога ж узросту, як і гаспадыня. Першая – хударлявая, ў вязанай зялёнай кофце,  прыязна глянула на Алеся, другая – паўнаватая, з яркай, накінутай на плечы, хусткай, пасунулася, даючы Алесю праход. Павітаўшыся, ён прайшоў у хату,  жанчыны адказалі, з цікавасцю паглядаючы  на госця.
- Праходзь, Алеська, сядай. Я зараз цябе пакармлю, - гаспадыня паднялася, - у мяне даўно ўсё гатова. А да мяне сёння сяброўкі зайшлі. Вось, знаёмся: Кацярына Мікалаеўна і
Вольга Ільінічна. Мы збіраемся калі-нікалі, песні спяваем. Усё ж  весялей.
Адказаўшы ветлівае”вельмі прыемна пазнаёміцца”, Алесь  прысеў. Ён адчуваў сябе крыху няёмка ў прысутнасці старонніх людзей. Але жанчыны ціха загаманілі аб сваім, вясковым. Пакуль Алесь вячэраў, ён чуў, як жанчыны  спачатку гаварылі аб надвор’і, пасля  аб тым, што заўтра збіраюцца ў царкву.
- Добра, што завялі гаворку, - сказала Валянціна Іванаўна, - гэта ж заўтра Пакровы. Можа, і ты, Алесь, з намі паедзеш?
- Так, абавязкова, - пагадзіўся Алесь.
Ён і сам  адчуваў, што  даўно трэба было пабываць у царкве на  набажэнстве, застацца сам-насам з Богам. Не тое, каб ён  лічыў сябе глыбокім вернікам, але па вялікіх святах яны са Сняжанаю заўсёды хадзілі ў царкву. Потым і Дзяніса з сабою вадзілі. Кажуць, што маленне дапамагае, заспакайвае.  Магчыма, там яму буде лягчэй разабрацца ў сабе і сваіх адчуваннях, зняць хоць частку таго цяжару, што наваліўся на яго.
   Алесь  выйшаў на цёмную вясковую  вуліцу. Неба зацягнулася чорным  покрывам, зацярушыў дробны, надакучлівы дождж. З верхавін голых яблынь асыпаліся цягучыя  кроплі, цурбанілі па даху,  ручайкамі слаліся на прыціхлыя, сонныя вокны. Сцішэла на вуліцы.  Адно сіратлівым вугольчыкам жаўцеў у канцы вуліцы ліхтар, але і ён пакрысе  хаваўся ў неадольнай восеньскай імгле.  Ды яшчэ з рэчкі пацягнула стылым, воглым  ветрыкам. Пад нагамі, у дробных лужынах,  хлюпала вада. Ужо лежачы ў разасланым ложку,  задумаўся. Зусім нядаўна яму здавалася, што ён усё ці амаль усё  разумее ў жыцці. А яно вось так павярнулася.
   
4
    Царква была ў суседняй вёсцы, за дзесяць кіламетраў адсюль.  Туды іх адвёз на ўласным аўтамабілі сын Кацярыны Мікалаеўны  - Яўген, шыракаплечы, нястрыжаны здаравяк, які высадзіўшы іх,  паехаў назад, у вёску, на працу. Перад старэнькай драўлянаю царквою, пафарбаванай у жоўта-блакітны колер, схіліўшыся,  жанчыны перахрысціліся і затупалі да ўваходу. Алесь пайшоў следам. Набажэнства  яшчэ не пачыналася. Жанчыны, якіх была большасць,  шэптам перагаворваліся паміж сабою.  Купіўшы свечкі, Валянціна Іванаўна падыйшла да Алеся і працягнула яму адну з іх  са словамі:
- Алёша мяне прасіў, каб  я  малебен па Сняжане и Дзянісу замовіла. То  сёння  адслужаць. А ты пастаў свечачку за іх.
І  яна паказала куды прыладзіць свечку. Алесь, з удзячнасцю кіўнуўшы ёй,  запаліў сваю свечку ад полымя другой, асцярожна прыткнуў, каб яна не звалілася і нясмела перахрысціўся. Неяк трывожна, няўтульна  адчувалася яму ў паветры, насычаным пахам  воску, вільготнага халоднага паветра  і  гукамі  сцішаных, асцярожных галасоў. Урачыстая цішыня, як бы  прымушала   паглядзець на сябе, на свет з іншага боку, задумацца аб  часовасці  зямнога існавання. Алесь  спыніўся насупраць  абраза Божай маці  з маленькім Хрыстом.  Ён хацеў сказаць  словы малітвы, але  яны чамусьці не знаходзіліся. З адценнем глыбокага смутку і лёгкага дакору глядзелі на яго вочы Багародзіцы. У  хуткім часе расчыніліся царскія вароты, з якіх  паказаўся святар. Яго бас залунаў пад купалам:
- Госпаду памолімся!
Нешматлікі  хор пеўчых падцягнуў яму і набажэнства  пачалося. Спачатку Алесь услухоўваўся ў словы малітваў і песнапенняў, але неяк, пакрысе, ён задумаўся аб сваім  і ўсе прысутныя,  як бы растварыліся, зніклі ў лёгкім мроіве. Голас святара ўжо даносіўся аднекуль зводдаль,  з перапынкамі:
- А шчэ молімся…, у імя айца, і сына, і святаго духа…, і слава, і сіла твая…
Памяць нешта выхоплівала з падсвядомасці, няўлоўнымі сполахамі праносіліся ў вачах знаёмыя твары, напаўзабытыя імгненні. Усплыў  даўні  малюнак: Сняжана з маленькім Дзянісам, якая толькі-толькі выйшла з раддома. Сняжана шчасліва ўсміхаецца, каля яе такі ж шчаслівы Алесь. Яны доўга стаяць, пакуль Алёша здымае іх на відэакамеру.  Малюнак  знікае  і ён зноў  бачыць  перад сабою абраз з лікам Божай маці і маленькага Хрыста. Алесь  перакрыжоўваецца  ўслед за прысутнымі і доўга глядзіць на  абраз. Нечакана яго востра пранізала  простая ісціна,  разуменне: ніхто не прыйдзе і не  аблегчыць яго пакуты. Бо жыццё даецца чалавеку разам з усім добрым і дрэнным,  радасцю і пакутамі, яго трэба прымаць такім, як ёсць. Яно – найвялікшая каштоўнасць  у любога жывога стварэння і самы вялікі грэх змарнаваць  дар Усявышняга, пусціць  самацёкам, а тым больш,  абарваць яго.  І выпрабаванні даюцца чалавеку дзеля таго,  каб ён асэнсаваў пражытае, задумаўся: ці так я жыву, ці тым шляхам іду. Лёс у кожнага свой і яго не выбіраюць. Так, жыццё самых блізкіх яму людзей раптоўна абарвалася, але ён павінен жыць, працаваць, каб жылі і яны,  ў іншым увасабленні. А гэта залежыць толькі ад яго. Трэба вырашыць  куды ісці далей, выбраць сваю сцяжынку…
   Ён адчуў, што каля яго заварушыліся людзі і гэта вярнула Алеся да рэчаіснасці. Набажэнства  скончылася, усе сталі паціху выходзіць з царквы. Ён  адчуваў, што ад перадуманага ў храме  стала вальней, цяжар, што каменем вісеў на сэрцы, адпусціў. Цяпер ён больш спакойна ўсведамляў, што няма Сняжаны і Дзяніса, што так застанецца назаўсёды. І  ад гэтай  думкі ўжо было не  так балюча, як раней,  спакайней стала на душы. Моўчкі ён сеў у машыну, маўчаў у дарозе і так жа моўчкі выйшаў у вёсцы. Валянціна Іванаўна, мабыць, заўважыла  яго стан і ні аб чым не пыталася.  А за абедам запрасіла Алеся:
- Прыходзь, калі сцямнее. Павячэраеш і спевы нашы паслухаеш. Вольга з Кацярынай зойдуць, бо сёння ж  свята, усё роўна рабіць нельга.
- І даўно вы спяваеце?
- З маладых гадоў яшчэ. Тады наша вёска гула, не тое што цяпер. Стары дом культуры ў нас  быў перабудаваны з простай хаты. А потым новы збудавалі, прастарнейшы.  Ох і весела было, гурткі розныя  працавалі. Я ж змалку любіла спяваць, таму пайшла ў хор. Каб ты бачыў, як мы спявалі -  ніводнае свята без нас не абходзілася. Нават у вобласць ездзілі, прэміі і дыпломы атрымоўвалі. Але паціху стала радзець вёска, хто з’ехаў, хто памёр, а нядаўна дом культуры  зусім зачынілі – кіраўніка няма.  Цяпер толькі з сяброўкамі  збіраемся і спяваем. Вось так.
- Добра, Валянціна Іванаўна, абавязкова прыйду.
Крыху прапаліўшы ў хаце, каб хоць дух пайшоў, ён схадзіў у краму і пайшоў да сваёй гаспадыні. Жанчыны ужо сядзелі за сталом і аб нечым гаманілі. У кубках дымілася гарачая гарбата, на стале стаяла бульба, капуста, кілбаса і  бутэлька цётчынай наліўкі.
- Гэта вам, - Алесь паклаў на стол цукеркі і  пячэнне.
- Дзякуй. Сядай вячэраць. Мо, і табе крышку ўліць? – спыталася Валянціна Іванаўна.
- Дзеля свята не пашкодзіць, - пагадзіўся госць.
Крыху яшчэ пагаманіўшы, жанчыны прымоўклі.
- З чаго, Валечка, пачнём? – першай падала голас Кацярына Мікалаеўна.
- Бадай што, з нашай, самай вядомай.
Валянціна Іванаўна пачала, а сяброўкі падхапілі:
Ой, рэчанька, рэчанька,
                Чаму ж ты не поўная?
                Люлі, люлі, люлі,
                Чаму ж ты не поўная?
                Чаму ж ты не поўная,
                З беражком не роўная?
                Люлі, люлі, люлі,
                З беражком не роўная?...

Скончыўшы песню, жанчыны адразу зацягнулі наступную:
Адна маці нас радзіла,
                Адна гадавала,
                Не роўную нам доленьку
                Маці падавала.
                Табе дала, мой браценька,
                Долю грашовую,
                А мне доля бяздольненька,
                Долю слязовую…
Пасля  яны заспявалі песню пра вярбу:
                А ў полі вярба,
                Пад вярбою вада,
                Там хадзіла, там гуляла
                Дзеўка малада.
                Дзеўка ад вады,
                Хлопец да вады:
             Пастой, пастой, дзяўчыначка,
                Дай каню вады…
Алесь сядзеў, як застыўшы: спеў прыцягнуў, заварожыў яго. Ён ніколі не ўяўляў, што простыя народныя песні  могуць гучаць так моцна, і, ў той жа час, пяшчотна, закранаючы   нябачныя струны. Мноства вобразаў, успамінаў  навеялі  жаночыя спевы. Ён слухаў песні, а сам знаходзіўся недзе далёка: у сваёй   вёсцы, на сенажаці, каля вярбы, на рэчцы. Усё гэта пераклікалася з яго, незабыўна дарагім і салодкім, дзяцінствам. Калі жанчыны скончылі,  ён яшчэ нейкі час сядзеў моўчкі,  расчулены ўспамінамі аб роднай вёсцы,   вяртаннем  у дзяцінства.
    Алесь  выйшаў з хаты ўражаны  спевамі, тым, як яны адгукнуліся ў душы, як нешта змянілі ў ім. Унутры  тоненька зашчымела, лёгка, не балюча, нібы з усяго наваколля  на яго павеяла  ціхаю, светлаю журбою.  Пачуцці перапаўнялі яго, там  быў   смутак,  жаль да сябе, свайго лёсу, але з’явілася нейкая  узнёсласць, надзея, лёгкасць на сэрцы.  Цяпер  ён не мог зразумець, чаго сам хоча. Песні прабудзілі ўспаміны  аб матулі. Чаму ж яна  так рана пайшла, як не хапае яе рук і ласкі. І які жаль, што разуменне таго прыходзіць так позна.  Не, трэба хоць цяпер, але выказаць тое, што павінен быў выказаць даўным-даўно.  Некалі, яшчэ ў інстытуце, Алесь навучыўся граць на гітары. А потым спрабаваў пісаць песні. Не надта, каб яно атрымоўвалася, але некалькі песень здолеў зрабіць. Сёння можна паспрабаваць  напісаць тое, што просіцца.  А яшчэ недзе ён чытаў, што калі хочаш разабрацца ў сваіх  думках, пачуццях, то трэба весці дзённік, старанна пісаць  туды  усе падзеі, дзень за днём.  Такі занятак не толькі супакойвае, дысцыплінуе, але дапамагае зразумець сябе. Што ж, заўтра  ён так і зробіць.
   У хаце  сеў за паперу, стаў пісаць. Некалькі радкоў атрымалася, як быццам,  нядрэнна, потым напісанае яму не спадабалася, закрэсліў. Зноў пісаў, закрэсліваў, глядзеў у акно. Тое, што ён перажываў,  ніяк не хацела  класціся на паперу.
   Зранку   ён падаўся да рэчкі. Алеся з маленства цягнула да вады. Спачатку маці ганяла, зачыняла ў хаце, карала, каб не лез да рэчкі. Але,  не дамогшыся свайго, адступілася. Ён гадзінамі  сядзеў з вудай у лазовых кустах, цікуючы за вёрткімі плоткамі, назіраў за нетаропкай плынню.  Нешта сваё  знаходзіў  у  вільготнай цішыні, амаль бязгучным бульканні плыні, мітусні малькоў каля асакі, легкім трымценні  белага паплаўка з гусінага пяра.  З хлопцамі  хадзіў купацца, гуляць каля старога млына, а з вудай сядзеў адзін. Гэты час належаў толькі яму. Любоў да вады так і засталася  з тых часоў.
     Пераступіўшы праз павалены і, амаль згніўшы,  плот, прадраўшыся скрозь зараснікі ссохлага і буйнага дзядоўніку, мінуўшы  невысокі гонкі алешнік, выйшаў да рэчкі. Бліскучым цёмным паскам несла яна сваю плынь уздоўж вёскі, ўразіўшы    неверагоднай цішынёй, мягкай плынню і  роўнай гладдзю. Лазняк уперамешку з альхою затуліў берагі, часам пакідаючы прагаліны. Алесь  адшукаў  невялікую ўтульную палянку і  прысеў  каля самай вады, любуючыся хараством некранутага  кутка.  Другі, вышэйшы,  бераг ракі  шчыльна зарос стройнымі звонкімі соснамі.  Вясенняя вада штогод падмывае яго і  цяпер у рэчцы чарнеюць  мокрыя камлі  паваленых  дрэў. З пяску тырчаць жоўтыя  вузлаватыя карані тых сосен, якім яшчэ пашчасціла ўстаяць. Апусціў руку ў ваду. Плынь прыемна заказытала пальцы.  Вось паплысці б зараз куды-нібудзь, далёка-далёка, забыць аб усім на свеце.  Толькі ад самога сябе не збяжыш.
   Пайшоў берагам. Вольнага часу хапала і ён вырашыў прайсціся, агледзець мясцовасць. Уздоўж берага  ішла  добра прыкметная сцяжынка, пратоптаная  рыбакамі. Няспешнаю хадою  мінуў невялікую азярынку, пясчаную выспу, дзе рэчка зрабіла круты паворот. Пасля бераг пайшоў крыху вышэй, а вёска знікла за зялёным сасоннікам. Баючыся, каб не зблудзіць,  пайшоў у бок Альхоўкі. Праз сасоннік  выцерабіўся на самы ўскраек вёскі, дзе  віднелася напаўразбураная калгасная ферма. Там ён  спыніўся і агледзеўся.  З-пад фермы, насустрач яму, абапіраючыся на кіёк, ішла прыгорбленая бабулька. Яна нешта несла ў вялікай шэрай хустцы, завязаўшы яе праз сябе, а ў руцы  трымала яшчэ і даволі ёмістую торбу. Параўняўшыся  з ім, бабуля першай  павіталася. Яе старэчыя, выцвілыя вочы  дабразычліва  і прыветліва  глядзелі на незнаёмца.
 - Добры дзень, - адказаў Алесь і пацікавіўся, - куды ж гэта вы з вёскі з такімі пакункамі?
- А, маё ты дзіцятка, - бабуля паставіла торбу, спыніўшыся перавесці дыханне, - дахаты іду.  Я  на хутары жыву. Кожны дзень у краму не находзішся, таму і выбіраюся раз ці два на тыдзень. А ўсяго трэба:  хлеба,  алею,  цукру, вось і назбіралася.
 Алесю  зрабілася горача: бедная  старая жанчына цягае на сабе цяжар. Чаму ёй ніхто не дапаможа?
- Давайце   паднясу, - ён падхапіў торбу і, не гледзячы на  слабае бабуліна супраціўленне,  зняў з яе клунак. – Не хвалюйцеся, я чалавек вольны, часу ў мяне хапае.
- А, Божа, дзякуй табе, залаценькі мой. Чый жа ты будзеш?
- Я не мясцовы, так што мяне вы не ведаеце. Зваць мяне Алесь,  а  прыехаў да Валянціны Іванаўны   Сянько.
Па хаду ён пазнаёміўся з бабуляй, якая назвалася Аленай Сяргееўнай. Пра сябе яна сказала, што пражыла на хутары амаль што ўсё жыццё. Некалі быў у іх свой конь,  добрая гаспадарка, але так склалася, што цяпер яна жыве адна. Сёлета ёй мінула  семдзесят восем гадоў. Яны  прайшлі праз лагчынку, потым дарога звярнула ўлева, на бярозавы гай, а ўжо  там паказаўся  і хутар: доўгая шэрая будыніна з белымі аканіцамі, калодзеж з жураўлём,  дзве высокія  бярозы каля хаты і старая пазелянеўшая агароджа. З двара выбег даўгалыгі, руды і аблавухі  сабака, які  ляніва, нязлосна забрахаў на Алеся.
- Ідзі ляж, каб на цябе трасца, - Алена Сяргееўна, - махнула на яго кіем і азірнулася. - Праходзь, сынок. Хоць  гарбатай цябе аддзячу.
- Што вы, нічога мне не трэба, - запярэчыў Алесь.
- Не, не, заходзь. Такой смакаты ты, напэўна, не спрабаваў. У мяне ж там збор з дзесяці зёлак. Я ўсё лета іх збіраю. Травы мне моц даюць, на нагах трымаюць. І цябе падмацуюць.
 Госць  мусіў згадзіцца. У хаце было чыста, стол засланы новенькай цыратай.  На прыпеку, на цвіках у сцяне,  каля печы,  ляжала і вісела  мноства зёлак, звязаных у  невялікія пукі. Ад іх у хаце стаяў   неверагодна прыемны водар і  Алесю  на момант падалося, што ён знаходзіцца  пасярод духмянага летняга луга. Пакуль  аглядаўся, гаспадыня паспела паставіць на стол  слоік з варэннем,  місачку з мёдам, талерку з тварагом, вялізны кубак малака.
-Адкуль у вас усё гэта? – здзівіўся Алесь.
- Ах, мой ты хлопчык, трэба варушыцца, бо спадзявацца няма на каго. Козачак трымаю, некалькі вуллёў, парасятка гадую, курачкі ёсць. Вось і ўся мая гаспадарка.
Калі Алена Сяргееўна наліла  гарбаты, то ад аднаго паху пацяклі слінкі. Па смаку яна была зусім не той гарбатай, якую  ён піў усё жыццё. Такую сапраўды можна было ўжываць замест лекаў. Алесь   і не заўважыў, як  паменшала мёду і  напалову апусцела талерка з тварагом.
- Дзякуй вам, вельмі смачна, - шчыра прызнаўся гаспадыні.
-  На здароўе, дзіцятка, еш яшчэ, - Алена Сяргееўна хораша і ласкава ўсміхалася, сама свецячыся  ад задавальнення. – Спадабалася гарбата?
- Ніколі такой не спрабаваў.
- А ўжо ж,  трэба ведаць травы, - зазначыла бабуля, - ведаць калі іх збіраць, нават час: адны трэба на ўсходзе сонца, а другія на заходзе. У мяне  ж тут і чабор, і светаяннік, і маліннік лясны, і кветкі шыпшыны. Шмат чаго.
- Адкуль жа вы ўсё ведаеце?
- Крыху маці навучыла, нешта сама ў людзей даведалася. Ты пі яшчэ, не саромейся.
- Дзякуй. Але хацеў спытаць: чаму вы не пераедзеце ў вёску?
- Каму я там патрэбна? – уздыхнула гаспадыня. – Ды  сваё яно і ёсць сваё.
- Але ж цяжка адной, тым больш у такія гады.
- Яно так, - журботна схіліла галаву Алена Сяргееўна, - ды нікуды не дзенешся. Ці ж я думала, што застануся на старасці адной-адзінюткай.
Бабуля нечага разжалобілася, выцерла  ражком хусткі край вока. Алесю  стала няёмка і ён змоўк.
-Такое ўжо жыццё  чалавечае, - гаспадыня сама працягнула размову, - нічога не паробіш, бо Бог няроўна дзеліць. Каму мех шчасця адсыпле, а каму  і торбу жабрацкую падкіне. Мая  доля таксама не салодкая. Як савецкая  ўлада прыйшла да нас у трыццаць дзевятым, то я яшчэ дзяўчынкай была. Памятаю, адразу сталі ў калгасы гнаць, а бацька мой не хацеў ісці. Ледзь не раскулачылі тады. Потым вайна. Бацька і старэйшы брат з фронта не вярнуліся. Я падрасла, замуж выйшла. Ох і  цяжка  было на першым часе. За працадні ў калгасе амаль нічога не плацілі, выратоўвала свая гаспадарка. Ужо тады мужык мой, Сцяпан, вуллі завёў. Крыху мёд прадавалі, малачко сваё, бульбачка. Так і жылі.  Дзетак у нас трое вырасла, два сыны і дачка. Старэйшы, Валерка, пасля арміі паехаў працаваць у Мурманск, ажаніўся там. Але неўзабаве, бедненькі, памёр ад запалення лёгкіх. Сярэдні мой, Пецечка, з малалецтва хварэў на эпілепсію. Аднойчы, калі яму ўжо дваццаць было,  пайшоў   касіць сена і знайшоў  яго  Сцяпан  нежывога. Так вось засталася ў нас толькі дачушка, Полечка. Ды не даў Бог і ёй шчасця. Вывучылася яна на фельшарку. Маладою, у васемнаццаць, замуж выскачыла. А чалавек папаўся дрэнны, піў шмат, на яе руку падымаў. То яны хутка развяліся. А потым яна пазнаёмілася з вайскоўцам.Да нас знаёміцца прыязджаў. Такі ўжо, скажу я табе, спраўны хлопец быў: і добры, і прыгожы, машыну сваю меў. Палінку на руках насіў. І трэба было такому здарыцца: ехалі яны ўдваіх і разбіліся. Сцяпан мой нядоўга працягнуў  пасля таго, перажываў моцна.  А ці ж мне было лягчэй? Ды куды дзенешся, жывым у дамавіну  не  палезеш.  А жыць усё роўна трэба, калі Богам  адведзена. Вось так і засталася я адна. Але я  не скарджуся, можа некаму і горш бывае.  Дзякуй Богу, што яшчэ сілы маю, хоць магілкі дагледзець магу.
Алена Сяргееўна ўздыхнула, на нейкі момант задумалася, але тут жа зноў стала частаваць госця:
- Еш, еш мядок. Я табе яшчэ гарбаты падаль’ю. Ты не вельмі слухай тут старую бабу, што яна плача. Не крыўдуй на мяне.
- Ні ў якім разе, вы хораша расказвалі.  Дзякуй  за пачастунак, усё вельмі смачна.
 Алесю так  захацелася сказаць  ёй нешта добрае, прыемнае, але, на жаль,  не знайшоў патрэбнага слова. 
   Развітаўшыся і паабяцаўшы абавязкова наведаць яшчэ  Алену Сяргееўну, ён  пайшоў у Альхоўку. Усю дарогу  ён  думаў аб гэтай выпадковай сустрэчы, аб сіле духу простай вясковай жанчыны  і толькі цяпер  зразумеў, што цвёрда ўсвядоміў: жыць трэба ў любых абставінах.
З дзённіка Алеся Сакоўскага.
15 кастрычніка.
   Мой першы запіс у дзённіку. Так, жыццё працягваецца. Пакуль я так і не вырашыў, які занятак знайсці сабе. На першым часе ёсць нейкія гаспадарчыя клопаты, бо трэба уладкавацца у хаце, прыбрацца ў двары. А што далей? Не ведаю. Моцнае ўражанне пакінулі на мяне апошнія падзеі: вечар у Валянціны Іванаўны і сустрэча з Аленай Сяргееўнай. Якія ж у нас цудоўныя людзі! Слаўныя, мілыя нашы жанчыны. Колькі ім выпала, а яны не скардзяцца, жывуць. Любыя нашы, дзякуй вам за ўсё. Хочацца нешта выказаць ім, знайсці добрыя, цёплыя словы. Кожная такая сустрэча дае мне крыху моцы і спадзявання на жыццё. Бо ўсё роўна ў кожнай маладой жанчыне  я  яшчэ бачу Сняжану, у кожным хлопчыку – Дзяніса.

  Пасля вячэры Алесь  сеў за тэкст песні, што спрабаваў напісаць учора. Яшчэ па дарозе дахаты   ён зразумеў: напісаць песню, прысвечаную маці, можна толькі на роднай, матчынай мове. Таму ўчора песня  ў яго  і не пайшла.  Зноў паспрабаваў напісаць хоць некалькі радкоў. І яны сталі ісці лёгка, на адным дыхані. Крыху паправіў, перапісаў. Трэба будзе  паказаць Валянціне Іванаўне. Цікава, што скажа яна.
    Вечарам  выйшаў на вуліцу, хацелася яшчэ дыхнуць  цішыні і прахалоды, знаёмай з дзяцінства. Якім далёкім і блізкім здаецца яно! Як і раней, скрозь частыя аблокі сіратліва пабліскаваюць нешматлікія зоркі. Зрэдку  серпік маладога месяцу сарамліва выглядае з-за аблокаў на прыціхлую вёску, нерухомыя дрэвы  і зжаўцелую траву. Востра пахне апаўшым лісцем, прэлаю саломаю, зляжалым бульбоўнікам і яшчэ нечым, чым пахне  халодны восеньскі вечар у  далёкай  вёсцы, што жыве сваім паўсядзённым клопатам, адметным ад  жыцця  іншых, блізкіх і не вельмі, суседак. Раптоўна ўзняўся,  засвістаў вецер па вуліцы,  нешта грукнула па  даху  і скацілася  ўніз. Нейкі момант было ціха-ціха, але  цішыню парушыў сабака, які цягуча заскуголіў недзе на другім канцы вёскі. Яго скавытанне наганяла тугу. Вецер узмацніўся, загойдаліся    яблыні ў садзе, зарыпеўшы старымі сукамі.  Па вуліцы  прайшла невялікая –  чатыры ці пяць чалавек – купка моладзі, аб нечым гучна размаўляючы і пакінуўшы за сабой   пах тытуню. Алесь   прайшоўся па сваім двары, удыхнуў свежага паветра, яшчэ раз глянуў на неба і пайшоў спаць.

5

    З ночы расхадзіўся вецер. Яшчэ не  бралася світаць, калі Алесь прачнуўся. Ён чуў, як  на вуліцы глуха шумяць дрэвы, завывае ў коміне і недзе крыху трымціць шкло у адным з вакон. Вецер са стогнам праносіўся па даху і ў такт яму на гарышчы штосьці ляпала. Няйначай, недзе у падстрэшшы ёсць дзірка і парывамі там ганяе  нейкую драбязу. Трэба будзе паглядзець. У хаце прыкметна пахаладала. Што ж, хата старая,  таксама трэба падрыхтаваць  да зімы. Калі табе  жыць тут – мусіш нешта рабіць.
  Спачатку ён усё ж вырашыў папарадкавацца ў двары, паправіць плот.  Тым больш, што трохі пацішэла і вецер ужо не так гойсаў па пустым  надворку. Алесь разабраўся з дровамі, прыбраўся каля хлява. Пакапаўшыся за ім, выцягнуў некалькі жэрдак на агароджу, стаў рамантаваць  павалены ад вуліцы плот, веснічкі.  Пакуль ён правіў агароджу, каля яго прайшло некалькі вяскоўцаў. Тыя з цікаўнасцю паглядалі на новага чалавека. Алесь няспешна капаў ямы пад слупкі, падчэсваў сасновыя жэрдкі, прыбіваў штыкеціны. Былы гаспадар аказаўся запаслівым чалавекам:  акрамя слупкоў, жэрдак знайшліся і цвікі, і малаток. Некалькі разоў, пускаючы клубы  чорнага дыму,  па вуліцы праехаў трактар з прычэпам, гружаным саломаю. Добра папрацаваўшы некалькі гадзін і  замарыўшыся, Алесь  прысеў. Прыемная стомленасць разлілася па руках, крыху ныла паясніца. Заплюшчыў вочы. Добра сядзець вось так, нікуды не спяшаючыся, калі рукі адпачываюць пасля працы і ад іх ідзе цяпло. Бадай што, фізічная праца  - найлепшыя лекі ад  душэўных пакут. Магчыма, гэта не аксіёма, але ж хто з ім зараз паспрачаецца. Ён устаў: трэба рабіць далей.  Па вуліцы, ў яго бок, на ровары,  ехаў нейкі мужчына, ў  акулярах і капелюшы. Ён амаль параўняўся з Алесем, як раптам  нешта скрыгатнула, ровар  спыніўся  і мужчына  паваліўся на дарогу. Алесь кінуўся да яго:
- Пачакайце, я вам зараз дапамагу.
- От жа, халера, ланцугом калашыну схапіла, - адазваўся мужчына,  – даўно трэба было замяніць  яго. Усё  нечага цягнуў, вось і дацягнуўся.
- Як вы? – Алесь  дапамог  незнаёмцу выцягнуць калашыну, падняцца і падабраў яго капялюш.
- Дзякуй,  вялікі дзякуй, удала зваліўся, нават не пабіўся,  -  мужчына нечакана засмяяўся і працягнуў руку. -  Мабыць, варта пазнаёміцца. Як зваць майго выратавальніка?
- Алесь, Алесь Сакоўскі.
- Сакоўскі? Ці не вы гэта пішаце  дэтэктывы ў серыі “ Чырвоная стужка”?
- Так, я.
- Давялося чытаць вашы творы.  Вельмі прыемна пазнаёміца. А я – Зміцер Пятровіч  Каляда, настаўнік гісторыі ў мясцовай школе.
Алесь прыгледзеўся да новага знаёмага. Сярэдняга росту,  круглатвары, з шырокімі  лобнымі залысінамі, светлымі, крыху прыжмуранымі вачыма, якія  пранікліва і дружалюбна глядзелі праз акуляры  на суразмоўцу. Чамусьці ён адразу вызваў давер да сябе. Алесю спадабалася яго мова – чыстая, беззаганная,  яна  істотна адрознівалася ад той “трасянкі”, якую ён чуе штодзень. Пра гэта ён і сказаў  Зміцеру Пятровічу.
- Як жа можна інакш, Алесь. Жыць на роднай зямлі і размаўляць на чужой мове? Ці ж я не беларус? – запытальна  адказаў настаўнік.
- Але ж у большасці мы бачым зусім іншае.
- Так, згодзен. Толькі гэта тэма для асобнай гаворкі. Вы надоўга прыехалі?
- Мабыць, надоўга.
- То прыходзьце заўтра ў школу каля дзесяці гадзін раніцы. Там мы пагамонім, я вас пазнаёмлю з нашымі вучнямі. Чакаю вас.

З дзёніка Алеся Сакоўскага.
19 кастрычніка.
   Сёння  пазнаёміўся з настаўнікам мясцовай школы Зміцерам Пятровічам Калядой. Пакінуў вельмі прыемнае ўражанне. Цікавы і інтэлігентны чалавек, прыгожа размаўляе на беларускай мове. У ім ёсць нешта такое, што адрознівае яго ад многіх маіх знаёмых. Думаю, што далейшае знаёмства з ім проста неабходна мне. Бо тут няма творчага асяроддзя, няма з кім пагаманіць на розныя тэмы. А што Зміцер Пятровіч шмат ведае – не сумняваюся.
 
   
Вечарам да Алеся зайшла Валянціна Іванаўна – прынесла малака.
- Дзякуй. Ведаеце,  асабліва хачу падзякаваць за песні, - сказаў ён.
- Што, спадабаліся? - ўсміхнулася жанчына.
- Вельмі. Не памятаю, калі я  слухаў  народныя песні ў апошні раз, але было гэта вельмі даўно. А калі слухаў вашы спевы,  да мяне столькі прыйшло… Успомнілася вёска, маці, дзяцінства, Сняжана з Дзянісам – усё самае дарагое. А як прыгожа гучала ваша мова, сам спеў. Цуд. Шкада, што ваш хор не выступае болей.
- Так, Алеська, мы самі шкадуем. Але ж бачыш, якія часы прыйшлі: нікому нічога не патрэбна. Моладзь не цікавіцца нашымі песнямі. Тое, што яны слухаюць, я не разумею.
- Не, Валянціна Іванаўна, - горача запрэтаставаў Алесь, - не цікавіцца таму, што ёй не прапаноўваюць, не паказваюць.  Я вось і сам да ўчарашняга дня не задумваўся аб гэтым. Дарэчы, сёння пазнаёміўся з настаўнікам Калядой. Ведаеце яго?
- Чаму ж не. Ён жыве ў суседняй вёсцы, за тры кіламетры адсюль. Кожна дзень на ровары ездзіць у школу. Цікавы чалавек.
- Я паспеў разгледзець, што цікавы. Да таго ж на беларускай мове так чыста і прыгожа размаўляе.
- Ага, - пагадзілася Валянціна Іванаўна, - колькі памятаю,  гэтак  размаўляе. А яшчэ ён не раз у газеты пісаў, да раённага начальства звяртаўся, каб вярнуць старыя назвы гарадскім вуліцам ды  двум суседнім вёскам. Нават  хадзіў і збіраў подпісы.  Кажуць, што добры настаўнік. У школе гурток стварыў,  дзяцей на экскурсіі па Беларусі возіць. Кажа,  трэба каб  дзеці ведалі сваю гісторыю. За ўсё гэта  некаторыя яго  нацыяналістам клічуць.
- Глупства нейкае, - здзівіўся Алесь.
- Згодна, але ці мала што людзі брэшуць.
- Валянціна Іванаўна, - Алесь дастаў аркуш  паперы, - я  казаў, што калі слухаў вашы спевы, столькі ўсяго ўспомнілася. І рашыў паспрабаваць напісаць песню аб сваёй маме. Хачу, каб вы паслухалі.
- Няўжо напісаў? – шчыра здзівілася жанчына. – Далібог, з задавальненнем паслухаю.
Алесь, нібы перад сур’ёзным і адказным выступленнем на сцэне, устаў, адкашляўся і нараспеў стаў чытаць.

МАТУЛІ.
Як толькі сыйдуць зоркі з нябес,
Як толькі ўспыхне сонейка свет,
Выйду я з хаты  ў стары той лес
                Каб даслаць  матулі  санет.
                Рукі і шчодрае сэрца тваё
                Берагуць увесь сусвету спакой,
                На далоні шчырае “дзякуй” маё
                Для адзінай  матулі святой.
Прыпеў:
                Я роднай, мілай  матулі сваёй
                Раднейшай па сэрцу мне і крыві,
                Скажу: на свеце і ў душы ты маёй
                Жыві, матуля, бясконца жыві.

                Я помню дзяцінства далёкага свет,
                Любоў і пяшчоту матчыных рук,
                Ды зоркі упаўшай, далёкі мне свет,
                І сэрца твайго, любага, стук.
                Усміхніся ж матуля, хоць, сёння і ты,
                Жыццё спрадвеку такое, яно,
                А вобраз твой, вечна святы,
                У цемры зіяе нязгасным агнём.
Калі скончыў, з лёгкім хваляваннем зірнуў на Валянціну Іванаўну. Нейкі час яна сядзела ў глыбокай задуме.
- Малайчына,  - голас жанчыны змяніўся, - так хораша напісаў. За душу бярэ. Шчаслівая тая маці, якая мае такога сына.
- На вялікі жаль, мамы таксама няма, - з сумам  адказаў Алесь.
Валянціна Іванаўна ўстала, падыйшла, ласкава  кранула за руку:
- Трымайся, Алеська, што рабіць.  Ты ж малады, табе яшчэ жыць і жыць.
- Ведаю, але з сэрца не выкінеш  гэту боль.
-  Нічога, нічога, ўсё наладзіцца. Ты часцей заходзь да мяне. А хочаш нашы спевы паслухаць яшчэ – то  мы з дзяўчатамі  па нядзелях збіраемся.
- Дзякуй вам, я прыйду.
   Назаўтра Алесь, як і абяцаў, пайшоў у школу. Цагляны аднапавярховы будынак, атынкаваны і пабелены,  ціха стаіўся  ў атачэнні клёнаў і таполяў. Алесь уявіў, якое тут хараство вясной, летам і, ды й канешне, у пачатку восені. Вясна пахне першым цяплом і растаўшым снегам,  абуджаюцца клёны, з якіх цячэ салодкі, смачнейшы за цукеркі, сок. Таполі набухаюць кволымі лісцікамі, на іх радасна крычаць прыляцеўшыя гракі, шалпочуцца вераб’і. Улетку будынак патанае ў зеляніне, яго не адразу і ўбачыш. Тым больш, што ў тую пару школа пусцее, у двары ціха. Адно толькі чуецца птушыны розгалас ды школьныя вокны  выпраменьваюць яркае святло ў паўдзённае мроіва.  А ў верасні, калі шумная, гаманлівая дзетвара абжывае свежапафарбаваныя класы, на  кароткай алеі, як на подыуме, выстрайваюцца клёны. Яны прыцягваюць кожнага, хто сюды завітаў, пышнасцю, яркасцю і веліччу колераў, асцярожна  трымцяць на лёгкім ветрыку у прадчуванні  хуткіх халадоў.
   Алесь  спыніўся на ўваходзе, не ведаючы, куды ісці далей.  Але да яго выйшаў сам Зміцер Пятровіч.
-Праходзьце, Алесь, я чакаю вас. У мяне якраз “фортка”.
Яны павіталіся і настаўнік правёў яго ў адзін з класаў, які абсталявалі  пад  школьны музей. Алесь агледзеў выставу.  Экспанатаў  было, мабыць, залішне, бо яны стаялі, ляжалі шчыльна, адзін к аднаму, але без нагрувашчвання і  захламленасці. Парадак быў ідэальны. Кожны экспанат меў бірачку з назвай,  магчымай датай і месцам паходжання, прозвішчам таго, хто яго  адшукаў і прынёс. У памяшканні было чыста і ўтульна.
- Цудоўны музей у вас, Зміцер Пятровіч, - ухваліў Алесь.
- Дзякуй, - адазваўся Каляда, - як бачыце, вучні старанна папрацавалі. Затое кожны з іх  амаль усё ведае  пра гісторыю сваёй вёскі. Вось вы, Алесь, адкуль будзеце?
- Я нарадзіўся і вырас у палесскай вёсцы.
- А што вы ведаеце  пра сваю вёску. Калі яна ўзнікла, якія падзеі там адбываліся, якія слынныя людзі жылі?
- Не, на жаль нічога гэтага не ведаю. Мабыць,  мне павінна быць сорамна?
- Не, гэта не ваша віна, а наша бяда, - мякка паправіў яго Зміцер Пятровіч,- бо савецкай уладзе непатрэбна было, каб мы зналі сваю гісторыю. Нам затлумілі галаву, што ёсць савецкі народ і ўдзёбвалі расейскую гісторыю. А што такое савецкі народ, хто яго пакажа, дзе ён? І да цяперашняга часу мала  што змянілася. Вось гэта і  крыўдна. Мы ўрэшце атрымалі самастойнасць, з’явілася такая дзяржава, як Беларусь, а ў школе наша гісторыя  вывучаецца з пятага на дзесятае. Беларускае прыніжаецца, імёны нашых продкаў замоўчваюцца, а іх подзвігі ўспамінаюцца ўскосна. І большасць людзей не ведае сваёй гісторыі. А што такое гісторыя? Гэта, як карані для дрэва. Адсячы ў дрэва карані – яно загіне. Так і з народам: адбяры ў яго гісторыю і мову – ён, прападзе, знікне, як самастойны этнас. Таму я і хачу, каб мае дзеці жылі, разумелі і ганарыліся,  што яны беларусы.
Ён націснуў на апошнім слове.
- Зміцер Пятровіч, вы малайчына, - невялікая прамова настаўніка закранула Алеся. – Вялікую справу робіце.
-  Не, Алесь, я раблю тое, што павінен рабіць, - усміхнуўся Каляда, - я ж настаўнік гісторыі.  І трэба, каб кожны на сваім месцы рабіў гэтак жа.  Хачу спытаць: чаму вы не пішаце на беларускай мове?
- Не ведаю, раней ніколі не задумваўся пра гэта, - Алесь разгубіўся ад нечаканага пытання, - жыў у сталіцы, там усюды размаўляюць па-руску, мае дэтэктывы  прадаваліся у Маскве.
Зміцер Пятровіч працягнуў гутарку:
- Я чытаў вашы творы, пішаце  даволі цікава. Мне здаецца, вам трэба паспрабаваць штосьці напісаць на роднай мове. Як лічыце?
- Згодзен. Апошнія  дні  думаю над гэтым. Тут, у вёсцы,  за гэты невялікі час, я шмат чаго пераасэнсаваў. Ведаеце,  сказаў бы, што я ўжо не той Алесь, што прыехаў сюды. Зміцер Пятровіч, а вы зайдзіце да мяне на гарбату. Пагамонім. Я хачу паказаць вам  сваю  першую беларускамоўную песню.
- Ого, цікава. Абавязкова зайду. Трэба толькі час падабраць. У мяне, ведаеце, жонка цяжка хварэе, - уздыхнуў Зміцер Пятровіч, - не магу яе  надоўга пакінуць адну. Ды і яшчэ не ўсё пароблена каля хаты. Але нешта будзе. Вось, вазьміце, Алесь, з сабою некалькі кніг. Пачытайце, тут пра нашу гісторыю, якую вы, упэўнены, не ведаеце.
- Дзякую, ахвотна пачытаю.
- Добра, пойдзем, зараз празвініць званок. Я прадстаўлю вас свайму класу.  Дзецям будзе цікава   пазнаёміцца з сапраўдным пісьменнікам.



З дзённіка Алеся Сакоўскага.
23 кастрычніка.
    Пасядзеў над кнігамі, што даў пачытаць Зміцер Пятровіч. Што і казаць, я сапраўды нічога гэтага не ведаў. Кнігі пра гісторыю мясцовага краю – Наваградчыну. Гэта ж цэлы пласт гісторыі. Я ўпершыню пачуў такія  імёны, як Ягайла, Войшалк, Сыракомля, Чачот, даведаўся аб Лаўрышаўскім Евангеллі. Якая, аказваецца, ў нас вялікая і багатая спадчына, якія мужныя і слаўныя ў нас былі продкі. Гэта ж колькі войнаў пракацілася праз нас, але мы жывём. Нашых  далёкіх прадзедаў душылі, катавалі, забівалі, а яны не схіляліся, бераглі сваю зямлю і культуру. Нават тады. А мы, сучаснікі, не ведаем і не імкнёмся ведаць. І мова наша такая прыгожая, мілагучная. Сапраўды, чаму я не задумваўся аб гэтым раней?
  А сэрца баліць. Учора было роўна тры месяцы, як не стала  Сняжаны і Дзяніса. Колькі разоў на дзень ўспамінаю іх! Канешне, пасля царквы мне спакайней, але па вечарах туга  ўсё роўна з’ядае. Як вас не хапае, мае любыя. Даруйце мне і  таму жорсткаму лёсу.

  Пакорпаўшыся на надворку, Алесь вырашыў, што трэба было б наведацца да Алены Сяргееўны. Тым больш, што абяцаў, ды і бабулю па-добраму шкада: адна-адзінюткая на белым свеце. Хоць, зрэшты, ён і сам  цяпер не ведае, куды прытуліцца.  Прыхапіўшы у краме свежага хлеба, яшчэ таго-сяго,  пайшоў  на хутар. Яго сустрэў той жа самы аблавухі сабака, які  некалькі разоў брахануў  на Алеся, як для адчапнога, круцячы хвастом.  Алесь смела зайшоў у двор, пастукаў у дзверы. Алена Сяргееўна ўзрадавалася яго прыходу. Яна аж заўсміхалася, жвава затупала, запрашаючы ў хату:
- А я думаю: на каго гэта Палкан брэша? Ды бачу – ты ідзеш. Праходзь, праходзь, дзіцятка, маё залатое.
- Дзякуй. А гэта вам, - Алесь паклаў на стол торбу.
- А, мой ты,  Алеська. Паклапаціўся аб старой бабе. Велькі дзякуй. Я зараз гарбаты згатую. А ты пакуль прайдзі ў другую палову хаты, падзівіся на маю работу.
Расхіліўшы  дзве доўгія фіранкі на дзвярах, Алесь зазірнў у другую палову хаты. На падушках, на ложку, на невялічкай канапе, на сценах – усюды на яго глядзела багатае ўбранне. Павышываныя  накідкі і ручнікі з  яркімі кветкамі, стракатымі пеўнікамі, коцікамі, вербамі і шмат чым яшчэ нагадалі яму нейкую знакамітую выставу.  І малюнкі, і ніткі, і выкананне –  усё выяўляла густ і неардынарнасць. Гэта было сапраўднае майстэрства,  нешта неверагоднае. Такога  вышыванага багацця Алесю  не даводзілася бачыць.
- Падабаецца? – зазірнула да яго Алена Сяргееўна.
- Не тое слова. Фантастыка. Калі ж вы ўсё  гэта рабілі? – ён не мог адыйсціся ад работ гаспадыні.
- Як толькі замуж выйшла, так  і пачала вышываць. Нешта ад маці захавалася. Ды тут не ўсё, яшчэ ў скрыні ляжаць даўнія вырабы. Падабаўся мне гэты занятак.  Яно, канешне,  гаспадарка, дзеці, але ўсё ж знаходзіла час. Зімовыя вечары доўгія, толькі рабі. Цяпер ужо і бачу дрэнна, і рукі не тыя, то не займаюся.
- Алена Сяргееўна, гэта ж шэдэўры, - Алесь усхвалявана звярнуўся да гаспадыні, - нельга такое багацце хаваць.  Я тут падумаў: хай   людзі падзівяцца, што ёсць на нашай зямлі такія залатыя рукі. Ведаеце, у мяне ў сталіцы ёсць знаёмыя. Што вы скажаце на тое, каб мы арганізавалі выставу вашых работ. Нічога не прападзе, я абяцаю.
- Маё ты, дзіцятка, - ўздыхнула бабуля, - чаго мне баяцца. Толькі каму яно патрэбна: ручнікі, фіранкі, вышыванкі? Цяперака людзі на другое дзівяцца.
- Што вы, сапраўднае майстэрства заўсёды на вагу золата. Я абавязкова займуся гэтым. Згодны, Алена Сяргееўна?
- Бяры, Алеська, навошта  яно мне?  Хоць якая карысць будзе. Сядай, лепей, за стол. Я толькі ўчора тваражку зрабіла.
Пакуль яны гаманілі за гарбатай, Алесь заўважыў на тэлевізары амаль новую калоду гральных картаў.
- Прабачце за пытанне, але з кім жа гэта вы гуляеце? – здзівіўся ён.
- А я не гуляю. Карты  для варажбы, - сур’ёзна адказала гаспадыня. – Ды я не толькі гэтым займалася. Некалі я  і людзей крыху лячыла, шаптала.  Да мяне з Альхоўкі, ды і  з суседніх вёсак  шмат людзей прыходзіла. Усю навуку: і зёлкі збіраць, і варажыць, і, нават  пярэпалахі і сурокі здымаць, маці мне перадала. Але цяпер карты ляжаць, старая стала. Ды, кажуць, што грэх гэта. Мо, і так,  бачыш як у мяне склалася..
Старая жанчына цяжка ўздыхнула.
- Алена Сяргееўна,  выбачайце, канешне, а ці можаце  мне паваражыць? – Алесь запытальна глянуў на гаспадыню.
- Ох, даўно не займалася. Але для цябе паспрабую, - бабуля ўзяла карты, перабрала іх. – Вазьмі карты ў руку і думай аб тым, што найбольш хвалюе цябе. Цяпер вазьмі, здымі  тры разы леваю рукою, пакладзі на тры кучкі. Так зробім тры разы. Першы раз убачым, што было, другі раз, што ёсць, а трэці – што будзе.
Раскладаючы кожны раз карты Алена Сяргееўна ціха расказвала:
- Зараз паглядзім, што карты кажуць. Вось, глядзі, мой залаценькі. Паказваюць яны, што нядаўна  быў моцны ўдар у цябе, пахаваў ты вельмі блізкіх людзей.  І што  сам быў  амаль на тым свеце, вось  ён, казённы дом з крыжом.  Але лёс табе  яшчэ пажыць.  Цяпер вельмі пакутуеш, хварэеш душою. Сэрца  неспакойнае, цяжка табе. Яшчэ бачу каля цябе караля, светлага, маладога,  як і ты,  чалавека,  добрага, надзейнага, дапамагае  ён  табе ва ўсім.  Дарога табе  пакуль не выпадае, нічога не бачу,  але будуць перамены к лепшаму. Сэрца супакоіцца, жыццё  наладзіцца і  ўсё будзе добра. І бачу каля цябе нейкага мужчыну і жанчыну. Перасякаецца іх шлях з тваім.  Вось і ўсё. Хочаш – вер, хочаш – не, але карты не ілгуць.
Алесь задумаўся, гледзячы на стол. Што ж, толькі  час пакажа, ці сказалі праўду карты.

6

З дзённіка Алеся Сакоўскага.
29 кастрычніка.
   Майму жыццю ў Альхоўцы – два тыдні. Як быццам, няшмат, але столькі змен. Не пабаюся гэтага слова, але я адкрыў для сябе новы свет, стаў глядзець на жыццё больш свядомым поглядам. Чаму? Прыехаўшы сюды, я ўбачыў людзей, якія, нікуды не спяшаюцца,  не гоняцца за поспехам і грашамі, не шукаюць  выгод. Яны проста жывуць па сумленню, як Зміцер Пятровіч, захоўваюць нашу культуру, як Валянціна Іванаўна з сваімі сяброўкамі,  перамагаюць цяжкасці і ствараюць для нашчадкаў каштоўнасці, як Алена Сяргееўна. Нейкія такія пачуцці  былі  ў маім дзяцінстве, але я з’ехаў у горад і ўсё забылася. Зміцер Пятровіч ніяк не збярэцца зайсці да мяне, усё абяцае. Зноў быў у  яго ў школе, доўга гаварылі. Даў мне яшчэ дзве кнігі, адна з іх аб выдатнай паэтцы Ларысе Геніюш. Ўразіла мужнасць гэтай жанчыны, якая на допыце, не баючыся катавання, заявіла ўсемагутнаму шэфу НКВД Цанаве, каб той размаўляў з ёю на беларускай мове. Прайшла  мноства пакут, але не скарылася.  Усё больш новага адкрываю для сябе. І, здаецца, я пачынаю ганарыцца тым,  што я беларус. Бо ў нас слаўная гісторыя. Вось толькі мы, цяперашнія беларусы, пакуль нічым не вызначыліся.
  Часта тэлефануе Алёша, не забывае.  А сёння  мне  сніўся Дзяніс. Не было ніякіх жахлівых малюнкаў, проста мы з ім, як бы гулялі. Я прачнуўся і доўга ляжаў з заплюшчанымі вачыма: не хацелася верыць, што гэта толькі сон.
   
  Прайшло яшчэ  амаль два тыдні. Ужо добра сцямнела, калі Алесь  пайшоў да Валянціны Іванаўны: казала, што сёння зноў у хаце будуць вячоркі. Так жанчыны называлі свае вячэрнія спевы.   Партос, як заўсёды,   дзяжурыў каля веснічак. Ён з першага дня прызнаў Алеся і не брахаў, калі той прыходзіў да яго гаспадыні. Вось і сёння сабака  сустрэў яго радасным віляннем хваста і ціхім павіскваннем.
- Здароў, браце, здароў. Як маешся? – Госць  прылашчыў сабаку і той, цяўкаючы,  радасна закруціўся каля ног. Алесь увайшоў у хату. Валянціна Іванаўна, ў гэты час,   даставала з печы чыгункі. Тручыся аб яе ногі, гучна мяўкаў Бармалей. Ён настойліва нешта выпрошваў у гаспадыні.
- Праходзь, Алеська, якраз паспеў  мой курыны булёнчык.
- Дзякую, я не галодны.
- Не, не, паспрабуй. У печы самыя смачныя стравы гатуюцца. Сядай. Адыдзіся ты, вось жа, з’яда,- гаспадыня мякка адштурхнула ката.
З чыгуна патыхнула такім  прыемным пахам, што  Алесь мусіў згадзіцца: нешта было ў гэтым ад  яго дзяцінства.  Сярбаючы  духмяны і наварысты булён, госць пацікавіўся:
- Усё хачу спытацца: чаму вы так назвалі ката і сабаку?
- Дык ты ўжо не першы пытаеш,- засмяялася Валянціна Іванаўна.  -  Гэта ўсё ад кніг. У вёсцы часу таго не вельмі хапае, але я люблю чытаць. У школе шмат чытала, ды і потым, старалася вырваць дзе якую хвіліну. Мой  гаспадар спачатку  ўсё сварыўся: во, вучоная знайшлася. Але потым прывык. Я ж Партоса як узяла, ён малы такі тоўсценькі, калмаценькі  быў. Якраз, як той Партос, што па тэлевізару паказвалі. А ката так празвала, што з маленства шкодны быў, усё спрабаваў куранят душыць. А як адлупцавала некалькі разоў, то больш не лезе. Бачыш, жывёліна, а нешта разумее.
  Грукнулі дзверы, у хату зайшлі Кацярына Мікалаеўна і Вольга Ільінічна. Алесь павітаўся першы.
- Добры вечар, Алесь. Зноў прыйшоў на вячоркі? -  ўсміхнулася Вольга Ільінічна.
- Так, хораша спяваеце. Не трэба ў тэатры хадзіць.
- У нас  тэатраў хапае: то смяюцца, то плачуць, -  чамусьці з сумам зазначыла жанчына.
Пасля традыцыйнага кубка гарбаты з сяброўкамі, Валянціна Іванаўна зноў пачала, а жанчыны далучыліся:
                Чабарок, чабарок,
                Ды каля дарожкі,
                Харошанькі мой міленькі,
                Ды крывыя ножкі.
                Ох! Ох! Ды крывыя ножкі.
Пасля жанчыны праспявалі яшчэ некалькі песень. У гэты раз Алесь больш уважліва прыслухоўваўся да слоў,  інтанацый, манеры выканання і пагаджаўся з самім сабою: так, ён не памыліўся. Тое, што гучыць на роднай мове,  адзываецца ў ім, жыве адзіна, у сугуччы. Яго душа спявае з жанчынамі. Песні, якія ён чуе, заварожваюць, нараджаюць забытыя ўспаміны, краявіды і ён, як бы адлятае разам з імі ў свае летуценні. Трэба спрабаваць пісаць па-беларуску.
   Дома ён патэлефанаваў Алёшы:
- Прывітанне,  дружа! Як ты? Усё добра? Ну і выдатна. У мяне ўсё па-старому. Так, бываю  у Валянціны Іванаўны, во, толькі прыйшоў ад яе. Ты калі збіраешся да нас? Калі так хутка, то цудоўна. Прывязі кампутар. Ага, паспрабую нешта пісаць. Што? Аб гэтым пагаворым на месцы.  Бывай, чакаю цябе.
Алёша паабяцаў прыехаць праз два-тры дні. Трэба будзе пад’ехаць з ім да Алены Сярегееўны, хай паглядзіць яе работы. Тады ён зможа дамовіцца ў сталіцы з Арсенем з мастацкага музея  і наладзіць выставу. Гэта ж такая памяць была б аб Алене Сяргееўне.  Яе вышыванкі павінны жыць.
   Алесь задумаўся аб гэтай незвычайнай жанчыне, успаміны плаўна перайшлі на сваю маці, на вёску. І сапраўды, што ён ведае аб сваёй вёсцы? Нічагуткі. У школе у іх не было такога настаўніка, як Зміцер Пятровіч, у інстытуце зусім мала вучылі гісторыю. А Алесева  родная вёска немалая, двароў пад трыста. Успомніў, што  па вуліцы, якая вяла да былога панскага дома, раслі старыя ліпы. Праўда, пры яго памяці ад іх засталіся адны аскабалкі, але маці казала, што гэтыя ліпы пасадзілі тады, калі праз іх вёску, быццам бы, ехала расейская імператрыца Кацярына. Вёска стаіць на крутым беразе маляўнічай рачулкі Пціч. Так, яго вёска, як любая іншая,  вартая ўвагі. Ды што ён можа цяпер зрабіць для яе? А што, калі напісаць песню? Было б цудоўна, каб вёска мела сваю песню. Алесь натхнёна ўзяўся за працу. Было далёка за поўнач, калі ў яго з’явіўся, некалькі разоў перапрацаваны,  варыянт песні, названай:


ВЁСКА МАЯ.
Вёска мая, вёсачка дальняя,
             Сярод неабсяжных палесскіх лясоў,
                Песню сваю, сваю прывітальную
                Шле табе мора буйных каласоў.

                Вёска мая, вёсачка светлая,
                Бераг на Пцічы, стромы, круты,
                На сэрцы маім адна запаветная,
                Заўсёды чакаеш, чакаеш нас ты.
 
                Вёска мая, Лучыцы родныя,
                Петрыкоўскі напеў беларускай  зямлі,
                Пройдуць хай дні, злыя, халодныя,
                Ты ажывеш з пахам першай раллі.
               
                Вёска мая,   лесам багатая,
                Прыродаю шчодра надзелена ты,
                Шапкі дубоў, шапкі калматыя,
                Крылы буслоў і пясок залаты.
   
                Вёска мая, голас твой чуецца,
                Там, дзе жывуць выхаванцы твае,
                І колькі па свеце ім не вандруецца,
                Заўсёды успомняць дзяцінства свае.
               
                Вёска мая, вёсачка мілая,
                Ты жыві, жыві, працвітай
                І праз гады, з новааю сілаю,
                Нас сустракай і шчыра вітай.
 
 Са Зміцерам Пятровічам Алесь сустрэўся на вуліцы, калі ішоў з крамы. Настаўнік спыніў ровар, павітаўся:
- Я якраз хацеў вас пабачыць. Сёння буду мець крыху вольнага часу пасля чатырнаццаці гадзін і магу заглянуць. Як вы наконт сустрэчы?
- Буду толькі рады, - запрасіў Алесь.
Ён падрыхтаваў такі-сякі стол і, калі прыйшоў Зміцер Пятровіч, адкаркаваў пляшку віна.
- Давайце, хіба, за знаёмства і сустрэчу, - прапанаваў  Алесь па праву гаспадара.
- Можна, і за гэта, - пагадзіўся настаўнік. Прыкусіўшы,  ён спытаў:
- Як абжыліся? Як вам наша вёска?
- Лічу, што няблага. А вёска  мне падабаецца. Рэчка побач, як і на маёй радзіме. Праўда колькі тут пражыву – не ведаю. Так здарылася, што…
Але Зміцер Пятровіч прыпыніў яго, асцярожна паклаўшы сваю руку на Алесеву:
- Не трэба, не развярэджвайце свежыя раны.  Давайце зменім, балючую для вас, тэму. Вы мне абяцалі паказаць сваю песню.  Гатовы?
- А як жа, нават дзве песні. Я паспеў напісаць яшчэ песню, прысвечаную роднай вёсцы.
- Тады слухаю.
Алесь пастараўся абедзве песні не пераказаць, а праспяваць, бо мелодыі ў яго былі. Каляда уважліва слухаў, адклаўшы ўбок відэлец.
- Што магу сказаць, Алесь? – ён злёгку прыжмурыўся. – Я ў паэзіі разбіраюся не надта каб, але здаецца, што нядрэнна. Мне спадабалася. Галоўнае, адчуваецца, што пісалі вы, шчыра, уклалі душу ў песні. А напісаныя такім чынам творы заўсёды адметныя. Працуйце, у вас павінна атрымацца.
- Хачу абавязкова  паспрабаваць, Зміцер Пятровіч. Я пачаў задумвацца: сапраўды, чаго варта тое, што напісаў? Усё пісалася толькі дзеля грошай. А што яно нясе з мастацкага боку гледжання, якую вартасць мае для культуры – пытанне.
- Так, Алесь, трэба адраджаць культуру і нацыянальную самасвядомасць. Нашы людзі цяпер, як Іваны, не  памятаючыя свайго радства.  Вы ж бачыце,  калі з’яўляецца пустата, яна абавязкова запоўніцца. Хто цяпер грунтоўна займаецца культурай на вёсцы, ды і ў горадзе? Ніхто. Дзеці сядзяць у інтэрнэце, бадзяюцца абы-дзе, асабліва ў гарадах,  кніг не чытаюць. Адсюль пустата ў душах, якая запаўняецца наркотыкамі, п’янствам, распустай. На мяне ўсюды, калі я выступаю на розных сустрэчах, семінарах  і размаўляю на роднай мове, ды яшчэ  падымаю праблемы адраджэння нашай культуры, мовы,  глядзяць, у лепшым выпадку, як на дзівака. А то, і ўвогуле, пагражаюць.  Ніхто па-сапраўднаму не змагаецца з адным з самых страшных бедстваў -  п’янствам.  Я, напрыклад, нядаўна ехаў па вёсцы,  лічыў жылыя і нежылыя хаты.  Палова вёскі пустая. І з тых, каго ўжо няма,  шмат хто памёр ад гарэлкі.
- Яно так, толькі з якога боку брацца нам  за ўсю гэту гару?  Хто і з  чаго  будзе пачынаць?
- Ды з самога сябе. Вось вы, напрыклад, зусім нядаўна  нічога не думалі аб адраджэнні роднай мовы, аб нашай гісторыі. А сёння вы напісалі шчырыя добрыя песні, перажываеце за нашу будучыню
- Так, згодзен. Але якую карысць прынясе тое, што я стану думаць і жыць па-іншаму?
- Вось над гэтым і ёсць сэнс падумаць, - Зміцер Пятровіч шматзначна ўзняў палец. – Вы пісьменнік, можаце па-мастацку паднесці любую тэму,  вас больш-менш ведаюць людзі. Калі вы напішаце  цікавую кнігу па-беларуску, калі яе прачытаюць людзі, перакажуць другім – ці ж не будзе гэта цаглінкай у падмурак для адраджэння роднай мовы і беларускасці? Як інакш перамагчы засілле ўсяго іншароднага, што гняце нацыю? Калі ўсюды: дома, у садку, у школе, на вуліцы, у кнігах,  па тэлебачанні будзе гучаць родная мова, родныя песні, то і людзі пачнуць думаць так жа. У адваротным выпадку мы рызыкуем  назаўсёды застацца “северо-западным краем”. Я мяркую, вы пагадзіцеся,  што, як казаў вядомы расейскі класік, “разруха в головах, а не в клозетах”.
- Цалкам згодзен. Мне, мабыць,  патрэбна ўсё асэнсаваць:  як, з чаго пачынаць. Я, пакуль, не ведаю.
- Падумайце, Алесь.
Яны развіталіся цёпла, як блізкія сябры. Алесь паабяцаў заходзіць да Зміцера Пятровіча.

З дзённіка Алеся Сакоўскага.
12 лістапада.
   Учора прыязджаў Алёша. Як пабачыліся з ім, мне нават лягчэй стала. Як не кажы, але ён у мяне адзіны сапраўдны сябар. Так, я сышоўся з Зміцерам Пятровічам, у нас добрыя стасункі, але ж нашаму знаёмству менш месяца. Алёша, пасля першых абдымкаў, адразу ўважліва глянуў мне ў вочы:
- Як табе тут, братка?
Што я мог яму адказаць? Канешне, лепш, чым у кватэры. Я стаў ажываць і , галоўнае, бачыць не толькі сябе,  свае перажыванні, а яшчэ і навакольны свет.
   Мы, ў той вечар, доўга сядзелі з Алёшаю, ўспаміналі, размаўлялі. Сябар спытаў наконт маіх планаў на будучыню. Я яму адказаў так, як думаў:
- Буду пісаць далей, але па-беларуску.
Канешне, у яго вачах узнікла нямое пытанне. Я  шчыра і падрабязна расказаў  аб усім: аб сваіх думках у царкве, аб песнях Валянціны Іванаўны з сяброўкамі, аб Зміцеры Пятровічы, аб Алене Сяргееўне, стараўся пераканаць і яго, што мы, беларусы, павінны быць беларусамі. Сябар так жа шчыра мне адказаў:
- А ты ўпэўнены, што творы пойдуць? Сам ведаеш, якое цяпер стаўленне да сапраўднай літаратуры. Да таго ж,  трэба на штосьці жыць.
- Я ні ў чым не ўпэўнены, Алёша. Але калі ніхто нічога не будзе рабіць, то нічога і не будзе. Я спадзяюся зацікавіць чытача. Калі хоць некалькі чалавек пачнуць думаць, а яшчэ лепш, жыць, як  сапраўдныя патрыёты  сваёй краіны, то і  гэта няблага. А грошы як-небудзь заробім.
-Ведаеш, Алесь, аб усім, што ты мне сказаў,  даўно думаю. І  я  за тое, каб радзіма адраджалася. А для гэтага трэба, ў нейкім сэнсе,  уступаць у супрацьстаянне з сістэмай.  Трэба змяняць свае нейкія  звычкі, кола знаёмых, весці свае справы ў іншым накірунку. Прабач, але   пакуль  не гатовы да гэтага: дзяцей трэба карміць і адзяваць.  Але дапамагаць, калі табе  спатрэбіцца, магу.
  Я не дакараў Алёшу: як і любы чалавек, ён мае права на сваё меркаванне, сваё жыццё. Думаю, што праз пэўны час ён будзе разумець мяне больш. А яшчэ мы з ім з’ездзілі да Алены Сяргееўны. Алёша  высока ацаніў яе работы. Ён   патэлефанаваў Арсеню і дамовіўся пра выставу. Мерапрыемства  павінна будзе адбыцца недзе праз два месяцы. Сказалі, што  вышыванкі прыедуць забяруць і  запросяць туды  Алену Сяргееўну. Старая жанчына вельмі хвалявалася  ад  увагі да сваёй асобы, доўга частавала нас  зёлкавай гарбатай з мёдам. Алёша паехаў, абяцаўшы заглянуць недзе праз пару тыдняў.
 
  Ужо амаль з тыдзень Алесь  не бачыў Зміцера Пятровіча. Звычайна,  у пачатку дзевятай гадзіны, той  заўсёды праязджаў па вуліцы. Калі  ў яго быў час, то спыняўся, яны  крыху  гаманілі, абменьваліся думкамі і навінамі, потым настаўнік ехаў у школу. Пасля школы Зміцер Пятровіч заўсёды спяшаўся дахаты, дагледзець жонку. Со слоў новага сябра Алесь ведаў, што яго жонка, Яўгенія Анатольеўна, пакутуе на цукровы дыябет  да якога прыкінуліся яшчэ нейкія балячкі. Праз некалькі дзён Алесь зайшоў у школу, спрабаваў даведацца наконт Каляды. Але сітуацыя не праяснілася: адзін настаўнік сказаў, што жонцы Зміцера Пятровіча стала горш і ён напісаў заяву на некалькі дзён, другі сказаў, што Каляда сам захварэў. Алесь папрасіў  у Валянціны Іванаўны тэлефонны даведнік, знайшоў нумар настаўніка і патэлефанаваў яму. Адказаў сам Зміцер Пятровіч і вельмі ўзрадаваўся Алесеваму званку:
 - Вельмі рады чуць вас, Алесь. Так, прыхварэў крыху, ляжу ў ложку. Запаленне  лёгкіх у мяне.
- Як жа так? Вам тэрмінова трэба ў лякарню, - усхвалявана адазваўся Алесь.
- У лякарню не паехаў, не хацеў Жэню пакідаць  адну. Да мяне з ФАПа прыходзіць фельдшар  і некалькі разоў на дзень уколы коле. Ужо  лепей адчуваю сябе.
- Дык можа я чым магу вам дапамагчы? - прапанаваў Сакоўскі.
- Дзякуй, Алесь, але да нас прыехала  мая племянніца. Яна якраз у водпуску, вось і прыглядае за намі.
- Тады, калі вы не супраць, я наведаю вас заўтра.
- Якое супраць! Не ўяўляеце, Алесь, як мне абрыдла ляжаць у ложку за гэтыя некалькі дзён. Так што, буду чакаць вас.
 Валянціна Іванаўна, даведаўшыся аб тым, што Алесь пойдзе праведаць Каляду, выказала жаданне спячы для яго пірог з яблыкамі.
   Назаўтра Алесь, сабраўшы торбу з гасцінцамі, пайшоў у адведкі. Ён рашыў пайсці пешы, хоць Валянціна Іванаўна і казала, што можа дамовіцца з машынай. Алесю не было куды спяшацца, да таго ж прайсціся некалькі кіламетраў будзе толькі на карысць. Калі ён выйшаў з вёскі,  ранішні туман  ужо паспеў схавацца  між цёмных, маўклівых сосен і  рэдкіх, невысокіх кустоў ядлоўцу, а позняя раніца трывала  ўсталявалася  на разбітай восеньскай гравейцы.  Зіма яшчэ не спяшалася сюды, хоць  некалькі дзён перад гэтым,   па начах,  прымаражвала, трава на поплаве  хавалася пад светлым, шорсткім покрывам  і легкая скарынка на дробных лужынах хрумсцела  пад нагамі. Сёння  лістападаўская жарсць аслабла, з аціхлых  сосен і асін ціха ападалі буйныя  халодныя кроплі, пад нагамі праступала вільгаць. І ўсё ж Алесю было прыемна прайсціся аднаму, па пустой дарозе, падыхаць свежым, гаючым паветрам, паўзірацца на  новыя краявіды, падумаць аб сваім. Пэўна, ў лесе яшчэ ёсць зялёнкі, якія  не баяцца асенніх замаразкаў. Неяк даўно, калі Алесь са Сняжанай толькі пажаніліся, такой жа лістападаўскай раніцай,  яны выбраліся ў лес. Ад’ехалі далей ад горада, дзе  было менш людзей. І вось так жа маўкліва стаялі сосны, моцна  пахла апалым лісцем і грыбніцай, цішыню парушала толькі мерная праца дзятла, які шчыраваў недзе  ў гушчары. Грыбоў  сабралі тады няшмат.  Затое  ўволю нахадзіліся па лесу, а потым, абняўшыся, цалаваліся,  сядзелі на паваленай асіне і смяяліся,  назіраючы за тым, як  скакалі адна каля адной, нібы сварыліся, нейкія дзве птушачкі. Няўжо ўсё гэта некалі было?
   Неўпрыкмет, з сваімі думкамі,  падышоў да вёскі, у якой жыў Зміцер Пятровіч. Яна паказалася  адразу за лесам, выцягнуўшыся двума доўгімі вуліцамі і сустрэўшы Алеся нясмелымі пробліскамі халоднага лістападаўскага сонца. Хату  Каляды  знайшоў без цяжкасцей --  у школе  патлумачылі. Жыллё Зміцера Пятровіча выглядала дагледжаным і акуратным. Роўны, невысокі і пафарбаваны плот, буйныя, ужо ссохлыя,  кветнікі ў агародчыку, выкладзеныя пліткай сцежкі, прыбраны двор – усё сведчыла аб дбайных і руплівых гаспадарах. На сцяне, каля дзвярэй, вісела невялікая  драўляная шыльдачка з выразаным на ёй надпісам: калі ласка – заходзьце. Усміхнуўшыся, Алесь націснуў на званок. Дзверы хутка адчыніліся і адтуль выглянула зграбная,  маладая, год дваццаці пяці, дзяўчына, з доўгімі, расплеценымі валасамі. Зірнуўшы на госця, яна спытала:
- Добры дзень. Вам каго?
Ад яе позірку Алесь знерухомеў, хваля гарачыні ўдарыла ў галаву: на нейкі момант  падалося, што перад ім Сняжана. На яго глядзелі яе  вочы, такія ж дзівосныя. Яму захацелася правесці рукою па яе твары, каб упэўніцца, што ён не памыляецца. Але Алесь  стрымаўся, ціха сказаўшы:
- Я да Зміцера Пятровіча.
- Праходзьце.
Настаўнік сустрэў яго, як блізкага сябра: сам выйшаў з пакоя і, шырока распасцёршы рукі, запрасіў:
- Як добра, што вы  прыйшлі. У школу мне яшчэ не дазваляюць ісці, а  дома надакучыла сядзець. З жанчынамі так не пагамоніш, як з вамі.  Хоць сёння  душу адвяду. Пойдзем у  пакой, там усё падрыхтавана.
Праз невялікі цёмны калідорчык яны прайшлі ў пакой. На канапе сядзела крыху паўнаватая, цёмнавалосая жанчына ў прыгожым цёплым халаце бэзавага колеру. З цяжкасцю, яна крыху прыўстала, ветліва  павіталася. На жанчыне  ляжаў адбітак цяжкай хваробы:  нездаровая чырвань разлілася па твары і выглядала яна стомленай.
- Знаёмцеся, Алесь, мая жонка – Яўгенія Анатольеўна.
- Добры дзень, вельмі прыемна пазнаёміцца.
Каля канапы   стаяў невялічкі драўляны столік з посудам,  закуссю, бутэлькай гарэлкі і віна.
- Гэта ад мяне. Тут яшчэ  Валянціна Іванаўна пірог з яблыкамі для вас спякла, - Алесь паклаў на столік свае  гасцінцы.
- О, вялікі дзякуй! Нечакана, але прыемна. Буду ехаць у школу асабіста падзякую. Сядайце, Алесь, сёння  мы будзем вас частаваць, - настаўнік гасцінна працягнуў руку. Потым ён гукнуў дзяўчыну, якая адчыняла Алесю дзверы.
- Знаёмцеся – Ларыса, мая племянніца. Жыве і працуе, дарэчы, ў сталіцы. А гэта Алесь Сакоўскі, пісьменнік, аўтар дэтэктываў.
Ларыса, прыязна ўсміхнуўшыся, працягнула Алесю руку. Усе селі за стол, Зміцер Пятровіч наліў у кілішкі.
- За знаёмства і сустрэчу, - прапанаваў ён.
Пасля трэцяга кілішку гаворка пайшла весялей, хоць пакрыху  выпівалі толькі Алесь і Зміцер Пятровіч. Ларыса амаль не піла, а Яўгенія Анатольеўна  толькі  прыгублівала дзеля прыліку.
- А вы цяпер што-нібудзь пішаце, Алесь? – пацікавілася Ларыса.
- Ведаеце, пакуль не, - шчыра прызнаўся Алесь, - бо за гэтыя некалькі месцаў шмат што змянілася ў маім жыцці. Мне трэба вырашыць як і што пісаць далей. Мы са Зміцерам ужо Пятровічам гаварылі гэтую тэму.
- Не хвалюйся, Ларыса, - зазначыў настаўнік, -  ўпэўнены, што ён яшчэ не адну кнігу напіша. Я паслухаў яго песні на беларускай мове і бачу, што ў Алеся ёсць  добры патэнцыял.
- Дык вы яшчэ і песні пішаце?
- Не,  толькі спрабую, - засаромеўся Алесь.
- Не, не, - запярэчыў Зміцер Пятровіч, - ён, наколькі мне вядома, і раней крыху пісаў. Проста цяпер Алесь хоча цалкам перайсці на родную мову.
- Цікава, - звярнуўся Алесь да Ларысы, - ці не ў гонар Ларысы Геніюш вас назвалі?
- Так, дзядзька Зміцер тады прапанаваў гэта імя, - пацвердзіла дзяўчына.
Алесь цішком паглядаў на Ларысу. Усмешка, голас, зграбная пастава, жаноцкасць – усё ў дзяўчыне  падабалася яму. Настаўнік, тым часам, зноў павёў размову на балючую для яго тэму: адраджэнне беларускай мовы і культуры.
- Цяжка, дзядзька Зміцер, - сказала Ларыса, -  у горадзе вельмі цяжка прабіць сцяну непаразумення. З маіх сяброў толькі адзінкі нешта разумеюць, спрабуюць рабіць, а астатнія плывуць па плыні.
- За сваё роднае слова змагацца трэба заўсёды, - спрабаваў даказаць настаўнік.
- Зміцер, хоць сёння супакойся, - паківала галавой Яўгенія Анатольеўна, - бо тут усе твае аднадумцы. А то ты зноў у гісторыю палезеш.
- Калі трэба, Жэня, то і палезу, - заўпарціўся настаўнік, - бо моладзь павінна ведаць  аб славе нашых продкаў, ганарыцца ёю. Вось толькі адзін  прыклад. Сёння шмат хто ведае аб  Аршанскай  бітве 1514 года, дзе беларускае войска перамагло маскоўскае. Але мала хто можа расказаць аб тым, як 24 студзеня 1564 года  войска Вялікага Княства Літоўскага  разграміла расейскую армію. Між тым, іх  было дваццаць пяць тысяч, а беларусаў – усяго дзевяць. Тады яны  забілі каля дзесяці тысяч ваяроў расейскага войска.  Але ўражвае не перамога, а той факт, што  беларусы знайшлі сярод забітых галоўнакамандуючага пераможаных князя Пятра Шуйскага, абмылі, адпелі ў царкве і пахавалі ў Вільні. Гэта значыць, што ўжо тады мы мелі культуру, гонар, павагу. На такіх прыкладах трэба выхоўваць моладзь. Я кажу гэта не дзеля таго, каб прынізіць  Расею ці пасеяць варожасць паміж нашымі народамі. Бо нікому ў галаву не прыйдзе думка, што калі мы расказваем аб паразе Напалеона на Беразіне, то прыніжаем Францыю і сеем варожасць паміж дзвюма дзяржавамі. Проста, ўсё гэта наша гісторыя. А яна дапамагае нам арыентавацца, ведаць хто мы, адкуль прыйшлі.
- Вы так цікава расказваеце, дзядзька Зміцер, - усклікнула Ларыса.
Яны яшчэ крыху пагаманілі, потым настаўнік з жонкай паказвалі свае сямейныя фотаздымкі, фота дзяцей і ўнукаў. Ларыса сядзела побач з Алесем і, калі яна нахілялася, яе валасы дакраналіся да яго  твару. Якімі  прыемнымі былі  гэтыя выпадковыя дотыкі!  Пасля ўсе пілі гарбату з яблычным пірагом, цукеркамі і печывам, гаманілі. Утульная, хатняя атмасфера і  цёплая сямейная размова так захапілі Алеся, што ён на нейкі час забыў аб  сваёй бядзе. Побач з гэтымі добрымі людзьмі яму было проста і хораша.
    Ён прабыў у гасцях некалькі гадзін. Схамянуўшыся, Алесь глянуў на гадзіннік: палова трэцяй. Трэба ісці,  цямнець пачынае рана.
- Дзякуй вялікі за пачастунак. Вельмі рады знаёмству і спадзяюся яшчэ пабачыцца, - ён стаў збірацца.
- Калі будзеце ў сталіцы, то павінны ўбачыцца, - пагадзілася Ларыса.
- Мабыць, з цягам часу, я ўсё ж  вярнуся ў горад, - сказаў Алесь. – Калі пакінеце нумар тэлефона, то можам сустрэцца.
- Чаму ж не, - адказала дзяўчына.
Ён цёпла развітаўся з Яўгеніяй Анатольеўнай, Ларысай. На ганак яго правёў Зміцер Пятровіч. Ён паціснуў руку Алесю:
- Ведаеце, Алесь, я вось што падумаў. А чаму б вам не напісаць кнігу аб сабе? Аб тым, што было з вамі, аб сваіх блізкіх, сваіх пачуццях, думках, пошуках шляхоў. Аўтабіяграфічныя кнігі заўсёды вызываюць цікавасць, бо яны праходзяць праз сэрца і душу аўтара, пішуцца адкрыта, там няма нічога  надуманага. А людзі інтуітыўна цягнуцца да перажыванняў, хваляванняў за чыёсьці жыццё, за чужую бяду. У вас павінна атрымацца добрая кніга. Як мяркуеце?
- Я падумаю, Зміцер Пятровіч, прапанова слушная. Яшчэ раз дзякуй за ўсё.
Хуткім, упэўненым крокам  Алесь  пайшоў у Альхоўку. Тая думка, што выказаў на развітанне настаўнік, не выходзіла ў яго з галавы. Сапраўды, чаму б і не? Тое, што ён здолее  напісаць такую кнігу, Алесь не сумняваўся. І яна будзе лепшым з таго, што ён можа зрабіць для Сняжаны і Дзяніса. Яны вернуцца да жыцця,  назаўсёды застануцца з ім, з людзьмі, будуць жыць, увасобленыя ў мастацкім творы. Любыя мае, харошыя, ведайце: я заўсёды з вамі.
   Ён выйшаў за вёску. Па абодвух баках  ад дарогі расцягнулася  поле, засеянае азімінай. Дзякуючы дажджам і адносна цёплай  восені  рунь  паднялася спорна і дружна. Далёка, да лесу, цягнуліся роўныя  палеткі, радуючы вока нязвыклай,  для гэтага часу, зелянінай. Канешне, хутка прыйдзе зіма,  завірухі надзейна схаваюць поле пад снегам. Рунь будзе драмаць, чакаць вясновага цяпла, каб  абудзіцца да жыцця, узняцца з першымі цёплымі промнямі. Халады, цемра і сцюжа, як і павінна быць, пройдуць. І тады зноў зазелянее поле, абудзіцца наноў усё наваколле, запяюць жаўрукі. Рунь пойдзе ў рост, мякка сцелючыся пад цёплымі вятрамі, набіраючы моц  ад матухны-зямліцы, аж пакуль не закаласіцца. Потым ужо спелыя буйныя  каласы  будуць ціха шаптацца з наваколлем аб радасці  жыцця, харастве роднай зямлі. Бясконцы, вечны кругазварот жыцця ў прыродзе, як неспазнаная мудрасць для чалавецтва.
 
 









               
   


























“Яго новая, непераможная, мудрасць была мудрасцю таму,
што ў ёй не было нічога скутага. У ёй было натхненне, сардэчны                боль, неасэнсаваная прыхільнасць да аднаго і агіда да другога.”
У.Караткевіч “Ладдзя Роспачы”

Навошта анёлам крылы.

Аповесць




 - Жалязнікін!
- Пётр Іванавіч.
- Заборскі!
- Аляксей Іванавіч
- Зайцаў!
- Васілій Пятровіч.
Паўсядзённая турэмная пераклічка даўно ўелася ў косці, але ад яе дзенешся. З усіх бакоў калючка, падвоеныя высачэзныя платы,  вартавыя на вышках, сабакі, а за дротам – заснежаныя лясы. Толькі ў думках можна паляцець дахаты, зазірнуць у роднае акенца, дзе чакаюць цябе. Ды  калі яно будзе, роднае акенца. Яшчэ і паловы тэрміну не мінула. Усяго паўтара года з чатырох. Аляксей Заборскі панура падняў галаву. Шэры вечар даўно згусціў цемень на турэмным двары. Жоўтыя ліхтары падслепавата пырскалі пустэльным холадам ў фіялетавую чарнату надыходзячай ночы каб сагнаць змрок ды  цемру з жудасным касмічным холадам. Толькі спробы  былі марнымі.  Вакол, у абдымках надыйшоўшай ночы,  маркоціліся заіндзявелыя сутарэнні  жылых будынкаў, падсобных памяшканняў, складоў. Вытыркаліся над дротам  счарнелыя прымарожаныя вышкі. Адно толькі  бялела вялізная гурба снегу каля адміністрацыйнага будынку калоніі. Ды над пляцам дзівосна клубілася воблачка белага туману, ці то ад чалавечага дыхання, ці то ад добра ляснуўшага з ночы марозу. Натапырылісяся на вышках вартавыя, патупвалі каля атрадаў канваіры, голасна брахалі рудыя, з шэрым адценнем, аўчаркі, ашчэрыўшы клыкаватыя пашчы. Час, здавалася, спыніўся тут, на гэтым пляцы. І не існуе больш нічога на ўсім белым свеце, акрамя вось гэтай калоніі, марозу і вышак. Адно круцяцца, мітусяцца назойлівыя паспешніцы-думкі, што не падбаўляюць настрою. Мо, каб было лета, то і думкі былі б весялейшыя. А халодная зіма за калючым дротам наганяе тугу і абыякавасць да самога жыцця.
   Аляксей пакасіўся на свайго суседа з іх, трэцяга, атраду. Высокі, худы і нязграбны,  у кароткай ватоўцы, з якой вытыркаліся доўгія рукі, ён нагадваў  кіношнага Дон Кіхота. Задуменны твар,  прарэзаны некалькімі глыбокімі маршчынамі, з пад шапкі выбіліся пасмы пасівелых валасоў.  Васільковыя вочы з шэраватым адценнем заўсёды глядзелі на субяседніка, не хаваючыся, з нейкай невыказанай тугой, бы  ён болей за  ўсіх сумаваў па волі. Быў ён трохі недарэчны, гэты Адам Каленік. Ён жыў нейкім сваім, зразумелым толькі яму, жыццём. Ціхі, маўклівы, на кпіны і здзекі іншых зэкаў ён не адказваў, толькі ўсміхаўся. Раніцай і  перад сном заўсёды шаптаў малітву. Таму многія лічылі яго дзіваком і асабліва не чапляліся.
     Сышоўся з ім Аляксей  нядаўна. Хоць і ведаў, што Адам з Беларусі, як і сам Аляксей, але тут, на зоне,  не было заведзена дзяліцца на зямляцкія групоўкі. Зэкі жылі па сваіх, няпісаных, блатных законах – “паняціях”. Напачатку Аляксей трымаўся паасобку, бо прыняць тое, сапраўднае, зэкаўскае жыццё ён не мог. Блатная “феня”, да якой ён паспеў збольшага прыцярпецца, ішла насупраць усёй яго істоце. Бацькоўскае выхаванне, адукацыя і маральныя прынцыпы неадольна патрабавалі заставацца чалавекам нават і тут, у калоніі. А недзе, з тыдзень таму, яны з Адамам працавалі разам на пагрузцы лесу. Цяжкія, намёрзлыя бярвенні коўзаліся і ніяк не хацелі класціся на платформу. Зэкі чаплялі вострымі крукамі бервяно, кацілі па лагах і цягнулі далей угару, на платформу.  Брыгадзір зняволеных, Кучкін, перад кожным заходам гучна лаяўся:
- А ну, узялі, такую вашу, узялі!
Яны моўчкі браліся за крукі і цягнулі. Наступнае бервяно ім трэба было  закаціць ледзьве не на самы верх. Раптам камель крутануўся, затрашчала абдзёртая кара, бервяно слізганула  ўніз. Зэкі не ўтрымалі  яго і кінуліся ўрассыпную.
- Сцеражыся!
Толькі Адам стаяў з  раскрытым ротам і глядзеў на тое бервяно. Аляксей знаходзіўся за два крокі  ад Адама. Долі імгнення хапіла яму, каб зразумець, што камель знясе яго без знаку. Ён і сам не зразумеў, што робіць, але кінуўся да Адама, штурхнуў таго  і зваліўся разам з ім за эстакаду. Канец бервяна толькі свіснуў над іх галавамі.
- Маладзец ты, Заборскі, маладзец! – Кучкін паляпаў Аляксея па плячы.  -Рэакцыя ёсць – дзеці будуць. А ты, такую тваю душу, варона, - накінуўся ён на Каленіка, - жыць не хочаш, так і скажы. Нечага мне тут штрафныя накідаць. Ідыёт. Для чаго такіх у брыгаду даюць?
 Адам нічога не адказаў брыгадзіру. Аляксею таксама не вымавіў ні слова, як быццам так усё і трэба  было.               
 А ўжо пасля вяртання ў атрад ціха сказаў:
- Дзякуй табе.
Пасля гэтага, праз якую гадзіну, ён прынёс пачак цыгарэт:
- Частуйся. Тут у мяне было крыху, але ж я не палю.
Аляксей  моўчкі ўзяў.  Вечарам, калі той курыў цыгарэту, Каленік прымасціўся побач. Яго шэра- васільковыя вочы свяціліся заўсёднай прыхаванай тугой.
- Ты не думай, я не знарок гэта, - пачаў ён раптам, - проста апошнія дні находзіць нешта на мяне. Я сам не свой. Вось і сёня так атрымалася: бачу, ляціць бервяно, а сіл няма кінуцца ўбок.
- Я нічога і не думаю, усяляк бывае, - зразумела  кіўнуў Аляксей. – На мяне таксама, бывае такое находзіць. А зрэшты тут, у няволі,  у кожнага невядома, што на душы. Бывае,  находзіць і што горшае. Я цябе разумею.
- Холадна, халера, не тое, што ў нас, на Беларусі. - Адам закашляўся і шчыльней захінуў сваю зацяганую  ватоўку.
- Лепш не ўспамінай, - Аляксей  са злосцю шпурнуў недакурак, бы той быў у нечым вінаваты.
Хто вінаваты, ён добра ведаў. З першых  хвілін свайго зняволення ён толькі і жыў прагай помсты. Дажыць да таго дня, выйсці адсюль і адразу туды, да яго. Спачатку паглядзець у бессаромныя здрадніцкія вочы. Пэўна, яны ад страху і здзіўлення вылезуць на лоб. Толькі гэта нічога не зменіць. А тады, нічога не кажучы, прыдушыць яго, як слізняка, голымі рукамі. І будзь што будзе, хай сабе і зноў турма. Але ён паквітаецца. Колькі раз у думках Аляксей уяўляў сабе гэта. І кожны раз гэта заводзіла яго так, што  пачашчалася сэрцабіццё, а рукі міжволі сціскаліся ў кулакі. Нічога, ён абавязкова дачакаецца, абавязкова.
 Праз колькі дзён яны з Каленікам парадкавалі габлёваныя брусы ў пілараме. Праца была нішто сабе: усё ж не бярвенні  цягаць ці на марозе цалюткі дзень з пілою ды сякераю. У час перакуру яны з асалодай расцягнуліся каля буржуйкі ў прарабскай. Брыгадзіра не было, яго нечага вызваў да сябе “кум”. Аляксей нават заплюшчыў вочы, нібы хацеў прыдрамаць. Ды дзе там: Адам стаў гучна кашляць.
- Схадзіў бы ў лазарэт, вунь  як бухкаеш, - заўважыў Аляксей.
- А ў іх адно лячэнне: працатэрапія. - Адам пасунуўся бліжэй да буржуйкі. – А ты за што тут?
-  Дзяржаву абакраў на шмат грошай, - незадаволена буркнуў Заборскі.
- І я за крадзёж, - уздыхнуў Каленік, - хоць крадзёж крадзяжу – розніца, а судзяць усіх аднолькава.
Аляксей прамаўчаў. Але суседу, мабыць, карцела пагаманіць. Не зважаючы на  маўчанне субяседніка, ён працягваў:
- Я ж зусім не збіраўся красці. Толькі як ты купіш лекі без грошай.
- А каму спатрэбіліся лекі? – зацікавіўся Аляксей.
- Ды маме маёй. Хто ж ёй дапаможа?
- Ты адзін у яе?
- Цяпер адзін. Хоць я і не зусім яе сын.
- Як гэта? – здзіўлена прыпадняўся на локці Аляксей.
- Не родны я сын ёй, - патлумачыў Адам, - але радней за  яе ў мяне нікога не было і ніколі не будзе.
- Што, тваіх у вайну забілі? – Заборскаму  расхацелася драмаць.
- І так, і не так.
Гледзячы на недаўменны позірк Аляксея, Каленік махнуў рукой:
- А-а, пакуль не раскажу, нічога ты не зразумееш. Тады слухай. Свайго сапраўднага дня нараджэння я не ведаю. А пачалося ўсё спякотным ліпеньскім днём 1941 года, які стаў маім другім днём нараджэння.  Так мне расказваў брат мой, Толік, царства яму нябеснае. У той дзень калона бежанцаў цягнулася міма іхняй вёскі. У калатнечы цягнуліся ўсе: і бежанцы, і адступаючыя разбітыя вайсковыя падраздзяленні. Разам цягнуліся простыя людзі, гружаныя дабром калёсы, пасечаныя асколкамі аўтамабілі, зраненыя вайскоўцы. Ржанне коней, лаянка, стогны, адчайныя крыкі знямоглых людзей аб дапамозе, плач дзяцей – усё змяшалася на той дарозе. Вайна ёсць вайна, асабліва тая страшная вайна.  Калона ішла і ішла, здавалася канца ёй няма.  Цікаўная дзетвара сядзела ў ляску пры гасцінцы, ды вытыркалася на дарогу падзівіцца на такую з’яву.  Недзе пад абед Толік з сябрам зноў прысунуліся на гасцінец. Там ішлі ўсё ж тыя спахмураныя людзі, клыпалі змарнелыя і забінтаваныя чырвонаармейцы, брылі змучаныя панурыя коні, прарываліся запыленыя палутаркі. І вось тады  Толік прыкмеціў маладую жанчыну з грудным дзіцём. У руках яна трымала  немаўля, а за спіной цягнула клунак. Увесь час яна азіралася, бы каго чакала. Раптам неба сцямнела, загуло. У адзін момант наляцела цэлая зграя фашысцкіх самалётаў. Наляцела знянацку. Ніхто нічога зразумець не паспеў, як на дарогу пасыпаліся бомбы, заляскацелі кулямёты. Загрукацела, завішчала ўсё навокал, сцямнела ў паветры. Людзі з гасцінца  кінуліся ўрассыпную. Страшна ржалі коні, крычалі людзі ды ляцела ва ўсе бакі зямля.
   Дзетвара з перапуду  таксама  кінулася ў лес. Апошняе, што паспеў заўважыць Толік у той момант:  жанчыну з   немаўлём, што бегла разам з такімі ж бежанцамі далей ад дарогі ў лес. А за імі  ўслед нёсся фашысцкі самалёт, паліваючы свінцом з кулямёта. У той дзень дзеці больш не пайшлі на на гасцінец, бо напужаліся да смерці. Раніцай  наступнага дня не сцярпеў Толік, рашыў такі паглядзець, што там робіцца пасля бамбёжкі. Падаўся ён нечага не па сцежцы, а  напрасткі, праз лясок. Ужо недалёка ад гасцінца чуе ён, як нейкае кацяня малое у кустах ледзьве кеўкае. Здзівіўся: адкуль тут кацяня. Калі сунуўся ў кусты, то застыў ад жаху. Там ляжала тая самая жанчына з немаўлём, ніцма, выцягнуўшы рукі, а ў руках трымала захінутае ў хустку дзіця. Толькі жанчына была ўжо нежывая, а знясіленае дзіцятка ледзь-ледзь падавала  голас. Жанчыну параніла, калі яна бегла з дарогі. Яна да апошняга бегла, каб абараніць сваю крывіначку.  І тут, ў кустах,  сканала.  Як ты ўжо здагадаўся, тым самым немаўлём  быў я. Толік кінуўся хутчэй да маці і прывёў яе туды. Мяне забралі, маму маю пахавалі. Ніякіх дакументаў пры ёй не было. Хто яна такая, адкуль і куды ішла – засталося невядомым.   У клунку былі толькі дамашнія рэчы. Той дзень і стаў маім новым днём нараджэння. А Толікава маці мяне ўсынавіла. Яна і дала мне імя Адам. Бо яна веруючая жанчына. Таму вырашыла назваць мяне ў гонар першага чалавека на зямлі. Вось такая гісторыя.
- Гісторыя для рамана, - ціха прамовіў Аляксей. – А што было потым?
- А потым я паціху рос. Скончылася вайна. Толікаў бацька, як многія іншыя, не вярнуўся дадому. Мама, мо з год, штодзень бегала за паштальёнкай, чакаючы вестачкі. Ды дарма. Так мы засталіся ўтрох. Толік быў добры хлапец. Мы з ім  сталі сапраўднымі братамі.  Дружылі, ніколі нават не пабіліся. Пасля школы і службы ў войску Толік пайшоў на працу ў калгас, ажаніўся. Мама так радавалася за яго. Некалькі год жыла маладая сям’я няблага. Але ж з дзецьмі ў іх нешта не атрымалася. Жонка стала гуляць. А Толік надта гараваў ад гэтага. Сябры яму ўсё параду давалі: адмалаці яе так, каб назаўсёды забыла дарогу да хахаля. Ды ён не  такі быў, добрая душа. На яе руку не мог падняць. Стаў выпіваць. Мама прасіла яго, прасіла. А калі яму было ўжо за сорак, раптоўна памёр. Дактары сказалі сэрца, што не вытрымала. Колькі бедная мая мама слёз выліла. З таго яна і стала хварэць. Я застаўся ў яе адзінай апорай. А пасля школы вывучыўся на бухгалтара. У войску не служыў, забракавалі мяне. Потым у нас арганізавалі лясгас, дзе я і стаў працаваць бухгалтарам.
Адам закашляўся. Кашляў ён доўга і натужна. Аляксей падняўся, знайшоў у вуглу парыжэлае вядро з вадой і зачэрпнуў з яго вады такім жа рыжым кубкам, падаў субяседніку.  Той адпіў крыху, аддыхаўся.
- Нядобры ў цябе нейкі кашаль, - заўважыў Аляксей, - кажу, праверыцца табе трэба.
- Мабыць, позна, - Адам абыякава махнуў рукой. – Гэта ў мяне пасля следчага ізалятара. Як пратрымалі там два месяцы у макраце ды скучанасці, так і стаў кашляць. Мяркую, сухоты.
- І ты гэтак спакойна кажаш аб гэтым? – здзівіўся Аляксей.
- Тут мяне ніхто вылячыць, сам ведаеш. Пайсці паваляцца, як  некаторыя, я не ўмею. Ужо, як Бог дасць.
На некаторы час Адам змоўк. Аляксей не трывожыў яго. А той прадоўжыў сам.
- Вось. Стаў я працаваць. Прывык да свайго месца, да людзей. Прыжаніўся на развядзёнцы адной. Быццам бы нічога была жанчына. Канешне, ніякіх там букетаў-канфетаў не было. Так, спадабалася яна мне.  У яе дачушка была, потым і сынок у нас нарадзіўся, Аляксандрам назвалі яго. У гонар нашага загінуўшага бацькі. З першых дзён  Вольга чамусьці  неўзлюбіла маю маму. Як толькі я да яе, дапамагу чым – так пілаваць пачынае. Ды яшчэ да грошай сквапнай аказалася.  Усё мала ды мала ёй тых праклятых грошай. А як празнае, што маме якое лякарства купіў ці так што -  у хаце скандал. Я ўжо і так, і гэтак з ёю спрабаваў – ніяк не атрымоўваецца. Згадзіся, як жа я магу кінуць сваю маці, як? Яна ж мяне выкарміла з немаўляці, вырасціла. Гэта ж самая страшная здрада – кінуць маці. Прамучыліся мы год з дзесяць, ды і развяліся. Я вярнуўся да мамы. Зноў жа яна, бедненькая, перажывала, прасіла, каб я вярнуўся. Кажа, не хадзі да мяне, я як-небудзь пражыву. А ты ідзі да сына, ў сям’ю. Але я не змог так зрабіць. 
    Гады са два таму назад яна цяжка захварэла. У бальніцы дактары сказалі, што патрэбна  імпартнае лякарства, бо доўга яна не працягне.  Ды дарагое, адно запакаванне болей, чым мая зарплата. Колькі я не думаў, так і не змог прыдумаць нічога. Зберажэнняў у мяне не было, пазычыць такія грошы немагчыма, прадаць таксама не было чаго. Спрабаваў па суседзях, знаёмых  прайсці, пазыку ўзяць, ды дзе там. Усе самі такія ж, як і я. І вось, седзячы на працы ў невясёлых роздумах, я раптам падумаў: будзь што будзе. Скраду грошы. Хоць гэта і страшны грэх, але глядзець, як памірае маці, я не змог.  Ты не ўяўляеш, як цяжка мне было пайсці на тое злачынства, але я вырашыў выратаваць маці.  Якраз да нас павінны былі прывезці буйную суму наяўных грошай. Я зрабіў так, што яны трапілі да мяне, а не да касіра. Усё ж я галоўны бухгалтар. На мяне ніхто ніколі б  не падумаў. Я хуценька сеў на цягнік і ў Маскву. Там знайшоў патрэбныя лекі, вярнуўся дамоў. Вядома, мяне ўжо шукалі. Я паспеў аддаць лекі ў бальніцу і сам прыйшоў у міліцыю. Далей быў следчы ізалятар, суд і тры гады. Цяпер  ты ўсё ведаеш.
- А як мама, паправілася? – дрыготкім голасам запытаў Аляксей.
- А як жа. Лякарства дапамагло. Я папрасіў дактароў,каб спачатку  нічога ёй не казалі   аб маім арышце. Каб яна дкмала, што я ў камандзіроўцы. Калі яна выйшла з бальніцы, то прыйшла да мяне. Плакала, казала, чаму я так зрабіў. Красці – такі страшны  сорам і грэх. А я адказаў ёй – галоўнае, што яна паправілася.  А Бог, калі палічыць патрэбным,  даруе мне гэты страшны грэх. А калі не даруе – то, відаць, мой лёс такі. Маці – гэта святое. Інакш зрабіць я не мог. Неяк адсяджу свой тэрмін і мы сустрэнемся.
У гэты момант расчыніліся дзверы. Брыгадзір з парога гаркнуў:
- Чаго разлегліся, як у цешчы на блінах? Я за вас працаваць буду? А ну, марш на месца.
Яны нетаропка падняліся і пацягнуліся ў цэх. Ужо аж да самага вечару ў іх не было перакуру.    Аляксея ўразіў нечаканы расповед Каленіка. Адам адкрыў яму сваё патаемнае, адкрыўся з іншага боку.  Так вось жывеш і не знаеш, што за чалавек з табою побач. Чалавек, які дзеля ўратавання маці, свядома пайшоў на крадзёж. Цяпер жа толькі і крадуць, каб сабе хапнуць, ды паболей. Ды яшчэ на каго спіхнуць віну, як зрабіў гэта Сівалап.
Некалькі тыдняў яны працавалі паасобку: Аляксея пагналі на лесанарыхтоўку, а Адам працаваў недзе ў другім месцы  на тэрыторыі калоніі.  Сустракаліся толькі ўвечары, калі паразмаўляць не заставалася ні сілы, ні часу. Затым Каленік зусім знік з атраду. Аляксей даведаўся, што Адам трапіў у турэмны шпіталь: яму стала блага падчас працы. Выйшаў ён толькі праз два тыдні: з яшчэ больш   змарнелым выразам твару.
- Як ты? – прыпыніўся каля яго Аляксей.
- А-а, што казаць, пакуль жывы, то і на гэтым дзякуй, - адмахнуўся Адам, - як я і думаў: знайшлі ў мяне сухоты.
- Што цяпер?
- Ды нічога. Тэрмін мне з-за гэтага не скароцяць. Вось крыху падлячылі і наперад, на працу.
- Напішы хадайніцтва, табе павінны перагледзець тэрмін, - пераканаўча загаварыў Аляксей, - ты ж хворы на сухоты. А такое павінна ўлічвацца.
- Я пытаўся ў нашага турэмнага доктара. Ён адказаў, што па майму артыкулу наўрад ці мяне адпусцяць. Да таго ж мяне яны, як быццам бы, паставілі на ногі. А далей – як Бог дасць.
Адам моўчкі перахрысціўся.
- Што ты ўсё хрысцішся? – Аляксея нечакана раззлавала Адамава абыякавасць да сябе і бязволле. – За свае правы трэба змагацца. Разумееш? А што табе твой Бог дапаможа? Хрысціся не хрысціся, а пакуль сам сабе не дапаможаш, ніхто табе не дапаможа.
Каленік  уважліва паглядзеў на Аляксея і ўздыхнуў.
- Я не першы раз і не ад цябе першага чую такое. Таму я не крыўджуся на цябе.- Адам падняў вочы. – Ты адкажы мне на адно пытанне: ты ведаеш, што будзе з табою заўтра, паслязаўтра, праз год? Ведаеш?
- Ды ніхто гэтага не ведае, - буркнуў той.
- Правільна. Бо толькі Усявышні ведае, што будзе з намі. Так, мы можам рабіць якіясьці крокі, будаваць сваё жыццё. Толькі ўсё роўна ён кіруе намі. А мы, людзі, таго і не ведаем, што нашы дзеянні кіруюцца Богам.
- Ты проста нейкі фаталіст, - раздражнёна адказаў Аляксей. – Калі цябе паслухаць, то нашы справы дрэнь. Што б мы не рабілі – ўсё дарэмна. За нас ужо ўсё вырашылі. Нам застаецца толькі плесціся па жыцці, як гурту авечак.
- Не, ты мяне зусім не так зразумеў, - мякка запярэчыў Адам. - Наша жыццё – гэта, як адрэзак: ёсць пачатак, ёсць канец. Як у матэматыцы. Памятаеш, у школе: з пункта А ў пункт Б выйшаў чалавек. Пункт А ёсць дзень нашага нараджэння. Пункт Б – дзень нашай смерці.  Толькі з пункта А ў пункт Б вядзе не адна сцяжынка. Іх шмат: роўныя і заблытаныя, прасторныя і цесныя, добрыя і злыя. І сцяжынку тую абірае сам чалавек. Ён вырашае, па якой сцяжынцы яму кіраваць у пункт Б. Ён сам вырашае: жыць яму па законах божых ці па д’ябальскіх, па сумленню ці па хлусні. Затым, па той сцежцы, мы ідзем. Ад нас саміх залежыць, як мы пражывём наша жыццё. Бог дае нам права выбару.  Тут мы самі вырашаем, самі распараджаемся. Нездарма кажуць – усё ў нашых руках. Вось у чым сутнасць. Лёс не  кіруе намі, а мы самі кіруем сваім жыццём.  Канешне, бывае так складуцца абставіны, што, здаецца, больш нічога не зробіш, усё. А праз колькі часу падумаеш: не, не ўсё, можна было і па іншаму зрабіць.  У мяне, напрыклад, ёсць адчуванне, што мае спробы аб вызваленні будуць марнымі. І тут не толькі адчуванне. Тут і  той самы жыццёвы вопыт, і некаторае веданне законаў.
Аляксей спачатку не знайшоў, што адказаць на Адамаву прамову. Ён упершыню выслухаў нешта падобнае на царкоўную пропаведзь. І мусіў сабе прызнаць, што, па большай частцы,  Адам мае рацыю. Так, чалавек сам выбірае сваю сцежку. Вось, ён сам, напрыклад. Ён жа сам выбраў сабе навучальную установу. Хаця бацька быў супраць. Бацька хацеў, каб Аляксей прадоўжыў яго справу – стаў чыгуначнікам. Аляксея ж туды не цягнула, яму падабалася настаўніцкая справа. Менавіта таму ён і абраў сабе педагагічны інстытут. А калі б ён паслухаў бацьку, то і сапраўды, мабыць, яго жыццё склалася б зусім іншым чынам. Тады ён, магчыма і не сустрэў бы сваю Ірыну, не было б яго такіх слаўных дачкі і сына. Ды і тут ён, магчыма, не апынуўся б. Так яно, ці не так, а зараз ён тут.
- Ты чаго змоўк? – вярнуў яго да свядомасці голас Адама.
- Ды так, задумаўся  над тваімі словамі. Але што казаць: што ёсць, то ёсць. І зараз мы нічога не перайначым.
- Так, - пагадзіўся з ім Каленік, - толькі чалавек усюды павінен быць чалавекам. Нават у турме. Гэтаму і вучыць нас слова боскае.
- А калі ж ты паспеў вернікам стаць? У нас, асабліва ў тыя часы,  галавы не давалі падняць тым, хто верыў у Бога. Гэта толькі цяпер паслабленне далі, як перабудова пайшла.
- Мама мая  - веруючая жанчына. Яна Толіку і мне гэта перадавала. Але Толя няўрымслівы быў, жвавы. Яму карцела паляцець з сябрамі ў лес, на рэчку. Кніжак ён не любіў. Што ж казаць тады пра малітвы ды Біблію. А мяне з дзяцінства цягнула  да царкоўных кніг, жыцій святых, гісторый розных. Мне падабаліся царкоўныя службы, само паветра, насычанае пахамі воску, ладану. Дзіўна было так і, адначасова, хораша. Стаіш у царкве, спяваюць жалобна і прыгожа. Так спакойна, добра на душы. Мама заўсёды была мудрай жанчынай. Яна мне сказала, каб у школе я маўчаў аб гэтым. Таму да мяне і не чапляліся. А калі ўжо атрымоўваў сваю адукацыю, стаў дарослым, то Біблію перачытваў, канешне, інакш. Я стаў ўсведамляць кожнае слова. Мне хацелася зразумець, што хацелі данесці да нас складальнікі цудатворнай кнігі. Я думаю, што па сапраўднаму веруючым  я стаў ужо сталым чалавекам, без усялякага прымусу, падбухторвання, угавораў. Мне здаецца, што чалавек павінен у што-небудзь верыць. Бо інакш, як жыць без веры, з пустою душой? У такім выпадку душа і запаўняецца нядобрымі намерамі, зайдрасцю, злосцю.
У гэты час Адама нехта паклікаў да начальніка атрада. Адам кіўнуў Аляксею і пайшоў. Заборскі зразумеў, што яму няма чым запярэчыць Адаму. Тут яму застаецца толькі пагадзіцца з Каленікам. Без веры жыць нельга. Раней верылі ў Бога і цара. Потым верылі ў перамогу  камунізму і таварыша Сталіна. Пасля гэтага верылі у трумфальнае шэсце сацыялізма. Зараз усё раптам перамяшалася, ранейшыя ідэалы знікаюць. Тое, чаму іх вучылі, як выяўляецца, было не так. У што цяпер верыць, каму цяпер верыць? У Бога? Дык чаму, калі Бог такі справядлівы, ён закрывае вочы на хлусню, падман? Чаму ён не пакарае ўсіх нядобрых людзей? Вось і з’яўляецца тая самая пустата, аб якой казаў Адам. А яна можа нечым запоўніцца. У Аляксея яна ўжо запоўнілася, запоўнілася прагай помсты. Як жа інакш? Калі ён не адпомсціць таму нягодніку, то больш няма каму. Ірыне не да гэтага, ёй трэба цягнуць дачку і сына. Правільна ён робіць ці не – час пакажа.
   

 Апошні дзень тысяча дзевяцьсот дзевяностага  года прайшоў у такім жа паўсядзённым шэрым настроі. А вось дома…У гэты дзень   ён з дзецьмі ладзіў ялінку. Даша надта любіла ўпрыгожваць. Як толькі Аляксей уносіў хвойку у кватэру, малая аж вішчала:
- Татуля, татуля, я першая буду чапляць цацкі! Я першая!
- Добра, добра, ты першая, - смяяўся Аляксей, - дай мне толькі паставіць нашу прыгажуню.
Сашка таксама круціўся каля ялінкі. Але ён быў больш сур’ёзным: мужчына ўсё ж такі.
Аляксей  ставіў дрэўца ў вядро, замацоўваў на  невялічкі табурэт і пачыналася падрыхтоўка да самага добрага, самага чаканага свята, як у яго жыцці, так і ў жыцці яго дзяцей. Чамусьці з усіх свят ён  больш за ўсё чакаў Новы год. Чакаў, што спраўдзяцца ўсе мары і надзеі. Нават дзень нараджэння, на які было столькі падарункаў, не быў такім жаданым. Можа, гэта пачуццё перадалося і яго дзецям.
   Тут, у турме, іх чакае толькі невялікая  святочная дабаўка к вячэры ды яшчэ навагодняе віншаванне прэзідэнта. Хтосьці, канешне, пасвяткуе. Як,  Падвойнаў, напрыклад. Падвойнаў – гэта адзін з канваіраў тут, на зоне. Укормлены, чырвонатвары, аж ледзьве хапала партупеі. Шыі ў яго не было,  галава адразу пераходзіла ў тулава. Маленькія заплыўшыя вочкі заўсёды падазрона  і пагардліва глядзелі на кожнага зняволенага. Ён быў гатовы на ўсё за грошы і хабар. Зэкаў ён не лічыў за людзей і на такой глебе  будаваў адносіны з імі. Зэкі, ў адказ, яго таксама ненавідзелі і ўпотай “салілі”, як маглі.
- Не ў кожнай бабкі на вёсцы ёсць такі ладны парсюк, як Падвойнаў, - пажартаваў неяк Адам. Вакол усе зарагаталі. Падвойнаў стаяў якраз ззаду, але не ўчуў, што сказаў Адам. Ён толькі  зразумеў, што гэта ў яго адрас выляцела нешта зневажальнае. Канваір падышоў да Адама з налітым чырванню тварам і скрозь зубы прасіпеў:
- Ты, быдла, менш раскрывай сваю хлебарэзку. А то не дажывеш нават да вызвалення. Я згнаю цябе ў карцэры.
І ён перацягнуў Адама гумавай дубінай. Той захістаўся і ледзь-ледзь устояў на на нагах. З таго часу Падвойнаў неўзлюбіў Адама.  Вось і сёння ён, тупаючы па пляцы, касіўся на Каленіка. Быццам, той вінен яму грошай. Начальнік калоніі, ссівелы падпалкоўнік Ганчарэнка,  павіншаваў усіх з надыходзячым Новым годам, прыстрашыў пакараннямі на выпадак парушэння рэжыму і загадаў разысціся па атрадах. Зэкі ўподбежкі кінуліся ў цёплае  памяшканне.
 -  От жа, халера, бярэцца. Няйначай, як пад трыццаць будзе, - паціраў замёрзлыя рукі Алычаў, худы і нізкарослы, як падростак.
-Мабыць, будзе, - падтрымаў яго Аляксей, - а да цяпла так далёка.
- Халадрыга, ядры яе калена, - адзначыў Алычаў, - не тое, што ў нас у Сочы. Цяпло,мора жанчыны.
І ён салодка зажмурыў хітрыя вочкі. Алычаў меў ужо трэцюю “ходку” і да зэкаўскага жыцця яму не прывыкаць. Да Аляксея ён спачатку ставіўся паблажліва: маўляў, пацан, навічок, будзем вучыць жысці турэмнай. І на першым часе спрабаваў ткнуць таго  носам, каб знаў сваё месца.
-Гэй, ты, бульбаш! Знайдзі-ка мне цыгарэтку, - расслаблена загадаў ён Аляксею, калі той толькі размесціўся на нарах. Аляксей, крыху зведаўшы турэмных законаў, нават і вухам не павёў.
-Ты што, глухі?  То я табе зараз слух падпраўлю. - Алычаў падняўся і рушыў да яго. А Заборскі  з развароту так ткнуў Алычаву, што той юзам заляцеў пад стол. Пасля таго ён стаў паважаць Аляксея, бо на зоне толькі сілу і паважаюць.
-У нас таксама нядрэнна, - умяшаўся ў размову Адам, - летам не горш, чым у Сочы: зелень, цёпла, ўсё цвіце навокал. Благадаць!
- Цёпла, цвіце, - перадражніў яго Алычаў, - што ты ведаеш аб сапраўдным жыцці злодзея, дахадзяга? Калі ты шалясціш грашыма – жанчыны так і ў’юцца вакол цябе, шампанскае ва ўсе бакі пырскае. Вось гэта благадаць.
Адам не адказаў яму. Толькі скрушна пахітаў галавой.

         На першым тыдні новага, тысяча дзевяцьсот дзевяноста першага, года Аляксей атрымаў ліст ад Ірыны. Ён адышоўся ў бытоўку, каб там, дзе менш вачэй, нацешыцца весткамі з дому. Стрымліваючы хваляванне, дрыготкімі пальцамі ён разарваў канверт. Са згорнутага лістка выпаў яшчэ адзін, маленькі. Аляксей разгарнуў яго. “Дарагі татачка! Віншую цябе з Новым годам! Я цябе моцна люблю і чакаю, каб ты хутчэй вярнуўся да нас. Цалую цябе. Даша.” Дашыны літары скакалі па лісточку, бо пісала яна яшчэ слаба. Ах, якая малайчына, мая любая! А Аляксея заказытала ў носе і ён глыбока уздыхнуў, каб не раскволіцца. Разгарнуў ліст ад Ірыны.
“ Вітаю цябе, мой любы. Віншую з надыходзячым святам і жадаю, каб ты быў здаровы. Каб хутчэй пранесліся гэтыя страшныя гады без цябе. Мы цябе моцна любім і чакаем. Сашка і Дашка здаровенькія.  Вось Дашуля сама ўжо дасылае табе віншаванне. Яна такая смешная. Калі піша, дык язык высуне, прыкусіць яго і старанна выводзіць літары. Сашка скончыў чвэрць амаль на выдатна, стараецца.  На працы ў мяне ўсё, як і раней. Прыязджаў твой тата з тыдзень таму назад. Падвёз нам прадуктаў, грошай. Малайчына, ён нас не забывае, дапамагае. Дзякуй яму. А неяк на працу мне тэлефанавала і маці твая. Мы доўга так з ёй паразмаўлялі. Мае таксама нядаўна былі. Так што ў нас усё добра. Малыя, канешне, сумуюць па табе. Нядаўна заходзіў Ігар Смольскі. Ён зараз працуе начальнікам вытворчага участка на ЗЖБВ. Кажа, што робіцца няблага. Перадаваў табе прывітанне. А як ты там?  Табе, мабыць, цяжка прыходзіцца. Ты, ўжо патрывай, любы. Час праляціць хутка. Ох, не хацела табе пісаць, ды нешта ўспомнілася. Ігар казаў, што Сівалап, быццам, усё прадае, нават і справы здае ды збіраецца за мяжу. Дзядзька яго перабраўся ў Амерыку, добра там асталяваўся, і Сівалап збіраецца туды назусім пераехаць з сям’ёй. Я так падумала: хай едзе. Не будзе больш вочы мазоліць, менш будзе думацца аб тым, што было. Такой дрэні толькі і ў Амерыцы месца. Вось такія справы. Пішы нам, любы. Мы цалуем цябе моцна-моцна і чакаем твайго адказу.
                Твае Іра, Сашка, Дашка.”
Ліст вываліўся ў яго з рук. Сівалап з’язджае! Гэты гад уцячэ ў Амерыку і пазбегне пакарання! Ды што ж гэта робіцца! Аляксей будзе гнісці тут, у турме, а той баляваць за крадзенае. Не, не бываць гэтаму. Ён не заўважыў, як яго кулак гахнуў па сталу.
- Гэй, Заборскі, лягчэй там, стол зломіш! - прыкрыкнуў на яго зэк Шчатко, адказны за бытоўку.
Аляксей падняў ліст і, хістаючыся, пайшоў на выхад. Пачуцці перапаўнялі яго. Патрэбна нешта рабіць. Тэрмінова. Сівалап не павінен так проста з’ехаць. Толькі што рабіць? Што ён можа зрабіць седзячы за калючкай. Яму раптам успомніўся той іх апошні сумесны Новы год. Хто б мог падумаць тады. А тады побач быў лепшы сябар. Па праўдзе і не сябар, а проста Аляксей быў сляпы, як крот. Не бачыў таго, што павінен быў бачыць.
-А ведаеш, - Алег Сівалап разваліўся на дыванчыку, - малайцы мы з табою, такую справу закруцілі і справіліся. Толькі сапраўдныя сябры могуць зрабіць усё за  кароткі тэрмін.
- Так, згодзен, - стомлена кіўнуў Аляксей, - галоўнае, каб справы і далей ішлі паспяхова.
- Ды ўсё будзе добра. Ну, ты адпачні крыху. Я з тваёй Іркай пакружуся.
Аляксей даўно заўважыў, што Алег пры выпадку так і круціцца вакол Ірыны, зашмат круціцца. Вось і цяпер ён маслянымі вочкамі аглядвае Ірыну, нешта шэпча на вуха. Але нічога такога ў гэтым не было. Сябры ўсё ж, ведаюць адзін аднаго столькі, колькі жывуць. Ды і Іра не такая, яна, адчуваў Аляксей, па ранейшаму кахае яго з усёй жаночай сілай. Аляксей  ляніва пацягваў шампанскае з фужэра і ў страшным сне не мог сабе ў’явіць, што праз паўгода ён будзе ў турме.
    Што ж рабіць? І раптам, як маланка, як куля, дзынькнула думка: уцячы. Уцячы адсюль, дабрацца дадому. Дабрацца, забіць яго, пабачыць сваіх, а тады, можна і ў турму. Так ён і павінен зрабіць.  Уцячы, але як? Рукі апусціліся. Галава панікла. Як адсюль уцячы, а потым дабрацца па лесу  да станцыі, без грошай і дакументаў сесці на цягнік. Пытанні, на якія няма адказу. Невырашальная задача. Не, д’ябал яго забяры, ён павінен рашыць гэты рэбус.  Можа, з кім-нібудзь паразмаўляць? Мо, хто таксама захоча збегчы. Удваіх яно было б спрытней. Толькі каго  ўзяць. Не таму ляпнеш – і ўсё, бывай  планы. Бо могуць “стукануць” у аперчасць. Трэба толькі добра падумаць. Нешта нічога не надумваецца. А што думаць. Жыццё  пражыць – гэта не семкі палускаць. Перабраўшы ўсе магчымыя варыянты, ён так і не знайшоў патрэбнага. Жыццё – дрэнь.
Аляксей думаў ноч, дзень і наступны дзень, але нічога ў галаву так і не прыйшло. Ні адзін ягоны варыянт не абяцаў нават таго, што ён зможа выйці за тэрыторыю калоніі.                Ды яшчэ вецер разгуляўся так, што паваліў фанерныя шчыты каля адміністрацыйнага будынка калоніі, ды з посвістам шматаў голле дрэў, нястомна завіхаўся ўздоўж прыціхлых будынкаў, круціўся і галёкаў на розныя галасы па-над дахамі. Снежныя пырскі ляцелі ў розныя бакі, закручваліся на твары і асядалі на ім кволымі раўчукамі. Твар рабіўся мокрым, нібы ад слёз неспраўджаных надзей.  Як быцам, сама прырода з дакорам нашэптвала: куды ты надумаў, нічога ў цябе не атрымаецца. Аляксей замкнуўся у сябе, ў сваіх думках. Адам, мабыць,  паспеў заўважыць яго настрой. За абедам ён падсеў да Аляксея:
-Нешта ты зусім замаркоціўся ў апошні час? Прызнавайся, што здарылася. Дома справы дрэнь?
Аляксей крыху падумаў, але рашыўся: яму можно сказаць. Ён адвёў таварыша ў бок:
-Ведаеш, я рашыў уцячы адсюль.
- Уцячы? Навошта? – здзівіўся Адам.
-У мяне свае справы,- ухіліўся Заборскі ад прамога адказу, - так склаліся абставіны, што інакш не магу. Разумееш,  я не магу пакуль табе сказаць. Пакуль не магу.
- Ну, не можаш, дык не можаш, - пагадзіўся Каленік. – А ты цвёрда ўпэўнены, што табе гэта патрэбна?
- Абсалютна.
- І ты не ведаеш, як гэта зрабіць?
- Так.
Адам на хвіліну прыжмурыў вочы і прыхіліўся да бетоннага слупа.
-Ведаеш, магчыма, я табе дапамагу. Ёсць у мяне  некалькі думак. Давай аб гэтым заўтра.
Аляксея неяк збянтэжыла Адамава самаўпэўненасць. Што ён можа зрабіць. Ён жа і мухі не пакрыўдзіць. У жыцці нічога не бачыў, акрамя сваіх бухгалтарскіх балансаў, сам сухотнік, грошай не мае. Ну чым ён можа дапамагчы? Не, разлічваць трэба толькі на сябе. А можа пагаварыць з бывалымі зэкамі? Яны ўжо будуць ведаць хады-выхады. Але няма гарантыі, што  і яны цябе з вантробамі не здадуць аператыўнікам. Сярод іх ёсць розныя. Думай, думай, Аляксей.
Назаўтра Адам сам падыйшоў да яго:
-Пайшлі, ёсць размова.
Яны зайшлі у курылку, як бы пакурыць. Мароз крыху паслабеў. Вецер сціх.  Снег выразна акрэсліваў сцяжынкі да жылых памяшканняў. Нейкім супакаеннем веяла ад заснежаных бяроз і дзвюх сябровак  сосен, што прыжыліся каля курылкі. Цішыня. Аляксей закурыў.
-Ёсць адзін варыянт, - Адам хітравата прымружыў вочы, - ён павінен праскочыць. Так што, я табе змагу дапамагчы.
- Які варыянт, кажы хутчэй, - Заборскі  нервова глынуў даўкі камяк сліны.
-Не спяшайся. Я дапамагу, але ў мяне ёсць адна ўмова.
- Якая ўмова? – Аляксей здзіўлена падняў брыво.
- Я іду з табою.
- Што?! – папярхнуўся дымам субяседнік. – Што ты сказаў?
- Я іду з табой, - цвёрда паўтарыў Каленік.
- Ты? Навошта. Нашто яно табе?
- Мне здаецца, што я магу не выйсці адсюль. – Адам апусціў галаву, - Сухоты даканаюць мяне раней, чым я выйду за вароты турмы. Я так хачу пабачыць перад смерцю маму. Ведаеш, так хачу яе пабачыць. А тады ўжо можна і памерці.
- Пачакай, пачакай ты паміраць, - збянтэжыўся Заборскі, - ну чаму ты вырашыў, што ты памрэш? Адсядзіш свой тэрмін і паедзеш сам да маці. Ды яшчэ хворы, які ты хадок.
- Не пярэч, я ведаю, што кажу. Вырашаць табе: прымеш маю ўмову – я табе дапамагу. Бо я бачу, што ты так нічога і не надумаў.
- Не хачу я зруйнаваць тваё жыццё, - загарачыўся Аляксей, - нас жа могуць злавіць. Тады тэрмін за гэта падкінуць. Лепш ужо я адзін пацярплю.
- Глядзі сам, - Адам развёў рукамі.
Заборскі задумаўся. Так, плану на ўцёкі ў яго так і няма. Да таго ж, аднаму вельмі цяжка вырашыць усе пытанні: і падрыхтоўка, і шлях, сабраць сякіх-такіх прыпасаў на дарогу. Аднаму няпроста. Да таго ж, і план у Каленіка ёсць. Але як Адам здолее прайсці адлегласць пад сотню кіламетраў па снегу, па лесе. Ён, як быцам, нямоглы, хворы. Аляксей асцярожна параспытваў бывалых зэкаў і ведаў, што калі адсюль ісці на захад, то праз тую сотню  павінна быць станцыя. Бліжэй тут нічога няма. Ды як не круці, аднаму  не атрымоўваецца. Паразважаўшы, Аляксей прыйшоў жа высновы: прыйдзецца згадзіцца з прапановай Каленіка. Без Адама ў яго нічога не выйдзе.
-Я вымушаны прыняць тваю ўмову, - ён павярнуўся да Каленіка, - але хачу, каб ты добра падумаў: ці зможаш адалець дарогу? Усё ж такі па цаліку, па лесе  ісці цяжка.
- Ды думаў я, думаў. І сілы ў мяне пакуль яшчэ ёсць, не хвалюйся. Я думаў. Мы з табою зможам асіліць кіламетраў па дваццаць у дзень.
- Дык што за план у цябе?
- А план вось такі, - Адам з жарам пачаў жэстыкуліраваць. – Ты ведаеш, што кожны дзень Ганчарэнку адвозяць дахаты ў пасёлак. Вось з ім мы і паедзем. Да пасёлка  каля дваццаці кіламетраў. Для нас гэта будзе добрая фора.
- Ты з глузду з’ехаў? Як гэта мы паедзем з Ганчарэнкам? Можа, патлумачыш, - раззлавана ўскрыкнуў Аляксей.
- Пакуль я ляжаў у лазарэце, то уважліва слухаў, хто і аб чым размаўляе. Ды і потым я прыбіраў тэрыторыю каля адміністрацыйнага будыну.  Я цяпер там пастаянна прыбіраю. Давер атрымаў. І што кольвечы выслухаў.
- Ну, а нам што з таго? – не стрываў Заборскі. – Як мы зможам непрыкметна падсесці да Ганчарэнкі?
- Ты слухай. Калі я ляжаў у лазарэце, то пазнаёміўся з Тулічкіным з чацвёртага атраду. Тулічкін, як аказалася, спец па аўтамабілях. Ён рамантуе аўтамабілі ўсім у калоніі. Ніхто лепш за яго не робіць. Адным словам – ас. Я калі-нікалі з ім  размаўляю, ён неблагі хлапец. Вось  нядаўна я даведаўся, што ён будзе рамантаваць асабістую “Волгу” Ганчарэнкі. Недзе праз тыдзень павінны прывезці тое, што патрэбна. Рамантуе усе машыны ён тут, на тэрыторыі калоніі. Зрабіць ён павінен усё за адзін дзень. З раніцы, Каложкін, шафёр Ганчарэнкі, прыгоніць машыну, а вечарам забярэ яе і на ёй жа адвязе Ганчарэнку дахаты. Наша задача – сесці ў багажнік, праехацца ў ім тыя дваццаць кіламетраў. Потым, у гаражы, вылезем і пойдзем куды нам трэба. Самае цікавае, што ніхто не будзе ведаць, у якім баку нас шукаць. Галоўнае для нас  зараз – падрыхтавацца: сабраць трохі харчу, адзежыну якую цяплейшую падрыхтаваць.
- Які ты разумны, - пакпіў Аляксей, - а як я з прамзоны сярод белага дня прабяруся ў адміністрацыйную зону? Хто нас пусціць у гараж? У машыну? Хто, залатая рыбка?
- На той дзень ты не пойдзеш на прамзону, - упэўнена загаварыў Адам, - прыкінешся загадзя хворым, я ад бывалых зэкаў адзін сродак ведаю, як тэмпературу да сарака падагнаць. Дзень-другі паваляешся.  Што тычыцца праходу ў адміністрацыйную зону, то я аб гэтым падумаў. Учора каля адміністрацыйнага будынку я чуў, як намеснік Ганчарэнкі  аддаў нашаму атрадніку загад якраз на наступным тыдні  выдзеліць людзей на рамонт трох кабінетаў у будынку. Ты сёння-заўтра так, “выпадкова”, прагаварыся атрадніку, што займаўся рамонтамі, на будоўлі пэўны час працаваў. Людзей зараз не хапае. І калі ты дзень-другі паваляешся, табе стане, як бы, лепей, ён сам цябе накіруе на той рамонт. Астатняе – мая справа. Я дамоўлюся з Тулічкіным
- Вельмі шмат тых прыцірак, - уздыхнуў Аляксей, - а калі не атрымаецца хоць нешта? Усё прапала?
- Усё атрымаецца. Толькі рабі, што я кажу.
Авляксей задумаўся: план Адама слушны. Бо яму самому нічога лепшага ў галаву так і не прыйшло.
- Згодзен. Толькі я не разумею: навошта табе ўцёкі? Ты ж палову тэрміну ўжо адбыў. А там глядзіш, і на “удо” можаш пацягнуць. Навошта табе гэта? – звярнуўся ён да Каленіка.
Адам ад яго пытання неяк пасур’ёзнеў, сцішыўся і ціха адказаў:
-Я адчуваю, што я не дацягну да вызвалення. Не, ты, Алёша, не пратэстуй. Я больш пражыў, больш бачыў. Я ведаю, што кажу. Мне хацелася пабачыцца яшчэ раз з мамай. Я ведаю, як яна хвалюецца за мяне, як начамі і зараз не спіць. Мне так хочацца яе ўбачыць, абняць. Бо даражэй за яе ў мяне нікога няма. А тады ўжо будзь, што будзе.
- Слухай, - загарэўся раптам Аляксей, як бы нешта ўспомніўшы,  - а калі мы на машыне, га? Мы ж  у момант будзем на станцыі.
- А ты зможаш кіраваць аўтамабілем? Ці завесці яго без ключа?
- Не, я толькі збіраўся ісці вучыцца на кіроўцу, - павесіў галаву Аляксей.
- Я таксама  не ўмею. Ды зусім нічога не разумею ў тэхніцы. Так што прыйдзецца старым дзедаўскім спосабам, пешым. Ды нічога: цішэй едзеш – далей будзеш, - супакоіў яго Адам.
- Добра. Тады за працу, - згадзіўся Аляксей. – Трэба збіраць сухары, знайсці месца для прыхоўвання. А вопратку цяплейшую шмарганём перад самымі ўцёкамі.
   Зноў пацягнуліся такія ж аднастайныя і хмурыя будні. Але цяпер Заборскага цепліла думка, надзея аб тым, што ён хутка выйдзе адсюль і спраўдзіць тое, што задумаў. І станавілася весялей. Штодзень яны з Адамам употай, пад фуфайкай, выносілі хлеб і той  недзе  прыхоўваў іх здабычу. Адам  здолеў праявіць нядрэнны талент здабытчыка. Яму ўдалося нават раздабыць недзе  некалькі  кавалкаў мяса, марожанай рыбы, што ён паабяцаў падсаліць і засушыць. Пакуль усё ішло па плану. Як і казаў Адам, Аляксей “выпадкова” ляпнуў пры начальніку атрада Канавалаву аб сваім уменні рабіць рамонты. Той паляпаў яго па плячы і пахваліў. За два дні да уцёкаў, Каленік падыйшоў да яго, змоўніцкі падміргнуў і працягнуў нешта чорнае, змешанае з хлебным мякішам:
- На, глыні. Гэта каб тэмпература была.
- Калі? – запытальна глянуў Аляксей.
- Хутчэй за ўсё -  паслязаўтра. Я табе паведамлю.
Ён крыху памаўчаў і ціха сказаў:
-Ты ведаеш, ну зусім жыцця няма ад гэтага Падвойнава. Гэтак ён мяне неўзлюбіў. Як яго змена – спакою няма. Так і чапляецца да мяне за кожную дробязь. Усё круціцца каля мяне, бы нешта пранюхаў.  Не ведаю, як нават датрываць.
- Пацярпі ўжо, як-небудзь, - суцешыў яго Аляксей, - нядоўга засталося. Прыйдзе час – і гэта сволач за ўсё адкажа. Быць такога не можа.
Адам толькі ўздыхнуў, перахрысціўся, паправіў сваю аблавушку і пайшоў да будынку штаба.            
Пад вечар у Аляксея паднялася тэмпература, ён стаў бледны і млявы. Канавалаў, ледзь глянуўшы на яго, адправіў у лазарэт. Як і абяцаў Адам, на наступны дзень Аляксея выправадзілі адтуль, бо тэмпература спала. Канавалаў спадылба глянуў на яго:
- Што, Заборскі, хітрыш нешта? Ты ж, быцам, не з такіх. Ці навучыўся?
- Ды што вы, грамадзянін начальнік, - адмоўна хітнуў галавоў Аляксей, - сапраўды крыху прыхварэў.
- А я на тваё месца даў Кучкіну іншага. Добра. З заўтрашняга дня пойдзеш рамантаваць кабінет.
- А  да сваіх, у брыгаду, нельга? - прыкінуўся Аляксей.
- Не, пойдзеш туды, куды я сказаў, - Канавалаў матлянуў галавоў на дзверы, даючы зразумець, што размова скончана. Усё выйшла, як і задумваў Адам.
      Вечарам, у курылцы, той  агледзеўся па баках і шапнуў:
- Усё, заўтра,  роўна ў пяць вечара,  сустракаемся ля гаража.
Аляксей не мог дачакацца раніцы. Хоць бы ўсё атрымалася. Хаця б Падвойнаў не чапаў Адама. Хоць бы ніхто не знайшоў іх хованку. Учора Адаму пашанцавала вынесці з бытоўкі дзе пары цёплых рукавіц. А за дзень да гэтага яны раздабылі яшчэ і цёплых байкавых парцянак. Іхнія прыпасы Адам яшчэ ўчора вынес і прыхаваў недзе каля гаража. Быццам бы ўсё добра, а на душы непакой, хваляванне не праходзіць. Аляксей працаваў механічна, як заведзены: раз – падаў, два – прыняў, тры - паклаў. У той дзень перад вачыма  стаяў чамусьці адзін і той жа малюнак,  ён адлюстраваўся ў падсвядомасці, як бы назаўсёды..               
Гэта тады  яго перавозілі з СІЗА для адпраўкі ў калонію.
-Заборскі, на выхад з рэчамі, - гукнуў у “кармушку” бялявы, як прысыпаны мукою, надзіральнік. Аляксей няспешна закінуў даўно падрыхтаваную торбу на плячо:
-Бывай, мужыкі, - хрыпла кінуў ён сябрам па няшчасцю.
- І табе хутчэй тэрмін  адматаць, - адазваўся нехта.
На вуліцы яго асляпіла сонца. Сонца, якое ён цяпер так рэдка бачыць вось так адкрыта, ушыркі і не наталяецца яго цяплом, яго гаючай сілай. Яркія  промні прылашчылі лоб, вочы, шыю, аддаючы усю сваю прыродную моц чалавеку. Вясна адчувалася паўсюдна: у ласкавым ветрыку, цёплых казытлівых промнях,  задзірыстым цвырканні вераб’ёў у двары, разамлелых канваірах. Аляксей прымружыў вочы, стаіў дыханне і прыпыніў хаду, забыўшы аб існаванні таго нядобрага, што рабілася з ім у апошні час. Канваір груба абарваў яго летуценне і  штурхнуў у плечы. Аляксей палез у аўтазак. У гэты момант ён заўважыў невялічкага калматага сабачку, што сядзеў ля ўваходу ў СІЗА. Хутчэй за ўсё, ён тут і жыў, можа, яго і кармілі аб’едкамі.  Такі нішто быў сабачка: кудлаценькі, чорны з белым, а пад вачамі чорныя кругі, нібы акуляры. Ён уважліва сачыў за тымі, хто садзіўся ў аўтазак. Аляксей на некалькі імгненняў затрымаўся на прыступках, гледзячы на сабаку, нават усміхнуўся яму, надта ж пацешны:
-Гэй, малы, што сумуеш?
 Сабачка схіліў галаву ў адзін бок, у другі і  ўтаропіўся ў яго. Затым ён падняўся, заскуголіў і  радасна завіляў хвастом. Нават цяўкнуў некалькі разоў. Аляксей ужо з-за кратаў глядзеў на яго, а сабачка на Аляксея. Аляксей адразу не мог ўцяміць: чаму гэта сабака так глядзіць на яго. І зразумеў: ён адзіны, хто звярнуў увагу на сябра чалавека. Тут усе заняты справай, і зняволеныя, і канваіры. Нікому няма справы да гэтай малой істоты, якая мае сваю душу, свае думкі.  Хіба хто калі кіне кавалак хлеба. А тут з ёй размаўляюць, размаўляюць на роўных, па свойску. Вось малы і затурбаваўся: усё, ад’язджае той адзіны чалавек, якому ён патрэбен. Машына натужна гула па дарозе, а ў Аляксея перад вачыма стаяў той сабачка ў “акулярах” з пахіленай галавой. Тут, у калоніі, чалавек таксама нікому не патрэбен, як чалавек. Тут ён зэк, ад якога патрабуюць толькі поўнага падпарадкавання, жывёльнай аддачы. І ўсё.
-Заборскі, ты што сёння цэлы дзень спіш, га? Бабу сваю сніш? Дык да яе далёка. Але нічога, мы табе тут, з нашых, бабу знойдзем, - і працуючы з ім Алычаў зарагатаў, задаволены сваім жартам..
Аляксей страпянуўся, адышоў ад успаміну. Ого! Дык ужо і час падходзіць.
      Апошнія хвіліны цягнуліся так марудна, што Аляксей стаў баяцца выдаць сябе сваім хваляваннем. Па целу ажно пабеглі нервовыя дрыжыкі. Ён стараўся сябе супакоіць, але гэта дрэнна ўдавалася. Розныя думкі свідравалі галаву, бязладна камечыліся памііж сабой, рваліся адна адной наперад. Усё ж ён узяў сябе ў рукі  і дэманстратыўна спакойна зайшоў у прыбіральню, а адтуль  да сметніку з вядром смецця. Змрок даўно ўжо лёг на заснежаны пляц і спакойна спачываў пад водбліскамі жоўта-цягучых ліхтароў. Аляксей азірнуўся і подбегам кінуўся за вугал адміністрацыйнага будынка, а затым да складоў.  Адтуль рукой падаць да гаража. Ён стаў за вуглом. Дзе ж Адам?
-Давай да мяне, - пачуў ён раптам ззаду ціхі шэпт.
Аляксей азірнуўся:  таварыш выглядаў з-за вугла гаража. Аляксей падбег да яго:
- Ну што?
- Усё ў норме. З Тулічкіным мы дамовіліся. Прыйшлося аддаць яму свой заручальны пярсцёнак, ды халера з ім, тым пярсцёнкам. Тулічкін зараз выйдзе на некалькі хвілін да Ганчарэнкі. Ну, як бы сказаць, што ўсё скончыў, можна ехаць. Гэта ён нас чакаў, каб на яго не ўпала падазрэнне, калі што.  Мы хуценька перабягаем вунь да той гурбы, адкапаем нашы запасы, бяжым у гараж і хаваемся ў багажніку.
Сапраўды, праз некалькі хвілін з гаража нехта выйшаў і няспешна пашкандыбаў у бок адміністрацыйнага будынку
- Хутчэй за нашымі рэчамі, -  прасіпеў Адам. Уподбежкі, прыгінаючыся, яны падляцелі да гурбы снегу, разлаташылі частку гурбы, выхапілі свае рэчы і кінуліся ў гараж.
- Давай за мной, - хрыпла загадаў Каленік. У дальнім кутку стаяла чорная бліскучая “Волга”.
Рэчы закінуты ў багажнік. Аляксей асцярожна, але цвёрда прыкрыў крышку.
-Тут нейкае мешкавінне, захутваемся ў яго, - шапнуў ён, абмацаўшыся ў багажніку. Адам спрабаваў нешта сказаць, але закашляўся. Во толькі гэтага не хапала.  Але той раз колькі кашлянуўшы, здолеў прыдавіць свой кашаль і змоўкнуць. Уцекачы стаіліся. Прайшло некалькі пранізліва-цягучых хвілін. Каля машыны затупалі  нечыя крокі. Следам падыйшоў яшчэ нехта.
-Здароў, Ігар, - уцекачы пазналі радасна-ліслівы голас Падвойнава, - што, за шэфам?
- Так, пара ўжо, чакае, - адгукнуўся нехта. Мабыць, Каложкін.
- Добра табе, - уздыхнуў Падвойнаў, - зараз у пасёлак. Нябось зноў у цёплую пасцельку, да сваёй Валянціны, прызнавайся?
- Дык не без гэтага, гы-гы-гы, - зарагатаў у адказ Каложкін. Ён затупаў на месцы:
-Нешта шыны, як бы слаба напампаваны. Але халера іх бяры, не хочацца сёння нічога рабіць.
- І не кажы, - азваўся Падвойнаў. – Я вось тут іду, гляджу гурба снегу каля гаража перакалмачана. Што да чаго? Хто гэта тут у гурбе снегу рыўся? Ці то хаваўся? Як ты думаеш?
У Аляксея унутры ўсё абарвалася, ён стаіў дыханне. Вось жа сабака, усё  заўважыць. Няўжо што западозрыць?
- Ды халера яго ведае, - адказаў Каложкін. -  Можа, так што, звалілася. Зэкі сёня тут цягалі сталы у медчасць. Можа, каторы, тут і паваліўся.
- Можа, можа, -  нядобра прабубнеў Падвойнаў, - ну бывай, Ігарок.
- Бывай.
Каложкін сеў у аўтамабіль, завёў, нейкі час пагазаваў, грэючы машыну і паехаў да будынка адміністрацыі. Хутка ляснула дзверка і Адам з Аляксеем пачулі голас Ганчарэнкі:
- Як, Ігар, Тулічкін усё зрабіў?
- Так, Іван Сцяпанавіч, я перад заканчэннем глядзеў, усё ў парадку.
- Мароз, здаецца, крыху паслабеў.
- Так, Іван Сцяпанавіч, паслабеў. Хлопцы казалі, што недзе усяго каля дзесяці.
- Ну то і добра, жывём. А то мы як раз сабраліся заўтра на паляванне.
- Уга, паляванне  - добры адпачынак, - з адценнем зайдрасці пагадзіўся Каложкін.
Машына рыпнула тармазамі каля КПП. Ганчарэнка выйшаў, павітаўся з дзяжурным афіцэрам, нешта яшчэ сказаў яму і вароты, натужна скрыгочучы, расчыніліся. Аўтамабіль фыркнуў, задрыжаў на нейкай яміне і паехаў наперад. У багажніку было даволі холадна і мешкавінне якраз было к месцу. Аляксей шчыльней захутаў рукі і ногі. Недзе, праз хвілін дваццаць, машына спынілася.
-Добра, Ігар. Вось ключы ад варот. Заганяй у гараж. Я ў дом. Закрыеш – прынясеш. У нядзелю прыедзь каля дзевяці, - загадаў Ганчарэнка Каложкіну.
- Усё зразумеў, Іван Сцяпанавіч, - бодра азваўся той, -  будзе зроблена.
Не прайшло і пару хвілін, як дзверы гаража, ляснуўшы, зачыніліся. Бодра пасвістваючы, Каложкін пайшоў да Ганчарэнкі. Уцекачы счакалі яшчэ некалькі хвілін і зашавяліліся.
-Што, выходзім? – хрыпла спытаў Аляксей.
-Выходзім, - шэптам адказаў Адам.
Яны выбраліся са свайго сховішча,  згрэблі прыпасы. Выходзіць  на мароз не вельмі хацелася. Аляксей уздыхнуў, зашпіліў верхнія  гузікі на целагрэйцы.
- Як будзем з гаража выбірацца? – шапнуў Аляксей.
- Пачакаем крыху, хай усё сціхне, а тады праз акно. Яно невялікае, але нам хопіць.
Сапраўды, каля варот свяцілася невялікае акенца. Толькі дзякуючы яму тут было нешта відаць. Уздоўж сцяны цягнуўся стэлаж з розным начыннем, у кутку месціўся невялікі столік з парай драўляных табурэтак. Яны счакалі недзе з паўгадзіны.
- Што, пайшлі? – Адам першы пасунуўся да акенца. Акенца зачынялася на дзве форткі, што адкрываліся на вуліцу. Адам зняў ватоўку і, крэкчучы, стаў прасоўвацца ў акенца. Ён споўз па сцяне і прызямліўся на рукі. Аляксей падаў яму іх прыпасы і палез следам. Ён асцярожна, шчыльна зачыніў форткі і з палёгкай уздыхнуў. Уцекачы агледзеліся.
Гараж стаяў крыху ў баку ад ладнага цаглянага асабняка Ганчарэнкі. К гаражу ляпіліся яшчэ нейкія прыбудовы. Двор быў абнесены агароджай з металічнай сеткі вышынёй звыш метра, сцягнутай у вугалкі. Далей па вуліцы месціліся просценькія непрыглядныя дамы, па большай частцы цагляныя. Вокны дамоў свяціліся ціхім дамашнім святлом, за якім ішло сваё,  размеранае  жыццё.  Было ціха, толькі недзе  звонка і зацята брахаў сабака.
  Яснае, халоднае паветра напоўніла грудзі адчуваннем нечага новага, адчуваннем жыцця і жадання дзейнічаць. Спрытнюга мароз адразу накінуўся на іх, пакусваючы за шчокі. Неба, спрэс засеянае зоркамі, разлілося ўшыркі,  няўцямна падміргвала ды мігацела. Зорная далячынь прыцягвала позірк няведамай таямнічасцю, асэнсаваным разуменнем вечнасці  і нязведаннасці Сусвету.  Месяц спачатку стуліўся за невялічкім адзінокім воблачкам, але хутка і ён выцерабіўся на зорны прасцяг, дадаўшы святла і без таго яснаму небу. Бляск далёкіх зорак надаваў марознаму вечару  выразную ўрачыстасць і  недаказанасць.
-Ну што, пайшлі? – Аляксей павярнуўся да Адама.
-Пайшлі,- згадзіўся той, - нам, здаецца, туды.
Ледзьве яны высунуліся з-за гаража, як над вухам гучна і раз’юшана забрахаў сабака. Забрахаў так знянацку, што Адам коўзнуўся і паваліўся на снег. З вальера, абцягнутага металічнай сеткай, на іх кідаўся вялізны шэры аўчар. Сетка ад яго кідкоў хадзіла хадуном.
- Каб цябе халера, - вылаяўся Каленік, - бяжым, а то нам капец!
З усіх сіл яны паімчалі да агароджы. Няведама, як пераскочыўшы праз яе, уцекачы сцішыліся каля суседняга плоту. Бразнулі дзверы, з хаты выйшаў гаспадар.
- Што, Казбек, што здарылася? На каго гэта  ты?
Сабака яшчэ некалькі разоў пакрыўджана гаўкнуў і вінавата заскуголіў. Ганчарэнка абышоў гараж, прыбудовы, патупаў па двары  і падышоў да вальера.
-Усё добра, Казбек. Малайчына, ах, малайчына.
Ён прылашчыў сабаку і пайшоў у хату.
    Уцекачы перавялі дух і асцярожна пайшлі праз пасёлак, тулячыся да дамоў, каб застацца незаўважанымі. На іх шчасце, вуліцы заставаліся бязлюднымі. Праз нейкі час яны ўжо былі ў лесе. Першым ішоў Аляксей, як больш моцны. Ён рабіў дарогу. Снегу было нямала, але Аляксей напорыста таптаў і таптаў яго, пракладаў дарогу наперад. Адам сунуўся за ім і стараўся не адставаць. Ён цяжка дыхаў ды зрэдку кашляў. Адно грэла душу Аляксею: снег быў не дужа глыбокі і можна было больш-менш зладжана ісці. Над  іх галовамі цямнелі верхавіны лесу, праз якія за імі шпарка сунуўся вечны спадарожнік - месяц.  Лес не сказаць каб быў надта густым, але дзе-нідзе пракідаліся нагрувашчваныя вывернутыя старыя елкі, месцамі купілася цыбатае кустоўе. Усё гэта замінала і не давала той шпаркасці ходу, на якую разлічваў Аляксей. Абыходзячы перашкоды, ён баяўся толькі аднаго: каб не збіцца з патрэбнага накірунку. Бо ў лесе напрамак лёгка згубіць, ды яшчэ ноччу. Добра, што яшчэ ноч такая зорная, відаць не раўнуючы, як днём.  У далейшым яны будуць ісці днём, але сёння ім патрэбна было, як мага далей адысціся ад пасёлку. Хоць тут іх не павінны шукаць, бо ніхто не ведаў, як яны выбраліся, але усялякае можа быць. Заставацца каля чалавечага жылля было вялікай рызыкай, а гэта ім не патрэбна. 
-Мабыць, хопіць на сёння, - цяжка дыхаючы, спыніўся Аляксей. Вушы шапкі, падвязанай пад бараду, пакрыліся тоўстым слоем інею. Ён праступіў нават на спіне, на целагрэйцы.
-Можа, і хопіць, - пагадзіўся Адам, - зараз зробім хованку ды спачнём крыху.
Ён прапанаваў зрабіць лежку у снезе. Уцекачы выкапалі ў гурбе  добрую яміну, наслалі туды наламанага  яловага лапніку. Зверху накінулі некалькі тоўстых сукоў, на якія зноў палажылі яловыя лапы. Зверху на іх накінулі снегу. Уваход Адам завесіў мяшком, збольшага прыкрыўшы хованку ад холаду. Яны разлажылі рэчы і з асалодай расцягнуліся на вецці.
-Во  любата, амаль як дома. От, каб яшчэ цяплей было, ды харчу больш, то зусім было б добра, - выказаўся Адам.
- Ага, табе яшчэ сюды печ ды бульбы варанай з малаком, - адазваўся Аляксей.
- Было б няблага, - пагадзіўся той, - але спынімся на тым, што маем. Я прапаную крыху перакусіць. Як бы павячэраць. Сілы нам спатрэбяцца ўранку. Во гэтага мяса крыху пагрызём. І голад прагонім, і смагу натолім.
Ён працягнуў Заборскаму падсушанага мяса. Той са смакам адкусіў ад кавалка. Змучанае цела патрабавала ежы. Падмацаваўшыся яшчэ і сухім акрайцам хлеба Адам пацікавіўся.:
-Ведаеш, я даўно хачу ў цябе спытаць: чаму ты рашыўся на ўцёкі? Там, у калоніі, ты не хацеў казаць. Я разумею, тады мы не ведалі, ці атрымаецца ў нас. Але цяпер можаш сказаць?
Аляксей прымоўк. У цемры не было відаць яго спахмурнелага твару. Успаміны зусім не цешылі, хутчэй,  наадварот.
-Што ж, можна і расказаць. Тым больш табе.


      Алег Сівалап і Аляксей Заборскі  ведалі адзін аднаго з таго самага ранняга дзяцінства, пра якое кажуць: пяшком пад стол хадзіў. Бо нарадзіліся з розніцай усяго ў тры месяцы, сем’і жылі ў адным двары. Таму і ў дзіцячы сад, і ў школу хадзілі разам. З першага класа яны сядзелі на суседніх партах, разам цягалі Гарохаву Светку за касу, разам стаялі перад дырэктарам  школы за свае дзіцячыя свавольствы. Разбягаліся яны  толькі на лета, калі бацькі развозілі іх па вёсках да дзядулі з бабуляй.  Разам неяк ледзьве не патапіліся ў сажалцы. Напрыканцы лістапада ўзяўся марозік, які прыхарошыў стылую восеньскую  слоту, падсушыў цяжкае імглістае паветра і надаў бляску прыхмураным лістападаўскім дням. Яны збеглі з апошняга урока, каб пакоўзацца на сажалцы. Кінуўшы партфелі на  шорхлую  траву, Алег з Аляксеем паімчаліся на маладзенькі, свежы і траскучы лёд. Ах, як прыемна разагнацца і слізгацець па коўзкім лёдзе са свістам у вушах! Тады не зважаеш на холад, голад і пагрозы бацькоў. Алег першым даехаў да сярэдзіны сажалкі. Ён першым і праваліўся. Лёд трашчаў яшчэ па дарозе, але Алег не паспеў затармазіць. На сярэдзіне лёд быў слабейшы і не вытрымаў яго вагі. З крыкам Алег шуснуў у ваду. Аляксей, які крыху адстаў ад сябра, змікіціў, што трэба спыніцца. Ён упаў на калені і змог утрымацца на лёдзе.
- А-а-а, дапамажыце, - адчайна галасіў Алег, хапаючыся за лёд, які адразу крышыўся ў яго руках.
- Зараз, зараз, я зараз, трымайся, - крычаў Аляксей і ліхаманкава круціўся на месцы, шукаючы хоць нешта, што можна было б працягнуць сябру. Але нічога не знаходзілася, а Алег страшна крычаў. Тады Аляксей неяк датумкаў і хуценька зняў з сябе нагавіцы. Ён лёг на лёд і кінуў адну калашыну Алегу. Той ухапіўся. Аляксей стаў цягнуць што ёсць моцы. Ды яго хлапечай моцы не хапіла. Пад цяжкасцю іх абодвух лёд хрупнуў і Аляксей таксама апыніўся ў ледзяной кашы. Цяпер яны ўжо разам боўталіся ў сцюдзёнай вадзе і лямантавалі. Выратаваў іх нейкі  студэнт, які з купкай аднакурснікаў  ішоў з заняткаў. Ён мужна скокнуў у ледзяную купальню, выштурхнуў на лёд аднаго, затым другога. Вады там яму было якраз па па шыю. Сябры паспелі недзе знайсці добрую дошку, па якой іх выратавальнік выбраўся сам. К гэтаму часу на беразе ўжо сабралася мноства народу. Усім было цікава, што здарылася. На той момант падышла туды і Аляксеева суседка, якая шпарка пагнала малых дахаты. Так яны і не даведаліся нават імя таго студэнта, што  іх выратаваў. Дома, за вечар, яны атрымалі і лекі, і папругі. На дзіва, ні адзін, і ні другі не захварэлі і паслязаўтра пайшлі ў школу.
    Непрыкметна свавольнікі выраслі,  скончылі школу: Алег на “чатыры” і “пяць”, а Аляксей нават з медалём. Нечым яны былі падобныя, нечым адрозніваліся. Аляксей – худаваты, светла-русы, пры спрэчках успыхваў, як порах. Мог пакрыўдзіцца з-за аднаго слова, але хутка адходзіў. Меў рамантычную натуру і захапляўся паэзіяй. Алег быў гэтакі камлюкаваты, добра скроены, шырокатвары хлапец, выглядаў сталей, не на свае гады. Аб’ядноўвала іх і дзяцінства, і тое што абодва любілі прыгоды, цікавую кнігу, вясёлыя кампаніі. Пасля школы  шляхі сяброў разыйшліся: Аляксей паступіў, як збіраўся, у педагагічны інстытут, а Алег пайшоў у радыётэхнічны. Але абодва вучыліся ў Мінску, таму бачыліся ледзь не штодня.  На трэцім курсе Аляксей  сустрэў свой лёс: Ірыну. Сябры папалі тады ў парк на дыскатэку. Алег недзе першым заўважыў Ірыну, запрасіў на танец. Пасля падвёў да сябра, пазнаёміў:
- Вось, Ірачка, знаёмцеся: гэта мой лепшы сябар – Аляксей.
- Вельмі прыемна, - нізкім грудным голасам адказала Ірына. – А можна я запрашу на  наступны танец вашага сябра?
- Можна, -  не адразу і, са здзіўленнем,  працягнуў Алег, паглядзеўшы спачатку на Аляксея, затым на Ірыну.
Аляксею адчуваў сябе адразу вельмі няёмка  адзін на адзін з незнаёмай дзяўчынай. Спачатку спадцішка разглядаў Ірыну: стройная, з доўгімі прыгожымі каштанавымі валасамі, пухлыя губы, усмешка малінавага ранку. Носік крыху няправільны, як бы ўзняты ўгору, але і ён быў якраз дарэчы да яе светлага твару. Лёгкі джэмпер бэзавага колеру так пасаваў да яе ладнай постаці, што перахоплівала дыханне. І вочы. Вочы, попельна-шэрыя, аздобленыя доўгімі, ідэальнымі ад прыроды вейкамі, іскрыліся, зіхацелі звышнатуральным бляскам. Ясныя, як блакіт горнага возера, як крышталь крыніцы. Ясныя. Ясачка мая.  Зірнуўшы туды, адарвацца ад тых вачэй было немагчыма. Ён злавіў сябе на тым, што  нясцерпна захацелася пацалаваць Ірыну ў тыя прыгожыя губкі, засыпаць пацалункамі да болю жаданыя вочы.  І ён аж пачырванеў ад нечаканага сляпога жадання.
- А што вы, Алёша, нічога не расказваеце? - усміхнулася яму Ірына.
- Ды ведаеце, я неяк крыху разгубіўся. Мяне запрасіла такая прыгажуня, - знайшоўся Аляксей.
- О, дык вы мастак рабіць кампліменты, - засмяялася Ірына, - а што вы яшчэ умееце?
- На жаль, няшмат, - прызнаўся Аляксей, -  пакуль,  вось, вучуся. А так захапляюся паэзіяй, музыку люблю.
- А хто ў вас самы любімы паэт?
- Ясенін.
- Цікава, у нас з вамі аднолькавы густ. Мне таксама вельмі падабаецца Ясенін.
- Не ведаю, ці добра гэта, - замяўся Аляксей, - бо Алег з вамі першы пазнаёміўся. Але мушу запытаць: ці можам мы з вамі сустрэцца заўтра?
- Так, можам. Тым больш, што Алегу я нічога не абяцала. Давайце заўтра у семнаццаць гадзін тут, у парку.
Калі яны вярнуліся Алег неяк  падазрона пакасіўся на Аляксея і запрасіў Ірыну на танец. Але Ірына адмовілася, спаслаўшыся на тое, што стамілася. Алег спахмурнеў. З парку Алег і Аляксей разышліся рознымі дарогамі.
     Назаўтра Аляксей зразумеў, што закахаўся. Ён чакаў Ірыну каля галоўнага ўваходу і страшэнна хваляваўся. І вось паказалася яна: грацыёзная багіня, беларуская німфа з незабыўным позіркам попельна-шэрых воч: дзёрзкім і адначасова мягка-пакорлівым. Аляксей знямеў, знерухомеў ад аднаго погляду на яе прыгажосць.
- Ну што ж вы, Аляксей, - усміхнулася яна з лёгкім адценнем дакору, - сустракайце дзяўчыну. А не то яе падхопяць іншыя.
- Прабачце, - выйшаў з здранцвення Аляксей, - гэта я так…, задумаўся.
 Яны гулялі па  асеннім парку, любаваліся цёплым вераснёўскім заходам сонца, потым доўга сядзелі ва ўтульным зялёным куточку вялізнага парку, слухаючы ласкава-меладычныя спевы яго крылатых насельнікаў,  пяшчотнае шапаценне шматлікіх галасоў мудрых старых дрэў.  І было ім так хораша, так лёгка, як быццам засталіся на зямлі толькі ён і яна. Аляксей чытаў Ірыне вершы Ясеніна, Севяраніна, а яна яму адказвала другімі вершамі гэтых жа паэтаў. У квяцістасці вершаў, зеляніне парку, у спевах птушак нарадзілася іх каханне. Такое каханне, якое  бывае, мабыць, толькі адзін раз у жыцці..
   Алег не заходзіў да Аляксея з тыдзень. Той ужо сам збіраўся зайсці да яго, але не змог, бо штодзень да позняга вечара  бавіў час з Ірынай. Алег сам прыйшоў да яго.
- Што, сябар, адбіў у мяне дзяўчыну? - неяк, не то жартам, не то ўсур’ёз, спытаў ён, завітаўшы у інтэрнат да Аляксея.
- Прабач, Алег, - усхапіўся Аляксей, - але ж ты сам разумееш: яна сама выбрала.
- Так, так, я разумею, сэрцу не загадаеш, - крыва ўсміхнуўся Алег, - мне твае сябры ўжо данеслі, што ў вас вялікае каханне. Добра, не думай, што я не разумею. Што ж мы, з-за бабы разруйнуем наша старое сяброўства. Я думаю, што гэтаму не бываць. Трымай пяць.
Аляксей паціснуў працягнутую яму  руку без асаблівай радасці. Інтуітыўна ён адчуў, што Алег не дараваў яму гэтага выпадку, толькі што не падае выгляду. Аляксея тады разанула па сэрцы гэта грубае слова,”з-за бабы”, але ён змаўчаў, бо адчуваў сябе трохі вінаватым. Усё ж Алег пазнаёміў яго з Ірынай. Праз які час яны сустракаліся ўтраіх, разам  хадзілі ў кіно.  Алег смяяўся з імі, жартаваў. Толькі ні Аляксей, ні Ірына не бачылі, якімі  вачыма глядзеў ім услед Алег, калі яны разыходзіліся. У тым поглядзе была і зайдрасць, і рэўнасць, і  нянавісць і яшчэ нешта, што нельга выказаць словамі. А каханне Аляксея і Ірыны мацнела і расло. Яны стараліся сустракацца штодзень, хоць гэта было цяжкавата. Бо Ірына працавала ужо тэхнолагам пасля тэхнікума, а Аляксею хапала сваіх студэнцкіх спраў. Да таго ж ён быў яшчэ і камсамольскім сакратаром. Ды, як кажуць, гады бягуць. Прыйшоў і той дзень, калі Аляксей скончыў сваю адукацыю і павінен быў ехаць настаўнічаць. Перад гэтым яны з Ірынай згулялі сваё вяселле. Алег таксама быў на вяселлі, шмат піў, шмат жартаваў і жадаў шчасця.
   Праз год Алег і Аляксей ўбачыліся на сустрэчы аднакласнікаў. Алег яшчэ больш памажнеў, завёў модны прыкід, стаў паліць. На вечары доўга сядзелі, смяліся, успаміналі школьныя гады.
- Глядзі, якая Светка Гарохава стала, - шаптаў Аляксею Алег, - красуня, ды і толькі.
- Ага, красуня. Не горш за якую-небудзь замежную кінактрысу, - пагадзіўся Аляксей.
І сапраўды, Света выглядала проста цудоўна: модная і прыгожая  стрыжка, бездакорная касметыка, шыкоўная сукенка, упэўнены выгляд. Хлопцы толькі і зыркалі на яе цэлы вечар. Алег пайшоў праводзіць Светку дахаты. Праз некалькі дзён ён заехаў да Аляксея з бутэлькай шампанскага:
- Віншуй! Сабраўся жаніцца.
- Віншую. А хто яна?
- Светка Гарохава.
- Светка?! Ну ты даеш, стары. Столькі год правучыліся ў школе – і нічога. А тут раптам.
- Вось так раптам усё і адбываецца ў жыцці, - філасофскі канстатаваў Алег, - рыхтуйся  да вяселля.
- Ды я і не ведаю, - пачухаў патыліцу Аляксей, - Ірына хутка павінна нарадзіць.
- Каго чакаеце?
- Сына.
- Сына? Гэта добра, калі сын. Як сабе хочаш, але на вяселлі павінен быць. Давай па фужэру шампанскага за гэта і за наша сяброўства.
Аляксей папаў на вяселле, павіншаваў маладых, выпіў келіх віна і нават крыху пагуляў. Бо дома яго чакалі самыя дарагія людзі на свеце: жонка і сын.
    Яны зажылі сваім сямейным жыццём, жыццём простых савецкіх людзей. Жыццём, у якім хапала ўсяго:  цяжкасці і радасці, непаразумення і спагады, колкасці  і пяшчоты, зайдрасці і павагі. І толькі адно заставалася непахісным, цвёрдым і узнёслым: іх каханне. Маладая сям’я Заборскіх жыла і радавалася кожнаму дню, не гледзячы на тое, што часам пазычалі грошы і не было чым заплаціць за кватэру. Яны радаваліся, калі даставалі білеты ў кансерваторыю або ў тэатр. Хоць тады трэба было шукаць: на каго ж  пакінуць Сашку. Жыццё ішло.  Праз чатыры гады  ў Заборскіх з’явілася Дашка. Шчасце, на якое яны не маглі надыхацца. Бо Ірына вельмі хацела дачушку. І дачушка іх радавала сваімі першымі гукамі, першымі ўсмешкамі, першымі крокамі, першымі словамі. І ў Алега са Светай  у той час таксама нарадзілася дачка  - Віялетта.
      Як кажуць, усё цячэ, усё мяняецца. У Савецкім Саюзе наступіў час буйных перамен – перабудова. З ёю прыйшлі, як значныя змены, так і шматлікія цяжкасці.  Адным з першых змены ў эканоміцы адчуў Алег. Неяк пасля Новага года ён прымчаўся к Аляксею:
-Чуў? Цяпер можна займацца індывідуальнай працоўнай дзейнасцю, засноўваць  кааператывы.
- І што з таго? – паціснуў плячыма Аляксей.
- Дзівак, грошы можам зарабіць.
- На чым зарабіць?
Алег нервова затупаў па пакоі:
- Я ўжо думаў над гэтым. У мяне ў Маскве, дзядзька Васіль -  бацькаў брат, добрыя сувязі мае. Абяцаў дапамагчы на першым часе. Для пачатку мы будзем займацца продажам мэблі і тканіны. А потым адчынім свой цэх. Справа пойдзе, я упэўнены.
- Ды дзе ты возьмеш усё гэта? – здзівіўся Аляксей.
- Я ж табе кажу: дзядзька дапаможа. Мне толькі адно патрэбна: каманда. Ты згодзен?
Аляксей памарудзіў з адказам:
- Я, нават, і не ведаю. Як гэта працу кінуць? Што ж гэта будзе?
- А якія заробкі на тваёй працы, - узлаваўся Алег, - ды і тое атрымоўваеш праз пень-калоду. Чым ты будзеш дзяцей карміць, баязлівец?
- Ды не баюся я, - узлаваўся ўжо Аляксей, - вось вазьму і згаджуся. Толькі я нічога не разумею ў тваім гандлі.
- За гэта не бойся. Адзін-другі раз – і ўсё пойдзе, як па маслу.Толькі ты павінен стаць дырэктарам нашай фірмы.
- Я - дырэктарам? – папярхнуўся Аляксей. – Чаму?
- Разумееш, - развёў рукамі Алег, - я вымушаны буду на першым часе шмат ездзіць.А ты будзеш на месцы. Некаму ж трэба падпісваць паперы, распараджацца фінансамі. І каму гэта рабіць, як не табе – майму лепшаму сябру. Ну што, па руках?
Ужо потым, пасля арышту, Аляксей зразумеў, што Алег спланаваў сваю аферу на самым пачатку. Гэта яму, Аляксею, адводзілася роля ахвяры. І ён праглынуў  прынаду. Але ж тады ён і падумаць не мог. Не мог уявіць сабе, што яго лепшы сябар, сябар з дзяцінства можа быць на самай справе мярзотнікам. Дзеля праўды трэба сказаць, што, пакапаўшыся ў памяці, Аляксей успомніў: былі і раней сякія-такія званочкі аб тым, што ўяўляе сабой Алег. Ён цярпець не мог, калі хтосьці ішоў супраць яго. Быццам бы забываў, а потым мог успомніць у патрэбны момант. Мог доўга памятаць крыўду. Яшчэ ў школе Алега пакрыўдзіў Вася Базурын. Ці то нешта сказаў на Алега, ці то абразіў. Алег не размаўляў з ім больш як два гады, да сканчэння школы. А Аляксей па характару быў добры і спагадлівы, можа таму у іх з Алегам ніколі не даходзіла да буйных спрэчак альбо стычак.
 Да сябе, ў фірму, яны ўзялі Ігара Смольскага -  аднакурсніка Алега. З Ігарам Аляксей хутка пасябраваў, бо той быў надзейным і добрым чалавекам, сапраўдным таварышам. Справы ў іх пайшлі добра. Ужо за першы год яны мелі добры прыбытак. На другім годзе існавання фірмы Аляксей з Ірынай змаглі пераехаць у новую кватэру, абжыцца. Запрацаваў той самы цэх, пра які казаў Алег. Аляксей  не вельмі разбіраўся ў фінансавых дакументах і болей давяраў у гэтым галоўнаму бухгалтару – Адэлаідзе Пятроўне. Ён не ведаў, што Адэлаіда Пятроўна была чалавекам Алега, яна рабіла ўсё, што той казаў. Таму і на судзе яна выкладвала тое, што ёй загадаў Алег. Адным словам, пару год яны пажылі, як мае быць: мелі грошы, з помпай гулялі на святы. А аднойчы, пасля буйнай рэвізіі, за Аляксеем прыйшлі людзі ў цывільнай вопратцы, сунулі пад нос ордэр і надзелі наручнікі. Яго абвінавацілі ва ўтойванні  падаткаў, злоўжыванні службовым становішчам. У іх дома быў праведзены вобыск. Ірына казала, што шукалі грошы. Канешне, нічога не знайшлі. Спачатку Аляксей спадзяваўся, што адбылася страшная памылка. З усім хутка разбяруцца і яго выпусцяць. Але час ішоў і яго ніхто не збіраўся   адпускаць. Больш таго, следчы паказаў яму лісты допытаў Алега, Адэлаіды Пятроўны, з якіх вынікала, што ён і ёсць галоўны злачынца. Не верачы сваім вушам, Аляксей папрасіў спаткання з Алегам. Не адразу, але яму дазволілі.
    Аляксея прывялі ў пакой для спатканняў,  пасадзілі на табурэт. Канваір адышоўся крыху ўбок. У пакой няспешнай хадой увайшоў Алег. Яго твар нічога не выказваў, быў спакойны і ўпэўнены. Толькі вочы крыху бегалі, мітусіліся, чапляючыся  то за столь, то  за падлогу, то за канваіра.
- Алег, што ж гэта робіцца?! – падаўся ўперад Аляксей. – Можа, ты што-небудзь патлумачыш?
- Што я магу патлумачыць? – Алег хітнуў галавай і хутка адвёў позірк ад Аляксея, - следчы табе, мабыць, усё патлумачыў.
- Не, д’ябал цябе вазьмі, ты ж ведаеш, што я не вінаваты і не браў ніякіх грошай. За што мяне так, за што?
- Ты пытаеш за што? – вочы Алега звузіліся. Ён змяніўся ў твары: пацямнеў, вусны агідна скрывіліся, на лобе праступілі чырвоныя плямы. – Ты пытаеш за што? Ды за тое, што ты забраў у мяне Ірыну. Я тады даў слова, што ніколі табе гэтага не дарую. Я яе кахаю да гэтага часу. А ты – самаўпэўнены індык, улез паміж намі. Калі б не ты,  яна б была маёю. І яна будзе маёю. Ты пойдзеш у турму. А мне застанецца ўсё. Усё, разумееш: фірма, кватэра, Ірына, твая сям’я.
- Ды ты проста вар’ят, - жахнуўся Аляксей. У яго перахапіла дыханне. -  З простай жыццёвай справы ты зрабіў страшэннейшую трагедыю. Ды Іра не кахае цябе, не кахае.
- Нічога, - паспакайнеў Алег, - пройдзе месяц, другі – і яна будзе маёй. Я ўжо і зараз наведваюся да яе. Ты ж  і не ведаеш аб гэтым.
- Ах ты, слізняк, - ірвануўся да яго Аляксей, - як можа такая поскудзь існаваць на зямлі. Сволач!
Канваір перахапіў Аляксея і закруціў рукі у наручніках:
- Стаяць на месцы, Заборскі! Рукі за спіну! Шагам марш у камеру!
Аляксей доўга не мог супакоіцца. Ён не верыў, што такое можа быць. Аказваецца, можа. Словы Алега падцвердзіла Іра, якую пусцілі на спатканне праз некалькі дзён. Аляксей заўважыў, што яна схуднела, асунулася, пад вачыма з’явіліся кругі. Хвалюецца, бедная.
- Не хвалюйся, любая, - спрабаваў супакоіць яе Аляксей, - усё абыдзецца.
- Не, не абыдзецца, - неяк сцішана і гаротна схіліла галаву Ірына, - бо ты ўсяго не ведаеш. Да мяне прыходзіў Сівалап.
- І што ён казаў? – пахаладзеў Аляксей.
- Ён сказаў, што кахае мяне, - Ірына падняла галаву і паглядзела Аляксею ў вочы, - казаў, што ён зробіць усё, каб я стала ягонай.
- А ты? – Аляксей свідраваў вачыма Ірыну.
- А я разбіла на яго галаве маю любімую кітайскую вазу, - проста адказала яна.
- І табе не шкада? – упершыню за доўгі час усміхнуўся Аляксей.
- Ані, - усміхнулася ў адказ Ірына, - проста я цяпер ведаю, хто стаіць за гэтай справай і каму гэта патрэбна. Ты толькі трымайся. Разам мы усё зможам. Падумаеш, некалькі год. Людзі  і больш чакаюць. У нас усё будзе добра. Я цябе кахаю.
- І я цябе.
Калі яго выводзілі, Аляксей азірнуўся. Ірына глядзела на яго, глядзела з каханнем, надзеяй і злёгку прыхаванай пяшчотай.
   З таго дня Аляксей паспакайнеў, ён зноў знайшоў сэнс жыцця. Ён ведаў, што яму трэба жыць дзеля сям’і, яго там чакаюць. І яшчэ адно.  Так, можа, помсціць – гэта нядобра, але зло павінна быць пакарана. Той дзень, калі ён выйдзе на волю, стане апошнім у жыцці гэтай сволачы Сівалапа. Суд прайшоў хутка, Аляксей атрымаў чатыры гады і адправіўся па этапу. І адбываў бы свой тэрмін і далей, каб не  нечаканае паведамленне аб будучым  ад’ездзе Сівалапа за мяжу. За мяжой Аляксей яго ніколі ні зможа дастаць, не зможа выканаць сваё абяцанне, якое даў  самому сабе.  Абяцанне забіць яго, каб падобныя Сівалапу не нараджаліся больш на зямлі. Таму што гэта поскудзь можа натварыць яшчэ шмат нядобрых спраў.



        Калі Аляксей скончыў свой расповед, Адам некаторы час маўчаў. Яны крыху прыгрэліся, у хованцы стала суцішна. Каленік першым парушыў цішыню:
- Ты думаеш, што, калі заб’еш Сівалапа, табе стане лягчэй?
- Упэўнены, - з выклікам адказаў Заборскі.
- А я не. Бо адно зло нараджае другое. Калі не разарваць  гэты ланцужок, ён будзе цягнуцца бясконца, творачы новыя бедствы. Няма гарантыі, што нехта не захоча адпомсціць табе альбо тваім дзецям. А потым яны некаму. Так нельга жыць, - пераканаўча загаварыў Адам.
- Дык што, вось гэта, што завецца чалавекам, - перабіў яго Аляксей, - павінна спакойна хадзіць па зямлі, піць, есці, а я, невінаваты, гнісці ў турме? Гэта, па твойму, правільна? Ты ўжо тут  талстоўшчыну прапагандуеш: калі цябе ўдарылі па адной шчацэ – падстаў другую. Абсурд нейкі.
- Гэта не талстоўшчына, так кажа слова боскае. Сэнс не ў тым, каб падстаўляць шчаку, а каб не адказваць на злое – злым. Проста трэба рабіць добрыя справы, жыць па законах божых або па сумленню, як кажуць, а зло будзе абавязкова пакарана. Рана ці позна, але абавязкова пакарана.
- Гэта толькі ў казках дабро заўсёды перамагае зло, - не пагадзіўся Аляксей, - а ў жыцці такое, на жаль, бывае не часта.
- Табе толькі здаецца. Не абавязкова кагосьці павінны забіць. Зло можа быць пакарана па іншаму. Будзе трымцець, звівацца  апошнім чарвяком ў  нечалавечых муках яго  чорная душа. І гэта вельмі страшна – не знайсці сабе заспакаення ні на гэтым, ні на тым свеце. А я упэўнены, што так і будзе, - цвёрда настаяў на сваім Адам. – А табе нельга жыць з такім грузам на душы, які зараз у цябе. Вельмі цяжка так жыць.
- Нічога, груз гэты мой і мне яго несці.
Пасля гэтых слоў яны абодва прымоўклі. Адам пакруціўся, уладкоўваючыся  ямчэй:
-Давай да мяне бліжэй. Цяплей будзе, ды  крыху паспім, бо ў нас наперадзе цяжкі дзень. Шмат трэба прайсці.
Аляксей, хоць і стаміўся за дзень, заснуў не адразу. Душа, развярэджаная ўспамінамі, не хацела спачываць. Яму зноў палезлі ў галаву думкі пра Ірыну, дзяцей. А потом пра тое, як будзе цяжка дабрацца дадому. Бо іх, канешне, аб’явяць у вышук, паўсюль развесяць іх фотаздымкі. Можа, ім і пашчасціць дабрацца да станцыі, сесці на цягнік. Але ж трэба раздабыць недзе цывільную вопратку, бо ў турэмных ватоўках  іх адразу замятуць.  Ці дабяруцца яны? Можа, дарэмна ён заварыў гэту кашу ды ўцягнуў сюды і Адама? З такімі невясёлымі думкамі ён непрыкметна заснуў. Яму спачатку прысніўся чамусьці бацька. Сцізорыкам ён часаў лазовы дубец і казаў:
-Не, Алёша,  не туды ты пайшоў. Я ж табе казаў, ідзі да нас на чыгунку.  Вывучыўся б на інжынера. Жыў бы сабе спакойна. Вось не слухаў бацькі.
Раптам з-за бацькі вырасла чырвонатварая постаць Падвойнава. Ён ляпаў па сцёгнах гумоваю  дубінаю і паўтараў:
-Уставай, Аляксей, уставай. Ужо час ісці.
Той адчыніў вочы і прачнуўся. Над ім нахіліўся Адам, які будзіў яго:
-Уставай, трэба ісці.
Цьфу ты, прысніцца ж такое. Аляксей падняўся і вылез на свежае паветра. Упершыню за доўгія спахмураныя зімовыя дні сонца ярка разлілося над ляснымі абшарамі. Як жывыя, іскрыліся, пераліваліся сняжынкі, зіхацелі ў сонечных промнях замёрзшыя кропелькі на галінках бяроз, ціха пакалыхваліся не палёгшыя адзінокія пруткія сцябліны лясной травы. Лес ажыў, прыхарошыўся пад пяшчотай сонечнага святла. Распушыліся і папрыгажэлі яліны, навастрыў зялёнае ўбранне  малады сасоннік на узлеску, прыўзняліся над кустоўем красуні бярозкі. Каля сасонніка прыгарнулася  лясная прыгажуня -  каліна, якая надавала асаблівае хараство зімоваму малюнку. У той момант з шумам і пырханнем на яе спусцілася чародка чырвонагрудых птушачак. Яны прыляцелі паласавацца лясным пачастункам, і  маладзенькая каліна з маўклівай радасцю прыняла сваіх гасцей.
   Аляксей зачарпнуў снегу, абцёр ім твар і хрумстануў зацвярдзелую скарынку. Храбусткі, халодны снег апаліў язык і зубы холадам, але ж піць хацелася  болей. Адам, павярнуўшыся на усход, шаптаў малітву. Памаліўшыся, ён падняў торбу.
-На вось, паснедай, - Каленік дастаў з торбы засушаны кавалак хлеба і разламаў яго на дзе часткі. Жуючы на хаду, яны накіравался  далей. Першым зноў пайшоў Аляксей, а па яго слядах Адам. Лес  то месцамі радзеў, пераходзячы  ў пералесак, то ахінаў іх непралазным гушчаром, праз які яны з цяжкасцю прадзіраліся. Часам прыходзілася абходзіць цэлыя завалы з наваленых адно на  адно магутных елак, бяроз і асін. Адчувалася, што мясціны тут дзікія і амаль неходжаныя. У лесе стаяла спрадвечная цішыня, якую парушалі толькі іх крокі ды ападаючы бялюткі снег з галінак дрэў і яловых лапак. Аляксей стараўся не спяшацца, каб Адам паспяваў за ім. Але той усё роўна адставаў і Заборскаму прыходзілася спыняцца, каб пачакаць яго. Пры хадзе Каленік часцяком пакашліваў. Недзе пад абед ён так моцна закашляўся, што Аляксей спужаўся: ці не стане яму зусім блага. Што тады рабіць тут, у лесе? Той кашляў, абапёршыся аб бярозу доўга, з надрывам. А калі сплюнуў, то на снезе з’явілася крывавая пляма.
- Што ж ты раней не сказаў, што ты такі хворы? – жахнуўся Аляксей.
- А што было казаць, - махнуў рукой збялелы Адам, - ты ж ведаеш, што ў калоніі мы ніхто, быдла. І заставацца паміраць  там зусім не хацелася. Я ведаю, што мне няшмат засталося. Бо здароўе  і так было  не вельмі. З-за гэтага мяне і ў войска не ўзялі, я табе казаў. А калі я  ў лазарэце ляжаў, то чуў, як доктар казаў пра мяне санітару. Гэты, маўляў, сама болей паўгода ці працягне. Адным словам, яны мяне ўжо запісалі ў нябожчыкі. Канешне, каб на волі гэта было,  то і лекі б якія, харчаванне прыстойнае, яно б было па іншаму. А так …
Ён не дагаварыў і паціху пайшоў наперад. Аляксей неяк машынальна тапатаў снегавое покрыва, раздумваючы над Адамавымі словамі, ягонымі ўчынкамі, ягонымі паводзінамі. У гэтым чалавеку пры ўсёй яго фізічнай слабасці адчуваецца моцная ўнутраная энергетыка, любоў да бліжняга,  сіла волі, цвёрдая вера ў свае ідэалы, настойлівасць. Ён з той пароды, якая не скарыцца пад націскамя цяжкасцей, не будзе рабіць тое, што яму агідна. Ён мае тыя рысы характару і чалавечыя якасці, якія даспадобы і Аляксею.  Каб не ён, то ў Аляксея нічога не атрымалася б. Толькі аддзячыць яму ён пакуль ніяк не зможа. Дарэчы, дзякаваць пакуль рана, яшчэ трэба дайсці.
   Яны ішлі пакуль хапала сіл. Пад канец і Аляксей прыстаў. Ён спыніўся каля заснежанай бярозы. Кароткі зімовы дзень сыходзіў у небыццё. Змрок збіраўся з сіламі, каб захіліць наваколле маўклівай чорнай і цягучай цішынёй. Яму не цярпелася заўладарыць лесам, снегам, паветрам, падкінуць страху і роспачы ў слабыя чалавечыя душы. І падкінуць туды такой д’ябальскай сумесі, каб аж захацелася завыць ад невыноснасці існавання і бездапаможнасці.
   Аляксей прысеў. На снежным  покрыве выразна бялелі сабачыя сляды: свежыя і буйныя. Ланцужок слядоў збягаў за купку заснежанага кустоўя. А перад кустамі яго перасёк яшчэ адзін  ланцужок такіх жа слядоў.
- Глянь, нейкія сабакі гойсалі тут. - Аляксей ткнуў пальцам на сляды.
- Сабакі гэта, ды не тыя, -  падышоўшы, Адам стомлена азірнуўся па баках, - здаецца, гэтыя сабакі ўжо даўно за намі ідуць. Вунь, глянь туды.
Той глянуў туды, куды паказаў таварыш. Недзе каля сотні метраў ад іх, паміж дзвюх разлапістых елак шарэлі дзве цені. Яны неадрыўна сачылі за людзьмі, іх рухамі.
- Вось жа халера, толькі іх не хапала, - вылаяўся Заборскі, - што рабіць будзем?
- Што мы можам зрабіць з ваўкамі без зброі, - сцепануў плячыма спатнелы Каленік. – Прыйдзецца, мабыць, нам начаваць вось тут, дзе стаім. Тут хоць нейкая прагаліна. Калі пойдзем далей у лес,  нападуць на нас. Яны толькі і чакаюць лацвейшага  моманту. Мо, тут іх не пара, а болей. Вось і   наладзілі  на нас паляванне.
- Дык мы ж скалеем тут.
- Будзем бараніцца з божай дапамогай, - Адам рашуча павярнуўся да сябра, - давай хуценька збірай, дзе якое ламачча. Зробім вогнішча. І нам будзе цёпла, і яны не палезуць.
Аляксей ліхаманкава кінуўся збіраць вецце, ламаць сукі, выбіваць з-пад снегу сухія патырчакі. Адам, тым часам, наламаў з невялічкай хвойкі сухіх тоненькіх галінак і ладкаваў месца для вогнішча. Ён разгроб ботам снег, наклаў ладную горачку галля і дастаў запалкі. Агеньчык ледзь-ледзь устрапянуўся пад галлём, нясмела захістаўся ў бакі, бы баючыся развярнуцца і паказаць сваю моц і сілу. Адам, укленчыўшы перад складзенымі галінкамі,  стаў асцярожна падсоўваць танюсенькі галінкі і паціху дзьмуць на кволы агеньчык. Той, дзякуючы намаганням чалавека, стаў расці. У яго з’явіліся першыя, пакуль невялікія языкі, якія сталі расці ды набіраць моц. І вось ужо затрашчалі вільготныя сукі, ахопленае сівым дымам рознае ламачча, паляцелі ў вышыню, да зораў, такія  ж зорападобныя  барвяныя  іскры. А цемра ўвабралася ў сілу,  уладна зацягнула свае прасторы  чорнай немаччу. І не стала відаць ні ваўкоў, ні лесу, нічога, акрамя невялікага куточку ля  маладзенькай хвойкі з зыркім вогнішчам, дзе туліліся Аляксей з Адамам. Полымя паспакайнела і паціху трушчыла небагаты запас дроў, які паспеў сабраць Аляксей. Толькі сіпеў набрынялы вільгаццю  трухлявы пень. Ён ніяк не хацеў добра ўгарэцца, хоць яго ўжо некалькі разоў павярнулі з боку на бок. Зыркія сполахі кідалі на сцішаныя твары людзей барвовы водсвет, як бы тулячы  ў лясным прыцемку адарванасць і адзіноту. Ля вогнішча зрабілася па- дамашняму цёпла, ўтульна і хораша. Не было ўжо ніякага страху ні перад ваўкамі, ні перад зімовай сцюжай, ні перад няведамай будучыняй.
-Добра вось так сядзець каля вогнішча, глядзець на агонь. Нікуды ўжо не хочацца. Здаецца, вось так сядзеў бы і глядзеў, - задумліва азваўся Адам, варушачы палкаю вуголле.
 Ад яго рухаў у кастрышчы трашчала, і ў  глухую чарнату ночы ляцелі дробачкі-іскаркі. Ляцелі і тут жа згасалі, як расцвітае і згасае  кароткае і мімалётнае чалавечае жыццё ў  глыбінях Сусвету. Так жа ўспыхвае  на вялікім зямным кастрышчы чалавек, ляціць маленькай зорачкай - іскаркай, падымаецца ад маці-зямелькі ды згасае ў неўтрапёным сне. І толькі ад чалавека  залежыць, ці застанецца на зямлі след які пасля яго, ці звергнецца ён у небыццё, у апраметную незаўважаным і нікчэмным.
- Мабыць, даўным-даўно  так сядзелі і нашы продкі, -  Аляксей пасунуўся крыху ад вогнішча, - сядзелі і разважалі, як мы з табою, нешта думалі, ў нешта верылі.
- Чалавек павінен у нешта верыць. Бо калі ў яго няма ніякай веры, чалавек прападае. Ягонаю душою завалодваюць д’ябальскія сілы, і ён можа тварыць такія рэчы, ад якіх стыне кроў у жылах. І найбольш каштоўная вера тая, якую мы маем – вера ў Бога. Ды толькі людзі не разумеюць усяго таго, што дае вера, - з нейкай неспадзяванай  крыўдай адказаў Адам.
- Я нічога не маю супраць веры ў Бога. Але ж няма ніякіх доказаў, што ён існуе, што  вера  нешта дае чалавеку. Бо чаму на зямлі столькі творыцца нядобрага, гэтулькі злачынстваў? – флегматычна заўважыў Аляксей.
- Бо гэта  ўсё справа рук чалавечых. Людзі сляпыя, а вера дае ім зрок. Таму каб стаць відушчым, трэба прыйсці к Богу. Сапраўды веруючы чалавек ніколі не ўчыніць злое, не стане рабіць так, як рабіў Сівалап. Разумееш? І сапраўды веруючы ніколі не будзе помсціць, бо ён абцяжарвае грахом не толькі сваю душу, але і душы сваіх родных, сваіх дзяцей, унукаў. Бо зло можа вярнуцца і праз пакаленні. Нездарма ў Кнізе прытчаў Саламонавых гаворыцца:” Если голоден враг твой, накорми его хлебом; и если он жаждет, напой его водою”. Толькі праз гэта чалавек можа зразумець, што зрабіўшы хоць адно злачынства супраць другога чалавека, ён непазбежна, рана ці позна, здзейсніць і другое. І ў гісторыі нямала таму сведчанняў.
- Добра, - падхапіўся Аляксей, - хай я буду зараз жорсткім, але мушу спытаць: калі злачынства – страшны грэх, то чаму ты пайшоў на злачынства? Чаму?
- Я даўно чакаў гэтага пытання, - Адам  неяк сцішана апусціў вочы, - чакаў, калі ты спытаеш мяне аб гэтым. А то я цябе вучу не ісці на злачынства, а сам закаранелы грэшнік. Памятаеш, я табе казаў, як не мог рашыцца на тое, што зрабіў. Я лічыў немагчымым узяць чужое. Так мяне вучыла мама, так вучыць слова боскае. Але калі я ўявіў, што самага блізкага мне чалавека можа не стаць з-за маёй бяздзейнасці, мне стала так жахліва, што я  не вытрымаў, перамог свой страх. Я заспакоіў сябе тым, што маё злачынства не наробіць шкоды ніводнаму чалавеку. Так, як бы тое не было,  красці –  страшны грэх.  Я адступіў ад  гэтага. Можа, таму і бог пакараў мяне за маё злачынства сухотамі. І я вельмі не хачу, каб ты памыліўся ў жыцці, як я,  стаў на Каінаў шлях. Ты добры чалавек, у цябе светлая душа, і няхай яна такою застаецца.
На нейкі час яны прымоўклі. Аляксей зноў задумаўся над словамі Адама. З аднаго боку, ён мае рацыю. Зло рабіць дрэнна. Гэтаму яго вучылі і бацькі, і дзед з бабуляй, і школа. І сам ён вучыў таму дзяцей сваіх. Толькі ці можна змірыцца з тым, што Сівалап будзе жыць і прыпяваць да скону дзён? Але Адам і тут мае рацыю. Бо ўзяць тую сіцыліянскую вендэтту або кроўную помсту горцаў, аб якой ён чытаў. Б’юцца, б’юцца яны там, забіваюць адзін аднаго, а што з таго? Вырастае новы чалавек, які забівае далей. І няма таму канца. Можа, Адам кажа праўду? Тады, выходзіць, яго ўцёкі марныя, трэба вярнуцца і з узнятымі рукамі прыйсці ў калонію? Нешта тут яно не вяжацца. Аляксей хацеў сказаць аб тым  свайму суразмоўцу, але яго апярэдзіла звонкае, працяглае і жудаснае воўчае выццё. Ад яго стала не па сабе, і Адам, нервова сцепануўшы плячыма, сказаў:
-Бач ты, ніяк не хочуць разысціся. Чакаюць лёгкую здабычу. Толькі не, не па вашых зубах такая ежа. Мы яшчэ пазмагаемся, мы яшчэ пакажам , што ёсць сапраўдныя людзі.
Заборскі так і не зразумеў, каму  і наконт чаго той хацеў  сказаць сваю рэпліку.
- Давай крыху перакусім ды паспім па чарзе, - прапанаваў Адам, - бо сілы нам спатрэбяцца.
- Давай, - пагадзіўся Аляксей.
Падсілкаваўшыся з сваіх прыпасаў, яны сталі рыхтавацца да ночы. Удваіх, з палаючымі галавешкамі, сябры прайшліся па бліжэйшых кустах, каб назбіраць крыху дроў. Сухастою было няшмат, але сяк-так удалося  агораць нейкага запасу на ноч. Ісці далей у лес яны не рызыкнулі. Сцізорыкам Аляксей  завастрыў палку, паціху накалупаў з вогнішча  гарачага прысаку, падгарнуў   яго пад хваёвыя лапы. Усё ж цяплей будзе спаць. Першым лёг адпачыць Аляксей. Спаць было не надта каб утульна, бо з аднаго боку прыпякала ад кастра, а з другога было халаднавата. Але Адам здагадаўся і наламаў яшчэ ельніку. Тым веццем ён прыкрыў таварыша, і стала больш-менш утульна. Стома ўзяла сваё, Аляксей заснуў. А мо і не заснуў, а праваліўся ў кароткае забыццё, дзе не было месца снам і марам. Прахапіўся ён толькі ад  слоў:
- Алёша, паднімайся. Хутка раніца. Я гадзінку якую,  другую спачну.
- Дык чаго ж ты мяне так позна падняў? – схамянуўся той. – Мы ж дамовіліся каб ноч напалову. Навошта ты так?
- Ты маладзейшы, табе болей трэба паспаць. А мне хопіць і пару гадзін, які там сон у маім узросце, - заспакоіў яго Адам.
- А што так, усё спакойна?
- Ды як быццам, недзе там яшчэ вылі адзін раз, але зараз усё аціхла. Я думаю, што пайшлі яны.
Аляксей падкінуў яшчэ некалькі таўставатых галін у вогнішча і прымасціўся побач з Адамам. Сон прайшоў, ён адчуваў у сябе сілы да новага дня. Дзень жа пакуль не спяшаўся, вісела тая ж заспакоеная, пругкая, як заплеценая павуцінаю, цемень. Але і ў паветры, і ў самой цемені ужо з’явіліся першыя няўлоўныя водгукі будучага дня. Недзе матлянулася галлё ад аб’ехаўшага снегу, шалахнуўся куст ад дотыку палахлівага зайца, спуджана і амаль нячутна запішчалі далёка пад снегавым покрывам  шэрыя мышы, злёгку азваўся і ранішні вятрыска. Мароз так і не збіраўся больш мацнець, што было  нядрэнна.
 Аляксей зноў задумаўся над тым, што казаў яму Адам. Так, Каленік пабачыў жыццё. Складанае яно ў яго. Але і ў самога Аляксея не лепш. Хіба ён мог калі падумаць, што будзе некалі  вось так, па-за законам?  Што ён будзе ўцекачом, за ім будуць паляваць, а ён будзе хавацца? Нават, як кажуць, у самым страшным сне уявіць сабе не мог. Толькі што рабіць далей, куды падацца? Мабыць, выбару няма. Трэба ісці далей, туды, куды і збіраўся. А там будзе бачна, што рабіць і з кім квітацца. Бо іншага шляху ў дадзены момант у яго няма. Толькі наперад, як любіў казаць дзед Валодзя.  Заспакоены такой думкай, ён  нечага ўспомніў, як лавіў у дзяцінстве з дзедам рыбу на вёсцы. Дзед Валодзя быў заядлы рыбак. І як толькі ўнук прыяздджаў, ён адразу ладзіў таптуху. Бабуля пачынала бубнець: маўляў, дзіця прыехала адпачыць, а ты цягнеш яго па балацінам, азярынам, усё мала табе той праклятай рыбы. На што дзед казаў:
-Цыц, старая. Ты ўсё адно нічога не разумееш ў мужчынскай справе. Мужчына – ён здабытчык. Ён павінен забяспечыць сям’ю. Хоць рыбай, хоць бульбай, а забяспечыць. Я правільна кажу, унучак?
Аляксей згодна ківаў галавой, а дзед горда казаў:
-Вось так, бабуля. Назад няма шляху, толькі наперад.
Яны з дзедам адзявалі на сябе старыя лахманы і цягнуліся да шматлікіх азярын, што разліліся  за другім, нізкім, берагам рачулкі. Пасля веснавой паводкі там заставалася безліч рыбы. І  яе лавілі, як толькі маглі. Аляксею падабалася цягаць таптуху, ставіць яе пад лазовыя кусты, боўтаць нагамі, выганяючы адтуль тлустых лінёў, залацістых карасёў ды востразубых шчупачкоў. Хай тая рыба была не вельмі ўдалая, бо не паспявала вырасці. Хоць, дарэчы, пападаліся і ладныя экземпляры. Зацягвала само дзейства: загон і чаканне здабычы. Што там будзе.  Вось ты падымаеш таптуху, а ў ёй трапешчуцца ліні, шчупакі, вёрткія і няўлоўныя ўюны. Залаты быў час, бесклапотны. Цяпер ужо няма і дзеда Валодзі, памёр дзесяць год таму,  ды і сам Аляксей далёка ад родных мясцін.
    Ён адарваўся ад успамінаў і згледзеў, што вогнішча добра такі  падгасла. Ён закінуў усе дровы, што заставаліся. Усё роўна яны ўжо непатрэбныя. Агонь накінуўся на новую здабычу, з трэскам ахопліваючы лясное паліва. За верхавінамі  прыкметна пасвятлела, акрэслілася няроўная паласа густога ўзлеску. Хутка развіднее. Аляксей паглядзеў на Адама. Водсвет ад  вогнішча падаў  на яго твар. У сне ён выглядзеў безабаронным і яшчэ больш змарнелым. Твар, зарослы сіваватай шчэццю,  прыкметна выцягнуўся, стуленыя калені падобны на дзве гнутыя мыліцы. Шкада будзіць, хай паспаў бы яшчэ.
   Недзе праз паўгадзіны ён пабудзіў Адама. Новы дзень, у адрозненне ад учарашняга, быў няласкавым: стылае, воглае паветра, захмараны ранак, які ніяк не хацеў надыходзіць, панылы хмызняк на бліжэйшым узлеску. Адам пацягнуўся, размяў плечы:
- Як тут, не турбавалі цябе браты нашы меншыя?
- Ды не, ціха. Мабыць, сышлі. Будзем выходзіць?
- Ага, зараз што-нібудзь на зуб возьмем ды ў шлях.
- Як мяркуеш, колькі ўчора мы адолелі?
- Цяжка сказаць, але, мне здаецца, кіламетраў каля пятнаццаці змаглі прайсці. То ж не па асфальтавай дарозе шпацыраваць.
Уцекачы  засыпалі вогнішча снегам. Пасля Адамавага “Ойча наш” яны  глянулі адзін на аднаго і рушылі далей.  Аляксей ішоў, паглыбіўшыся ў думкі і выбіраючы дарогу. Дзень быў бязветраны. Лес звыкла маўчаў, крыху схіліўшыся пад снегавым покрывам. Ён рабіўся больш гусцейшым. У большасці то былі камлюкаватыя елкі, дзе-нідзе пракідаўся беразняк. Стаяў востры пах  хвоі, вільгаці і яшчэ нейкага ляснога духу, што прыемна казытаў ноздры. Аляксей прадзіраўся праз ельнік і асцярожна адводзіў лапы, каб не сцебануць імі Адама. Той быў, відаць,  у добрым настроі, бо спрабаваў нават нешта ціха  спяваць сабе пад нос.
- Што гэта сёння з табой? – здзіўлена азірнуўся Аляксей.
- Ды не звяртай увагі, - адмахнуўся Адам, - гэта я так. Успомніў, што сёння у мамы дзень нараджэння. За ўсімі прыгодамі ледзьве не забыў. Я даслаў ёй ліст з віншаваннем, мо ўжо і атрымала. А вось успомніў пра яе, і неяк добра стала.
- Ведаеш, на жаль, я рэдка сустаракаў людзей, якія вось так самааддана, чыста адносяцца да сваёй маці,- шчыра прызнаўся Заборскі.
- Не, як жа можна інакш. Яна ў мяне такая, - таварыш шматзначна узняў палец, -  яна  ніколі нікому не пазайдросціла, нікому дрэннага слова не сказала. І нас з Толікам, царства яму нябеснае, гэтак выхоўвала. І сына майго, Сашку, старалася таму ж вучыць.
- Дарэчы, як твой сын? Якія ў цябе адносіны з ім?
- Ды нічога, ладзім мы з ім. Вольга мая, спачатку, як мы разышліся, спрабавала падбіць яго супраць мяне. Толькі нельга ж яму было заставацца бязбацькавічам пры жывым бацьку. Хопіць таго, што я такім вырас. Я Вользе неяк растлумачыў тое і ніколі не цураўся іх. Чым мог, заўсёды дапамагаў. З сынам мы пасябравалі, лыжы, канькі я яму прыдбаў. Колькі, памятаю, радасці ў яго было, як ён навучыўся на каньках стаяць. Я  і ў школу  на бацькоўскія сходы хадзіў. Вучыўся ён нядрэнна, але нікуды не паступаў пасля школы, як я яго ні ўгаворваў. Ён толькі на шафёра вывучыўся ад ваенкамата. А ўжо пасля войска сам пайшоў у аўтадарожны тэхнікум. Вось сёлета павінен скончыць. Спецыяльнасць будзе нядрэнная.
На гэтых словах Адам закашляўся.
- Вось жа халера, хапянеш халоднага паветра і зноў ён чапляецца, - праз сілу вымавіў ён.
-  Тады не размаўляй, - прыпыніўся Аляксей.
- Нічога, зараз пройдзе.
Пакуль яны стаялі, з гушчара выцерабілася цікаўная стракатая сарока. Птушка ўселася на верхавіне пышнай франтаватай ялінкі і заверашчала на увесь лес, як бы праганяючы няпрошаных гасцей прэч ад гэтага месца. Лясная пляткарка торкалася з адной лапкі на другую, страсаючы рэшткі снегу і адчайна трашчала.
-Якой ты халеры  расхадзілася, - здзівіўся Адам, - няйначай, хоча нас адпудзіць ад нечага.
Так яно  і было. Праз колькі крокаў уцекачы трапілі на жудасны малюнак. Паміж дзвюх завостраных купін снег быў спрэс стаптаны, здратаваны і чырвоны ад крыві. На снезе, перамешаным з зямлёю, травою і крывёю  ляжала напалову з’едзенае тулава лася. Напаўзасыпаная галава ахвяры з адламаным рогам  бязвольна закінулася  на  пакатым баку купіны. Левае вока, бы чорны гузік, здзіўлена блішчала на увесь белы свет у нямым пытанні: што тут робіцца, чаму я тут?
- Во пажывіліся, знайшлі каго ўпаляваць. Відаць, ён здорава супраціўляўся, - заўважыў Аляксей.
- Яны ўпалявалі, а мы ім не далі баль скончыць, - Адам агледзеўся па баках. – І яны недзе тут недалёка, бо ваўкі сваю здабычу не кідаюць. Што ж, хоць адна карысць з іх, хай падзеляцца з намі сваёй здабычай.
З гэтымі словамі Каленік дастаў сцізорык, прысеў каля ваўчынай здабычы і стаў крамсаць шкуру, стараючыся выразаць кавалак мяса. Правалэндаўшыся некалькі хвілін, ён паказаў Аляксею ладны кавалак:
-Вось, і ў нас будзе невялікае свята. Пакаштуем з табою свежаніны. Не ўсё ж баляваць гэным шэрым разбойнікам.
- Ага, - засмяяўся Аляксей, - глядзі, каб яны за табой не пагналіся ды не адабралі сваё мяса.
   Далей пайшло нейкае балацінне. Хоць яно і падмерзла, але сям-там віднеліся брудныя жоўтыя плямы. Сярод іх пачварнымі струпамі тырчалі згніўшыя бярозавыя пні ў зарасніках нядошлага хмызняку ды задзіралася ўгору рудое шамацістае куп’е. Параіўшыся, уцекачы вырашылі не рызыкаваць і абысці балота. Ім пашанцавала,  круг аказаўся не вельмі значным. Ужо праз гадзіну яны прабіраліся ў ранейшым накірунку. Мабыць ад таго, што ў гэтым месцы пад снегам  разрасліся  імхі, ісці стала значна горш:  мох правальваўся  і ногі грузлі  глыбока ў снег. Аляксей  хутка замарыўся і збавіў тэмп хады. Адам упарта, часам кашляючы, ступаў следам. Заборскі  каторы раз падзівіўся вытрымцы і цвёрдасці таварыша. Хоць і дрэнна яму, але ён не жаліцца, не ные, а ідзе нароўні з ім. А з выгляду мягкі і просты, бы затурканы вучань-выдатнік.
  Недзе апоўдні  надвор’е стала змяняцца. Прывычная цішыня знікла. Спачатку высока ў верхавінах, а затым і па ўсяму лесу зашумеў, загудзеў пранізлівы вецер. Застагналі старыя елкі, захваляваліся танканогія  бярозкі, жаласліва  зарыпеў  прыгнечаны асіннік.  Па лесу пракаціўся нейкі посвіст, шолах, і ветрам выкаціла,  з-за асінніку, дробнае смецце з ўчарнелай мёрзлай лістотай. Неба, і без таго не вельмі прыветнае,   сцямнела, завіхурылася, насоўваючы нуду і адчай.
- Што, мабыць, сёння нам не пашанцуе. Відаць, снег пойдзе, - Аляксей з трывогай зірнуў уверх.
- Здаецца, што так, - пагадзіўся Адам, - але ж і тут нам прытулку добрага няма. Мокрадзь, лес такі, што няма дзе прытуліцца. Давай ісці далей. Пакуль яшчэ не насунулася непагадзь, мож, набрыдзём на прыдатнае месца ды перачакаем непагадзь.
Яны перабраліся праз асіннік, за ім зноў пайшоў беразняк. Прыдатнага месца для начлегу так і не знайшлося. Сярод голых ствалоў цяжка схавацца ад ветру і снегу. Зверху паціху зацерушыла  дробным сняжком. Вецер стаў парывістым і свавольнічаў, шпурляючы снегам у твар. У гэты час Аляксей заўважыў, што сярод беластвольных бяроз, справа ад іх, выразна чарнее нешта  вуглаватае, прысадзістае, падобнае на збудаванне. Уцекачы  звярнулі ўправа. Збудаванне аказалася  невялікай, крокаў на пяць-шэсць у даўжыню, хаткай, зрубленай з смалістай елкі і крытай цёсам. Па ўчарнелым бярвенням было зразумела, што яна стаіць тут не першы год.
- Во гэта падарунак. Сярод лесу ды хата, ды яшчэ ў такую непагадзь. Здорава, - ўзрадаваўся Адам.
- Хутчэй за ўсё -  гэта хата паляўнічых. Яны  тут збіраюцца, калі выязджаюць у лес. Заб’юць звера ды сюды гулянку, здабычу засмажаць, гарэлкі пап’юць. Я такую бачыў у нас, калі з дзедам па грыбы хадзіў, - зазначыў Аляксей.
- Хай сабе і паляўнічая, а нам якраз яна патрэбная. Па-людску хоць пераначуем. Мо і прыпасы якія ёсць. Як туды толькі ўвабрацца?
- Ключ павінен быць недзе каля ўваходу. Дай я гляну.
Аляксей пашастаў рукою ўздоўж дзвярэй і хутка намацаў на цвічку ў падстрэшшы ключы. Ён урачыста патрос імі перад Адамам, адамкнуў замок і адчыніў дзверы. Адам чыркнуў запалкай. Полымя запалкі высвеціла ў цемры стол з лавамі, керасінавую лямпу над сталом і невялікую печку ў куце.
-Лямпа – гэта добра, - заўважыў Адам, - будзем са светам. Зусім па-людску.
Ён выкінуў дагарэлую запалку, чыркнуў новай і паднёс яе да лямпы.  Затым зняў шкляны абажур выкруціў кнот і падпаліў яго. Пры святле Аляксей заўважыў яшчэ партрэт Сталіна ў кутку, алюміневую біклагу пад сталом, нары з дошак уздоўж сцен ды нейкія транты на печцы. Адам адразу ж палез на печку і выцягнуў з трантаў торбу.
-Во, трохі нешта маем.
Ён  паклаў з торбы на стол некалькі пачак галет, пачку чаю, тры банкі кансерваў, запалкі, соль, пачак пярлоўкі, чорны перац у баначцы.
- Сёння ладны булён згатуем. Паляўнічыя – людзі запаслівыя. Якраз за печкай і чыгунок  ёсць.
- Тады я пайду дроў пашукаю, -  і Аляксей выйшаў з хаты.
Снег ужо паваліў у поўную сілу. Зверху сыпаліся і разляталіся ад ветру ў розныя бакі буйныя, цяжкія, ледзь не паўдалоні, сняжынкі. За завеяй не было відаць нічога апроч шчыльнай белай сцяны. Добра, што яны набрылі на гэтую хаціну. Як толькі ў такой завеі  што адшукаць , можна і самому згубіцца ў лесе. Аляксей абышоў вакол дома і наткнуўся на скаладзеныя каля сцяны дровы. Яны былі парэзаныя на паленцы і на чвэрць паколатыя. Во ўдача! Аляксей з задавальненнем наклаў добрае бярэмя і павалок  у хату.
- Трымай, - зваліў ён паленцы  каля печкі, - паляўнічыя ўсё зрабілі для нас.
- Добра-добра. Тут нават сякера ёсць. Ты пашчапай крыху, я пакуль раскладу цяпельца, - Адам працягнуў Аляксею сякеру.
Хутка ў печы затрашчала. Адразу ў хаце пацяплела, стала па-дамашняму ўтульна. Адам наклаў у закопчаны чыгунок снегу і прыткнуў каля печкі. Калі снег растаў, ён парэзаў на кавалкі мяса і кінуў яго ў чыгунок. Пакуль ён завіхаўся з булёнам, Заборскі ціха прылёг на драўляныя нары і ляніва сачыў за Адамам. За сцяной, часам, злёгку завываў і падскугольваў вецер, шорхаў па дранцы ды кідаўся ў дзверы, спрабуючы трапіць  ў цёплае памяшканне. У хаце так пацяплела,  што Каленік з задавальненнем зняў ватоўку і варажыў сабе каля чыгунка. Прыемнае цяпло разлілося па ўсяму тулаву, аддалося ў галаву і ногі. Аляксея пацягнула на сон.
- Гэй, ты там не засні, - Адам нібы прачытаў яго думкі, - спачатку павячэраем па царску. А тады ўжо можам і адпачыць. Эх,  як добра на волі, калі ніхто над табой не стаіць, не гоніць цябе, не зневажае. Хочаш ляжы, хочаш стой, хочаш - во так, пасядзі ля вогнішча. Што скажаш, Алёша, аб чым задумаўся?
- Ды так, - Аляксей прыўстаў і зняў ватоўку, - проста размарыла. А нічога не думаю. Дзеці ўспомніліся. Сумую я па іх.
- Канешне, будзеш сумаваць. Ды нічога. Кажуць, у мудрага цара Саламона на пальцы  быў  залаты пярсцёнак. І калі цар сумаваў, ён глядзеў на той пярсцёнак. А там было напісана: усё праходзіць, і гэта пройдзе. І ён усміхаўся. Таму я табе адкажу такімі ж словамі: усё пройдзе. Пройдуць і твае цяжкія дні. Некалі ты будзеш сядзець сярод сваіх родных і ўспамінаць сённяшні дзень.  Будзе і на нашай вуліцы свята. Трэба толькі верыць у божую літасць ды не губляць надзею.
- А я і не губляю надзею. Толькі ўсё адно цяжка, калі на цябе звальваецца такое. Пры тым, што ты адказваеш за тое, чаго не рабіў, цягнеш тую лямку, якую не павінен цягнуць.А дома жонка, дзеці, без мяне.  Вось гэта і не дае спакою, точыць душу.
- Ты не вярэдзь яе, душу. Павер мне, як старэйшаму: у цябе ўсё будзе добра. Табе лягчэй, Алёша, ты абавязкова вернешся да сваіх. Ты яшчэ малады, - Адам уздыхнуў са скрухай у голасе. - Гэта ў мяне жыццё пражыта. Але я веру, што Усявышні  не дасць прапасці маёй грэшнай душы.
Адам размашыста перахрысціўся, нахіліўся да чыгунка, лыжкай памяшаў варыва і зачэрпнуў ложку. Злёгку падзьмуўшы на яе, ён пакаштаваў.
- Слухай, ну такі смачны булён атрымоўваецца, - ён прыцмокнуў языком.                Сапраўды, па хаце паплыў пах наварыстага булёну, дамашняй стравы, пах дзяцінства. У чыгунку клекацела, дробныя пырскі ляцелі на агонь і тады на агні ледзь чутна сіпела. Праз некалькі хвілін Адам зняў чыгунок  і паставіў яго на стол.
-Давай, Алёша, сядай, будзем вячэраць. Шкада толькі, што місак ці талерак няма. Ды ўдваіх мы з табою  і так абыдземся.
Той нетаропка ўстаў, сеў за стол. З чыгунка  патыхнула свежазвараным мясам. Вячэралі яны доўга, са смакам:  булён быў гарачы і наварысты.
- Смаката! Даўно так не еў, - шчыра прызнаўся Аляксей. – Шэрыя разбойнікі падсобілі нам з вячэрай. І згатаваў ты смачна. Дзякуй.
- На здароўе, - кіўнуў Адам. –  Цікава іншы раз павернецца жыццё.  Ваўкі, як быццам, драпежнікі, нават за намі цікавалі. А выйшла так, што карысць прынеслі.  Іншы раз, здаецца, чалавек табе сябар. А на самай справе горш за любога  ворага. Бо ты ведаеш, што той супраць цябе. А гэты прыкідваецца сябрам, а ў кішэні каменне носіць. Як у тваім выпадку.
Некаторы час яны маўчалі. Агонь у печцы згас. Адно цеплілася чырвонае вуголле ды ішло ад печкі лёгкае, млявае цяпло. А ў дзверы стукалася завіруха, стагнала на розныя галасы. Было так добра, хораша сядзець каля  напаленай печкі, што не  хацелася больш нічога. Пакрысе адыйшла  скруха, зашыўся ў далёкі куточак застарэлы сум, стаілася адзінота. Стала неяк спакойна і лёгка, як даўно ўжо не было. Не хацелася думаць нават аб заўтрашнім дні.
- Будзем спаць, мабыць, - павярнуўся да таварыша  Аляксей.
- Так, чаго ўжо сядзець, - пагадзіўся той, - дабранач табе, Алёша.
- І табе дабранач.
Як даўно ўжо ніхто не жадаў яму добрай ночы. Хутка, хутка забываецца ўсё добрае, звязанае з домам. І ўсё ж такі, як добра, што лёс звёў яго з Адамам. Дапамагае яму і справай, і словам. Ён умее знайсці такія простыя словы, ад якіх становіцца лягчэй, святлей на сэрцы. Хоць у самога, магчыма, на душы кошкі скрабуць. Таксама нялёгкі лёс у яго. Але не плачацца, не бядуе. І чаму такіх людзей меншасць? Ці, можа, ён памыляецца і проста яму не шчасціла на такіх людзей, як Адам. Галоўнае, трэба верыць у лепшае, як кажа ён. Сапраўды, тады лягчэй жыць, лягчэй перанесці цяжкасці і непрыемнасці. Усё будзе добра, усё будзе добра. З гэтай думкаю Аляксей заснуў.
   

      Прабудзіўся Аляксей  ад таго, што яго трос  за нагу Адам:
- Алёша, уставай, хуценька. Нам трэба ісці.
- Што здарылася? - падхапіўся той. –Чаму так тэрмінова?
- Я  во толькі з  хаты выходзіў. У лесе зранку так ціха. Чуваць кожны шолах. І чую, што недзе ўдалечыні машына, як бы працуе, крыкі нейкія. І сабакі там брахалі.  Баюся, каб не сюды людзі тыя  пайшлі. Калі нас тут заспеюць, то абавязкова паведамяць у калонію. Таму давай хуценька збірацца.
Яны ў хуткім тэмпе сабралі свае нешматлікія рэчы, злажылі ўсё ў хаціне і замкнулі яе. За ноч ладна падсыпала снегу. Яшчэ добра  не развіднела, але свежы снег падбавіў раніцы свету.  Белым кілімам зіма ўпрыгожыла наваколле. Беллю аж рэзала вочы. Дзівосныя снежныя шатры ёлак, прыпарошаныя свежасцю танклявыя бярозкі, завеяныя асінкі, неўтаймаваныя  гурбы кустоў і хмыза упрыгожылі ранак непаўторным хараством.   Аляксей хацеў ужо ісці, але Адам спыніў яго:
- Пачакай.
Ён выцягнуў з-за хаты ссечаную хвойку:
- Во, працягнем за сабою каб слядоў не было відаць.
Аляксей падхапіў канец хвойкі і пацягнуў. Снегу ў лесе стала вышэй каленяў. Таму ісці было цяжка. Праз якую сотню-другую  крокаў ён добра ўспацеў, спыніўся адпачыць. Цяжка соп і кехкаў Адам.
- Мабыць, хопіць. Далей не будзем цягнуць. Няма сэнсу.
Яны кінулі хвойку і паціху пабрылі.
- Як думаеш, хто гэта мог быць? – першым запытаў Аляксей.
- Я мяркую, што якая-небудзь паляўнічая кампанія. А яны могуць сюды завітаць.
- А, можа, гэта нас шукаюць?
- Хто яго ведае. Толькі хто мог ведаць наш накірунак, каб тут шукаць. Мне здаецца, што наўрад ці гэта за намі.
- Добра было б, каб не за намі, - уздыхнуў Заборскі.
Раніца, тым часам, уступіла ў свае правы. Злёгку ажылі і затрымцелі верхавіны дрэў,  цяжка і нядобра  крумкаючы,  праляцеў над  імі  чорны груган, за кустоўем мільгануў цень нейкага ляснога жыхара. Аляксей ішоў паглыбіўшыся ў свае думкі і не глядзеў на Адама. Той ужо адстаў ад яго крокаў на дваццаць. Аляксей шыбаваў  напрасткі паміж двух заснежаных кустоў. У гэты момант ён адчуў, што губляе глебу пад нагамі. Нешта затрашчала, і ён паехаў уніз, хапаючыся за галлё, што вытыркнулася зверху. Але дарэмна. Галлё затрашчала і паехала разам з ім. Ён ледзь паспеў закрычаць, як з шумам уваліўся ў яму. Правы бок апякло рэзкім болем, Аляксей гахнуўся на мёрзлую зямлю. Правую нагу працінуў боль. Ён застагнаў.
- Алёша, ты дзе? Ты жывы? Алёша, адзавіся? – недзе ўверсе загучаў устрывожаны голас Адама. Хутка ў святлеючым  праломе паказаўся яго твар.
- Жывы я, жывы, - скрыгатнуў зубамі ад болю Аляксей, - толькі бок баліць і нага.
Ён агледзеўся. Яма была пасткаю дляў буйнага звера глыбінёю каля трох метраў. Хто і калі яе зрабіў – невядома, але дно ямы было засеяна завостранымі каламі. Іх вострыя канцы драпежна ашчэрыліся ў неба. Аляксея кінула ў холад. Яму яшчэ  пашанцавала. Выратавала яго тое, што ён аб’ехаў стоячы. Некалькі сантыметраў у любы бок, і кол прапапроў бы яго, як відэлец каўбасу. Хаця бок ён, мабыць, добра падрапаў. І нагу не то звіхнуў, ці яшчэ горш, зламаў. Вось не шанцуе, дык не шанцуе.
- Алёша, як ты? – зноў загаварыў Адам. – Устаць можаш?
- Зараз паспрабую.
Аляксей абшчаперыў кол і падняўся. Спрабаваў ступіць на нагу. Баліць, але трываць можна. То, дзякаваць богу, не пералом. Ужо добра.
- Во, стаю. Як быццам, усё цэлае.
- Добра, добра, - захваляваўся Адам, - стой на месцы. Я зараз пашукаю што-небудзь каб цябе выцягнуць. Ты толькі трымайся. Я хутка.
Яго галава знікла. Недзе праз хвіліну-другую яна зноў паказалася.
- Алёша, трымай палку. Я буду цягнуць цябе.
- Ты не зможаш мяне выцягнуць, - засумняваўся Аляксей, - па склізкім снезе сам аб’едзеш у яму. Лепш знайдзі што таўсцейшае і спусці канец да мяне. Я паспрабую сам вылезці.
- Не, давай я паспрабую. У мяне павінна атрымацца, - заўпарціўся Адам.
- Давай паспрабуем.
Аляксей схапіўся за палку, упёрся левай нагой у кол і стаў падцягвацца уверх. Бок азваўся рэзкім болем. Адам пацягнуў палку. Хутка стала зразумела, што Аляксей меў рацыю. Адам не мог выцягнуць яго. Ягонай моцы не ставала, каб падняць Аляксея.
-Добра, Алёша, чакай тады. Пайду шукаць дрэўца якое. Трымайся. Я пастараюся хутка.
Аляксей, сцяўшы зубы, прысланіўся да сцяны. Вось табе і на. Толькі гэтага не хапала. Усё ішло так добра. Што цяпер яны будуць рабіць? З пакалечанай нагой цяжка трымаць належны тэмп хады.  І адлежвацца няма дзе і як. От, халера, з гэтай ямай. Каб таму  рукі паадсыхалі, хто яе выкапаў. Адама не было доўга. Аляксея нават сталі браць дрыжыкі, мо ад хвалявання, а мо і ад таго, што было холадна стаяць у мёрзлай яме.
- Трымай, - нарэшце паказалася галава Адама, - я спускаю табе канец.
У яму аб’ехаў бярозавы кол з руку таўшчынёю. Аляксей абшчаперыў яго і стаў падцягвацца. Не звяртаючы ўвагі на боль, ён падцягнуўся раз, другі, трэці. Яшчэ раз, і яшчэ. Вось ужо і рукі Адама блізка. Ён падхапіў Аляксея і пацягнуў яго наверх. Той пераваліўся праз край ямы і лёг на зямлю. Абодва цяжка дыхалі.
- Вось і добра, ты выбраўся, - Адам закашляўся, - а то я падумаў, што з табою здарылася бяда. А гэта не бяда, гэта мы перажывём.
- Паглядзі мой бок, - Заборскі павярнуўся да яго, - што там у мяне?
Каленік пацягнуў уверх ватоўку, кашулю. Бок засмылеў з новай сілай.
- Чаго ты маўчыш, га? Кажы, што там у мяне.
- Ды нічога, Алёша, - Адам ціха выдыхнуў, - у сарочцы ты нарадзіўся. Табе калом толькі скуру падрапала моцна. Таму і баліць. Калі б было чым апрацаваць, то праз некалькі дзён зажыло б, як на сабацы. Зараз нагу гляну.
Ён стаў сцягваць з яго бот. Аляксей сутаргава скрывіўся.
- Патрывай крыху, патрывай.
Адам сцягнуў бот, разматаў анучу, стаў абмацваць нагу. Праз хвіліну ён вынес вердыкт:
- Табе і тут пашанцавала. Усё цэлае,  нават і не вывіх, здаецца,  расцяжэнне усяго толькі. Я зараз табе шчыльненька так абкручу, яно і балець будзе менш.
І сапраўды, калі  пасля Адамавай дапамогі Аляксей усцягнуў бот, нага стала балець менш. Ён прыўстаў. Асцярожна ступаючы, ён зрабіў некалькі крокаў.
- Так, я магу ісці.
- Табе толькі трэба кіёк добры зрабіць, - таварыш кінуўся да бліжэйшага куста. Сцізорыкам ён выразаў  ладны дубец, абшморгаў яго і падаў Аляксею.
- Як цяпер?
- Быццам нічога, - Заборскі паціху пайшоў наперад, - так ямчэй. Пайшлі.
Зрабіўшы некалькі дзесяткаў крокаў, ён стаў прыладзіўся да няладнага, ціха тлеючага болю ў назе. Бок амаль не турбаваў яго. То і добра, паціху будуць ісці. А там, глядзіш, падгояцца раны, і усё будзе добра. З такімі думкамі Аляксей шкандыбаў наперад. Адам спачатку спрабаваў пайсці перад Аляксеем, але той настояў на тым, што сам будзе ісці першым і далей. Шчыра кажучы, Заборскі  шкадаваў таварыша. Як той пойдзе першым. Ён жа і так задыхаецца пры хуткай хадзе. Хай лепей ужо ідзе, як ішоў.
- Алёша, можа спачнём хвіліну? – гукнуў яго Адам.
- Ты стаміўся?
- Ды не, я ж ведаю, што табе цяжка ісці з развярэджанай нагой. Можам і пасядзець крышку.
- Не, - упарта матлянуў галавой Аляксей, - я яшчэ не стаміўся. Пойдзем.
Калі ён адвярнуўся ад Адама, каб ісці далей, яму падалося, што наперадзе, каля напаўзасыпанага вываратня, мільгнуў нейкі цень. Ці не ваўкі зноў аб’явіліся? Аляксей  уважліва прыгледзеўся. Перад ім быў толькі заснежаны лес, снежная цаліна і тая, занесеная снегам, хвоя. Не, там нікога няма. Так, падалося. Заборскі торкнуў у снег кійком і рушыў наперад.  Вось  ужо і выварацень. У той момант ён выразна пачуў, як штосьці металічна шчоўкнула. Аляксей  не паспеў нават падумаць аб тым, што гэта магло быць, як пачуў зверху ўладны загад:
- А ну, стой! Рукі ўгору!
Аляксей павольна ўзняў галаву і рукі. На вываратні, расставіўшы ногі, з аўтаматам у руках,  у вайсковым бушлаце і цёплых нагавіцах, вышчарыў зубы ў злавеснай ухмылцы … Падвойнаў. Каля яго ног ляжалі лыжы з палкамі.
- Што, маць вашу, думалі  можаце так лёгка і проста збегчы? Не, толькі не ад мяне. Колькі я такіх пералавіў за сваю службу. Вам не раўня, дахадзягі. Што, Заборскі, не чакаў, га? Прызнайся?
- Не чакаў, - у Аляксея раптам перасохла ў роце, - ніяк не чакаў.
- То та ж, - задаволена харкнуў на бялюткае покрыва Падвойнаў. Яго ружовы парасячы твар наліўся чырванню. – Што, хацелі мяне вакол пальца абвесці. Ды я ўсе вашы хітрыкі даўным-даўно вывучыў. Гэта ўсё ты, сухотны Каленік, твая праца. Дарма я цябе там, на месцы,  не прыбіў. Я ж ведаў, што вы ўсё роўна на станцыю пойдзеце. А там вас ужо чакаюць. Толькі я першы вас цёпленькіх вазьму і прыцягну. І за тое, што вас затрымаў,  прэмію буду мець. Вось так, га-га-га.
Падвойнаў гучна зарагатаў, аж зверху, з бярозкі, на яго  зваліўся каптурок снегу.
-Я ж тут, у гэтых месцах, даўно палюю, ведаю усе дарогі. Вы, дурні набітыя, хацелі яшчэ след замесці. Ды я ўжо ведаў, што вы тут. І ў яму маю вы зваліліся. У тую, што я на мядзведзя рыхтаваў. Ды не папаўся той гад у яе нешта, абыйшоў.  Як вам, халера, яшчэ пашанцавала, што жывыя выбраліся. Ой, пашанцавала. Але шанцаванне ваша на тым і  скончылася.
Падвойнаў узняў аўтамат, зняў  з засцерагальніка.
-Што будзем рабіць? Хутка мае хлопцы падыдуць. Цябе, Каленік, я, мабыць прыстрэлю тут. Скажу, пры спробе ўцёкаў. Спішуць. А цябе, Заборскі, зноў у калонію. Пасядзі яшчэ свой тэрмін, ды і новага падкінуць. Вось так, грамадзяне зэкі.
Аляксей і Адам знерухомелі, бы невядомая сіла скавала іх рухі. Падвойнаў зрабіў крок наперад з вываратня на гурбу галля і снегу. Нечакана штосьці пад ім хрупнула, і Падвойнаў, войкнуўшы, праваліўся. Адам з Аляксеем пераглянуліся. Некалькі імгненняў стаяла мёртвая цішыня. Затым у гурбе нарадзіўся нейкі глухі шум, валтузня, гырчанне. Потым зароў не сваім голасам Падвойнаў. Невядомая сіла выкінула яго з гурбы. Падвойнаў распластаўся на снезе, аўтамат вываліўся з яго рукі.  За Падвойнавым  паказалася ўскалмачаная бурая галава, якая глуха раўла. Прабуджаны мядзведзь спрытна выбраўся са сваёй бярлогі, узняўся на заднія лапы каля Падвойнава і зароў на ўсю моц. Адам з Аляксеем сталі паціху адступаць. Падвойнаў, тым часам, ачухаўся, прыўстаў і спрабаваў схапіць аўтамат. Гэта ў яго амаль атрымалася.  Але мядзведзь на дзіва хутка і спрытна шмаргануў Падвойнаву па грудзіне калматай лапай. Бушлат на ім імгненна пачырванеў ад крыві.  Падвойнаў заенчыў немым голасам не горш за мядзведзя:
-А-а-ва-ай-а, ратуйце, дапамажыце! Дапамажыце! Ой-ёй-ёй, людзі!
Яго енк рэхам панёсся па лесе. Аляксею стала не па сабе ад яго дзікага енкату. Мядзведзь у адказ зароў яшчэ мацней і зноў ударыў лапай сваю ахвяру. Ад яго удару Падвойнаў перакруціўся, а аўтамат адляцеў на некалькі метраў.
- Людзі, ратуйце, ой, не магу, дапамажыце! – зноў зароў Падвойнаў. Аляксей нічога не паспеў падумаць, як з-за яго спіны кінуўся наперад Адам.
- Адам, ты што, стой! Ты здурэў! – памкнуўся за ім Аляксей.
- Я вазьму мядзведзя на сябе, - кінуў на хаду той, - а ты хапай аўтамат. Хутчэй. Трэба ратаваць чалавека. Ды не за мной, кажу табе. Аўтамат хапай.
Адам схапіў першы, папаўшы яму  ў рукі, сук, і смела кінуўся на раз’юшанага звера. Ён з усёй моцы тыркнуў мядзведзю суком у спіну. Раззлаваная жывёліна з ровам павярнулася да крыўдзіцеля. А той стаў адступаць назад. Звер пакінуў Падвойнава і пайшоў на новую ахвяру. Аляксей, што ёсць моцы, рвануўся да зброі. Да яе было не больш сямі-васьмі крокаў. Але Адам за гэты час не паспеў адступіць. Калі Аляксей са зброяй у руках  павярнуўся да яго, ушчэнт раззлаваны драпежнік зваліў таварыша на снег і стаяў над ім. Была відаць толькі спіна звера.
-Не-не-не, - адчайна закрычаў Аляксей і ўскінуў зброю. Аўтамат таргануўся і заляскатаў. Аляксей спыніўся толькі тады, калі змоўкла сама зброя. Мядзведзь ляжаў нерухома. Снег вакол быў  спрэс стаптаны і чырвоны ад крыві.  Аляксей шпурнуў зброю ўбок і падляцеў да безжыццёвай тушы звера. Пад ёй быў Адам.
- Адам, Адам, адзавіся, - зароў  не сваім голасам Аляксей. Ніхто не адказваў. Нечалавечым намаганнем ён крыху пасунуў звера. Паказалася рука і тулава Адама. Аляксей дапетрыў, што снег глыбокі і, пакапаўшыся, ён выцягне Адама. З крыкам, здзіраючы пазногці, ён стаў грэбці снег. Калі Заборскі выцягнуў таварыша ў акрываўленай вопратцы, той  падаўся яму нежывым.
- Адам, уставай, Адам! - затармасіў яго Аляксей.
Таварыш слаба застагнаў.
- Жывы! – узрадаваўся Аляксей. Ён, прыўзняў Адама, прысланіўшы да нерухомага звера, расшпіліў  ватоўку, прыклаў да твару снегу. Каленік зноў застагнаў і расплюшчыў вочы.
- Алёша? Ты? – ціха запытаў ён
-  Я, я, хто ж яшчэ, - радасна выгукнуў Заборскі таварышу, нібы той яго не чуў. – ты ляжы, ляжы. Зараз дапамога прыйдзе. А там мы цябе ў шпіталь. Ты паправішся.
- Не, Алёша, - Адам скрывіўся ад болю і на момант змоўк. –  Сёння маё зямное жыццё скончыцца. Не пярэч, не трэба. Я ведаю, што кажу. Так было богам адведзена, і мне няма на што крыўдзіцца. Як там Падвойнаў, жывы?
- Ды д’ябал яго забяры, гэту свінню. З-за яго ты не павінен гінуць, - з гневам адказаў Аляксей.
- Не кажы так. Як там ні было, а ён чалавек. Грэх кінуць чалавека ў бядзе. Помні гэта, Алёша. Табе яшчэ жыць у адрозненне ад мяне.
- Адам, навошта ты так, - голас Аляксея дрыжаў, - ты павінен жыць.
- Алёша, сілы мяне пакідаюць, - па твары Адама прабегла не то сутарга, не то шкадаванне,- у мяне да цябе ёсць просьба. Абяцай, што выканаеш.
- Абяцаю, выканаю ўсё, што ты скажаш. Толькі жыві.
- Я не аб гэтым. Калі вернешся дахаты, то абавязкова заедзь да маёй мамы. Перадай, што я яе любіў усё жыццё і ўдзячны ёй за тое, што яна для мяне зрабіла. Супакой яе, хай яна хоць не ўбіваецца па мне. І яшчэ. Як мяне не стане, здымі з мяне мой нацельны крыжык і перадай яго майму сыну. Гэты крыжык быў са мной, калі мяне знайшлі ў лесе.   Я хачу, каб ён быў з сынам, зберагаў яго. Раскажы  яму, што бацька не злачынца. Я думаю, з цягам часу ён зразумее гэта.
Адам закрыў вочы, цяжка дыхаючы. З яго грудзей прарывалася нейкае клякатанне. У вугалку губ з’явілася ружовая пляма крыві. Аляксей  узяў яго за руку. Яна была халоднай. Адам расплюшчыў вочы, слаба ўсміхнуўся.
- Ведаеш, Алёша, у дзяцінстве, калі мама вадзіла мяне ў царкву, я часта доўга галядзеў на іконы: строгія лікі святых, біблейскія малюнкі, анёлы з крылцамі. І мяне вельмі зацікавілі анёлы, прыгожыя-прыгожыя такія, ну любата адна. Яны, як людзі, толькі з крыламі. Я тады спытаў у мамы: навошта анёлам крылы? А яна адказала, што крылы анёлам дадзены, каб ахоўваць людзей. Што ў кожнага чалавека ёсць свой анёл-ахоўнік, і ён суправаджае чалавека,  лятае за ім, аберагае яго ад бяды. А я тады спытаў: чаму ж анёл не збярог  маму, што мяне нарадзіла, тату на вайне. А яна адказала, што ў кожнага свой лёс і кожнаму адведзена богам свая мера. Толькі пазней я зразумеў, што крылы анёлам не для гэтага патрэбны, а для іншай справы.
Адам закашляўся, струменьчык крыві пацёк уніз, па шыі.
- Маўчы, маўчы, табе лепш маўчаць, - Аляксей сціснуў яго руку.
- Не, я хачу, каб ты ведаў пра анёлаў. Дык вось, я думаю, што крылы анёлам патрэбны для таго, каб   яны ўвесь час былі  побач з чалавекам, не далі чалавеку адступіцца ад Бога, утрымаць яго на той сцяжынцы, што вядзе да яго. Калі анёл не дасць чалавеку здзейсніць дурныя ўчынкі, зможа ўтрымаць яго ад забойства ці іншых гнюсных дзеянняў, то тым самым ён выканае сваё прызначэнне. Гэта я сам дадумаў. Бо інакш быць не можа. Нашто тады жыццё, калі пражыць не па сумленню? Так, Алёша?
Ён хацеў яшчэ нешта сказаць, але ўнутры ў ім нешта тарганулася, Адам выгнуўся ўсім тулавам, захрыпеў,  абмяк і сціх. Толькі рука яго яшчэ старалася  сціснуць  руку сябра, але і яна аслабла.
-Так, Адам, так, - слёзы запаланілі твар, душу і сэрца Аляксея, - ты ўсё правільна прыкмеціў. Толькі ты заўважыў гэта. Інакш для чаго жыць.
Асцярожна, бы баючыся прабудзіць, усёй сваёй далонню правёў па твары таварыша, закрыў Адаму вочы. Расшпіліў сарочку, асцярожна зняў з  яго  крыжык і павесіў сабе на шыю.  Так ён і сядзеў, пакуль не набеглі  хаўруснікі Падвойнава і не усцягнулі самога Падвойнава, стогнучага і крэкчучага ад болю, на наспех зробленыя насілкі, пакуль не паднялі і павялі самога Аляксея. Але гэта ўжо адбывалася не тут, а недзе ў сне. У сне, якім яму было зусім не страшна, не цяжка, бо ён ведаў, навошта анёлам крылы. А ў вушах стаяла звонкая, няведамая цішыня. Яе парушалі толькі срэбныя сполахі крылцаў залатакудрых,  круглатварых  анёлаў. Іх было шмат, яны былі паўсюду: кружыліся ў паветры, сядзелі на дрэвах, уздымаліся  ў нябесную  сінь. Аляксей ішоў і ішоў сярод гэтай цішыні, не гледзячы, куды ідзе. Бо цяпер ён ведаў сваю дарогу, сваю сцяжынку і збочыць з яе ніяк ужо не мог.


ЭПІЛОГ.
       Аляксея ў калоніі адразу кінулі ў штрафны ізалятар. Там ён праседзеў два тыдні. Яго распытвалі аб абставінах уцёкаў, аб тым, што здарылася напрыканцы, а ён толькі механічна адказваў, не думаючы над тым, што кажа.
-Не разумею цябе, Заборскі, - Ганчарэнка стомлена тупаў каля стала, - чаму ты пайшоў на ўцёкі. У цябе невялікі тэрмін, пакаранне лёгкае. Чаму ты пайшоў  на гэта?  Канешне, мы абавязкова улічым, што ты свядома выратаваў  жыццё нашаму супрацоўніку Падвойнаву.  Гэта пахвальна. Але мяне цікавяць  матывы. Хто быў падбухторшчыкам? Хто ўсё арганізаваў? Хто дапамагаў?
Ён так і не атрымаў адказу. Калі Аляксея выпусцілі з ШЫЗА, яму аддалі пісьмо ад Ірыны. Упершыню пасля трагічных падзей у Аляксея засвяцілася сапраўдная радасць у вачах. Ён разгарнуў ліст:
“ Любы мой Алёша. Атрымалі твой ліст, што ты напісаў яшчэ напярэдадні Новага году. Мы радыя, што ў цябе ўсё добра. У нас таксама ўсё добра, ніхто не хварэе, Сашка з Дашкай у школе, я на працы. Ёсць адна добрая навіна. Я нават плакала ад шчасця. І вось чаму. Мы з табою хутка сустрэнемся.  Некалькі дзён таму мяне вызывалі ў пракуратуру.  Аказваецца,  ў Сівалапа праводзілі праверку. І падчас праверкі выявілася тое, што справу супраць цябе сфабрыкавалі. Адэлаіда Пятроўна на допыце прызналася, што дзейнічала па прамым  загадзе  Сівалапа. Праверка выявіла яшчэ шмат іншых парушэнняў. Сівалап зараз арыштаваны, яго будуць судзіць. Следчы сказаў, што твая справа у бліжэйшы час будзе перагледзена. І калі ніякіх доказаў тваёй віны не знойдзецца, то цябе выпусцяць. Я ж ведаю, што яны нічога не знойдуць. Таму мы хутка ўбачымся. Я такая шчаслівая, Алёша. Скончацца ўсе нашы пакуты, мы будзем урэшце  разам. Усё, любы,  мне час бегчы на працу. Пішы, мы чакаем. Цалуем, цалуем і абдымаем цябе.
     Твае Ірына, Саша, Даша.”
Ліст паперы выпаў  з яго рук. Гара звалілася з плеч. Ён невінаваты. І цяпер хай сабе, будзь што будзе. Так, раней ці пазней, ён вернецца дадому, убачыць сваіх. Не вернецца толькі Адам. Маленькі чалавек  з вялікай літары. Чалавек, які ведаў, навошта анёлам крылы. А, мо, і ён сам быў тым анёлам, адпраўленым з неба на грэшную зямлю. Толькі бяздушныя, прагныя, чэрствыя людзі не бачылі гэтага і не разумелі яго. А Аляксей ведае аб тым. І гэту сваю маленькую вялікую  праўду ён панясе ў свет.
               



























АДНАКЛАСНІКІ.
аповесць

ЧАСТКА 1
        Званок тэлефона выхапіў ў яе з глыбокага сну. Яна нават не паспела запомніць, што ёй снілася ў гэты момант: нешта  важнае для яе, ці нейкая нязначная дробязь. Ніякіх успамінаў, усё роўна, як адрэзала. А ёй так хацелася нешта выцягнуць з падсвядомасці, даведацца, што там адбывалася. Бо з  нядаўняга часу Ганна  стала спрабаваць аналізаваць свае сны. Пасля таго, як ёй прыснілася, што Віктара ўкусіў да крыві пацук,  яна пагартала соннік. Аказалася, што гэта да непрыемнасцяў і даволі значных. Так і здарылася. Віктар трапіў у аварыю, пашкодзіў нагу. Тады яна і стала спрабаваць запамінаць свае сны. Але сёняшні званок быў такі нечаканы, што яна не паспела выхапіць нават  хоць нейкі абрывак.
      Ганна падхапілася, села на ложку і схапіла слухаўку.  Віктар толькі нешта прамырмытаў у сне і адвярнуўся, закрыўшыся коўдрай з галавой.  Яна прыціснула слухаўку да вуха:
- Ало?
- Прывітанне, Гануля. Выбачай, што можа, ранавата. Але ў нас дзень у самым разгары.  Як ты пажываеш? –   запытаў незнаёмы мужчынскі голас. 
- А хто гэта? Не магу пазнаць.
- Ну, ты даеш. Школьных таварышаў ужо не памятаеш. Здагадайся сама.
- Дальбог, не магу пазнаць, - вінавата прызналася Ганна, - хто гэта? Вось перабіраю па памяці –  і не магу. Хопіць гуляць у кошкі-мышкі. Кажы хутчэй.
-Як ты магла забыць таго, хто цябе пакахаў самым першым? Таго, хто дзеля цябе мог усім ахвярававаць? А вось я за ўсе   дваццаць год цябе не забыў. Нават памятаю, калі пакахаў цябе, калі пісаў да цябе той патаемны лісток, калі твой дзень нараджэння. А ты памятаеш мой першы падарунак?
- Мішка? Ты?  - у Ганны аж спынілася дыханне. – Столькі год ад цябе ні слуху, ні духу. Дзе ж ты быў, чаму не адзываўся?
- Лепей сказаць, дзе я не быў, - Міша засмяяўся. Толькі смех яго падаўся ёй не надта вясёлым. Хутчэй, ён нагадваў дрэнную акцёрскую інсцэніроўку. – Працаваў на Далёкім Усходзе, Сібіры -  зарабляў грошы.  А як ты? Кажуць, што няблага.
- Не скарджуся. Муж, кватэра, дачка амаль дарослая. Працую загадчыцай дзіцячай паліклінікі. Вось, коратка, і ўсё. А ты?
- А я таксама добра. Але аб гэтым пры сустрэчы. Я чаго табе тэлефаную: ты можа забыла, што  сёлета дваццаць год, як мы школу скончылі. Я мяркую,  мы павінны сабрацца. А ты ў нас камсоргам была, здольнасцей  у  цябе хапае. Да таго ж, ты на месцы, ў Беларусі, ведаеш, дзе хто. Ты збярэш, у цябе атрымаецца.
- Так, я ведаю, дзе большасць нашых, - Ганна на хвілінку задумалася. – Толькі ці прыедуць усе, цяжка адказаць. У кожнага свае клопаты. Жыццё цяпер такое складанае..
- Нічога, ты апрацуй кожнага. Скажы, што я паляну накрываю. Рэстаран за мой кошт.
- Ты сур’ёзна гэта?
- А ты думала, што я тэлефаную дзеля жарту. Не, будзе так, як я сказаў. Увесь клас запамятае  гэту сустрэчу. Ага, і класную нашу, Таццяну Пятроўну, не забудзь, пакліч
абавязкова. Давай сустрэнемся ў вёсцы 28 чэрвеня, у школе. Дзе-нібудзь каля 18 гадзін. А адтуль я закажу аўтобус у рэстаран.
- Добра, я патэлефаную нашым.
- Ну і цудоўненька. Я выйду на сувязь  праз пару тыдняў. Усё, бывай.
І Міша паклаў слухаўку. Якраз  зазвінеў будзільнік. Ганна глянула на гадзіннік: палова сёмай. Мішка якраз пабудзіў яе на працу. Такі нечаканы званок. Але час уставаць. Віктар вылез з-пад коўдры, пацягнуўся і сонным голасам запытаў:
-  Хто гэта ў такую рань?
- Ды Міша Звярко.
- Міша Звярко? – здзівіўся  муж. - А чаго хацеў?
- Дамаўляліся наконт сустрэчы. У нас сёлета дваццаць год, як мы школы скончылі. Вось прапаноўвае сустрэцца ўсім класам.
- А-а-а,  - ужо абыякава  працягнуў Віктар. Адкінуўшы коўдру і сонна пазяхаючы, ён устаў і расхіліў шторы.Сонечнае святло рассеяла рэшткі сну. Пачынаўся новы дзень. Яркія ранішнія промні паружовілі  знаёмы інтэр’ер: змяты ложак, шафу, вялізнае люстэрка, ды малюнак невядомага мастака на сцяне.  Віктар нешта хмыкнуў сам сабе і пайшоў  галіцца. Ганна стала хуценька падымацца: трэба сняданне гатаваць, Юлю  ў школу збіраць. Звычайны жаночы дзень. За  ранішнімі клопатамі  нечаканы званок адыйшоў на задні план. Кароткае сняданне  - і ўсе разбегліся па сваіх справах. Дачка звыкла  цмокнула яе ў шчаку, скацілася  ўніз па лесвіцы. Муж пайшоў яшчэ раней: яму на працу а палове восьмай. Ён галоўны інжынер  на заводзе. Да завода – пяць хвілін  няспешнай хады. Ёй жа дабірацца добрых паўгадзіны, у лепшым выпадку.  Ганна  хутка  падмалявала губы, паправіла валасы і шчоўкнула дзвярным замком. У кватэры застаўся толькі Паша. Гэта папугай, іх агульны любімец. Год з пяць таму назад брат Віці, Артур, зрабіў такі незвычайны падарунак  Юлі на дзень нараджэння. Паша  любіць глядзецца на сябе ў люстэрка. Тады ён спрабуе нешта гаварыць, пачынае ківацца на жэрдачцы. Паша можа сказаць некалькі слоў: Паша, заходзь, дурань, дай папіроску, ўсё для Пашы.  Хто навучыў яго гэтаму – невядома. Але госці часта смяюцца, калі Паша у час іх размоў ўстаўляе свае “пяць грошыкаў”.
 Ганна узнялася па прыступках у аўтобус, знайшла  свабоднае месца і села. Ёсць  каля паўгадзіны вольнага часу каб пра ўсё падумаць…

У іхняй вёсцы сярод шматдзетных сямей асабняком стаяла сям’я Звярко. Толькі ў іх было гэтулькі дзяцей – дванаццаць. Нараджаліся адзін за адным, хлопчыкі і дзяўчынкі. Міша быў недзе ў сярэдзіне: шостым ці сёмым. Жылі небагата, але дружна. Бацька, Іван, асабліва не запіваў, працаваў трактарыстам. Маці ўпраўлялася на пошце.  Мішка вучыўся сярэдне. Але вельмі шмат чытаў. Па літаратурах і мовах ён атрымоўваў  добрыя адзнакі. Па іншых прадметах такога поспеху  не меў. Ганна ж ў сваёй сям’і была трэццяй і апошняй. Вучоба давалася ёй досыць лёгка. Таму асноўнымі адзнакамі ў яе дзённіку былі “пяцёркі”. Ужо ў шостым – сёмым класах, калі надыйшоў той самы “пераходны ўзрост”, яна заўважыла, што Міша глядзіць на яе не так, як на іншых дзяўчынак. Седзячы за партай, яна часта лавіла яго  асцярожныя позіркі. Калі ж Ганна аглядалася, ён адварочваў вочы і чырванеў. Аднойчы яна знайшла у кішэні свайго паліто запіску: “Ганна, я цябе кахаю”. Запіска была без подпісу. Канешне, яна здагадалася, хто аўтар нечаканага прызнання.  А неяк, па восені, калі яны былі ў калгасе на бульбе, Ганна са  Светай Мазур  прынімалі кошыкі на аўтамабілі. Міша  прынёс да машыны  бульбу,   паднёс да Ганны кошык, падняў яго. Позіркі аднакласнікаў сустрэліся.
Мішка пачырванеў, застыў з кошыкам у руках. Света гучна засмяялася. Мішка сумеўся, апусціў вочы і уподбежкі кінуўся ад машыны.  Ганне   стала
смешна: кавалер знайшоўся. Міша быў ціхі, сарамлівы, не  лез  у бойкі з аднакласнікамі. Па фізкультуры ён адставаў ад сваіх аднагодкаў. Таму ў   малодшых класах, ды і пазней, ягочаста крыўдзілі старэйшыя хлопцы.                Неяк, калі ім было  яшчэ гадоў па дзесяць, Мішка пабіўся з Паўлікам Дановічам. Дановіч разбіў яму нос. І Мішка стаяў у закутку, плакаў, расціраючы па твары кроў і слёзы. Ганне тады было крыху шкада яго. Але яшчэ болей гэта ёй не спадабалася. Мужчына, як яна сабе думала, павінен быць моцным, ніколі не плакаць. А гэты стаіць, румзае. Вось паглядзеў бы на Сашу Халевіча, іхняга выдатніка.  Калі Саша скакаў у вышыню на уроку  фізкультуры, то ўпаў і зламаў руку. Але нават  не застагнаў, ні адной слязінкі ў яго вачах ніхто не ўбачыў. Толькі моцна моршчыўся. Вось гэта мужчына. Адно  фізрук збялеў тады, ды класная, Таццяна Пятроўна, ледзь не страціла прытомнасць. Міша амаль увесь час  трымаўся неяк асабняком ад астатніх. Хлопцы чамусьці яго недалюблівалі. У малодшых класах, падчас хлапечых боек, Мішу не раз даставалася ад Паўліка Дановіча і Васі Царукова. Яны былі больш моцныя ў фізічнай падрыхтоўцы. Яго не хацелі браць у свае хлапечыя кампаніі. Таму Міша сябраваў з кнігамі.  І толькі ў старэйшых класах у яго наладзіліся адносіны з хлопцамі.  А ў восьмым  класе, калі яго каханне ні для каго не было сакрэтам, Мішка падсунуў Ганне у школьную сумку падарунак:  духі. Якія – яна зараз і не памятае. Канешне, Ганне было прыемна, што яна некаму падабаецца. Але да Мішы ў яе не было ніякага пачуцця.  Яшчэ ў сёмым класе Ганна закахалася ў Сашу Халевіча. Ды той на дзяўчат і не глядзеў. У вясковай школе нічога не ўтоіш. Тым больш, што ў класе было ўсяго двацаць два чалавекі. Саша ведаў аб перажываннях  Ганны, але ніяк не выказваў свае пачуцці. Ганна тады перажывала, нават употай плакала. А Мішка сачыў за ёю, спадзяваўся на тое, што Ганна ўсёж-такі пакахае яго. Такі вось любоўны трохкутнік быў у іхнім класе. Зараз ўсё гэта здаецца  смешным, а тады было не да смеху. У класе над Мішай пасмейваліся, ды ён не зважаў на гэта.
   Пасля выпускнога вечара ў школе яны  ўсім класам сабраліся ў доме Сашы Халевіча. Канешне, была і выпіўка, як без гэтага. Усе смяяліся, дурэлі, весяліліся. Толькі Міша выглядаў больш сур’ёзным, бы нечым заклапочаным. Ён выбраў хвіліну і падышоў да Ганны
- Давай адыдземся.
- Давай, - лёгка згадзілася яна.
Адышліся за хлеў. Мішка рэзка павярнуўся да яе, абняў і стаў цалаваць. Ганна    вырвалася з абдымкаў:
- Ты што? Што на цябе найшло?
- Ганна! Чаму ты такая? Чаму? – вочы яго гарэлі.
- Таму, што я  не кахаю цябе, -  Ганна раззлавалася на Мішу..
Міша ўзрушана выкрыкнуў:
- Што, думаеш Халевіч пойдзе з табою? Не, гэта птушка іншага палёту. Ён будзе             
шукаць сабе пару ў іншым месцы.
- Ну і няхай шукае, - Ганна задзірыста падняла галаву, - без яго абыйдуся.
- Я табе таксама не патрэбен
- Зразумей, - Ганна палагоднела, - я не магу прымусіць сябе кахаць. Тут нічога не    
 зробіш. Я хачу, каб да цябе дайшло гэта.
- Я разумею, - Міша зноў наблізіўся да яе, - але нічога не магу з сабой зрабіць.    
Не магу – і ўсё.
- Пойдзем да нашых. А то потым плётак  не абярэшся, - Ганна рашуча пакрочыла ў хату. Праз хвіліну з’явіўся і Міша.  Больш ён  не мерыўся  наблізіцца да яе. Бліжэй да раніцы
клас накіраваўся на высокі бераг рэчкі. Там, пад дубамі, яны расклалі вялізнае вогнішча.  А потым сядзелі, абняўшыся, адмахваліся ад камароў, спявалі песні і  чакалі світання. Свайго першага дарослага світання. Яно не марудзіла. Спачатку неба на усходзе крыху пасвятлела, бы нехта, далёка-далёка, запаліў  ліхтар.  Свет стаў яснець, неба  злёгку заружовела.  З-за паружавелага усходу стала выплываць  сонейка.     На іх вачах нараджалася таямніца новага дня. Нехта выгукнуў:
-Усім  па сто грам! Бо хто ведае, ці сустрэнемся...
Мабыць,  гэта быў Вова Шуман. Міша, з цвёрдасцю ў голасе,  перабіў яго:
- Сустрэнемся. Абавязкова сустрэнемся.
Тады ніхто  не думаў, што будзе далей,  ніхто не надаў ніякага сэнсу яго словам…
 

   Успаміны  перапыніліся на аўтобусным прыпынку “Дзіцячая паліклініка”.  Яна зайшла ў свой кабінет. Мімаходзь  глянула ў люстэрка і спынілася, бы даўно не бачыла свой твар. На яе глядзела даволі прывабная яшчэ жанчына з крыху стомленым абліччам. Так, здрадніцкая сетачка маршынак  у куточках вачэй нагадвае пра ўзрост. Ды яшчэ складачка на лобе. Але ж галоўная праблема –  лішнія кілаграмы, якія не схаваеш ніякім макіяжам.  Неўзаметку, пасля родаў, яна распаўнела. І, потым, ужо ніяк не змагла стаць такой, як была. Прыйшлося цешыць сябе думкамі, што яна не адна такая, і што лішняя вага – гэта не ганьба. У школе яна няблага бегала, нават выступала ў раёне на спаборніцтвах. Бо была страйнюткая, як былінка. Яшчэ яе, як выдатніцу,  выбралі камсоргам. Ганна любіла грамадскія нагрузкі і з ахвотай займалася камсамольскімі турботамі. Як  у тым знакамітым фільме: спартсменка, камсамолка, выдатніца і проста прыгожая дзяўчына. Але вялікае, сапраўднае чалавечае шчасце яе абмінала. Неяк жыццё не складвалася...                У тую першую дарослую раніцу яны разыходзіліся стомленыя, але шчаслівыя.  Ганна ішла абняўшыся са Светай Мазур і Ленай Акінчынай. Лена была добрай і спагадлівай, толькі са знешнасцю ёй не пашанцавала. Яна з дзяцінства    была паўнаватай  і непрывабнай.  Хлопцы на яе не загляваліся. Толькі аднойчы Міша, каб насаліць Ганне, перасеў да Лены, зрабіў выгляд, што сімпатызуе. Лена адразу ж неяк папрыгажэла, стала больш усміхацца. Ды Мішы надакучыла тая гульня. Цяпер ўвесь клас ідзе, разбіўшыся на купкі  і пары, ідзе  дахаты ў прыўзнятым настроі. Усё жыцце  яшчэ наперадзе.
- Вось адслужу тэрміновую, вярнуся ў калгас, атрымаю новы трактар і буду працаваць. Люблю я тэхніку, - Саша Кашуцкі у тую ноч быў на добрым падпітку.
- Я таксама вярнуся ў калгас, у роднай вёсцы будзем жыць, - падтрымаў яго Вова Шуман.
- Я буду вучыць дзяцей, - трасянула каштанавымі валасамі Света Зайкова, -  паступлю ў педінстытут.    
- А ты, Ганна, не перадумала, - павярнуўся раптам да яе Міша, што ішоў наперадзе разам з Паўлам Дановічам і Васем Царуковым, - пойдзеш у свой медыцынскі?               
  - Толькі туды, - падцвердзіла Ганна, - хіба ёсць што важнейшае, чым               
 ратаваць людзей.  А ты куды паступаеш, чаму не кажаш? Сакрэтнічаеш?                - Не сакрэтнічаю,  бо  пакуль сам  не ведаю.
-Ты што, смяешся? Мы ўжо школу скончылі, прачніся.                - А я пакуль не вырашыў, - упарта паўтарыў Міша.- Вось калі абдумаю ўсё,  вырашу, тады і буду    паступаць.
У тую раніцу яны былі стомленыя, шчаслівыя, нападпітку.    Міша потым сам зайшоў да Ганны.
- Пакляніся, што нікаму не скажаш, - ён падыйшоў да яе  і ўзяў  за руку.                - Ды ні скажу, чаго ты, - здзівілася яна.
- Я паеду ў Маскву,- пасля непрацяглага маўчання прызнаўся Міша, - буду паступаць у тэтральны інстытут на артыста.
 - Ты!?
- А што,  я горш за іншых? - Міша ўзарваўся. – Я дакажу ўсім, што магу! Хай тады пасмяюцца. Вось тады пабачым.
- Міша, я хіба супраць. Паступай. Я жадаю табе толькі дабра. А як ты рыхтаваўся да? Як  будзеш паступаць?
- А я чытаў у газеце, якія там экзамены. Я вывучыў некалькі тэкстаў, вершаў. Трэба прабівацца, - Міша ўпарта матлянуў галавой.
Тую размову яна запомніла на ўсё жыццё. Але тады ёй было не да яго: Ганне самой трэба было паступаць. З ранку і да ночы яна карпела над кніжкамі. Але паступленне прайшло на дзіва лёгка і паспяхова: Яна атрымала толькі  “добра” і “выдатна”.  Ганна стала  студэнткай. Саша Халевіч таксама  паступіў -  на юрыста. З іхняга класа яшчэ Света Зайкова  паступіла ў педінстытут. Ды яшчэ два Сашы: Сяцькоў і Шырокі  ў тэхнікумы. Астатнія  разыйшліся сваімі дарогамі: хто ў ПТВ, а хто застаўся пры  калгасе.  У жніўні ёй прыйшла паштоўка ад Мішкі з Масквы. На паштоўцы красаваўся вялізны сабор, а з адваротнага боку былы  аднакласнік напісаў   прывітанне: “ Гануля! Я рады за цябе. Усяго табе найлепшага у тваім студэнцкім жыцці. Пра сябе пакуль нічога не магу паведаміць. Мы абавязкова сустрэнемся. Міша.” І ўсё: незразумела, паступіў ён ці не. Перад ад’ездам на вучобу Ганна сустрэла на вуліцы яго маці.
- Добры дзень, цётка Ніна. Як там Міша, можа што напісаў вам? Дзе ён цяпер?- спынілася Ганна каля жанчыны.
- Добры дзень, добры дзень, Ганулька, - ажывілася Ніна Іванаўна, - не ведаю, што табе і паведаміць. Міша не паступіў нікуды. Але дамоў не вярнуўся. Напісаў, што паедзе   на працу. І далёка. А дзе, куды – не ведаю. І чаму ён такі? Лепей бы вярнуўся дахаты, ды працаваў  тут,  на месцы. Ўсё-роўна вясной на службу. А так, толькі перажыванні.
Яе твар пасмурнеў.
- Нічога, цётка Ніна, - суцешыла  Ганна, - ён не прападзе. Міша не такі, каб прапасці. Вы ж ведаеце, працы ён не баіцца.
- Яно то так,  а на сэрцы неспакойна. Дасць бог, усё будзе добра.
Ганне стала  шкада Ніну Іванаўну: хвалюецца, перажывае. Вунь колькі клопату ў яе. За  кожнага трэба падумаць, пахвалявацца…
- Ганна Фёдараўна, - дзверы ў кабінет адчыніліся, - добрай раніцы. Можна да вас?
У кабінет  нясмела  заглянула дзяжурная медсястра  Інга Іванова.
- Добрай раніцы, Інга. Што здарылася?
- Ганна Фёдараўна, дазвольце мне пайсці сёння на пару гадзін раней. Да мяне мама з вёскі прыязджае. Сустрэць трэба.
- Канешне, можна. Маці абавязкова трэба сустрэць, - усміхнулася Ганна.
- Дзякуй вам, Ганна Фёдараўна, вялікі дзякуй, - Інга ўсміхнулася ёй ў адказ.
Ганна амаль заўсёды спрыяла сваім  супрацоўнікам.  За ўсе гады яна не страціла чуллівасці і пачуцця міласэрнасці. Канешне,некалькі разоў дабрыня ёй, як кажуць, вылезла бокам, але яна старалася забыць аб гэтым.  Таму яе любілі і паважалі ўсе: як мамы з дзецьмі, так і супрацоўнікі. 

ЧАСТКА 2
     Вось яна, родная вёсачка. Мілая, любая майму сэрцу. Колькі разоў снілася у далёкія студэнцкія гады.  Першай паказалася  сажалка, дзе часцяком яны боўталіся ў спякотны поўдзень. Далей   вялізная пакручаная акацыя. Жыве красуня, яшчэ жыве.
Зусім малымі яны шукалі на акацыі  суквецці з няцотнымі  пялёсткамі і елі іх. Яны верылі, што калі з’есці суквецце, то мара абавязкова збудзецца.  І родныя  сэрцу высозныя таполі, што засыпалі на пачатку лета  дарогу і канавы  казытлівым пухам. А вось ферма, якую пабудавалі ўжо пры Ганнінай памяці. Вось і прыпынак, з якога яна ступіла ў дарослае жыццё. Аўтобус, прашыпеўшы тармазамі, спыніўся. З аўтобуса, разам з Ганнай, выйшлі яшчэ некалькі чалавек. Іх яна не ведала. Напэўна, яны з тых, хто з’явіўся ў вёсцы ўжо пасля яе. Трое хлапчукоў круціліся на роварах вакол аўтобуса, з цікавасцю разглядаючы пасажыраў. Ганна ўздыхнула поўнымі грудзямі. Ах, якое яно салодкае, роднае паветра.
Не паспела яна зрабіць некалькі крокаў ад аўтобуса, як яе нехта гукнуў:
- Ганна, гэта ты?
- Вова, ты?! Прывітанне, - Ганна, азірнулася,  паставіла торбу  на зямлю, - даўно цябе не бачыла, пару год, як мінімум. Як ты?                Танклявы, высокі Вова знешне быў вельмі падобны на свайго бацьку Сямёна.
- Лепей  за ўсіх, - растапырыў Вова доўгія пальцы.
Ганна прыгледзелася да яго. Вова быў адзеты ў бруднаватую, зашмальцаваную вопратку.   Шчацінне тыднёвай даўнасці і не зусім цвярозы погляд дамалёўвалі “шчаслівае” жыццё былога аднакласніка.                - Чаму ты такі, Вова, - Ганна ўздыхнула, - як ты выглядаеш?
- Добры выгляд, я ж працоўны чалавек. Вось, якраз іду з майстэрні.
- Я не пра гэта. Ты нецвярозы. Дык цяпер  раніца. А ты дадому.
- Гэта, хто як, - Вова крыва ўсміхнуўся. – Я  вартаўніком працую.
- А трактар?
- Ды забралі ў мяне правы, ўжо болей як год. І халера з імі. Так спакайней, - трасянуў ён галавой.
- Ну, ты даеш. А што жонка кажа?
- Ды ну яе, тую жонку. Мне і аднаму добра. А, ты ж не ведаеш. Мая з дзецьмі з’ехала да бацькоў. Мо месяцаў з пяць. Нас і развялі ўжо.
- Валодзя,  навошта ты так, - Ганна паклала яму руку на плячо, - кінь ты  піць. Бачыш да чаго даводзіць гарэлка.
- Ды што я там п’ю, - Вова набычыўся, - пасля працы пакрысе з мужыкамі кульнём. А маёй Галі, гадаўцы, я яшчэ прыпомню.
- Ой, Валодзя...
- А што. У калгасе не прападу. Ну, бывай. Сустрэнемся яшчэ. Ты надоўга?
- Ды во, на выхадныя. Хай яго, ледзь не забылася. У нас жа сёлета  дваццаць год, як школу скончылі. Тэлефанаваў Міша Звярко. Мы рашылі наладзіць сустрэчу. Міша абяцаў рэстаран. Будзеш?
      -Мішка? Рэстаран? Канешне буду. Я  некаторых пасля школы і не бачыў.          
- Гэтак  і я. Добра, Валодзя, я пайшла. А ты  бярыся за розум.
Вова нешта хмыкнуў і падаўся далей. Ганна падняла ёмістую торбу і пакіравала да бацькоўскай хаты. Ісці было добрых паўкілометра. Хоць дома і быў тэлефон, яна вырашыла не паведамляць бацькам аб тым, што наведае іх. Ганне падабалася  прыязджаць не паведаміўшы, нечакана. Вось тады ў матчыных вачах свяцілася   радасць.
      Бацька таксама шырока ўсміхаўся і прыціскаў яе да сябе:               
- Дачушка, во добра, а мы і не чакалі.
Шэры, з белымі плямамі, Рэкс радасна мітусіўся, падбрэхваў, станавіўся на заднія лапы і шчасліва павіскваў.  Але сягоння яе ніхто не сустракаў. Хата была на замку. Яна, канешне, ведала дзе ключ: там, за вуглом, на цвіку. Дзіўна, дзе ж бацькі?
- Ганначка, добры дзень. А я бачу, нехта ходзіць па двары. Гляджу – гэта ты,  - праз вуліцу яе гукнула суседка Крывошыха.
    - Добры дзень, цётка Марыя. А дзе мае?
     - Ды радоўку пасуць. Там, за выганам. А ты надоўга?
     - Не, цётка Марыя, на выхадныя толькі. Выбачайце, але  я пайду да сваіх.
- Давай, дзетачка, ідзі, канешне.
Ганна паставіла торбу за вуглом і пайшла праз агарод у бок выгана. Выганам тое месца называлі таму, што зранку туды выганялі кароў. Гаспадыні паціху падганялі сваіх Зорачак ды Ночак да статку, а затым пастух гнаў іх далей, на пашу. Было каля дзесятай гадзіны і кароў, пэўна, не паспелі далёка адагнаць. У агародзе было ціха, адно грэбаліся куры каля нядаўна пасажанай бульбы  ды надаедліва стракатала за кустамі сарока. Ціха, утульна было ў родным двары.Такое знаёмае і трапяткое ўсё: груша за пуняй, з якой яна некалі ўпала, адрынак з сенам, дзе гулялі ў хованкі, старая яблыня. Як хораша дома.  Няўжо некалі ўсяго  гэтага не будзе і няўмольны час зруйнуе бацькоўскі куток? Ёй стала страшна ад адной толькі думкі і яна паспяшалася  з двара.  Ганна выйшла на пустую вуліцу. Насустрач ёй нехта ішоў. Зблізіўшыся з незнаёмцам, яна са здзіўленнем пазнала ў ім Сашу Кашуцкага, аднакласніка.  Той адслужыў у войску, ды і застаўся ў калгасе, бо любіў тэхніку. Яшчэ ў школе ён працаваў памочнікам камбайнера. У школе ён сябраваў з Вовай Шуманам. Саша быў невысокі, мо трохі болей, як паўтара метра, чарнявы, як чалавек з поўдня. Мусіць, з-за гэтага яму далі мянушку Грузін. У школе іх пару з Вовам звалі Штэпселем і Тарапунькай.  Мабыць, гэтае сяброўства іх падвяло. Са слоў маці Ганна ведала, што Саша так і не ажаніўся, бо часта выпіваў. Бацькі яго памерлі рана і ён жыў з братам у бацькоўскай хаце.  З Сашам яна іншы раз сустракалася, калі бывала ў вёсцы.
- Прывітанне. Як жыццё?
- О, каго я бачу. – Саша радасна заўсміхаўся. – Мне здаецца, што я цябе так даўно не   сустракаў. Ты што тут робіш?
- Ды вось, да бацькоў іду, яны радоўку пасуць. Я  толькі прыехала. А ты як, што ў цябе чуваць?
- А я, Гануля, жаніўся. Вось сёння ўжо тры месяцы.
- О, віншую, віншую. Нават не чакала. І хто ж твая жонка, калі не сакрэт?
- Які сакрэт, уся вёска ведае. Ды Каця Сыцікава.
- Каця Сыцікава?! Дык ёй жа, мабыць, і васемнаццаці няма.
- Ну і што, - Саша задраў галаву,- а мы і не распісваліся. Яна да мяне перайшла. Жывём разам. Хутка бацькам стану.
-Што ж, яшчэ раз віншую. Слухай Саша. Я вось нядаўна Вову Шумана бачыла, яму             казала, і табе кажу. Сёлета  дваццаць год, як мы школу скончылі. Збіраемся. Міша Звярко рэстаран абяцаў.
- Дык я абавязкова буду, якое пытанне.
- Добра, бывай. Я пайду.
- Бывай, Гануля, да сустрэчы.
Ганна ішла, абдумваючы нечаканую навіну. Сыцікавы былі ў вёсцы, як кажуць,  недабранадзейнай сям’ёй. Бацькі абое пілі. Дзеці гадаваліся самі па сабе. А было  іх не то сем, не то восем. У школе ім пастаянна давалі матэрыяльную дапамогу. Але толку з гэтага было мала. Амаль усе дзеці ўдаліся ў бацькоў. Толькі Сяргей, другі ў сям’і, не п’е. Ён скончыў школу, стаў трактарыстам. Жыве ў суседняй вёсцы, мае добрую сям’ю. Летась Ганна бачыла, што ён нават прыязджаў у вёску на ўласным     аўтамабілі. Каця ж               
была апошняй у сям’і Сыцікавых. Яна кінула школу і бадзялася дзесьці. А вось цяпер прыбілася да Сашы. Дарэчы, Каця  толькі крыху старэйшая за яе Юльку. Божа, што ж гэта робіцца? Неўпрыкмет  Ганна мінула вёску, выган і выйшла да поля, дзе пасвіліся каровы. Рэкс здалёку заўважыў, што нехта ідзе. Ён падняўся і ўтаропіўся ў незнаёмага чалавека, не ведаючы, што рабіць: брахаць на яго ці не?
-Рэкс, Рэкс, чаго стаіш? – гукнула яго Ганна.
Той з віскам сарваўся з месца і кінуўся да яе. Ён падляцеў да Ганны і стаў радасна скакаць вакол яе,  спрабуючы  пысай дацягнуцца да твару.
- Усё, Рэкс, усё, хопіць. Хопіць, табе кажу, - смяялася Ганна, мякка адштурхваючы сабаку, -годзе. Пайшлі да бацькоў.
Рэкс ірвануў наперад з гучным брэхам.
- Дачушка, родная мая, - маці расцалавала Ганну, - ты зноў знянацку, не папярэдзіла.  Мы каб  ведалі, то падмяніліся б.
- Ды нічога страшнага, мама. Вось пабуду з вамі на свежым паветры. Калі яно яшчэ такое выпадзе. Тата, добры дзень, - Ганна абняла бацьку.
- Як ты там? Як Віктар, Юлька? – бацька асцярожна прытуліў Ганну да сябе.
- Усё добра. Віця працуе. Юля вучыцца. Я вось на выхадныя да вас. Хачу сваіх аднакласнікаў сабраць. Сёлета дваццаць год, як мы школу скончылі. Мне Міша Звярко тэлефанаваў. Хоча, каб мы ўсе сабраліся. Абяцаў нават рэстаран за свой кошт. Такія вось справы.
- Бач ты, - бацька пакруціў галавой, - рэстаран. Багацей, значыць, твой Мішка. Можа і так. Бо, як мне вядома, ён недзе ў Цюмені жыве і працуе на нафце. А там, кажуць, за месяц атрымоўваюць тое, што ў нас у калгасе за год не заробіш.
- Кажуць, кажуць, - перадражніла яго маці, - ты, стары,  плётак збіраеш болей, чым я. Як там яно будзе – ім жыць. Ты, дачушка, ідзі дахаты. Ты ж з дарогі, стамілася. Ідзі, адпачні.
- Не, мама, што ты, я не стамілася. Ідзі лепей ты дахаты. Я з бацькам пабуду, дапамагу.
- Так, так, ідзі, - падтрымаў Ганну бацька, - прыгатуеш нам добрую вячэру. А мы з Ганнай тут пагутарым. З табой ужо пра што пагамоніш? Я ўсе твае плёткі ведаю. Ідзі, ды не забудзь бутэлечку нам на вячэру.
- Бутэлечку яму, - пабурчала маці, - абыйдзешся. Добра. Глядзі, стары, не заганяй тут дзеўку.
Бацька моўчкі адмахнуўся і закурыў.
- Сустрэцца, кажаш, хочаце, - ён ляніва пусціў дымок, - Задумалі  добра  ўсіх сабраць.
- Я таму і прыехала. Бо не ведаю тэлефонаў. А ўсім трэба патэлефанаваць. Мо  хто з маіх аднакласнікаў прыязджаў сёлета?
- Можа,  хто і быў. Ды  не ўгледзіш. Вось бачыў нядаўна Колю Халевіча, бацьку Сашы. Вольга, жонка яго, нічога не кажа. А Коля жаліўся мне на Сашу. Кажа, зусім забыў бацькоў. Ужо год з восем не быў тут. Жыве ў Мінску, працуе юрыстам ў банку, кватэру
добрую мае. Дык Коля казаў, што калі брат Сашын, Міша, цяжка захварэў, то Саша нават не паехаў яго праведаць. Вось так. А ты кажаш сустрэча.
  Дзіўная штука  жыццё. У юнацтве яна нават не задумвалася аб такіх рэчах як дабрыня, міласэрнасць, справядлівасць. Як яна магла кахаць такога эгаіста, як Халевіч? Плакаць з-за яго? Яшчэ і на першым курсе інстытута яна часта думала аб Сашы. А потым усё неяк само па сабе адышло, затаілася. Можа, гэта было не каханне? Пэўна, што Халевіч можа і не паехаць на сустрэчу. Хай не едзе. Але патэлефанаваць яна проста абавязана. Сашына маці  скажа ёй нумар тэлефона. Трэба абыйсці вёску, запісаць нумары тэлефонаў. Тут засталіся толькі Саша Кашуцкі ды Вова Шуман. Ды яшчэ ў двух суседніх вёсках  трое аднакласнікаў: біблятэкаркай працуе Валя Пушынская, шафёрамі Саша Шчарбацэвіч і
Вова Фёдараў. Да Валі трэба будзе абавязкова зайсці. А яна ужо паведаміць  навіну Сашы і Вову. Ага, першым чынам да класнай трэба заглянуць. Яна ж вельмі шанавала Ганну, лічыла яе ледзь не роднай дачкой, хоць у самой трое дзяцей. Старэнькая яна зараз, іх Таццяна Пятроўна. Яны былі яе апошнім класам. Летась Ганна бачыла класную, сустрэліся каля крамы.
- Ганулька, мілая, - Таццяна Пятроўна адразу кінулася абдымаць яе, - як ты там, у сталіцы?
- Добра. Дзякуй вам. Вельмі рада, што сустрэла вас. Як вы, як вашы?
- Дзякуй, Ганначка, дзякуй. Старэйшыя мае добра жывуць. І кватэры маюць, унукаў во жаніць буду. Вось толькі малодшы мой, Сашка, не слухае мяне. І ціск скача, фельдшар ледзь не кожны дзень бывае. А так нічога, - і яна цяжка ўздыхнула.- Ты лепей раскажы пра сябе.
- Ды ўсё, як і раней. Працую. Ксюша мая ў школе. Шэрыя будні, як кажуць.
Яны яшчэ з паўгадзіны размаўлялі,  ўспаміналі школу. Таццяна Пятроўна паведаміла,  каго сустракала ў вёсцы з іх класса.
- Дачушка, - бацька, ціхім голасам, нібы саромеючыся, што прыпыняе яе думкі, паклікаў Ганну, - я пайду зараз наперад. Трэба глядзець, каб каровы ў шкоду не ўлезлі. А ты падганяй статак, каб не засталася якая рагуля.
Ганна пайшла за статкам. Наетыя каровы няспешна ідуць  наперад. Добра тут, на зеляніне поля. Заспакайваешся. Няма той імклівасці, бурлівасці, што ў горадзе. Тут, здаецца, няма куды спяшацца.  І нічога не хочацца, акрамя толькі, як раскінуць рукі і ляжаць, гледзячы ў неба на такія ж няспешныя і далёкія белыя аблачынкі. Летуценні абдымаюць, адыходзіць ў нікуды наваколле, застаешся толькі ты і Сусвет.
    Рэкс, крыху пакруціўся каля яе, ды ірвануў да бацькі. Гаспадар ёсць гаспадар. За роздумамі ды бегатнёй за статкам прайшоў дзень. Стомленыя і  задаволеныя   каровы, цяжка падымаючы ногі, паціху брыдуць дадому. Яны  ляніва махаюць хвастамі, адганяючы  машкару.  Вечар.  Цяпер хуценька паесці і збегаць да Таццяны Пятроўны. Тым больш, што  Ганна прыхапіла з сабой для класнай падарунак:  надта прывабны з выгляду торт. Можна будзе пасядзець за кубкам гарбаты.
- Мыйце рукі і будзем вячэраць, -   шчаслівая маці  радасна завіхалася каля стала, накрытага пад яблыняй. – Я хуценька падаю нашу Зорачку.
Ганна стомлена прысела на лаву. Рэкс прытуліўся побач, паклаў галаву на лапы і адразу заплюшчыў вочы: таксама налётаўся за дзень. Яблыні толькі-толькі адцвілі. Водар  яшчэ не паспеў знікнуць. Водар такі, нібы ён тут застаўся назаўсёды з школьных часін.  Пах белых яблынь, пах далёкага юнацтва…               
Амаль праз год пасля выпускнога Мішку павінны былі прызваць на службу. Калі Ганна прыехала ў вёску, маці з парогу паведаміла:
- Гэта ж Звярко прыходзіў, казаў, каб ты заўтра была на праводзінах.
- Ой, а я ж не збіралася, - Ганна войкнула, - у чым жа я пайду?
- Кінь ты. Вядома, гэтакія тут артысты  сабраліся. У чым  прыехала – у тым і схадзі. А не – дык можаш уздзець  тую сукенку, што на выпускным была.  Ён вельмі прасіў. Раніцай забег сам Мішка:
 - Гануля, прывітанне! Я так рады, што ты прыехала. Усё, я цябе чакаю.
 На ганку ён яшчэ раз азірнуўся на яе і шчасліва усміхнуўся. А можа нядобра яна  робіць, што  абаякава да Мішы? Ён жа ўжо столькі год яе кахае. Яго пачуцці ёй добра вядомы. Можа, яна проста не ўсведамляе, што нельга іначай? Нешта варухнулася ў глыбіні душы. Не, мабыць, яна павінна хоць зараз  быць іншай. Кажуць, што каханне прыходзіць пазней. Можа, і ў яе так будзе.  Тым больш, што Мішка ідзе на два гады. Хто яго падтрымае?
   Праводзіны былі, як ва ўсіх: гулялі ва ўсю. Моладзь спявала свае песні, а пажылыя сабраліся ў другім кутку сталовай і зацягвалі “Цёмную ноч”.
- Эх, апошні свабодны вечар, - Вова Шуман прысеў каля Ганны. Ён не вельмі цвёрда трымаўся на нагах.  - Сашу яшчэ ўвосень забралі. Пасля Мішкі мая чарга. Ты прыедзеш на мае праводзіны?
- Не ведаю, гэта ўжо як атрымаецца. Я і на гэты вечар трапіла, можна сказаць, выпадкова.
Хутка моладзь  пашыбавала у Дом культуры.
- Ганна,  ідзеш? – Мішка схіліўся над ёй.
- Іду, іду, - Ганна падала яму руку. Вось яны ўжо каля дыскатэкі. У памяшканні шумна, усюды воклічы і рытмічныя хістанні.
- Давай пастаім на свежым паветры? – нясмела запытаў Міша.
- Так, але не тут, - нечакана пагадзілася яна, - давай выйдзем у сад.
Адразу за Домам культуры быў калгасны сад. Яны прыселі пад яблыняй. Водар ад квецені, цёплая майская ноч і яскравае зорнае неба пераўтварылі вечар у чароўную казку. Далёкія зоры мільгацелі, прыцягвалі,  і ў цішыні  белых пялёсткаў нараджалі ледзь улоўную знаёмую і незнаёмую мелодыю. Сэрца хвалявалася, рвалася з грудзей, прасіла аб нечым, чаго і само не ведала. Адчуванне неверагоднай страты чамусьці агарнула Ганну так, што ёй захацелася заплакаць.
- Эх, Ганна,  не збылася мая мара, не паступіў  я ў тэатральны. Цяпер буду служыць, што называецца, Радзіме, - Міша ўздыхнуў.
- Нічога,  адслужыш і паступіш.
- Не ведаю, - хітнуў  ён галавой, - я ўжо неяк перахварэў гэтым.Мо, і не буду паступаць.
Ён змоўк. Маўчала і Ганна. З дыскатэкі даносіліся гукі  музыкі.
- Ганна, - Міша павярнуўся да яе, - можна я цябе пацалую?
Яна ледзь кіўнула галавой. Міша абняў яе і стаў з жарам  цалаваць. Ганна думала, што каханне – гэта такое пачуццё, калі губляюць галаву, калі ў цябе вырастаюць крылы. З ёй нічога такога зараз не было. Міша ж увесь палаў:
- Ганна, я цябе кахаю, кахаю! Кахаю!
- Хопіць, Міша, хопіць ужо, - Ганна мякка адхіліла  яго, - давай крыху так пасядзім.
- Эх, Ганначка, вось буду табе пісаць пісьмы кожны дзень. Будзеш мне адпісваць?
- Ой, кожны дзень – гэта замнога, - засмяялася яна, -  мне ж трэба яшчэ і свае ўрокі рабіць. Адной латыні колькі вучыць. Ты паглядзеў бы. А так – адкажу.
- Тады пайшлі, - Міша нечакана падняўся, - будзем весяліцца. Бо ў наступны раз для мяне дыскатэка будзе толькі праз два гады.
Яны ўсталі і Ганна зноў падняла галаву на зорнае неба. Раптам яна ўсвядоміла, якую страту панесла. Толькі цяпер, праз год пасля заканчэння школы, яна зразумела, што назаўсёды страціла сваё  дзявочае дзяцінства. Яно прайшло назаўжды, саступіўшы месца новаму часу – юнацтву.
   Той вечар прайшоў з шумам  і весела. Хлопцы нават хацелі напрыканцы паразбіваць насы адзін аднаму, але іх паспелі разагнаць…
- Дачушка,  сядай вячэраць. Замарылася? – маці прысела каля Ганны.
- Не, не, нічога, мама. Гэта я так, задумалася.               
Пасля вячэры Ганна ўзяла падрыхтаваны пакунак:
- Мама, я да класнай на паўгадзінкі.
- Ды пазнавата ўжо, - маці заклапочана паглядзела на гадзіннік, - можа б заўтра?
- Нічога, Таццяна Пятроўна яшчэ не будзе спаць. А назаўтра ў мяне хопіць спраў.
Таццяна Пятроўна жыла на другім канцы вёскі, на беразе маляўнічай рачулкі. Ганна дайшла хутка, нікога ні сустрэўшы на вуліцы. Класная жыла з мужам, Сямёнам Міхайлавічам, таксама былым настаўнікам. Ён выкладаў у іх хімію. Надта не любіў, калі на ўроках хто няўважліва яго слухаў. Тады Сямён Міхайлавіч страшна нерваваўся і пытаў у парушальніка:
- Мо да дырэктара хочаш? Або я зараз правяду з табою  хімічны вопыт?                Ні таго, ні другога парушальнік, канешне, не хацеў. Дырэктар школы, Аляксандр Пятровіч, усім парушальнікам знаходзіў самую цяжкую  “папраўленчую працу”: капаць клумбы, цягаць дровы, адкідаць снег. Пасля аднаго сеанса у таго хлапца больш не узнікала жадання ісці на другі сеанс. Што тычылася хімічнага вопыта, то гэта таксама была мука: Сямён Міхайлавіч прымушаў няўдачніка мыць усе прабіркі і колбы ў яго кабінеце, якіх было безліч. Ды яшчэ сам правяраў чысціню. Гэтай працы таксама ніхто не жадаў. Так, вясёлыя былі часы. А во, і ён сам у двары.
- Добры вечар, Сямён Міхайлавіч.
- Добры, добры, - ён крыху прыгледзеўся да Ганны, - ледзь пазнаў цябе, даўно не бачыў. Гэта ж ты Каласкова Ганна?
- Так, я, - падцвердзіла Ганна, - як вы тут, як здароўе?
- Дзякуй, пакуль змагаемся. А ты як там, у сталіцы?
- Усё добра. Вось, да бацькоў прыехала. Ды і да Таццяны Пятроўны завітала. Яна дома?
- А як жа. Праходзь, праходзь, гарбаты пап’ём.
Ганна зайшла у цёмны калідорчык. Патыхнула знаёмым пахам сырадою. Бач, малайцы, яшчэ трымаюць кароўку. Праўда, ў гэтым больш заслугі Сямёна Міхайлавіча. Ён  жвавейшы, больш моцны. А Таццяне Пятроўне ціск не дае спакою. Яна  жалілася  Ганне падчас іх апошняй сустрэчы. Цяпер яна  завіхалася каля печы: нешта накладвала ў вялікі чыгун.
- Ганулька! – яна радасна ўсміхнулася і кінулася насустрач, абняла Ганну.  – А я толькі сёння цябе ўспамінала. Якая ты малайчына, што зайшла. Праходзь, праходзь. Зараз гарбаты згатую.
- Добры  дзень, Таццяна Пятроўна. Гэта да гарбаты, - цмокнула класную ў шчаку і падала торт. - Як вы мацуецеся?
- Мая ты мілая, вось кідаемся паціху, - класная прысела каля яе. Вочы Таццяны Пятроўны свяціліся радасцю ад таго, што Ганна зайшла да яе, - усяго хапае, сама ведаеш.
Так, Ганна ведала. Таццяна Пятроўна ніяк не можа уладкаваць самага малодшага. Яе Сашка на год маладзейшы за Ганну. Пасля школы ён нікуды не паступіў вучыцца, працаваў патроху ў розных месцах. Потым стаў папіваць. Некалькі раз жаніўся, мае трое дзяцей. Зараз сышоўся з былой аднакласніцай. Таццяна Пятроўна за ім столькі пабегала, ды ён не слухаў нікога. Адсюль у яе і высокі ціск, і дрэннае адчуванне: ўсё на нервах. Але яна не вельмі любіла скардзіцца. Вось і зараз  стала распытваць Ганну.
- Ды ўсё добра, Таццяна Пятроўна,  прыехала запрасіць вас на сустрэчу.
- Якую сустрэчу?
- Сёлета дваццаць год, як мы скончылі школу. Мне патэлефанаваў ведаеце хто? Міша Звярко. Прасіў, каб ўсіх папярэдзіла.  Нават абяцаў рэстаран за свае грошы.
- Міша!- здзіўлена працягнула Таццяна Пятроўна.-  Які малайчына.  І сапраўды, дваццаць год прайшло. Як гады прабеглі. Я памятаю, як вы ўсе прыйшлі да мяне ў чацвёрты клас. Такія маленькія, цікавыя. А ўжо дваццаць год, як школу скончылі. Ох, Ганначка, чаму так час ляціць?
- Я і сама не разумею, Таццяна Пятроўна. Мне самой становіцца не па сабе. Хутка сорак, зусім старая стану. Але чаго гэта мы? Давайце лепш паспрабуем смачнага. Якраз і Сямён Міхайлавіч ідзе.
- Я не спазніўся, - пажартаваў Сямён Міхайлавіч, - і прысмакі на стале, і гарбата.
- Сядайце, Сямён Міхайлавіч, - Ганна па-гаспадарску падсунула невялікі плецены зэдлік.
- Чуў, што кажа, - Таццяна Пятроўна разліла духмяную гарбату ў кубкі, - на сустрэчу нас запрашаюць. Нават ў рэстаран.
- А што? Рэстаран – гэта добра, - пагадзіўся Сямён Міхайлавіч, - я ўжо сто год ў рэстаране не быў. Гэта вы збіраецеся з нагоды дваццацігоддзя?
- Так.
- Што ж, добрая справа. Толькі ці збяруцца ўсе. Зараз такі час складаны.
- Так, час няпросты, - ўздыхнула Ганна, - ды ўжо хто прыедзе, той прыедзе. Я таму і прыехала ў вёску: трэба ўсіх сабраць.
- Ох, мая Ганулька, - класная ласкава абняла яе, -ты такой і засталася: добрай, спагадлівай. Ды яшчэ актывісткай.
- Ці бачылі каго з нашага класа?
- Зімой неяк быў Вася Царукоў. Жыве ў Гродзенскай вобласці. Лена Акінчына была з малым сынам. Ды яшчэ Свету Мазур бачыла. Але яна, мабыць, не будзе на сустрэчы.
Чаму -   Ганна здагадалася і сама. Света яшчэ ў школе стала сустракацца з старэйшымі хлопцамі. Бацька памёр рана, а маці не надта пільна глядзела, чым займаецца дачка. У выніку ўжо на выпускным Света была цяжарнай. У лістападзе яна нарадзіла дзяўчынку.
Ганне нават прыйшлося хрысціць яе. Света ўпрасіла. З таго часу у Светы змянілася трое мужыкоў, усе пілі. Света некалькі раз вярталася ў родную вёску, а потым зноў ад’зжала на Віцебшчыну. Зараз яна там і жыве. Дзяцей у яе, здаецца, трое. Працуе на ферме, а заробкі невялікія. Наўрад ці паедзе.  Вось так Света распарадзілася сваім жыццём.
- А я сёння Валодзю Шумана і Сашу Кашуцкага бачыла. Нешта ў іх таксама не ладзіцца.
- Ай, - класная махнула рукой, - калі няма мазгоў, то іх і не будзе. Як і ў майго.
- Як сёлета, бульбу садзілі? – Ганна рашыла хуценька перавесці размову на іншае.   Не хапала, каб Таццяна Пятроўна зноў успомніла пра Сашу, стала хвалявацца.
- Крыху пасадзілі, сотак пятнаццаць,- адказаў Сямён Міхайлавіч, - будзем мець занятак летам.
Потым яны яшчэ гаманілі пра  рознае, успаміналі школу.
Ганна глянула на гадзіннік:
- Засядзелася я ў вас, хутка адзінадцаць. Я пабягу, ужо позна.
- Нічога, нічога. Адаспімся. Пабудзь яшчэ.
- Не, не, пара. Сустрэнемся  летам.
- Не забывай, заходзь,калі будзеш ў вёсцы.  - Таццяна Пятроўна прыўстала,- нам вясялей будзе.
- Абавязкова,
Ганна выйшла на вуліцу. Цемра ахутала вёску. Непаўторны, знаёмы з дзяцінства, пах  злёгку кружыў галаву. Было адчуванне нечага харошага, добрага.  Ганнадаўно разумела, што цішыня дорыць ўспаміны аб далёкім і такім блізкім дзяцінстве, дорыць блізкасць да прыроды, да роднага наваколля. Быццам ты адна тут і на ўсім белым свеце

ЧАСТКА 3
    Да суседняй вёскі Капцэвічы каля дзвух кіламетраў. Прайсціся дзеля здароўя проста любата. Ганна мінула сажалку, дзве адзінокія бярозкі каля дарогі. Злева перад вёскай кідаліся ў вочы свежай зелянню вясковыя могілкі, а справа высіўся на пагорку помнік загінуўшым воінам. Кожны год на 9 мая яны ўскладалі тут кветкі.  Валя Пушынская жыве пасярод вёскі. Неяк раз Ганна была ў яе. Пушынская ў школе вучылася сярэдне. Адразу нікуды не паступала. Потым ужо скончыла тэхнікум і зараз працуе ў вясковай бібліятэцы. Вось і яе дом. Ганна пашукала званок і, не знайшоўшы яго, пастукала ў дзверы. У верандзе зарыпелі палавіцы.
- Ганна, прывітанне! – Пушынская прамовіла  радасна і у той жа час здзіўлена.  Расчыніла дзверы. - Не чакала, што у мяне будуць такія раннія госці. Праходзь, чаго ты стаіш. Малайчына, што зайшла.
Яны прайшлі ў залу. У пакоі было небагата, ціха і ўтульна. Ганна адзначыла, што гэтай ўтульнасці  спрыяе  раскідзістая ліпа за акном,  шматлікія  сурвэткі, звязаныя ўмелай рукой гаспадыні ды стракатыя дыванкі, зробленыя з грубых рознакаляровых нітак.
- Гэта ж гады са тры мы з табой не бачыліся, - Пушынская замілавана ўсміхалася, - ты надоўга?
- Ды не, во толькі на выхадныя.
- Ды чаго ж мы сядзім так, - Валя ўзнялася, - я зараз віна прынясу. Глынём  па кроплі з табой. Не ўсё ж мужыкам піць.
- Не трэба, што ты, - замахала Ганна рукамі, але ўжо было позна. Пушынская хутка вярнулася, паслала невялікі абрусік, паставіла фужэры. Праз некалькі хвілін яна ужо разлівала віно.
- Шустра ты справілася, - зазначыла Ганна
- На вёсцы па іншаму нельга, столькі клапот. Толькі варушыся, - адказала гаспадыня, прыгубіўшы з фужэра,- лепей расскажы,  як ты?
- Нічога. Ўсё там жа працую, нічога не змянілася.
- Малайчына. Такую пасаду займаеш. З нашых, мабыць,больш ніхто такой не мае.
- Што тая пасада. Я ж чаго заехала. Мне тэлефанаваў Звярко. І прасіў наладзіць сустрэчу ў знак дваццацігоддзя сканчання школы.
- Міша Звярко? – Пушынская здзіўлена міргнула некалькі раз. – Дзе ж гэта ён прападаў?  Я яго пасля школы і не бачыла.
- Ды  ў Сібіры, на нафце. Я добра не ведаю, як ён і дзе, але маці казала, што быў нават начальнікам нейкім. А потым як бы правінаваціўся ў нечым, непрыемнасці меў. Падрабязнасцей не ведаю. Толькі калі тэлефанаваў, то казаў,  што рэстаран будзе за яго грошы.
- Ух ты, - зноў здзівілася Валя, - багаты стаў, значыць. Але гэта, можа, і добра. Ты ведаеш, Ганна, так хочацца на ўсіх паглядзець. Пэўна, некаторых і не пазнаеш. Усе дзяцей маюць. Так цікава.
- А  твае ў школе?
- Так. Сын ў дзевятым, дачка ў сёмым. А муж на заробках зараз. Бо якая ў мяне зарплата. Вось так і жывём.
- Ведаеш, ты накажы Сашы Шчэрбацэвічу і Валодзі Фёдараву. Збіраемся ў школе каля 18-ці  гадзін. Ты хоць бачыш іх?
- А як жа. Саша працуе ў калгасе. Жонка, двое дзяцей. Фёдараў зараз у лясніцтве шафёрам. Але ён не змяніўся. Які быў, такі і застаўся.
Пасля гэтых слоў Пушынская са смехам фыркнула. Ганна зразумела яе смех. Вова Фёдараў меў камічную знешнасць - выразнае  падабенства з вядомым акцёрам Фрунзе Мкртчанам. І вельмі добра валодаў мімікай. Таму калі на ўроку клас пачынаў рагатаць, настаўнікі ведалі, хто на гэта здатны.  Яшчэ на экзаменах у восьмым класе Вова рассмяшыў нечым экзаменацыйную камісію. Настаўнікітак рагаталі, што не маглі спыніцца, аж да ікоты. Вове хутчэй паставілі “траяк” і выставілі за дзверы.Ён мог рассмяшыць любога. Таму Валя і засмяялася.
- А ты ўжо маеш тэлефоны? - звярнулася яна да Ганны. – Усіх знайшла?
- Не ўсіх, але, думаю яшчэ абзваню. Галоўнае, ці збяруцца ўсе.
- Хто захоча, той прыедзе, - адказала Пушынская, - калі збярэцца паўкласа і то добра.
- Вось сёння і займуся тым, што зайду да бацькоў, ды вазьму тэлефоны тых, чыіх не ведаю. Хаця, канешне, усіх не збяром. Света Збіран, напрыклад, жыве ў Томску. Яна наўрад ці прыедзе. У Расіі яшчэ жывуць Павел Дановіч, Саша Сяцькоў. Ці атрымаецца ў іх, невядома. Дзякуй, Ганна, за віно. Я пайду.
- Дзякуй, што зайшла. Вось пасядзелі крыху і то прыемна. Няма з кім і паразмаўляць тут, у нашай вёсцы. Кожны дзень адно і тое: дом, праца, агарод, карова, - Пушынская  цяжка ўздыхнула.
– Усё, да сустрэчы праз месяц.
- Да сустрэчы.
Ганна вярнулася ў вёску і адразу зайшла да бацькоў Сашы Халевіча. Дом Халевічаў знаходзіўся каля былой вясковай бальніцы. Дагледжаны, пафарбаваны, ён адметна выдзяляўся з чарады шэрых прыземістых хат. Маці Сашы, Вольга Пятроўна, здымала ў двары бялізну.
- Добры дзень, Вольга Пятроўна, - павіталася Ганна, - памагай Бог.
- Дзякуй, Ганначка, - гаспадыня стомлена прысела, - даўно цябе не бачыла. Якой жа ты стала!
- Якой? – не зразумела Ганна.
- Жанчынай, сапраўднай жанчынай, - па-добраму, цёпла вымавіла Вольга Пятроўна.
- Дзякуй, - Ганна апусціла вочы. – Я да вас зайшла, каб вы мне далі тэлефон Сашы. Мы хочам сабрацца ў чэрвені нашым класам.
- Гэта добра, што вы так рашылі, - Вольга Пятроўна ўзрадавана ўстала,-  канешне, трэба сабрацца. Зараз, зараз я табе яго тэлефон знайду.
Праз хвіліну яна выйшла з хаты, трымаючы ў руках паперку з нумарам тэлефона.
- Дзякуй вам, - Ганна згарнула паперку.
- Няма за што, - Вольга Пятроўна неяк пасмутнела,-  патэлефануй. Можа, і Сашка мой прыедзе.
Ганна не стала ў яе нічога пытацца. Навошта вярэдзіць ёй душу. Да абеду яна пабывла яшчэ ў трох хатах сваіх былых аднакласнікаў: Федзі Губара, Васі Царукова і Светы Зайковай. Аказалася, што Федзя ўжо не служыць у войску. Бо ён пасля службы застаўся на звыштэрміновую. Ганна думала, што ён і далей служыць. Ажно не, Федзя цяпер у Светлагорску, працуе  будаўніком. Вася пад Гродна бурыць нейкія свідравіны. Бацька казаў, што жыве добра, мае свой дом і аўтамабіль.  А Света Зайкова працуе настаўніцай ў Мазыры. Ганна ведала, што ў яе не было сваіх дзяцей. І Света з мужам узялі з дзетдома маленькую дзяўчынку. Так, хто б мог здагадацца пра ўсё гэта дваццаць год назад?
   Дахаты Ганна вярталася дарогай, што вяла праз стары панскі парк. Калісьці, да рэвалюцыі, там жыў пан. Як успамін аб ім, застаўся гэты  парк ды паўразбураны  маёнтак.
Кладка захавалася добра, але ўнутры ўсё было разбурана. Амаль дзесяцігоддзе там знаходзілася піларама. Дзецьмі яны часта гулялі там, расказваючы адзін аднаму байкі пра прывід старой пані ды вялізныя куфры з каштоўнасцямі, што схаваныя на дзесьці ў былым панскім  доме. Яна ўспомніла: недзе ў пятым класе Міша Звярко сказаў хлопцам, што ведае, дзе тыя каштоўнасці. Ён так пераканаўча казаў, што пасля ўрокаў дзятва з лапатамі рушыла на маёнтак. Зацікаўленыя дзяўчаты паспяшаліся за імі ўслед. Усе хацелі знайсці скарб.
- Тут капайце, - рашуча паказаў Мішка на  дальні ад уваходу вугал. Хлопцы дружна ўзяліся за працу. Праз паўгадзіны цяжкага капання  выкапалі адно рэшткі нейкіх гліняных чарапкоў, адзін ржавы даўнішні відэлец  і нейкую жалязяку. Раззлаваныя хлопцы ледзь не адлупілі Мішку, ды абышлося.  Ён прызнаўся, што схлусіў  дзеля таго, каб яго ўзялі  ў  хлапечую кампанію. Такая вось  гісторыя.
Цяпер маёнтак яшчэ больш зарос, сцены растрэскаліся. Няма каму тут гуляць. Туга заварушылася ў грудзях Ганны. Туга аб тым далёкім і блізкім дзяцінстве, аб тым, што ніколі не вернецца. Так быццам бы ўсё добра: сям’я, дачка, праца. Але тое, былое,  неадступна ступае за табой, разкалыхваючы душу салодкімі ўспамінамі пра бесклапотнае дзяцінства. Ганне раптам успомніўся і смешны выпадак, які здарыўся з імі яшчэ ў трэцім класе, на прадлёнцы. Нехта прынёс навіну, што можна вызваць дух любога даўно памерлага чалавека. Альбо нават Бабы-Ягі, ведзьмы. Адным словам – каго хочаш. Толькі трэба накрыцца цёмнай коўдрай, пакласці  перад сабой люстэрка і заклікаць, напрыклад:
- Баба--Яга, з’явіся!
Дрыжучы ад страху, дзеці вырашылі ўсё-такі правесці “страшны эксперымент”.  Яна,  Ганна Ходзькава і тры хлапчукі: Міша Звярко, Саша Кашуцкі, Паўлік Дановіч залезлі  пад коўдру, паклалі люстэрка і сталі дружна бубніць:
- Баба-Яга, з’явіся, Баба-Яга, з’явіся!
У Ганны   са страху, што зараз і сапраўды з’явіцца Баба-Яга,  зуб на зуб не трапляў. Пэўне,  так было і ў іншых. Мо з хвіліну было ціха і цёмна. І раптам усіх асляпіла яркае дзённае святло. Яны дзіка завішчалі і кінуліся ўрассыпную па класе. Пасярэдзіне класа стаяў дырэктар школы, Аляксандр Пятровіч, і трымаў у руках коўдру. У той момант ім было не да смеху. А калі падраслі, то часта ўспаміналі пра той выпадак.
   Ганна звярнула на сваю вуліцу. Яшчэ здалёк яна ўбачыла, што маці стаіць каля веснічак і з некім размаўляе. З кім маці размаўляла, яна не змагла пазнаць, бо ён стаяў спіной да Ганны. Адно толькі было зразумела, што гэта жанчына. Маці, ўбачыўшы Ганну, памахала ёй рукой. Жанчына павярнулася. Божачкі, дык гэта ж Лена Акінчына!
- Ленка, прывітанне, – закрычала Ганна, -  я хацела цябе шукаць, а ты мяне сама знайшла.
- Прывітанне, - Лена наблізілася да Ганны і яны пацалаваліся. – Я якраз сёння прыехала да бацькі. А ён кажа, што бачыў Ганну Каласкову. Вось  я і зайшла.
- Ну, то пайшлі ў хату, пагамонім.
Пакуль яны размаўлялі,  маці паспела паставіць  на стол.
- Навошта вы, - Лена замахала рукамі, - я не галодная.
- Во-во, - засмяялася Ганна, - а я з адных гасцей у другія. Я ж некалькі гадзін назад была ў Валі Пушынскай. Крыху нават выпілі. А зараз во мама... Да вечара зусім п’янай буду.
- Кажаш абы-што, - засмяялася і Лена, - каб усе так пілі, як ты.
- Добра, дзеля прыліку трэба наліць пакрыху, - прамовіла  Ганна.
- Твая мама паспела мне ўсё расказаць. Кажа, ў цябе ўсё, як і было? Паведаміла,  што ты цяпер загадчыца паліклінікі.
- Так, каля года ўжо. Нічога асаблівага. А ты?
- Можаш мяне павіншаваць. Нарэшце перабраліся ў сваю кватэру. Якая  асалода  жыць ў сваёй кватэры – ты не паверыш. Я цяпер пайшла ў прадпрымальнікі, спрабую зарабіць.
Ганна моўчкі слухала Лену і радавалася, што ў яе ўсё добра. Лена была спагадлівай, добрай дзяўчынкай. Толькі з-за яе непрывабнасці і паўнаватасці  ў малодшых класах хлопцы дражнілі яе Торбай. Вучылася Лена слабавата. Пасля школы  паступіла у прафесійна-тэхнічнае вучылішча, працавала на заводзе ў Гомелі. Наракала, што
асабістае жыццё не склалася.  Ды і ніхто не думаў, што яна выйдзе замуж. Але не, Лена недзе пазнаёмілася з разведзеным мужчынай і яны пажаніліся. Выйшла замуж у трыццаць два, у трыццаць чатыры нарадзіла. Вось такая арыфметыка. Пра ўсё гэта Ганна даведалася, калі сустрэлася з Ленай пару год назад. 
- Віншую, канешне. Дай бог табе прыбытку ў новай кватэры і ўсяго добрага. Давай, за гэта па кілішку глынём.
- Давай.
Яны чокнуліся і выпілі.
- А з кім жа твой малы? – пацікавілася Ганна, смакуючы віно.
- Ды з мужам застаўся. Я рашыла не цягнуць яго ў вёску. Тузайся з ім па гэтых аўтобусах, ды яшчэ з перасадкамі. Муж зараз у водпуску, няхай пасядзіць.Слухай, я зусім забыла: твая маці казала пра нейкую сустрэчу. Калі гэта будзе?
- Я дзеля гэтага і прыехала. Пару тыдняў назад мне патэлефанаваў Міша Звярко. Я, канешне, памятала сёлета дваццаць год. Але збіраць клас неяк не рашылася. Міша прапанаваў мне ўсім паведаміць, а сам абяцаў рэстаран за свой кошт.  Вось так.
- Цікава, - працягнула Лена, - не чакала гэтага ад Мішкі. Наш мясцовы Абрамовіч. Цікава.
- Не ведаю ці Абрамовіч ён, ці не, але ведаю, што ён у Цюмені працуе, на нафце. А там зарабляюць няблага. Ты як мяркуеш наконт сустрэчы?
- Я не супраць. Адно не ведаю, як будзе атрымоўвацца. Муж ужо на працу пойдзе. І мне рабіць трэбаа. Бо трэба кватэру абстаўляць, сама разумееш. Але я пастараюся. Хацелася б пабачыцца.
Каля ўваходу ў хату яны пачулі   гучны голас. Ганна зірнула  ў акно: у хату цягнуўся Шуман. Гучным голасам  нешта тлумачыў Ганнінай маці.
- Да нас госці, - весела зазначыла Ганна.
- Усім прывітанне, - Вова ўжо паспеў “астаграміцца” і весела ўсміхаўся, - як гэта, думаю, ісці міма і не наведаць аднакласніц, га? Ды не зрабіць з імі па чарцы?
- Сядай, - Ганна пасунулася на дыване, даючы месца Вове, - толькі табе, мабыць, хопіць.
- Не-не, - запярэчыў Вова, - так гасцей не сустракаюць.
Ганна ўздыхнула і наліла Вове.
-За сустрэчу! – Вова кульнуў чарку.
Потым Вова пачаў вярзці нейкую лухту і Лена не вытрымала:
- Вова, пойдзем дахаты, я цябе падвяду. Нам жа па дарозе.
- Не, я пайду адзін, - запярэчыў  той, - а вы яшчэ пасядзіце. Жанчыны ж любяць пераказаць адна адной мясцовыя навіны.
Вова падняўся і ледзь не грымнуўся, зачапіўшыся за ножку стала.
- Ціха, ціха, ўсё добра, - Вова  падняў руку, - я пайшоў.
Ганна з Ленай пераглянуліся, але прамаўчалі.
Потым Ганна дастала альбом і яны доўга гарталі яго ды ўспаміналі школьныя гады. Так і адышоў у мінулае  яшчэ адзін дзень з невядомай  колькасці нам адведзеных. Ён  можа запомніцца, а можа  і бясследна кануць у вечнасць.
 Пра гэта  разважала Ганна, лежачы ў ложку. Заўтра зноў дахаты. Так, да свайго дому, бо гэта хоць і родны, але бацькоўскі. У яе цяпер сваё гняздо.
ЧАСТКА 4
- Юля, пад’ём! Хуценька ўставай, а то спознішся. Вы ж у паход збіраліся, - Ганна сцягнула коўдру з Юлінага ложка.
- Мама, ну яшчэ крышачку. Яшчэ хвіліначку, - Юля, не расплюшчваючы вачэй, старалася зноў усцягнуць коўдру на сябе.
- Як хочаш, - Ганна павярнулася, глынула са шклянкі вады і пырснула на Юлю.
- А-а-а, мама, ты што? - завішчала Юля і падскочыла.
- Нічога, затое ты цяпер прачнулася, - смеючыся, сказала Ганна.
- Не люблю цябе, - Юля  жартаўліва надула губкі, кінула ў Ганну падушку і стала збірацца. У пакой уляцеў Паша і ўсеўся Юлі на плячо:
- Усё для Пашы, усё для Пашы. Дурань, - закончыў ён нечакана.
Ганна засмяялася. У папугая атрымаўся цэлы лагічны сказ. Але ўсё, хопіць забаў, трэба і самой збірацца. Сёння з раніцы ў яе напружаны дзень. Да таго ж сёння яна хацела патэлефанаваць, нарэшце,  яшчэ тром аднакласнікам, у тым ліку і Халевічу.
   Дзень абяцаў быць цёплым: на небе ні аблачынкі, ласкавы цёплы ветрык няспешна шамацеў маладым лісцем. Як добра зараз прайсціся па вуліцы. Нават не хочацца лезці ў перапоўнены аўтобус, стаяць у шчыльным натоўпе, прапускаць засяроджаных  з раніцы людзей. Цяпер куды-нібудзь у лес, пасядзець на аксамітнай траўцы пад пяшчотным сонейкам. Ды дзе там. Вунь ужо і яе нумар пад’ехаў.
    Завярцеўшыся ў буднічных клопатах, Ганна змагла ўздыхнуць толькі пад  дванаццаць. Адсунула   паперы на стале, падыйшла да акна, расчыніла яго. Свежае паветра гаючым патокам палілося ў кабінет. Гэтае акно выходзіла на ціхую невялічкую вулачку. Насупраць акна рос малады клён. Пад клёнам амаль заўсёды нехта сядзеў: ці  пенсіянеры, ці дзеці, ці закаханая парачка. Сёння, у цяньку на лавачцы, сядзела пара: смуглявая маладая дзяўчына і спрытны  малады салдацік. Ён нешта гаварыў ёй на вуха, а яна залівіста смяялася. Рука  хлапца абдымала дзяўчыну за стан. Хлапец і дзяўчына цешыліся  самі сабою і нават не думалі, што з паліклінікі будуць назіраць за імі.  Салдацкае абмундзіраванне. Ваенная форма. Некалі з яе ўсё і пачалося…
    Ліст ад Мішы з войска прыйшоў хутка: не прайшло і двух тыдняў пасля прызыву. Ганна ў інтэрнацкім пакоі старанна завучвала шматлікія медыцынскія тэрміны. Дзверы прыадчыніліся і ў шчыліну прасунулася ўскудлачаная галава Ірыны з суседняга пакою:
- Ганна, танцуй! Табе ліст, салдацкі. А ты не казала, што ў цябе хлопец ёсць. Чаму маўчала?
- Ды няма ў мяне ніякага хлопца, - спачатку не зразумела Ганна. Потым да яе дайшло і яна адказала:
- Гэта мой аднакласнік. Проста ён прасіў, каб я яму пісала. Казаў, што так будзе весялей служыць. Вось і ўсё.
- Проста так не абяцаюць пісаць. Хітрыш. Давай танцуй.
- Ды ну цябе.
- Але ж ты, Ганна, і зануда. На, бяры твой ліст. Больш не буду табе насіць з вахты лісты.
Ганна дастала ліст з канверта. Мішын почырк быў такі ж адметны, як і ў школе: літары скакалі вышэй і ніжэй радка, то разбягаліся ўдаўжыню, то збіраліся ў кучку.
   “Прывітанне, мая любая Гануля. З салдацкім прывітаннем  к табе Міша. Вось пачалася мая служба. Буду я цяпер артылерыстам. А часць наша знаходзіцца каля Чалябінска. Ад дома далекавата. Зараз нас ганяюць, як сідаравых коз. Праходзім курс маладога байца.
 Недзе праз месяц будзем прынімаць прысягу. Нас, беларусаў, тут амаль палавіна. З некаторымі ўжо пазнаёміўся. А так цяжкасцей хапае,  ды нам не прывыкаць. Ты толькі пішы мне. Я буду вельмі чакаць.
                Твой Міша.”
Ганна уважліва прачытала   ліст. Ёй не вельмі хацелася адпісваць, але яна абяцала. Можа, і сапраўды, яму будзе лягчэй служыць. Міша пісаў ёй часта, яна адказвала радзей, спасылаючыся на вучобу. Калі яна прыязджала на вёску, то Мішына мама пры сустрэчы абавязкова пыталася:
- Як Міша? Што ён табе піша?
- Нічога асаблівага. У яго ўсё нармальна, - Ганне было крыху не па сабе ад таго, што Мішына мама лічыць яе амаль што нявесткай.
- Пішы яму, Ганначка. Ён жа такі рады, што ты яму пішаш.
    Так, неўпрыкмет, праляцелі два гады. Ганна пачала задумвацца аб іх адносінах. Можа і сапраўды: зцерпіцца – злюбіцца? Пакуль у яе німа ніякіх пачуццяў да Мішы. Але ён неблагі хлопец: добры, спагадлівы, працалюбівы. Кахае яе вунь колькі год і ніхто яму больш не патрэбен.І ў яе нікога няма. Праўда, былі кавалеры тут, у  інстытуце. Першым  быў Віцька з іхняга курса. Але ён на першым жа спатканні палез да яе, стаў дамагацца. Ганна і заляпіла яму аплявуху. Пасля гэтага Віця да яе не падыходзіць. Потым на танцах, яна пазнаёмілася з Ігарам, які  вучыўся курсам раней  за Ганну. Толькі і з ім у яе нічога не атрымалася. Пасля некалькіх спатканняў  Ганна сама яму сказала, што больш ім не патрэбна сустракацца. Ігар ёй  не падабаўся. Як зараз модна казаць: ён не быў мужчынай яе мары. Таму, калі Міша ў апошнім пісьме напісаў ёй, што пасля “дэмбеля” адразу  накіруе да Ганны, яна падумала: можа, гэта і к лепшаму. Можа, пасля двухгадовага растання ў яе прачнецца пачуццё да яго. За два гады Міша, мабыць, стаў сапраўдным мужчынай. А адзін з  чэрвеньскіх  дзён  Міша прыехаў да яе ў інстытут. З кветкамі ў руках стаяў каля ўваходу. З ім побач, з невялікім чамаданчыкам у руках, стаяў статны, русавалосы, сімпатычны хлапец у салдацкай форме.
- Гануля, прывітанне, - Мішка шырока ўсміхнуся. Ён працягнуў Ганне кветкі і хуценька чмокнуў у шчаку.
- Дзякуй за кветкі, - Ганна прыціснула букет да твару.
- Знаёмся, гэта мой сябар Віктар, - Міша кіўнуў у бок свойго таварыша, - ён таксама з Беларусі. Мы з ім два гады адбарабанілі разам. Разам і вярнуліся.
- Вельмі прыемна пазнаёміцца, - Віктар галантна паціснуў працягнутую Ганнай руку, - мне Міша вельмі многа пра вас расказваў.
- Што ж ён такога пра мяне казаў?
- Не, што вы, - злёгку зніякавеў Віктар, - толькі добрае. Што вы самая прыгожая дзяўчына. Цяпер я гэта і сам бачу.
- Вось як, - Ганна зачырванелася ад нечаканага камплімента, - не думала.
Потым яны крыху пасядзелі ў кафэ, пагаманілі. Праз некалькі гадзін Міша з Віктарам пайшлі на цягнік.  Ганна паабяцала Мішы, што праз тыдзень прыедзе дахаты. Віктар, адыходзячы, некалькі разоў аглянуўся на Ганну. Яна ж цэлы вечар думала. Думала не аб Мішы, аб Віктары. Чаму – яна зразумець пакуль не магла.  Яго позірк, яго поціск, яго голас – яна думала толькі аб гэтым. Ды што з таго  – яна ж зусім не ведае гэтага Віктара. Праз дзень, калі Ганна выйшла з інстытута,  ёй падалося, што ў яе галюцынацыя. Каля
ўваходу стаяў Віктар з букетам у руках. Але ўжо у цывільнай вопратцы. У Ганны падкасіліся ногі і перасохла ў роце.
- Гэта вам, - Віктар працягнуў ёй букет.
- Дзякуй, - ледзь прашаптала Ганна.
- Вам дрэнна? – занепакоена спытаўся Віктар. – Вы такая бледная?
- Не-не, нічога, гэта хутка пройдзе, - галава злёгку закружылася, а самунібы маланкай працяло, - я крышку пастаю.
- Давайце пойдзем, пасядзім на лавачцы, - прапанаваў Віктар.
Яны доўга сядзелі ў парку. Ганна нават не спыталася, чаму і як Віктар апынуўся тут. Ён трымаў яе за руку і нешта казаў. Яна чула і не чула яго словы. Ганна не
разумела, што з ёй робіцца.Такога з ёю яшчэ не было. Сэрца замірала, калі Віктар браў яе за руку, трапяталася, калі ён заглядаў ёй у вочы.  Потым  яны зайшлі у кафэ. Віктар  частаваў яе марожаным з ложачкі, часам, не трапляючы ў рот. Яна смяялася разам з ім. Пасля гэтага  яны  гулялі па горадзе. Ніколі Ганне не было так хораша. Усёю сваёю істотаю  яна зразумела, што ў яе жыццё прыйшло нешта новае, чаго ніколі не было. Яна  нібы трапятала і ўзлятала ў паветра, ёй хацелася спяваць і плакаць адначасова. Яна адчувала сябе самым шчаслівым чалавекам на зямлі. Ганна  не памятала, як яны дайшлі да інтэрната. Віктар сказаў:
- Вось, прыйшлі.
- Што, прыйшлі? – Ганна азірнулася. – А колькі зараз часу?
- Дванаццаць.
- Ой, ужо дванаццаць, - войкнула Ганна, - на вахце будуць на мяне сварыцца. Трэба ісці.
- Ганна, пачакай, - Віктар спыніў яе, - я нешта хацеў табе сказаць.
- Што?
- Ганна, - Віктар спачатку запнуўся, а потым выпаліў, - я цябе кахаю.
Увесь свет застыў у той час. Яна чула толькі стук свайго сэрца: тах-тах, тах-тах. Віктар яе кахае! Якое шчасце! Толькі цяпер Ганна ўсвядоміла: яна закахалася. Упершыню ў жыцці  па-сапраўднаму. Калі не лічыць  школьнага дзіцяча-юнацкага кахання да Халевіча. Ды яно даўно сыйшло.  Цяпер яна кахае такога хлопца, як Віктар. І ён кахае яе. Ганна разгубілася, не ведаючы, што адказаць Віктару.  Яна ж зусім не ведае яго. Бачыць толькі другі раз у жыцці. Усе гэтыя думкі агулам пранесліся ў свядомасці, яшчэ больш ускружыўшы галаву. Віктар зноў паўтарыў:
- Я цябе кахаю, - а затым дадаў. -Можна я цябе пацалую?
- Так, - ледзь дыхаючы, сэрцам адказала Ганна.
Віктар  павольна наблізіўся да яе і  нясмела пацалаваў у вусны. Так жа нясмела ён абняў Ганну і ўжо з жарам, які рваўся з яго, стаў цалаваць яе. У Ганны было пачуццё, што яна адрываецца ад зямлі. Яна перастала ўсведамляць рэчаіснасць: засталіся толькі ён і яна. Зямля закружылася, яны адарваліся ад зямлі і панесліся ў віхуры  пачуцця  ў далёкую далячынь. Ім свяцілі тая зорка, што аб’яднала назаўсёды два лёсы. У той вечар Ганна так і не зайшла ў інтэрнат. Яны затуліліся ў самым далёкім кутку  гарадскога парку і пад спевы салаўёў цалаваліся. Іх вусны прыпухлі ад пацалункаў, а яны не маглі адарвацца адзін ад аднаго, хіба  толькі дзеля таго, каб сказаць  словы, якія кажуць усе закаханыя. Сваю першую , адну на дваіх,  раніцу яны і сустрэлі там, на лавачцы ў парку. Раніцай Ганна пайшла ў інтэрнат, каб давесці сябе  да ладу.
- Ганна, ты дзе была? – жахнулася  суседка Вера. – Я думала, з табой што здарылася.
- Так, здарылася, - стомленая і шчаслівая Ганна звалілася на ложак, - я закахалася.
- Ух ты, - аж падскочыла Вера, - у каго?
- Ты не паверыш, - Ганна радасна ўсміхнулася, - я яго бачу толькі другі раз у жыцці. А ён для мяне самы лепшы ў свеце чалавек.
- Ды хто ён, дзе жыве, чым займаецца?
- Не ведаю. Ведаю толькі як яго завуць. Віктар.
- Ганна, ты з глузду з’ехала, - Вера села на ложку, - так нельга. Ты ведаеш, што потым бывае. Ты ж можаш перакрэсліць усё.
- Не, не бойся, ў нас нічога  такога не было, - супакоіла Ганна сяброўку, - мы толькі цалаваліся. Віктар не такі. Ён сам першы прызнаўся, што мяне кахае.
- Ох, Ганна, ты такая  шчаслівая, -   уздыхнула Вера.
- Так, я самая шчаслівая дзяўчына на зямлі,- адказала Ганна і радасна засмяялася.
Віктар праводзіў яе ў інстытут і сказаў, што паедзе дахаты. У Ганны трывожна забілася сэрца: Віктар паедзе, а што далей? Калі яны сустрэнуцца? Як надоўга ён  ад’язджае? Яны спыніліся каля інстытута і Віктар раптам павярнуўся да яе:
- Ганна. Ведаеш, потым я магу і не рашыцца. Таму я хачу цябе спытаць.   
- Што спытаць?
Віктар  тут жа стаў на калені:
- Ганна, ты станеш маёю жонкаю?
Яна разгубілася:
- Хто, я? Тваёю жонкаю? Ты жартуеш?
- Якія жарты, - Віктар падняўся, - я хачу, каб ты выйшла за мяне замуж. Ты згодна?
У Ганны ў вачах заблішчэлі слёзы:
- Я згодна, мой любы.
Аб далейшым можна не распавядаць. На выхадныя Віця прыехаў да яе і павёз знаёміць са сваімі бацькамі, якім Ганна спадабалася. Выбар сына яны ўхвалілі. Дамовіліся, што Віця зноў прыедзе да яе, каб ужо пазнаёміцца з Ганнінымі бацькамі. Адразу пасля таго, як яна вярнулася ад Віці, прымчаўся Міша.
- Гануля, ты чаму не прыехала? Я цябе чакаў і бацькі твае чакалі. Што здарылася?
- Міша, зразумей мяне, - Ганна глядзела Мішы ў вочы, - я табе казала, што не кахаю цябе. Мне здавалася, што пачуццё з’явіцца з цягам часу, але яно не з’явілася. Як кажуць, сэрцу не загадаеш. Выбачай, я кахаю другога.
- Каго гэта другога?
- Віцю.
- Якога яшчэ Віцю? - не ўцяміў Міша.
- Таго самага, што з табою сюды прыязджаў.
- Як гэта? Калі? – разгубіўся Міша. – Як гэта магло здарыцца?
- Вось так. Я пакахала яго з першага позірку. Ён мяне таксама. Мы з ім ужо сустракаліся. Ён мне зрабіў прапанову выйсці за яго замуж.
-  Вось гад, - абурыўся Міша, - сябар называецца. Адбівае чужую дзяўчыну. Мярзотнік. Заб’ю.
- Міша, супакойся! – Ганна трасянула Мішу за плячо. –  Як ты не можаш зразумець. Нічога і ніхто не зменіць маё рашэнне.
Міша на хвіліну змоўк. Ён панура апусціў галаву.
- Ганна, ну чаму? Чаму ты не можаш мяне пакахаць? Чым Віця лепшы за мяне, га? – Міша ў роспачы падняў галаву.
- Міша, я сама не ведаю, - Ганна лагодна дакранулася да Мішы. – Ты не хвалюйся так. І ў цябе з’явіцца новае каханне. Хай толькі пройдзе час. Усё будзе добра.
- Ды ну цябе! Ненавіжу вас усіх, і цябе, і Віцьку. Усіх! – Міша шпурнуў на траву пакунак, што трымаў у руках і пайшоў прэч.
- Міша, пачакай! Чаго ты так?- гукнула ўслед Ганна. Толькі Міша не павярнуўся. Пасля таго Ганна больш яго і не бачыла. Міша больш  не тэлефанаваў ёй, не пісаў і не рабіў заходаў пабачыцца. У вёску ён прыязджў вельмі рэдка і за ўсе гэтыя гады яны так ні разу і не  сустрэліся. Са слоў маці Ганна ведала, што Міша з’ехаў у Цюмень. Там жыве і працуе. Быццам бы  жаніўся потым, нейкія непрыемнасці былі на працы,  але падрабязнасцей маці не ведала. Ганна ж з Віктарам вырашылі зрабіць вяселле праз год, бліжэй да заканчэння Ганнінай вучобы. Віктар паступіў у тэхнікум. А далей…
 Зацілімкаў тэлефон. Ганна падняла трубку:
- Мне Ганну Фёдараўну, - прагаварыў у трубцы ўпэўнены мужчынскі голас.
- Я слухаю.
- Прывітанне, Ганна. Гэта Павел Дановіч.
- Павел! Ты! Вельмі радая цябе чуць. Адкуль ты?
- Ды во, сарока на хвасце навіну прынесла, што ты ўсіх збіраеш на сустрэчу. Вырашыў удакладніць.
- Малайчына. Але гэта  проста фантастыка. Я якраз збіралася табе сёння патэлефанаваць. Дык ты ўсё ведаеш?
- Калі Пушынская ўсё  правільна  памятае, то збор ў  школе 28 чэрвеня. Так?
- Усё так, Паўлік. Ты прыедзеш?
- Абавязкова.
- Малайчына, - пахваліла яго Ганна, - усё, больш не буду цябе распытваць. Аб усім пры сустрэчы. Будзем чакаць цябе.
- Да сустрэчы.
Настрой у Ганны падняўся. Ну вось,  клас паціху збіраецца. Гэта прыемна. Усё, хопіць успамінаў.  Працы многа. Яшчэ засталося патэлефанаваць Халевічу. Няма як больш адкладаць. Ганна набрала нумар. Праз некаторы час слухаўку  паднялі.
- Слухаю вас, - адказаў мужчынскі голас.
- Мне б Аляксандра Мікалаевіча.
- Я слухаю вас.
- Саша, прывітанне. Гэта Ганна Каласкова. Памятаеш яшчэ.
- Чаму ж не, памятаю. Як жывеш?
- Дзякуй, добра. Я табе тэлефаную вось па якой справе. Мы тут класам збіраемся ў вёсцы. Ты як наконт сустрэчы?
- Хм… Я нават не ведаю, што сказаць, - Халевіч на хвіліну змоўк. – Ведаеш, працы шмат. Мабыць, у мяне не атрымаецца.
- Дык гэта ж будзе у суботу.
- Я разумею. Але  дзеля сустрэчы трэба раней ад’язджаць у пятніцу. А я не змагу.
- Няўжо табе не хочацца пабачыцца з аднакласнікамі? Мы ж столькі год не бачыліся. Ды і бацькоў наведаеш. Яны будуць радыя.
- Не, ў мяне не атрымаецца. Я успомніў, што якраз напрыканцы месяца мы з жонкай збіраліся ехаць да яе бацькоў. Так што ў мяне не атрымаецца.
- Што ж, глядзі сам. Усяго добрага, Саша.
- Бывай.
Ганна паклала слухаўку. Яе  не пакідала ўражанне, што яна размаўляла з незнаёмым чалавекам. Так, быццам гэта Саша  Халевіч, з якім яны правучыліся дзесяць год. Той Саша, з-за якога яна нават слёзы пралівала. Але ж гэта і не Халевіч. Гэта чужы чалавек, эгаіст, абыякавы  да аднакласнікаў, бацькоў і ўсіх іншых людзей. Нечакана ў памяці ўсплыла адна школьная гісторыя. Недзе, у шостым ці  сёмым класе сярод хлопцаў   распаўсюдзілася новая гульня. На грошы. Збіралася невялікая кампанія, пяць – сем чалавек, скідалі ў шапку грошы: любыя манеты, ад капейкі да рубля. У каго было больш за ўсіх, збіраў іх у жменю і пачынаў трусіць. Потым кідаў іх на стол. Усе манеты, што ляжалі арлом, ён забіраў сабе. Астатнія  пачынаў біць адна аб адну дзеля таго, каб хоць адна манета перакулілася арлом угору. Калі ў яго гэта не атрымоўвалася, ход пераходзіў да наступнага іграка. Іншы раз той, у каго мала грошай, выйграваў даволі значную суму. Хлопцы , бывала,  гулялі нават на перапынках. Усе ведалі, што на грошы нельга гуляць. Ды дзе ж ты ўтрымаешся ад такой спакусы. У той раз  Халевіч ўгаварыў хлопцаў згуляць на вялікім перапынку. Усе згрудзіліся вакол стала і напружана сачылі, як Вася Царукоў біў па манетах. Ніхто і не заўважыў, як увайшоў дырэктар.
- Гэта мая, гэта мая і гэта мая, - адлічваў сабе манеты Вася.
- А ўсе астатнія мае, - паміж хлопцаў  нечакана з’явілася дырэктарская рука і згрэбла жменю  манет са стала.
- Так, хто распачаў гульню? Хто ўдзельнічае? – дырэктар павярнуўся да хлопцаў. – Ты? –  звярнуўся да Халевіча.
- Не, - хуценька адказаў той, - я толькі увайшоў. Гэта яны  гулялі.
Ён паказаў на тых, хто стаяў каля Васі Царукова.Дырэктар павёў хлопцаў да сябе ў кабінет. Там яны атрымалі добрую вымову, час “папраўленчай” працы і запісы ў дзённіку.
Халевіч жа застаўся чыстым. Тады Ганна не надала асаблівага сэнсу той гісторыі.І толькі потым, праз гады, яна зразумела, што той учынак Халевіча – гэта здрада. Здрада свайму сумленню, сваім таварышам. Ну што ж, бог яму суддзя,  як кажуць.

ЧАСТКА 5
    Дзень выдаўся на славу: цёплы, сонечны. Спякоты не было, як гэта часта бывае ў чэрвені, а толькі лагоднае мяккае цяпло. Шустрыя вераб’і купаліся ў пяску і гучна чвырыкалі, радуючыся летняму свету і добраму надвор’ю. У школьным двары было ціха.  Двухпавярховы будынак школы падаўся Ганне такім родным і блізкім, што зашчымела на сэрцы і  захацелася ўсплакнуць. Неяк так здарылася, што за ўсе гэтыя дваццаць год яна была ў школе толькі аднойчы: праз год пасля заканчэння школы. Тады яна заходзіла
наведаць Таццяну Пятроўну. Крыху пазней Таццяна Пятроўна ўжо пайшла на пенсію. Прыехалі маладыя настаўнікі, а іх Ганна не ведала. У школу не было да каго зайсці.  Маці казала, што новая  дырэктарка   вельмі актыўна ўзялася за добраўпарадкаванне школы. У школе з’явіўся свой музей. А школьны двор прыкметна папрыгажэў. Яго аздобілі зялёнымі кветнікамі, альпійскімі горкамі, кампазіцыямі з камянёў. Нехта з настаўнікаў нават навыразаў з дрэва казачных скульптур: Бабу-Ягу, Бураціну. Заглядзеўшыся і паглыбіўшыся ў свае думкі, Ганна і не прыкмеціла, як хтосьці раптоўна  абняў яе за плечы.
- Цьфу ты, напужаў, - Ганна схапілася за сэрца. – Ты што, так можна і інфаркт атрымаць.
- Ды ўсё добра, я толькі пажартаваў, - смеючыся, Вася Царукоў абняў яе, - колькі летаў, колькі зімаў. Якая ты стала!
- Якая? Тоўстая і непрыгожая?
- Не, не, - замахаў Вася рукамі, - ты стала такой жанчынай. Ведаеш, дзе-нібудзь у натоўпе я мог бы цябе і не пазнаць. Падумаў бы, што кінаактрыса ідзе.
- Добра, што хоць тут пазнаў. А вось і нашы Штэпсель і Тарапунька.
Да школьнага двара набліжаліся Кашуцкі і Шуман. Бадзёрым крокам яны падыйшлі да Ганны з Васілём.
- Прывітанне, прывітанне, - хлопцы прывіталіся.
- Мы ў ліку першых, - заўважыў Вова.
- Гэта абнадзейвае, - адрэагавала  Ганна, - сёння ты апрануты, як мае быць. І цвярозы.
- Ды я магу зусім не піць, - Вова задраў нос, - калі захачу.
Праз некалькі хвілін паказалася цэлая група. Здалёк Ганна пазнала Валю  Пушынскую. З ёю было яшчэ трое: жанчына і двое мужчын. Толькі калі ўсе наблізіліся, Ганна пазнала Сашу Шчарбацэвіча, Вову Фёдарава і Ганну Ходзькаву. Адразу пасыпаліся гучныя воклікі, пацалункі і абдыманні. Некалькі хвілін толькі і чулася:
- Ну як ты? Дзе зараз?
Ходзькаву Ганну Ганна не бачыла роўна дваццаць год. Таму яна стала распытваць першым чынам яе:
- Дзе ж ты прапала?
- Ды пад Масквой жыву. Працую бухгалтарам у краме. Дачцы сёлета семнаццаць будзе. Муж працуе на заводзе, сваю трохпакаёвую кватэру маем. Усё добра.
Пакуль яны высвятлялі хто дзе жыве, падыйшла і Таццяна Пятроўна з Сямёнам Міхайлавічам. Усе абступілі класную. Узрушаная, яна толькі абдымала іх, прыгаворваючы:
- Сашачка, Ганначка, Вова, мае любыя. Якія ж вы малайцы. Як жа вы выраслі, мае дзетачкі.
Неўзабаве абдымкі скончыліся. Размова пайшла  спакайней. Хутка прыйшоў час зноў вітацца.  Па чарзе, адзін за другім, падыйшлі  Федзя Губар, Саша Сяцькоў. Кацю Хоцік падкінуў на аўтамабілі муж.За ёй з’явіўся Павел Дановіч.
- Сядайце каля мяне, - Таццяна Пятроўна, прысела на лавачку, - ды расказвайце хутчэй, дзе вы ўсе цяпер.
- Я жыву і працую на будоўлі  ў Светлагорску, - Федзя Губар пачаў першым. -  Жонка і двое хлопцаў у мяне.
- А я жыву ў Ленінградзе. Не падабаецца мне гэтая назва: Санкт-Пецярбург, - працягнуў Павел Дановіч, - - працую  шафёрам. Жонка настаўніца. Маю дачку і сына. Вось так.
- Мяне лёс закінуў у Калінінград, - прыпадняўся Саша Сяцькоў, - пасля тэхнікума, як туды прыехаў, так і застаўся. Жанаты, дачцы дзесяць год.працую ў порце брыгадзірам.
- Я, як і Ганна Каласкова, жыву ў Мінску, - вясёлая і смяшлівая Каця Хоцік скончыла кароткае прадстаўленне,- працую на велазаводзе. Нядаўна прызначылі на пасаду майстра. У мяне  дачка.
- Мае дзетачкі, - Таццяна Пятроўна абняла Кацю і Паўла, - ніколі не магла падумаць, што вы разляціцеся так далёка. І ў Маскве, і ў Калінінградзе, і ў Томску, Санкт-Пецярбургу. Усе такія харошыя. Я так радуюся за вас, што вы ўсе жывыя, здаровыя, усе маеце сем’і. Няхай бог бароніць вас. Вунь яшчэ нехта ідзе.
- Гэта Лена Акінчына, - выгукнуў Вова Шуман, - сёння прыехала.
- Алё-алё-Алёна, кручу я дыск тэлефона, - праспяваў Вася Царукоў.
- Цяпер Алёна, а ў школе Торбай дражніў, - паддзеў яго Павел Дановіч.
Усе дружна, як па загадзе, засмяяліся. Пасля Ленінага прыходу, крыху пагаманіўшы, аднакласнікі прыціхлі.
-  Ужо палова сёмай. Мабыць, больш нікога ўжо не будзе, - з нейкім сумам зазначыла Ганна Ходзькава.
- Як гэта не будзе? А Міша Звярко. Ён жа, быццам, усё гэта забаламуціў. Дзе ж ён тады? – Вова Шуман агучыў тое, аб чым думаў увесь клас.
Нейкі час стаяла цішыня. У гэтый  цішыні, з-за школьнай агароджы, паказаўся шыкоўны белы “мерсэдэс”. За ім так жа нетаропка прыстроіўся зялёны “пазік”.  Плаўна перавальваючыся па ямінам  і выбоінам на разбітым асфальце, аўтамабіль наблізіўся да ўваходу ў школьны двор. Такога  шыкоўнага “мерсэдэса” у вёсцы, мабыць,  яшчэ ніхто не бачыў. Усе маўчалі і напружана сачылі за аўтамабілем. Дзверы ў ім  расчыніліся і адтуль паказаўся незнаёмы русавалосы мужчына з невялікім жывоцікам. Калі ён павярнуўся і скіраваў да школы, ўсе ахнулі: гэта быў Міша Звярко. У Сашы Кашуцкага ад здзіўлення аж рот раскрыўся. 
- Прывітанне ўсім, - Міша падняў рукі, - бачу, што амаль усе ў зборы. Што такія невясёлыя? Давайце хоць абдымемся, сябры-аднакласнікі.
Міша з усімі, па чарзе,  з кім паздароўкаўся, з кім абняўся. Таццяну Пятроўну ён абняў са словамі:
- Мілая вы наша, Таццяна Пятроўна, колькі разоў я ўспамінаў вас. Як нам пашанцавала, што вы былі ў нас класнай.
- Дзякуй, Мішачка. Дзякуй, што памятаеш, - ціха адказала Таццяна Пятроўна.
- Прывітане, Ганулька, - Міша нахіліўся да Ганнінага твару, - ты такой жа прыгажуняй засталася.
Міша ласкава датыкнуўся вуснамі да яе шчакі.
- Скажаш, прыгажуня, - нервова ўсміхнулася Ганна, -  я зусім не тая Ганна, што была дваццаць год назад.
- Ды і я не той Міша, што быў, - і ён паляпаў сабе па жывоціку. – Што, давайце зробім фотаздымкі. Памяць усё ж будзе.
- Давайце, давайце, - зашумеў клас.
Таццяну Пятроўну з Сямёнам Міхайлавічам паставілі па цэнтру. Астатнія згрудзіліся вакол іх. Міша зрабіў некалькі фотаздымкаў. Потым ён стаў да ўсіх, а  здымкі зрабіў  Федзя Губар.
- А давайце ў школу зойдзем, - прапанаваў Саша Шчарбацэвіч, - цікава глянуць, што там змянілася.
Усе пагадзіліся. Школа сустрэла цішынёй і прахалодай. Па калідорах гулка аддаваліся іх крокі і галасы.  На сценах былі развешаны малюнкі і падзелкі вучняў. Музей не змясціў усяго, што сабралі школьнікі. Таму, на калідоры  стаялі розныя даўнейшыя  прадметы: ад кроснаў да ночваў. Усе павярнулі ў свой клас. Таццяна Пятроўна ўзяла  ключ і адчыніла дзверы. Рассеўшыся, аднакласнікі прыкметна пасур’ёзнелі.
- Вось мая родная парта, - Вася Царукоў сумна ўздыхнуў.
- Што засумавалі? А зараз, дзеці, пачнём урок, - Таццяна Пятроўна весела заўсміхалася. – Хто пойдзе да дошкі?
- Можна я, Таццяна Пятроўна? – падняла руку Ганна.
- Калі ласка.
Ганна выйшла на сярэдзіну класа. Яна разгарнула пакунак і выцягнула падарунак. Падчас сустрэчы з Пушынскай яны дамовіліся, што Ганна купіць падарунак для класнай, а Пушынская потым збярэ грошы з аднакласнікаў.
- Мілая наша Таццяна Пятроўна. І вы, паважаны  Сямён Міхайлавіч. Мы ўжо дваццаць год не збіраліся разам. Але кожны з нас памятае ўсё тое добрае, што зрабілі для нас, чаму навучылі нас. Дзякуй вам за ўсё. Дай вам, божа, доўгіх год жыцця. І прыміце ад нас гэты невялічкі падарунак.
Калі Ганна перадавала класнай падарунак, у Таццяны Пятроўны дрыжэлі рукі.
- Дарагія мае дзетачкі. Каб вы ведалі, як я радуюся за вас, такіх прыгожых, здаровых. Я памятаю, як вы увайшлі ў клас, маленькія, нясмелыя, цікаўныя. Колькі прыйшлося аддаць, каб вы сталі вось такімі. Я заўсёды вамі ганарылася, люблю вас і…
На гэтым старая настаўніца не стрымала эмоцый. З яе вачэй пацяклі  слёзы радасці, смутку, надзеі. Ганна таксама не стрымала слёз  і кінулася да яе.
- Што вы, Таццяна Пятроўна,  ўсё добра. Не плачце, - суцяшала яна класнага кіраўніка.
- Гэта я ад радасці, мая харошая, ад радасці, - заспакоіла яе класная.
Дзяўчаты за партамі асцярожна выціралі вочы, каб  не пашкодзіць макіяж.
- Што гэта мы сырасць развялі, - падняўся Міша, - пайшлі на вуліцу. У мяне ёсць ідэя: давайце глянем, як там нашы дрэвы растуць.
- Пайшлі, пайшлі, - усе яго падтрымалі.
Некалі, ў чацвёртым класе, яны азелянялі тэрыторыю школы. Кожны клас садзіў дрэвы па перыметру школьнага двара. Ганна таксама пасадзіла свае дзве бярозкі. Цікава, ці жывыя яны? Аднакласнікі разбрыліся па участку двара, што мясціўся за будынкам кацельні.
- Вось маё. А вось маё, - тут і там раздаваліся воклічы. Ганна стала шукаць свае бярозкі. Здаецца,  яны. Жывыя яе саджанцы. А вымахалі як. Ганна дакранулася да шурпатай кары  дрэў. Расціце і далей, расціце на радасць людзям.
- Так, а цяпер запрашаю ўсіх у аўтобус, - выгукнуў Міша Звярко, - адпраўляемся, так мовіць, абмыць нашу сустрэчу.
- А чаму ты пра сябе не расказваеш? Як жывеш, дзе? А то ніхто пра цябе нічога не ведае,- папракнуў  Павел Дановіч.
- Ды нічога цікавага, - буркнуў Міша.
- Як гэта нічога цікавага, - Павел не стрымаўся, - на такім аўтамабілі ездзіш, і нічога цікавага.
- Што той аўтамабіль, - Міша махнуў рукой. - Жыву ў Ніжневартаўску. Працую начальнікам участка на нафтараспрацоўках. Быў жанаты. Усё, хопіць аб гэтым. Паехалі.
Таццяна Пятроўна, Сямён Міхайлавіч, давайце да мяне. Там будзе ямчэй. І  назад,   у вёску, на маім аўтамабілі вас прывязе мой таварыш.               
- Не, - адмовілася настаўніца, - мы лепей з рабятамі. Я колькі іх усіх не бачыла. Хоць сёння ўдосталь наразмаўляемся.
- Як скажаце. Гануля, можа ты са мной, не жадаеш? – звярнуўся ён да Ганны.
- Не, Міша, ты толькі не крыўдуй, я таксама з класам.
Міша нічога не адказаў,  размашыста пакрочыў да аўтамабіля. “Мерсэдэс” плаўна развярнуўся і паціху паплыў  па дарозе. Клас з шумам сеў у аўтобус. Да райцэнтра было каля дваццаці пяці кіламетраў. Неўпрыкмет, за вясёлымі размовамі, хутка даехалі да горада. Праехаўшы некалькі вуліц невялікага райцэнтра, аўтобус спыніўся  каля рэстарана. Мішын “мерсэдэс” ужо стаяў каля ўваходу. Ён сам, там жа, задумліва дыміў.
- Прашу, усё накрыта, усё гатова.  Праходзьце, калі ласка. Будзьце, як дома, - каля іх замітусілася нейкая жанчына у светлай  васільковай сукенцы.  “Мабыць, адміністратар, - вырашыла Ганна.”
- Будзьце, як дома, але не забывайце, што ў гасцях, - спрабаваў пажартаваць Дановіч, але яго ніхто не падтрымаў.
У цэнтры зала стаялі накрытыя сталы. Ганна адзначыла, што накрыта па вышэйшаму разраду. На стале, акрамя гарэлкі і віна, былі  каньяк, бутэрброды з ікрой, вэнджаная рыба,  дарагія салаты. Мішка пастараўся.
- Чаго стаім, - падаў ён голас, - займайце месцы ды пачнём.
Усе паціху расселіся. Сямёна Міхайлавіча і Таццяну Пятроўну Міша пасадзіў па цэнтры стала. Сам ён выглядаў крыху ўсхваляваным.
- На правах як бы гаспадара, дазвольце адкрыць наш вечар, - ён падняўся для сваёй прамовы. – Я рады, што мы сабраліся. Рады бачыць ўсіх здаровымі і жыццярадаснымі.  Жаль, канешне, што не ўсе прыехалі. Нічога не паробіш. Астатняе  па ходу. Я думаю, што найлепш скажа Таццяна Пятроўна. Можа, і Сямён Міхайловіч яе дапоўніць.
Ён сеў. Таццяна Пятроўна паднялася:
- Мае дарагія, любімыя дзеці, - голас яе злёгку дрыжэў. – Так, для мяне вы заўсёды застанецеся дзецьмі. Час бяжыць так хутка. Ні мне, ні вам не верыцца, што праляцелі цэлых дваццаць год. У некаторых хутка скончаць школу ўласныя дзеці. Вялікі дзякуй вам, што вы помніце сваю старэнькую  настаўніцу. Дзякуй Мішы  і Ганне, якія сабралі тут нас усіх. Я жадаю, каб вы заўсёды памяталі школу. Каб вы  ўсе, жывыя і здаровыя, сабраліся яшчэ праз дваццаць год. Гэта тое, што я хацела вам выказаць. Сямён Міхайлавіч, будзеш што казаць?
- Ды нічога асаблівага казаць не буду, - ён быў таксама ўзрушаны, - лепш, чым Таццяна Пятроўна я не скажу. Шчасця вам і дабрабыту, таварышы вучні. За ваша дваццацігоддзе!
Удзячныя вучні ўзнагародзілі сваіх настаўнікаў бурнымі воплескамі. Пасля першай чаркі усе налеглі на закусь. Некалькі хвілін было чуваць толькі брынчанне відэльцаў ды  прыціхлыя галасы. Але Міша, на правах вядучага, зноў падняўся:
- Паважаныя аднакласнікі. Я лічу, што час даць слова і нашаму камсоргу, нашай выдатніцы і арганізатару  - Ганне Каласковай. Ці не так?
- Так, так, - падтрымалі некаторыя.
Ганна ўстала:
- Што казаць? Безумоўна, вельмі добра, што  сабраліся. Мы цяпер хаця б  будзем ведаць адзін пра аднаго, дзе жывём. У нас будуць тэлефоны, будзем мець стасункі. Таму што,  забыць школу нельга. Карыстаючыся выпадкам,  хачу выказаць вялікі “дзякуй”ад нас усіх нашай любімай Таццяне Пятроўне. Тое, што мы сталі людзьмі – немалая і яе заслуга. Дай бог вам,  і Сямёну Міхайлавічу здароў’я, шчасця і ўсяго найлепшага. Давайце ж вып’ем за нашых настаўнікаў!
Словы Ганны  зноў былі сустрэты апладысментамі, пасля якіх усе дружна выпілі. Пасля некалькіх чарак гаворка пайшла вясялей, а тосты хутчэй: кожны хацеў выказаць сваё. Недзе праз гадзіны паўтары –дзве зрабілі перапынак. Большасць пайшла на вуліцу пакурыць і дыхнуць свежага паветра. Усё ж у зале было душна. Але Ганна вырашыла не  хадзіць на вуліцу, а падыйшла да адчыненага акна. Вечаровы вецярок лёгенька гойдаў парыжэлы край занавескі. Каля ступенек аб нечым гучна спрачаліся Вася і Павел. Некаторыя мужыкі моўчкі дымілі, дзяўчаты збіліся ў сваю кампанію. З адчыненага акна віднелася цэнтральная плошча, па якой гуляла моладзь.
- Што сумуеш? – каля яе абапёрся на падаконнік Міша.
- Я не сумую. Так, гляджу. Проста адпачываю.
- Як жывеш, Гануля? Як муж, дачка?
- Усё добра. А ты як? Я ж пра цябе нічога не ведаю, - Ганна павярнулася да Мішы.
Міша крыху памаўчаў. Потым  плюхнуў сабе гарэлкі, выпіў кілішак.
- Ведаеш, Ганна, пасля таго, як ты пайшла да Віцькі, я даў сабе слова, што забуду  цябе  і Віцю назаўсёды.   Проста выкраслю  са свайго жыцця. Прызнаюся, было цяжка. Усё ж такі  я кахаў, павер. Я паехаў на старое месца  і кінуўся ў працу.  Працаваў дзень і ноч дзеля таго, каб у мяне не было вольнай хвіліны думаць пра цябе. У нейкім сэнсе мне гэта ўдалося. Дзе я толькі не быў. Не паверыш, белыя мядзведзі па начах хадзілі каля палаткі. Зарабіў няблага. Знаёмствамі абзавёўся.  А потым я яшчэ паступіў у тэхнікум, скончыў яго. Стаў падымацца па службовай лесвіцы. Потым  пазнаёміўся з адной дзяўчынай. Яна мне спадабалася. Так у мяне з’явілася сям’я, нарадзіўся сын. Але ў нас не склалася. На працы было  спачатку ўсё добра. Але неяк  раз сарваўся. Нягоднік адзін вывеў, а я нападпітку быў. Адлупцаваў яго, мне ледзь тэрмін  за гэта не далі. Сувязі дапамаглі.  Пасля гэтага я меў яшчэ адзін шлюб, але таксама няўдалы. Зараз пакуль адзін.  Такая вось біяграфія.
Міша змоўк. Ганна адчувала: Міша не ўсё сказаў. Той пакруціў кілішак у руках і паставіў на стол.
- Я нядаўна зразумеў, чаму ў мяне не склалася сямейнае жыццё.  Бо я не стрымаў сваё слова, я не змог выкрасліць цябе са свайго жыцця. Не, канешне,  цяпер гэта не тое рамантычнае юнацкае кахане. Гэта ўжо іншае пачуцё, свядомае пачуццё дарослага чалавека. Я разумею, што нічога назад не вернеш. Таму я дараваў табе і Віцьку. Бо  тут нічога не паробіш. Але душа баліць. Ведаеш, Гануля, баліць. А  што мне рабіць, не ведаю…
Ён павярнуўся да Ганны, узяў яе за руку. Іх вочы сустрэліся. Ганна хацела адвесці позірк і не змагла: у Мішыных вачах яна ўбачыла боль жыццёвых пакут. Яго вочы шукалі ў яе не то паратунку, не то спагады. У гэты момант да іх падляцеў Вова Шуман. Яго язык злёгку заплятаўся:
- Чаго тут сумуем? Нашы кажуць пара дыскатэку пачынаць. Што скажаце?
Міша з цяжкасцю адвёў позірк ад Ганны і буркнуў Вове:
- Сёння можна ўсё. Хоць дыскатэку, хоць карнавал, - сёння ж у нас свята.
- О, лады. Ты,Мішка, класны хлопец!
Пад  бурныя воклічы  Вовы ўсе сталі збірацца за стол. Застолле пайшло па новай. Ганна адчувала сябе няёмка пасля Мішыных слоў. Як бы вінаватай. Якія словы яму сказаць? Яна не знаходзіла адказу. Як яна магла зрабіць інакш? Яна ж не кахала Мішу. Ён цяпер  і сам гэта разумее. З роздуму яе вывела Таццяна Пятроўна:
- Што ты сёння нейкая задумённая, Гануля?
- Ды так, успомнілася ўсё тое, даўнейшае. Вось і задумалася.
- Не шкадуй таго, што было. Жыві сёняшнім і ўсё будзе добра, - Таццяна Пятроўна ўздыхнула, - у вас яшчэ шмат добрага наперадзе. Гэта мы аджылі сваё. Старая я для такіх гуляў. Неяк нядобра мне, мабыць, зноў ціск падняўся. Трэба дахаты збірацца.
- Будзем збірацца?
-Не-не, вы гуляйце сёння. Міша ж казаў, што ў яго  ёсць кіроўца на сёння. Ён падкіне нас з Міхайлавічам  на Мішавым аўтамабілі ў вёску. А вы гуляйце.
Увесь клас спусціўся ўніз. Падпітыя хлопцы доўга абдымалі Таццяну Пятроўна і Сямёна Міхайлавіча. Таццяна Пятроўна кожнаму знайшла што сказаць, а пад канец зноў хустачкай выцірала вочы.  Пасля таго, як “мерсэдэс” знік, усе дружна пайшлі ў банкетную залу. Міша больш не  падыходзіў да Ганны. Сядзеў  разам з хлопцамі за сталом. Каля гадзіны  ночы да Мішы падыйшла тая ж самая жанчына ў светла-васільковай сукенцы і нешта зашаптала на вуха. Міша згодна кіўнуў.
- Як бы не было добра, але ўсяму прыходзіць канец, - праз хвіліну Міша падняўся. Было відаць, што ён сёння на добрым падпітку.  - Будзем збірацца. Але я прапаную: давайце збяром закусь, гарэлку і яшчэ спынімся ў ляску, на стаяначцы. Там сустрэнем світанне. Згодны?
У адказ усе дружна загалёкалі, падтрымліваючы Мішыну прапанову. Дзяўчаты сталі збіраць  са  стала. Большасць мужыкоў пайшла на вуліцу. Саша Кашуцкі і Вова Фёдараў ледзь трымаліся на нагах. Вова Шуман, спускаючыся ўніз, трымаўся за сцяну. Ганна ўздыхнула: ужо і так хапіла. Праз які час сталі ўладкоўвацца ў аўтобусе. Мішын “мерсэдэс” паехаў наперадзе, за ім “пазік”. Тая стаянка была ў некалькіх кіламетрах ад
вёскі. Мясцінка  маляўнічая. Каля невялічкага і неглыбокага азярца біла крынічка. Спачатку нехта яе аздобіў. Пасля лясгас выцерабіў  невялікую паляну і  зрабіў драўляную альтанку. Месца стала папулярным, туды сталі часта прыязджаць розныя кампаніі. А сёння туды завітаюць і яны. Горад схаваўся  ў цемры, затым мінулі Міхедава. Вёска спала, а ні агеньчыка. Вось і стаяначка. Мішын аўтамабіль спыніўся каля альтанкі, падсвечваючы фарамі стол. На палянцы стала шумна: мужыкі гаманілі, шумелі, дзяўчаты расставілі на стале ўсё, што прыхапілі з рэстарана.
- Усё, давайце за стол, - гукнула Ганна Ходзькава, - бяседа  працягваецца.
- Гэта добра, - Вова Шуман задаволена пацёр рукі, - такія каманды мне даспадобы.
- Можа хопіць, Вова? – Ганна турзанула яго за рукаў, - ты ж дахаты не дойдзеш.
-  Якая розніца, дайду ці не? – Вова упарта працягнуў руку па кілішак. – Колькі таго жыцця. Адзін раз жывём.
Саша Кашуцкі спаў, седзячы за сталом.Мужыкі дружна налілі сабе і дзяўчатам. Міша сядзеў нечым заклапочаны і ні з кім не размаўляў. Пасля чацвёртай чаркі ён падняўся і не вельмі цвёрдым крокам  скіраваў да  багажніка “мерсэдэса”. Пакапаўшыся ў багажніку,  выйшаў к альтанцы … з аўтаматам у руках. Спачатку пераважная большасць ніяк не адрэагавала на гэта. Ганна таксама не магла ўцяміць: што гэта і навошта? Але хутка, штурхнуўшы адзін аднаго,  ужо ўсе глядзелі на Мішу. Ён жа стаяў з аўтаматам у руках і моўчкі глядзеў на аднакласнікаў. Першым цішыню парушыў Вася Царукоў:
- Міша, ты чаго? Дзе ты ўзяў аўтамат?
- Дзе ўзяў, там няма, - адрэзаў той, - а зараз будзем разбірацца.
Пасля  некаторай  паўзы  прыпадняўся Павел Дановіч:
- Міша, ты што, перапіў? Што ты робіш?
- Я не перапіў, - з надрывам крыкнуў Міша, - не. Зараз кожны адкажа за тое, што зневажаў мяне  калісьці ў школе. Я нічога не забыў, усе тыя крыўды.  Вось ты, Вася. Памятаеш, як ты мне  разбіў твар у  чацвёртым класе? А ты, Паша, мне нос разбіў? Федзя, а памятаеш, як ты мяне ганяў, вы не хацелі браць мяне з сабою нікуды? Я ўсё памятаю.  Вось так.
- Міша, дык гэта ж было дзяцінства. Мы ўсе адзін аднаго крыўдзілі, -  спрабавала супакоіць яго Лена Акінчына, - супакойся. Гэта ж зброя, не жарты.
- А я і не жартую, - Міша ўзняў аўтамат, - цяпер адкажам па-даросламу.
- Міша,  хопіць палохаць нашых дзяўчат, - Федзя Губар рашуча падняўся з-за стала.
- А ну, стаяць, - Міша павёў ствалом у бок Федзі і кляцнуў затворам. Усе прыціхлі. Вова Шуман, здаецца, працверазеў. Ён сядзеў з разяўленым ротам.  Стаяла мёртвая цішыня.  Нечакана Міша сумеўся, абмяк і неяк вяла крыкнуў:
- Што спужаліся? У штаны наклалі, га? Усе паверылі, што я не жартую. Вось так, усе. А я ж жартаваў, эх вы.
Потым ён апусціў аўтамат:
- Ды ну яго. Абрыдла ўсё. І жыццё такое недарэчнае. Усё дрэнь.
Ён павярнуўся, падышоў да машыны і закінуў зброю ў багажнік. Аглянуўшыся, Міша пайшоў у лес. У душы ў Ганны свярбела. Яна разумела, што сёняшняя сустрэча разварушыла Мішыны ўспаміны, растрывожыла душу. Ён не можа супакоіцца,  знайсці  адказу на свае пытанні.  Яна паднялася і пайшла за ім. Міша адышоўся на некалькі метраў ад паляны і сеў на купіну. Ганна прысела каля яго. Той  сядзеў, апусціўшы галаву.
- Міша, што на цябе найшло? Чаго ты? – Ганна правяла рукой па яго валасах. Ён  рэзка павярнуўся , кінуўся да яе,  стаў цалаваць. Ганна мякка разняла яго абдымкі:
- Не трэба, Міша, не трэба так. 
Міша крыху адсунуўся, абхапіў галаву рукамі.
- Ганна, чаму жыццё такое складанае, - ціха-ціха, з нейкай роспаччу сказаў ён, - чаму ўсё не так, як хочаш? Навошта я жыву? Ды і ніхто толкам  не ведае, дзеля чаго ён жыве. Вось жаніўся я. А навошта? Нічога не склалася і я нікому я не патрэбны. Разумееш, нікому. Я
адзін на белым свеце.  Шукаю сабе месца на зямлі  і не знайду. Гануля, як мне жыць далей? Скажы? Як?
- Міша, супакойся, - Ганна  зноў асцярожна датыкнулася да яго валасоў , - не трэба так. Усё яшчэ наладзіцца. І ў цябе ўсе будзе добра. Ты яшчэ сустрэнеш сваё каханне, абавязкова сустрэнеш. Трэба толькі верыць.  Вось пабачыш. Ты проста абавязаны быць шчаслівым. Усё будзе добра.
Міша апусціў галаву і  прыціх. Прыціх, як сцішваюцца  перад світаннем верхавіны старога лесу у надзеі сустрэць светлы,  спагадлівы і ласкавы дзень. А над лесам ужо забарвовеў той новы дзень.  Першыя, ледзь прыкметныя промні,  пазалацілі вершаліны дрэў. Цішыня стала знікаць. Закалыхаліся дрэвы і кусты, затрапятала росная трава, затрымцела павуцінне, асцярожна падалі голас першыя птушкі.  Усё жывое пацягнулася к сонейку. 
Пачынаўся яшчэ адзін дзень людскога жыцця на зямлі. Дзень новых надзей, новых спадзяванняў.



































АПАВЯДАННІ.



ПАХ БЭЗУ.

      Колькі ён сябе  помніў,  гэты здымак – адзінае, што засталося ад бацькі. На фота яшчэ маладая мама з шчаслівай усмешкай побач з прыгожым статным лейтэнантам. У дзяцінстве Толя марыў: каб адбыўся цуд і тата вярнуўся. Вось яны гуляюць па парку, мама і тата подхопліваюць яго пад рукі і нясуць, нясуць... А калі дзеці ў двары спрабавалі спрачацца пра бацькоў, то Толя заўсёды  казаў:” А вось мой тата...” І усе дзеці змаўкалі. Яны ведалі, што яго тата – герой. Мама казала: тата быў лётчыкам-выпрабавальнікам. І аднойчы на самалёце загарэўся  рухавік. Тата стараўся  як мага далей адвесці самалёт ад горада, а сам  выратавацца не паспеў. Ужо ў больш сталым узросце Толя часта глядзеў на здымак і думаў: як шкада, што таты няма. Колькі Толя мог бы яму расказаць аб сваіх хлапечых справах.  Ах, тата, тата, чаму ты не з намі? А так на цэлым свеце ў яго толькі адзін родны чалавек – мама. Бо яна і тата былі дзетдомаўскія і ў іх нікога болей няма. Вось каб тата жыў...
   Анатоль вырваўся з палону ўспамінаў. Цяпернавалілася іншае. Маці памірае, памірае павольна і пакутліва. Дыягназ дактароў, як прысуд: рак. Пачалася  бяда недзе з год таму назад.  У мамы нешта пабольвала, але яна адмахвалася: маўляў,  пройдзе, усялякае было. Аднойчы  яна страціла прытомнасць. Калі хуткая яе забрала, тады стала вядома:  позна. Добра, што  побач цётка Люда, Людміла Сяргееўна, лепшая маміна сяброўка. Сваіх дзяцей у іх з мужам няма і Толя для іх, як родны. Людміла Сяргееўна бегала па знаёмых дактарах, але тыя толькі разводзілі рукамі. Мама слабее з кожным днём. Толю так цяжка хадзіць у бальніцу толькі з-за аднаго: немагчыма  адводзіць позірк і казаць, што ўсё будзе добра. Сэрца сціскалася ад роспачы, ад бездапаможнасці.
   Сёння ён зноў прынёс   перадачу. З адчыненых дзвярэй  палаты патыхнула сумессю адмысловых  бальнічных пахаў. Імі,  здаецца, прапахла ўсё яго адзенне.  Убачыўшы яго, маці прыпаднялася:
-Навошта ты прынёс, сынок? Тое яшчэ ляжыць.
- Ты павінна есці свежае,  - настойліва сказаў Анатоль, - а то не будзеш папраўляцца.
Яна слаба махнула рукой і  раптам павярнула галаву да суседак па палаце:
- Дзяўчаткі, мілыя, дазвольце пагаманіць крыху з сынам. Я хутка.
Дзяўчаткі -  чатыры жанчыны сярэдняга ўзросту -  усунулі ногі ў  тапкі і выйшлі. Маці крыху памаўчала. Позірк яе затуманіўся. Анатоль бачыў, што яна нечым усхвалявана.
- Я хачу расказаць табе пра твайго бацьку, - прамовіла маці  пасля кароткага маўчання.
- Што казаць, - Анатоль здзіўлена перабіў яе, - ты даўно усё пераказала.
- Усё ды не ўсё, - яна стомлена заплюшчыла вочы.  На яе схуднелым твары з’явіўся цень смутку…
  Мы з ім пазнаёміліся ў рэстаране. Тады ў цёткі Люды быў дзень нараджэння. Яна і  кажа: “А давай, Надзея, гульнём у рэстаране”. Мы жылі ў інтэрнаце, зарплата простых ткачых невысокая, у рэстаране мы ніколі не былі. Каля нашага століка сядзелі два маладыя лейтэнанты. На іх аглядаліся ўсе дзяўчаты. Ды дзе было нам зраўняцца з тымі красунямі, што круціліся ў зале? Ні касметыкі, ні шыкоўных сукенак у нас не было. Мы спакойна сядзелі і размаўлялі. Таму,  калі загучала музыка і да мяне падышоў прыгожы і малады лейтэнант, я ледзь не страціла прытомнасць ад нечаканасці. Мы  пазнаёміліся.  Яго звалі Віктар. Ён з сябрам тут у службовай камандзіроўцы. Яны лётчыкі, прабудуць у нашым горадзе яшчэ цэлы тыдзень. Віктар быў акуратны і ветлівы. У мяне кружылася галава: непрыкметную дзяўчыну запрасіў такі кавалер. А потым  мы танчылі  зноў і зноў. Вечар праляцеў, як адно імгненне. Я адразу закахалася ў Віктара. Пра сябе ён расказаў, што яго бацькі вучоныя, жывуць недзе пад Масквою. Яны  хацелі, каб і ён быў вучоным. Віктар жа з дзяцінства марыў аб небе і стаў лётчыкам, што вельмі не падабаецца бацькам. Мне расказаць нават не было чаго: дзетдом, вучылішча, фабрыка. Віктар з сябрам праводзілі нас да інтэрната  і мы дамовіліся з Віктарам пра сустрэчу. Да яго я ляцела, як на крылах. У той наш першы вечар цвіў бэз. Ці то яго пах, ці то пацалункі Віктара  закружылі маю галаву, зрабілі  п’янай. Мы сядзелі на лаўцы у кустах бэзу і слухалі, як пяюць салаўі. Запах бэзу быў паўсюды, ён запоўніў горад, ад яго нельга было схавацца.  З таго вечара гэты пах назаўсёды ўвайшоў у маё жыццё,   каханне зрабіла мяне жанчынай.  Там, на лаўцы,  у ціхіх кустах бэзу, мы і сустрэлі  раніцу. Назаўтра бэз зноў кружыў мне галаву, маё сэрца трапяталася,  як яго лісточак  пад ветрам.  Тыдзень праляцеў, як імгненне. Гэты тыдзень быў самым шчаслівым у маім жыцці. Бо я зведала, што такое сапраўднае каханне. Для мяне Віктар стаў самым блізкім чалавекам на ўсёй зямлі.  Перад  яго ад’ездам мы зрабілі той самы фотаздымак, што стаіць на  відным месцы. Віктар даў мне свой адрас, абяцаў пісаць. Я верыла кожнаму яго слову, кожнаму руху. А як жа інакш? Розумам, канешне,  ўсведамляла, што не роўня яму: простая ткачыха, неадукаваная, дзетдомаўка. А ў яго такія бацькі, ён афіцэр. Як  пражыла першы тыдзень без яго – і сама не ведаю. Клалася спаць і прачыналася з яго іменем на вуснах, цалавала фотакартку. Калі ад яго прыйшоў першы ліст,  не верыла свайму шчасцю. Я чытала яго ліст Людзе  можа разоў пяцьдзесят. Даслала свой ліст і стала чакаць. Адказу не было. Тады я напісала яшчэ адзін ліст, за ім другі, трэці.  Потым яшчэ адзін.  Апошні  ліст прыйшоў з паметкай: “з выбыццём адрасата”. Вось так усё і скончылася.  Ён не стаў мне пісаць. Яго можна было зразумець – я яму не пара. Са мной застаўся толькі пах бэзу. Крыху пазней  даведалася, што цяжарная. Добра, што ў тыя дні Люда была са мною побач. Каб не яна... Потым нарадзіўся ты. Я дала табе імя яго бацькі, бо ён быў Віктар Анатольевіч. Табе, малому,  цяжка было б растлумачыць пра тое мае першае і апошняе каханне.  Таму я прыдумала гісторыю пра лётчыка-выпрабавальніка, папрасіла Люду, каб і яна маўчала. А потым мы атрымалі кватэру, знаёмых там  было няшмат, мая тайна засталася са мною.
   Маці змоўкла, відаць, ёй цяжка даваліся гэтыя ўспаміны. Пасля кароткага перапынку яна стала працягваць:
- Я, можа, табе нічога і не казала б. Але выпадкова  купіла вайсковую газету і на першай старонцы пазнала яго. Так, гэта быў твой бацька. Ён ужо палкоўнік. Я паказала газету Людзе  і яна нейкім чынам змагла адшукаць яго адрас. Твой бацька жыве ў суседнім абласным цэнтры. Адрас ляжыць пад тэлевізарам. А ў мяне, як убачыла тую газету, аж сэрца сціснулася. Бо тое каханне і сёння са мной, я кахаю яго, як і ў першыя дні. Табе, сынок,  гэта расказала толькі дзеля таго, каб ты з’ездзіў да бацькі. Калі мяне не стане, ён будзе ў цябе адзіным родным чалавекам. Я хачу, каб ён ведаў, што ты ёсць на свеце, вельмі хачу. Твой бацька  добры чалавек,  сэрцам адчуваю гэта. Абяцай, што паедзеш да яго.
   Анатоль узяў маці за руку:
- Абяцаю, мама, ты толькі не хвалюйся.
Дома ён сапраўды знайшоў ліст, на якім было напісана: Даўгабродаў Віктар Анатольевіч, далей ішоў адрас. Дык вось якое прозвішча у  бацькі! У яго ёсць жывы бацька, які нават не ведае аб існаванні сына. І што цяпер рабіць?
    Праз некалькі дзён мамы не стала. Зноў жа, каб не цётка Люда, было б цяжка. Яна ўзяла на сябе большую частку усяго, што трэба было зрабіць, каб пахаваць маці. Толькі калі забарабанілі груды зямлі па дамавіне,  ачомаўся: усё, маці больш няма, ён застаўся адзін. Але не, ёсць яшчэ бацька. Толькі ад гэтай думкі на сэрцы не стала лягчэй.Чаму  жыццё такое складанае? Навошта тата і мама пазнаёміліся? Ці, можа,  ва ўсім вінаваты пах бэзу, які закружыў ім галаву? Вечарам у кватэры з ім засталася толькі Людміла Сяргееўна.   
-Што ж, Толічак, давай памянём маму, - яна падняла кілішак, - хай зямля ёй будзе пухам.
Яна кульнула чарку, пасядзела, нават не прыкусіўшы,  і нечакана спытала:
- А ці ведаеш ты, што твой тата жывы?
- Так, ведаю, -ціха адгукнуўся Анатоль, - мама перад смерцю мне ўсё расказала.
- А, ведаеш, - неяк разгублена прамовіла Людміла Сяргееўна і раптам заплакала. - Даруй мне, дурніцы, даруй. Я ва ўсім вінавата.
- Што вы, цётка Люда, не плачце,  - Анатоль нерашуча стаў супакойваць яе, - тут ніхто не вінаваты, навошта вы так...
- Не,  вінаватая, гэта я схавала лісты, што прыходзілі ад твайго бацькі, - гучна ўсхліпваючы, гаварыла Людміла Сяргееўна, - я першая перахапоплівала іх.  Калі твая маці паказала  першы ліст ад яго, мне стала так зайдросна. Трэба ж, у Надзькі такі кавалер! Я зрабіла ўсё, каб іх разлучыць. І твая маці не атрымлівала адказаў. Калі б не я, можа, у іх усё добра закончылася, у цябе быў бы бацька. Можа, і Надзея была б жывой. Я так і не змагла расказаць ёй аб гэтым. Вось толькі табе і кажу. Мабыць,  бог за гэта мяне пакараў і не даў мне дзетак.  Даруй мне, дурніцы, даруй.
І яна зноў заплакала. Анатоль ад нечаканага прызнання анямеў,  нават не знайшоўся, што сказаць. Людміла Сяргееўна змоўкла,  напаследак некалькі разоў  вінавата шмыганула носам, пагладзіла яго па галаве. Затым, асцярожна зачыніўшы дзверы,  выйшла дахаты. У яго галаве заблыталіся думкі: мама, тата, цётка Люда, самалёт, рэстаран. Чаму на яго навалілася ўсё так, раптам? Якая страшная сіла – зайдрасць.
   Калі праз пару месяцаў ён сабраўся ў паездку, то не ведаў, што будзе гаварыць бацьку. Сапраўды, прыязджае незнаёмец і кажа: я ваш сын. Што ён скажа? Але  абяцанне ён выканае…
   Поезд даімчаў  хутка. Вось патрэбны двор, дом нумар дзесяць. Анатоль аглянуўся: забаўляліся  у пясочніцы дзеці, пенсіянеры гулялі ў даміно, нехта корпаўся у аўтамабілі. Звычайны цёплы майскі дзень.  Толькі для яго ён поўны невядомасці і трывогі.
   Анатоль рашуча узяўся за ручку. Званок у кватэры залівіста абвясціў аб прыходзе госця. Ад хвалявання ў Анатоля перасохла у роце. Дзверы яму адчыніла даволі прывабная яшчэ жанчына:
- Вам  каго?
- Мне Віктара Анатольевіча, - кашлянуўшы, прамовіў Анатоль.
- Зараз, - не адрываючы ад яго позірку, жанчына гукнула: - Віця, да цябе прыйшлі. Вы, калі ласка, праходзьце.
З пакою выйшаў падцягнуты мужчына з сівізной у валасах  і валявым тварам,  здзіўлена глянуў на Анатоля:
- Слухаю вас, малады чалавек.
Толькі цяпер да Анатоля дайшло, чаму яны так узіраліся на яго. Мама не раз казала, што ён вельмі падобны на бацьку. Анатоль  нясмела сказаў:
- Мне патрэбна пагаварыць з вамі.
Калі зайшлі ў пакой  Анатоль дастаў фотакартку і падаў мужчыне. Той начапіў акуляры, пільна паўглядаўся і прыпадняўся ад здзіўлення:
- Адкуль гэта ў вас?
- Гэты здымак ужо многа год стаіць у нашай кватэры. Мне яго дала мама. Перад смерцю яна расказала мне аб вашай сустрэчы і хацела, каб я пабыў у вас. Яе  памерла нядаўна. Толькі тады я даведаўся, што вы жывы. А да гэтага яна казала, што мой бацька загінуў.
- Дык вы што, мой ... сын? – запінаючыся, прамовіў мужчына.
- Мабыць, так, - адказаў Анатоль, - але не падумайце, што я прыехаў да вас з нейкімі просьбамі. Проста  абяцаў маме зрабіць гэта. Хачу, каб вы ведалі: мама кахала вас усё жыццё, да самай смерці.
Мужчына  падняўся, захадзіў па пакоі. Потым павярнуўся да Анатоля. Яго рукі злёгку дрыжэлі.
- Так, я не чакаў. Ніколі не думаў, што ў мяне ёсць сын.  Але чаму Надзя мне не пісала, чаму  не адказвала на  мае  лісты?
- Яна пісала вам. І не адзін раз.
Анатоль расказаў яму пра Людмілу Сяргееўну.
- Я заўважыў, што спадабаўся  Надзі. Мне яна таксама вельмі спадабалася. Я даслаў ёй першы ліст. Потым ад яе прыйшоў  ліст,  другі. Даў адказ, напісаў яшчэ некалькі разоў. Затым ад яе прыйшлі тры незразумелыя лісты, дзе Надзя пісала, што не атрымала маіх. Я палічыў, што яны недзе згубіліся, бо пісаў ёй. А потым  ад яе больш не было лістоў. Вырашыў, што Надзя  чамусьці не хоча перапісвацца.  Пасля мяне перакінулі на Далёкі Усход, жыццё пайшло сваім ходам. Вось і ўсё. Я уявіць сабе не мог, што нехта  хавае мае пісьмы.Ты раскажы мне,  як вы жылі.
Анатоль збольшага расказаў яму пра ўсе тыя гады. Ён уважліва слухаў, паціраючы віскі. Потым у пакоі завісла няёмкая цішыня.
- Ну, я пайду.
- Пачакай, - бацька палажыў далонь на яго руку, - я нават не спытаў тваё імя.
- Анатоль, Анатоль Віктаравіч Тарасаў.
- Толя, - лагодна вымавіў той. Яго позірк павільгатнеў.  - Ведаеш, не магу уявіць сабе, што ў мяне дарослы сын. Выбачай, але для мяне ўсё так нечакана.
- Ды і для мяне, - заўважыў Анатоль.
 - Ведаеш, сынок, - бацька асцярожна націснуў на гэтым слове, - я хачу сам усё расставіць на сваё месца. Калі ты не супраць, я завітаю праз які тыдзень - другі да цябе. Нам ёсць аб чым паразмаўляць. Згодзен?
- Згодзен, - толькі і змог вымавіць Анатоль.
 Калі ён выйшаў з пад’езду, то азірнуўся на акно на чацвёртым паверсе. Бацька, убачыўшы яго, узняў руку. Анатоль адказаў тым самым. У двары па-ранейшаму забаўляліся  дзеці, нехта корпаўся у аўтамабілі, гулялі ў даміно пенсіянеры. Усё было, як і раней. Але Анатолю падалося, што і ў двары, і ў паветры, і ўвогуле ў ім нешта няўлоўна  змянілася. Так, адчуванне надзеі, перамены да лепшага трымцела ўсюды. Быццам пахла   добрым, салодкім, як велікодны пірог. Пах кружыў галаву, надаваў адчуванне нечага новага ў жыцці, якое абавязкова прыйдзе да яго.





      








ВОСЬ ТАКОЕ ЖЫЦЦЁ.
   
Перад ім ляжала амаль цэлая гара прысмакаў: каўбасныя абрэзкі, сакавітыя курыныя костачкі, тлустыя і духмяныя кумпячкі, здробнены халадзец. I ўсё гэта было яго, трэба толькі дацягнуцца. I ён пацягнуўся носам да той смакаты, усёй сваёй істотай прадчуваючы асалоду, зараз, зараз...
-Фараон!
Гучны воклік гаспадара вывеў яго з салодкага забыцця. Ён расплюшчыў вочы: каб жа ты спрахла, такое жыццё, гэта быў сон. Ён павярнуў галаву да Юзіка: што табе, маўляў, патрэбна.
-Фараон, узяць Рыжуху, узяць яе.
Фараон павярнуў галаву ў той бок, куды паказваў гаспадар: так і ёсць, зноў суседава Рыжуха лезе ў шкоду. I што за стварэнне, цалюткі дзень ганяй ды ганяй яе. Другія каровы як каровы, а гэта толькі цікуе, каб куды ўлезці. Ён неяк добра-такі хапіў яе за хвост, аж да крыві. Ды тады Юзік адлупцаваў яго. Фараону было балюча і крыўдна, ён жа стараўся, каб тая паскуда ведала сваё месца, а атрымаў. Ён доўга скавытаў у кустах і паўдня не падыходзіў да гаспадара. Але ж нічога не зробіш, трэба выконваць свае абавязкі, бо Юзік тады і карміць не будзе. Фараон з гучным брэхам кінуўся адганяць карову. Тая незадаволена паглядзела ў яго бок і, хапянуўшы напаследак зялёнай і сакавітай кукурузы, павольна, быццам ведаючы, што Фараон яе не зачэпіць, пацягнулася да статка. Голас Юзіка мусіў Фараона вярнуць назад.
Мянушку гэту дадумаў сам Юзік. Калі ён прынёс малога шчанюка, то па тэлевізары якраз ішла перадача пра жыццё нейкага фараона Рамзеса. І Юзіку спадабалася нязвыклае імя.
-А што, - заявіў ён нападпітку, - гучнае імя, ні ў аднаго сабакі ў акрузе няма такой мянушкі, гучыць горда. Усё, будзеш у мяне Фараон.
Хай сабе і Фараон, яму тады было ўсё роўна, ды і цяпер таксама. А што, жыццё неблагое, цэлымі днямі на волі, а не на ланцугу. Кормяць у цэлым спраўна. Асабліва калі Юзік падап'е, тады ён сама дабрыня: пацалуе Фараона ў пысу, абдыме яго, дасць нечага смачнага і размаўляе з ім.
- Што ты, браце, разумееш у жыцці, сядзіш толькі і чакаеш, калі паесці дадуць. Ну ўжо еш, еш. А тут круцішся цэлымі днямі, усё адно і тое ж, ніякага прасвету. I дома працы  мора, гаспадарка гэтая. А людзі вось жывуць, палацы сабе ў Амерыцы купляюць, адпачываюць у цёплых краінах.
Вось там жыццё, браток. А, ні халеры ты не разумееш.
Канешне, нічога ён не разумее... Ды, можа, болей за гэтага Юзіка. Людзі нейкія дзіўныя істоты: маюць столькі ежы рознай, добрыя і вялікія буды. Што ім яшчэ трэба? Дык не, шукаюць яшчэ нечага. Эх, каб мне такое жыццё. А калі вечарам Юзік нападпітку вяртаецца дахаты, то Ніна, Юзікава жонка, лямантуе: зноў недзе набраўся, і калі яно скончыцца, яна цэлымі днямі круціцца, як вавёрка ў коле, а яму толькі піць. Находзіць каса на камень, і яны цалюткі вечар сварацца. Чаго сварыцца, Юзік нічога кепскага не робіць, наадварот, такі спагадлівы. Не, не разумее ён жанчыну. Вось хай паглядзяць, якое жыццё ў суседскага сабакі Эндзі: той пародзісты, паляўнічы сабака. Таму яго трымаюць у невялікім закуточку, што называюць вальерам, раз у дзень, а то і радзей, выгуляюць і ўсё. Сядзіць той бедны Эндзі і скуголіць за сеткай, паглядае, як другія вольна бегаюць. Пару разоў у год гаспадар з ім з'ездзіць на паляванне і пасля гэтага зноў у закуток. Ці ж гэта жыццё?
Сонца павярнула на другую палову дня. Каровы, палёгшы, зжавалі сваю жуйку, было ціха і цёпла. Юзік, папалуднаваўшы, прылёг каля дуба. Фараон, з'еўшы тое, што даў гаспадар, таксама  ціха ляжаў, падлажыўшы лапы пад галаву.  Калі-нікалі ён расплюшчваў вочы, каб ведаць, ці ўсё ў парадку, ці на месцы статак. Трэба пільнаваць, пакуль Юзік давярае яму. Не так даўно пастух з суседняй вёскі, паглядзеўшы, як Фараон спрытна пасе, нават прапаноўваў Юзіку грошы за яго. Але ж Юзік адмовіў. А Фараон сам ад яго збег бы, не спадабаўся той пастух яму. Тым часам ён заўважыў, што да іх наблізіўся чалавек. Фараон нядобра аскаліўся і забрахаў: ён пазнаў Сцяпана Карпіна з іхняй вёскі. Некалі, калі Фараону было каля года, ён, гуляючыся, падбег да Сцяпана і пачаў скакаць каля яго. А той два разы вельмі ж балюча даў яму пад рэбры. Ні за што. 3 таго часу ён ніколі не прапусціць свайго крыўдзіцеля, заўсёды аблае, калі той ідзе па вуліцы. Вось і зараз, ён кінуўся на яго, але Юзік спыніў. Мужчыны павіталіся, загаманілі аб нечым сваім. Фараон не любіць людзей, што крыўдзяць сабак. Ёсць такія і ў іхняй вёсцы. Дзеля праўды трэба сказаць, што ў гэтай сям'і яго не крыўдзяць. Колька, Юзікаў сын, часта падсілкоўвае яго, калі ўкрадзе што са стала і бацькі не бачаць. Заўсёды з ім гуляе. Фараон яго таксама любіць, і калі той прыйдзе да яго, заўсёды падскочыць і аблізвае твар Колі. А той адпіхвае, уцякае. Не, яму пашанцавала, неблагая сям’я, ніхто яго не крыўдзіць. Карпін пайшоў сабе. Неўзабаве і каровы сталі падымацца з належаных месцаў каб зноў  набіваць страўнікі травой. Хочаш не хочаш, а за імі трэба рушыць. Юзік свіснуў яму, і яны пакіравалі ўздоўж поля. Дзень паціху коціцца да вечара, хутка і дахаты. Так вось ён і жыве, у турботах і бегатні. Ды ён не бядуе, яму падабаецца жыццё. Няма калі асабліва ўглядацца і думаць, патрэбна ісці наперад, бо Рыжуха ўжо рвецца дахаты раней. Калі яе не запыніць, то ўзрушыцца і ўвесь статак. Ну вось, ужо Юзік загадаў кіраваць кароў у вёску. Фараон, весела падбрэхваючы і задаволена круцячы хвастом, стаў заганяць статак. Каровы ўвайшлі ў вёску, гонячы за сабой воблачка шэрага пылу, затым сталі расходзіцца па дварах. Некаторыя гучна мыкалі, быццам дакараючы сваіх гаспадынь за тое, што іх не сустракаюць. Фараон са стомленым выглядам прылёг каля буды, чакаючы вячэры. Ён любіць такія ціхія летнія вечары. У вёсцы ціха, толькі там-сям даносяцца нечыя галасы, крыкі дзетвары і далёкі сабачы брэх. Хораша, прывычна і ўтульна. Коля прынёс яму ежу, прылашчыў. Фараон завіляў хвастом і лізнуў яму руку. А сонца садзілася ўсё ніжэй і ніжэй, барвовы шар паступова хаваўся за борам. А назаўтра яно зноў узыдзе, і наступіць новы дзень, нечым падобны на сённяшні, нечым будзе адрознівацца. Вось такое жыццё.
   Ноччу Фараону зноў сніліся каўбасныя абрэзкі, сакавітыя курыныя костачкі, духмяныя і тлустыя кумпячкі, здробнены халадзец. Усё гэта багацце ляжала перад ім, быццам запрашаючы: бяры, еш, бач, як смачна. I Фараон з усіх сваіх сабачых сіл цягнуўся да гэтай смакаты і ніяк не мог дацягнуцца.







































МАЦІ  І  СЫН.

Сваімі пакручанымі, натруджанымі пальцамі старая перабірала пацямнелыя, месцамі зжаўцелыя, фотаздымкі. Гэта было самае дарагое, што засталося тут, з ёю. Фотаздымкаў было няшмат, можа з паўтара дзесятка. Клаўдзія пакутліва паморшчылася: у грудзях кальнула, яшчэ больш, чым раніцай. Яна піла ўжо і каплі розныя, а ўсё адно боль не праходзіць. І чаго сэрца так расхадзілася? Можа, прадчувае якую бяду? Можа, з Паўлікам штосьці нарабілася?  Адзіная крывіначка, адзіны, хто ёсць у яе на ўсёй зямлі. Ды такі непаслухмяны. Божа ж мой, сыночак, чаму ты мяне не слухаў? Цяпер ты далёка ад мяне…
Клаўдзія выйшла замуж па вясковых мерках пазнавата, калі ёй мінула дваццаць восем. Хлопцы круціліся каля шустрых ды прывабных дзяўчат. А яна – ціхая, сарамлівая, нават на танцы хадзіла зрэдку. Таму, калі да яе пасватаўся Фёдар, маці сказала:
-Ідзі, дачушка. Не сядзець жа табе ў дзеўках.
- Ой, мама, ён жа увесь час “пад мухай”,  - адазвалася Клаўдзія.
- Ах, дачушка, хто цяпер не п’е. Хлапец ён не гультаяваты, будзеце жыць. Такая ўжо наша бабская доля – не мы, а нас выбіраюць.
І яна пайшла. Вяселле прайшло, як мае быць: і фата, і пацалункі, і тое самае “Горка”, і гульба з гарэлкай.  Вось ён, іх першы з Фёдарам фотаздымак, вясельны: яна ў прыгожай новай сукенцы, а побач  ён у белай кашулі. Як даўно гэта было. А ці было яно? Фёдар часцей глядзеў у чарку, чым на яе. Сваіх прывычак пасля вяселля ён не змяніў, дахаты цвярозым з’яўляўся зрэдку. І гэта, не гледзячы на тое, што круціў баранку.  Праз год нарадзіўся Паўлік. Яна так радавалася першынцу, не магла нацешыцца з яго. Фёдар таксама доўга святкаваў нараджэнне сына. Калі Паўліку было каля трох год, Фёдар  у нецвярозым стане перакуліўся на калгаснай машыне і загінуў. Вось на гэтым здымку яна з Паўлікам і Фёдарам. Незадоўга да гібелі Фёдар нечага ездзіў у горад і ўзяў іх з сабой. Там яны зрабілі гэты самы здымак. А вось гэты зрабіў іх сусед, настаўнік. Тады Паўлік упершыню пайшоў у школу. Тут ён такі прыгожы. Клаўдзія старалася. Бо пасля смерці Фёдара дала сабе слова: яе сын будзе жыць лепш, чым астатнія. Няхай сабе і без бацькі. Яна ж не ўломак.
Клаўдзія шчыравала: на працы ў калгасе, на сваім надворку, ў хаце, на сенажаці. Затое Паўлік адзяваўся не раўнуючы, як гарадскія дзеці. Нават веласіпед яна купіла сыну  самаму першаму на вуліцы. Паўлік малым ласкавы быў. Сядзе ёй на калені, абдыме сваімі ручкамі, галоўкай прытуліцца да яе. У Клаўдзіі сэрца замірала. Яна даравала яму ўсё: і свавольствы, і дрэнныя паводзіны.  Вось гэты здымак зроблены на раённых спаборніцтвах. Там Паўлік выступаў у складзе школьнай каманды па футболу. Было гэта, мабыць, у сёмым класе. Тады ж да яе прыйшоў сівы  Аляксандр Аркадзьевіч, дырэктар школы. Клаўдзія
корпалася ў агародзе.
- Добрай раніцы, гаспадыня. Памагай бог, - ветліва павітаўся ён.
- Дзякуй, дзякуй. Праходзьце, калі ласка, - замітусілася Клаўдзія.
- Нічога, я ненадоўга, - Аляксандр Аркадзьевіч прысеў на бервяно. – Ведаеце,  Клаўдзія    Сцяпанаўна, я занепакоены паводзінамі вашага сына.
- Авоечкі, што ж ён нарабіў? – Клаўдзія трывожна счапіла рукі.
- Ды пакуль нічога такога ён не натварыў. Але Павел груба вядзе сябе з настаўнікамі,   ганарлівы з аднакласнікамі, вучыцца не хоча. Я разумею, што вам адной цяжка. Але  звярніце на яго увагу, пагаварыце з ім. Паверце, што  я прыйшоў не проста так.
- Як жа такое можа быць? – Клаўдзія нечага счырванела. – Я ж для яго ўсё раблю, каб      ён толькі вучыўся. Я так стараюся і ў калгасе, і дома. Ён жа ў мяне дагледжаны.
- Вось у гэтым і справа, што ўсё для яго, - цяжка ўздыхнуў Аляксандр  Аркадзьевіч, - Павел не разумеее, як вам дастаецца кавалак хлеба. А ён не стане чалавекам, пакуль не паспрабуе зарабіць гэты хлеб сваім мазалём. Ён нічога не хоча рабіць.
- Ён жа мне радоўку адпасвае, з дровамі дапамог, - адказала Клаўдзія.
- Дык гэта некалькі раз у год, - зноў уздыхнуў дырэктар, - а ці дапамагае ён вам у іншых      справах? Вы ж адна. Ён проста абавязаны вам дапамагаць. А Павел не ўсведамляе гэтай простай рэчы. Яму не хапае нават простай чалавечай дабрыні. Падумайце, Клаўдзія Сцяпанаўна.
Клаўдзія замест адказа вінавата апусціла галаву.  Калі ж вечарам яна завяла з сынам размову   аб тым, што ёй казаў Аляксандр Аркадзьевіч, той з раздражненнем кінуў:
-Чаго ён лезе ў маё жыццё? Без яго разбяруся. У наступным годзе я пашпарт атрымаю, шаснацць хутка. Мне яго парады не патрэбны.
- Паўлічак, - мякка запярэчыла Клаўдзія,  - мо, і сапраўды, дапамог бы мне па гаспадарцы калі-нікалі. Сам жа некалі гаспадаром будзеш. Прывыкай.
- Не хапала, каб я яшчэ ў агародзе поркаўся. Не мужчынская справа гэта,  -раздражнёна кінуў сын. Яна тады нічога яму не запярэчыла, змаўчала. Чаму?
На гэтым здымку Паўлік у войску. Провады Клаўдзія зрабіла не горш, чым у людзей. Адслужыў Паўлік добра, ёй нават аднойчы падзячнае пісьмо даслалі. Яна так радавалася тады, як дзіця малое. Усім паказвала тое пісьмо. Пасля службы Паўлік вярнуўся ў калгас. Але адпрацаваў толькі з месяц і заявіў:
-Я не буду больш гібець з гэтым быдлам, паеду вучыцца.
- Сынок, як ты кажаш на сваіх сяброў? – жахнулася Клаўдзія.
Паўлік толькі рукою махнуў. Але ў тэхнікум такі паступіў. Маці ад шчасця праслязілася: хоць сын будзе вучоным, не тое, што яна. І Клаўдзія зноў  шчыравала: гадавала парсючкоў, на агародзе завіхалася. Сыну ўсяго павінна хапаць, хай вучыцца.
Громам з яснага неба грымнула вестачка: Паўліка арыштавалі. Разам з двума нейкімі шалапутамі ён абабраў склад. Суседка вылажыла ёй гэту навіну не то з задавальненнем, не то з шкадаваннем. Клаўдзія доўга не магла прыйсці ў сябе: такого не можа быць, не мог яе сыночак такого нарабіць. Але ўсё аказалася праўдай. На судзе яна плакала, умольвала суд пашкадаваць яе. Бо яна адна, ён у яе адзіны.  А Паўлік нават воч не падымаў. Далі тады яму тры гады. Тыя тры гадочкі прынеслі ёй палову сівых валос.  Хоць і балюча было ёй, але ж з’ездзіла яна да сына ў турму два разы. Сын вярнуўся з турмы не адзін, а з новым сябрам. Той гагакнуў з парога:
-Прывет, мамаша. Сустракай гасцей.
У яе мову адняло ад нечаканасці.
- Маці, накрый нам на стол, мы з дарогі, - заявіў Паўлік.
І яны селі абмываць вызваленне. Можа, балявалі б яны доўга, але нехта далажыў участковаму. Калі той зайшоў у хату, сябрук Паўліка ледзь не падавіўся кавалкам кілбасы. Участковы праверыў яго дакументы і загадаў пакінуць вёску. Сябрук моўчкі змыўся.
Паўлік на працу пайшоў са скрыпам: надта ж Клаўдзія яго прасіла. Пратрымаўся той нядоўга. Праз пару месяцаў ён заявіў:
- Хопіць з мяне калгаснага жыцця. Сябры мне дапамогуць. У горадзе праца – не раўня гэтай.
- Сынок, застанься, - Клаўдзія затрымцела, прадчуваючы нядобрае, - паціху прывыкнеш. Людзі робяць. Ажэнішся. Навошта табе цягацца па свету?
Слёзы Клаўдзіі яго не кранулі. Ранкам ён сеў у аўтобус і знік амаль на паўгода. Клаўдзія не ведала , што і рабіць, да каго звяртацца. А Паўлік аб’явіўся сам: прыфранчаны, ў модным прыкідзе, з грашыма ў кармане.
Ёй сын сказаў, што знайшоў добрую працу. Вось на гэтым здымку яна з Паўлікам на вяселлі: яе сястра аддавала дачку. Як жа і яна хацела  згуляць сынава вяселле. Аднак мары так і засталіся марамі. Яшчэ праз год Паўліка пасадзілі за забойства на пятнаццаць год. Пісем Паўлік ёй амаль не пісаў. За гэтыя гады, некалі спраўная і рухавая, Клаўдзія прыкметна пастарэла і згорбілася. Калі ж сын вярнуўся, яна нічога не магла гаварыць, адно толькі плакала.
- Ціха, маці, ціха, - нервова супакойваў яе Паўлік, - усё будзе добра. Мы зажывём, як мае быць. Маёй нагі ў турме больш не будзе.
Каб жа яно так і было.
   Зноў з левага боку  расплыўся пякучы боль. А,  можа, гэта на перамену надвор’я?  Ніколі яшчэ не балела так сэрца. Яна крыху пацерла левы бок. Стала як бы крыху лягчэй. Выйці, мабыць, трэба на паветра. Там лягчэй дыхаць. Вунь і верабейка нейкі цікаўны сядзіць на галінцы каля акенца. Дзівіцца на яе, не разумее нічога. Мо, вестачка якая сёння прыйдзе добрая. Бо яна даўно ўжо не чакае ніякіх добрых вестак. Ах, сынок.
На волі пабыў Паўлік нядоўга. Сказаў, што паедзе на працу ў Маскву. Клаўдзія зноў  плакала, упрошвала яго застацца, але ён з’ехаў. Праз колькі часу прыйшла вестка, што Паўлік затрыманы за узброенае рабаўніцтва. Яго адправілі для адбыцця пакарання аж у Пермскі край.  Клаўдзія ўспомніла таго сівага дырэктара і яго словы. Чаму яна не паслухала яго? Мабыць,  ён праўду ёй казаў. Яна недаглядзела сына і  вінавата, што ён такім вырас. Ад такой раптоўнай праўды ёй стала так прыкра, што яна заплакала, па-дзіцячаму, шморгаючы носам. Але не, так нельга. Яна павінна трымацца.   Клаўдзія зноў стала перабіраць фотаздымкі. Так, з ёю засталія толькі яны і памяць. А пякучы агонь з новай сілай ударыў у сэрца. Ад пажыццёвай стомленасці  і невыноснай паўсядзённай пакуты мацярынскае сэрца не стрывала. Яно больш  не змагло весці па гэтым свеце  сваю гаспадыню. Фотаздымкі разляцеліся па падлозе.
“Адмучылася, гаротніца, - шапталіся назаўтра суседкі, -  якая ж была жанчына. За ўсё жыццё нікому дрэннага слова не сказала, нікога не пакрыўдзіла”. Хтосьці спытаў, ці прыедзе сын на пахаванне. Ды дзе там, адказалі, хто яго адпусціць. А калі б і адпусцілі, ўсё роўна не паспеў бы. Ды і не патрэбен ён тут. Пахаваннем занялася стрыечная сястра Клаўдзіі з суседняй вёскі.
   Хавалі Клаўдзію Сцяпанаўну ціхім майскім днём. І зусім не так пахлі ў гэты дзень квітнеючыя сады, не так шчабяталі птушкі. Неяк прыціхла ўся вёска, што выйшла праводзіць старую ў апошні шлях. Перасталі брахаць нават сабакі. Быццам і вёска, і прырода хацелі даць гэтай пакутнай жаночай душы па добраму, ціха адысці ў бясконцае падарожжа.





               









               









ЦЯПЛО  ЯЕ СЭРЦА.

   Сяргей гнаў аўтамабіль па дарозе, не заўважаючы нічога. Фары сустрэчных машын сляпілі вочы, але ён нават не звяртаў на гэта увагі. Ён думаў толькі аб тым, што не давала спакою ўжо не адзін месяц: чаму жыццё  не складваецца, чаму так атрымалася ў яго, як яму жыць далей на гэтым свеце.
 З Наташай яны пазнаёміліся яшчэ ў інстытуце. Яна вучылася курсам пазней. Сустракаліся пару гадоў, затым пажаніліся. Потым пару год жылі ў абласным цэнтры, але там нічога не свяціла з жыллём. Таму яны пераеехалі ў яго родны райцэнтр. Там, з дапамогай бацькоў, прыдбалі кватэру. Ён нават умудрыўся сабраць на “Жыгулі”. Клопату прыбавілі две дачушкі-пагодкі, якія з радасным віскам сустракалі яго з працы. Адным словам, жыццё ішло. Але з цягам часу яны з Наташай сталі страчваць пачуццё адзінства, якое было ў іх на першых гадах сумеснага жыцця. Можа, і ён у гэтым вінаваты? Сталі часцей сварыцца, нават па дробязях, з-за чаго ён стаў пазней прыходзіць з працы і, бывала, “пад мухай”. Спакою ў доме гэта не прыбаўляла.
У адно з такіх позніх вяртанняў ён пазнаёміўся з Верай. Вера развялася з мужам год таму і выхоўвала дачку. Выпадковае знаёмства перарасло ва ўзаемную сімпатыю ці прывязанасць. Яны сталі сустракацца. У хуткім часе Наташа пачала аб гэтым здагадвацца, але выгляду не падавала. І вось, сёння, калі ён ішоў з Верай пад ручку, адбылося тое, што павінна было некалі здарыцца: Наташа іх заўважыла. Сяргей даўно разумеў, што рана ці позна гэта адбудзеццца, ды не мог адмовіцца ад Веры. А сям’ю таксама не мог кінуць.
Адным словам, думай сабе, браце. І калі ён сёння прыехаў з працы, яго чакаў сюрпрыз: каля парога стаялі два чамаданы з рэчамі. “Такі бацька дзецям не патрэбен”, - сказала Наташа і выйшла з пакоя, ўзяўшы за рукі Віку і Олю. Сяргей ў запале грымнуў дзвярыма так, што са столі пасыпалася пабелка, і выскачыў на вуліцу. Ён сеў у “Жыгулі” і паімчаў у невядомым накірунку. Нёсся некуды, ці то ад жыццёвых праблем, ці то ад сябе – сам не ведаў. Рукі прывычна круцілі баранку, ён недзе зварочваў, але ўсё гэта было на ўзроўні “аўтапілота”. На нейкім невялічкім узгорачку машына адчайна завыла і заглухла. Ён некалькі раз крутануў стартэрам, ды нічога не атрымалася: рухавік не хацеў працаваць, быццам ён стаміўся сёння ад свайго гаспадара. Сяргей выйшаў на позні вераснёўскі вечар, падняў капот, пастаяў хвіліну і закрыў яго – усё роўна нічога не відаць.
Сяргей азірнуўся па баках і аж здранцвеў: дык жа ён амаль трапіў у сваю родную вёску! Яшчэ з кіламетр – і за наступным  узгоркам яго вёска, Навасёлкі. А каля машыны, метраў за трыста, вясковыя могілкі, на якіх пахаваныя бацькі. Чатыры гады таму назад ад хваробы раптоўна памёр бацька, а за ім, не счакаўшы  года, пайшла і маці. Яны з братам забілі дошкамі вокны ў бацькоўскай хаце, здадзілі помнік на магіле – і болей Сяргей у вёску не паказваўся…
Ісці ў вёску не хацелася: старых знаёмых засталося мала, ды і ад тых пачнуцца пытанні. А размаўляць сёння ні з кім не хацелася. Надзеі, што хто небудзь будзе ехаць, было мала – у такаю пару па гэтай дарозе машыны амаль не ходзяць. Надзеўшы лёгкую куртачку, ён рашыў перачакаць да раніцы і там ужо глядзець, што рабіць далей. Тым больш, што сёння пятніца, і заўтра не трэба на працу. Ён забраўся на задняе сядзенне, скурчыўся і падрыхтаваўся драмаць да раніцы. Сон да яго не ішоў – вельмі свежыя былі “раны”. Узгадаліся бацькі, родная хата, дзяцінства. Раптам яму зрабілася страшна ад блізкасці могілак: здавалася, зараз пачнецца  нешта жахлівае. Сяргей падхапіўся і хуценька пазашчоўкваў усе дзверцы ў машыне, каб да яго ніхто не дабраўся. Яму падалося, што ўсе мерцвякі паўсталі з магіл і шэрымі зданямі абступілі машыну. Там, у цемры, яны цягнуць да яго свае ссохлыя рукі з голымі касцямі, разлапістыя, як голле дрэў. Яны хочуць схапіць яго і павалачы з сабою ў тую халодную пустэчу. Але нічога не рабілася, стаяла тая ж цемра і цішыня. Толькі  па-ранейшаму самотна шумелі сосны на могілках у сваіх адвечных думках. Памалу ён стаў супакойвацца, галава стала міжволі хіліцца ўніз…
     Ён сядзіць каля стала, на якім невялікай горкай ляжаць свежаспечаныя румяныя бліны. Маці раз-пораз дастае іх з печы і кладзе ў гэтую горку. Сяргей есць іх, макаючы ў смятану, і не можа наесціся. Маці прысела каля стала, падперла далонню галаву і з задавальненнем узіраецца, як Сяргей уплятае бліны.  Сполахі агню з печы падаюць ёй на твар і надаюць яму нейкі асаблівы іканапісны выгляд. “Ну, ці падабаецца табе, сынок, матчына страва?” – пытаецца яна. “Угу”, - толькі і можа прамовіць з набітым ротам Сяргей. Маці памаўчала, затым уздыхнула і мовіла: “Дрэнна, сыне, што забыў ты нас з бацькам, ужо каторы год не быў на нашай магіле”. Сяргей спыніўся, выцер далонню вусны і ціха схіліў галаву:”Даруй, мама”. Маці яшчэ крыху памаўчала і зноў загаварыла:” Сям’ю ты таксама забыў, сынок. Нядобра гэта. Азірніся, сыне, назад, нешта ты не так робіш”. Сяргей толькі і змог зноў прамовіць ледзь чутна:”Даруй, мама”. Ён прытуліўся да матчыных грудзей, як некалі ў дзяцінстве, калі яму было крыўдна і балюча, калі трэба было пажаліцца. Маці ў такіх выпадках, гладзячы яго па галаве, казала:”Нічога, сынок, усё будзе добра”. І ад яе зыходзіла такое цяпло, такая дабрыня, што Сяргею стала няёмка і крыўдна за тое, што ён не ведае, як жыць далей. І ён не стрываў, заплакаў. Слёзы, буйныя, як боб, ліліся з яго вачэй, і не было ім канца. Маці пагладжвала яго па галаве і прыгаворвала: “ Не плач, сынок, усё будзе добра, усё наладзіцца”. А ён плакаў, уткнуўшыся ў матчын фартух. Ад маці ішлі і ахутвалі яго хвалі цяпла, ад якіх яму станавілася ўсё лягчэй і лягчэй. Боль паціху стаў прападаць, адыходзіць. Пачаў супакойвацца і ён. Слёз ужо амаль не было, толькі ён яшчэ уздрыгваў плячамі, як падлетак. А матчына цяпло накрывала яго, не раўнуючы, як коўдрай, пад якой яму станавілася  так пяшчотна і ўтульна, што вочы сталі зліпацца самі па сабе. І было так прыемна засынаць пад гэтай коўдрай…
    Сяргей прачнуўся ад таго, што сонечны прамень трапіў прама ў вочы. Ён падхапіўся і сеў. Правёўшы рукою па твары, ён адчуў, што той мокры ад слёз. За шклом аўтамабіля ў поўную сілу ўступаў вераснёўскі ранак – яшчэ не халодны, але ўжо і не цёплы. Сяргей выйшаў з машыны, агледзеўся і рашуча накіраваўся ў бок могілак. Ён падыйшоў да магілы бацькоў, схіліўся і згроб з магілы сухую ігліцу і лісце, нанесенае ветрам. Было ціха і спакойна. Раніца паступова набірала моцы, абуджаючы усіх, хто яшчэ не азваўся на ласкавае святло сонейка. Нават стромыя сосны не хацелі парушаць цішыню светлай раніцы. Сяргей прысеў, выцер пыл з фотаздымкаў на помніку і на хвіліну прытуліўся да яго, быццам хацеў штосьці сваё аддаць тым, хто тут ляжаў. Пасядзеўшы, ён устаў і накіраваўся да машыны. Машына завялася амаль адразу, толькі фыркнула, як наравісты конь. Сяргей развярнуў яе і скіраваў на горад.
   Каля могілак стала зусім ціха. Сівы дым ад аўтамабіля хутка развеяла лёгкім ранішнім ветрыкам, і нішто не нагадвала, што  тут нехта правёў ноч. І толькі сонца, падымаючыся ўсё вышэй, спрабавала адарыць сваім апошнім асеннім цяплом гэты куток, гэты край, гэту зямлю.



























РОГ.


       Рог паціху корпаўся ў сметніку, час ад часу азіраючыся: ці ні ідзе хто-нібудзь. Людзі розныя. Каторы  пройдзе, не зверне, нават, увагі, а іншы нядобра гляне і аблае. А некаторыя і паскудства ўтварыць могуць. Як было надоечы. Шукаў ён бутэлькі па сваёй тэрыторыі і не заўважыў, як з-за вугла выйшла групка хлапчукоў. Здаровыя ўсе, як бугаі, не скажаш, што і падлеткі. Заіржалі табуном. Адзін падыйшоў да яго:
- Ну што, бамжара, як жывеш?
 І тут жа ўдарыў  нагой па твары. Рог зваліўся, заенчыў, а яны іржуць задаволеныя. А потым паднялі яго, закінулі ў сметнік і пайшлі. Яму было вельмі крыўдна і балюча. Яно, быццам бы, і не прывыкаць. Колькі ўжо яго абражалі, піхалі, лаялі. Але было чамусьці ў той раз нясцерпна балюча ад таго, што гэтыя недаросткі  вось так, проста, проста…  Адкуль бярэцца ў іх азлобленасць, нянавісць? Ды што зробіш, такая ў яго доля. Калі ты бомж – ты ніхто. Рог гэта засвоіў добра і крыўду доўга ніколі не трымаў.
     Сёння з самага ранку хмурылася. З неба, час ад часу,  церушыла дробнай снегавой крупкай, дзьмуў сцюдзёны вецер. Чорныя ўкамянелыя таполі матлялі голлем у такт ветру. Непрытульнасцю і сіверам надзяліла сёняшні дзень прырода.  Вароны, і тыя, не снавалі, як звычайна,   каля сметніку.  Нешматлікія людзі, што беглі  па сваіх справа, праходзілі угнуўшы галаву ў плечы,  кутаючыся ў паліто і курткі. Яно, можа, і к лепшаму, вальготней будзе сябе адчуваць. Да холаду ён прыцярпеўся. Таму можна спакойна прайсціся па тэррыторыі ў пошуках сякіх-такіх прыпасаў. У старой рванай скураной сумцы з лейбам “Adidas” ужо ляжала некалькі яблыкаў, паўбохана яшчэ не чэрствага хлеба, кавалак кілбасы. За плячамі, ў рукзаку, коўзалася пяць ці шэсць пустых бутэлек. Трохі назбіралася. Калі прайсціся па ўсёй тэрыторыі, то і зусім будзе няблага. Рог уздыхнуў, паволі выбраўся са сметніка і пакрочыў далей. Вечарэла. Зноў зацярушыла  дробным снегам, падобным на рысавыя зярняткі. Ён усміхнуўся сам сабе такому параўнанню. Не, і сапраўды, крупінкі нагадваюць рыс. А які ён, той сапраўдны рыс, калі яшчэ  ляжыць ва ўпакоўцы, ў краме? Ці памятае Рог ?
    Рогам ён быў не заўсёды. Калісьці ён быў Рогавым Аляксандрам Пятровічам, нядрэнным майстрам па рамонту бытавой тэхнікі. Правіў пральныя машыны, прасы, ды шмат чаго яшчэ.  Знаёмых было шмат, усім быў  патрэбен. Хто грошы даваў, а хто і магарыч. Асабліва суседзі. Як з іх грошы браць. Так, неўпрыкмет,  і ўцягнуўся. У адрозненне ад многіх, ён  ніколі не буяніў. Вып’е  - і спаць. Жонка лаялася, канешне, дык то баба, яна павінна лаяцца на мужыка. Потым ён стаў болей выпіваць, кожны дзень. К таму часу дачка ўжо вырасла, пайшла вучыцца. Ды жонка стала хварэць. Працягнула пару год і сканала. Дачка падчас вучобы хлопца знайшла сабе, пераехала да яго. Маўляў, жыць буду з ім. Нейкім грамадзянскім шлюбам. Напрыдумлялі распусту. Як гэта жыць нераспісаным? Але яму было ўсё роўна. З працы Рога вытурылі. Ды сябры не далі сумаваць, штодзень кватэра патанала ў папойках. У рэдкія гадзіны прасвятлення ён задумваўся: што ж ён робіць, што будзе далей?  Але пасля першага жа кілішка гэтыя думкі знікалі. Якраз у той час і з’явіўся злашчасны Ахмет, “гарачы хлопец” з Каўказа. Ён даваў Рогу грошай на выпіўку, нават прадукты прыносіў калі-нікалі. Казаў, што Рог яму падабаецца і яны могуць пасябраваць. Але хутка “сяброўства” скончылася. Ахмет паказаў яму лісток з пазыкамі. А там набегла, па яго падліках, круглая лічба. Ён прапанаваў Рогу прадаць кватэру. А за гэта абяцаў спісаць доўг і даць іншую кватэру, крыху горшую. Рог спачатку вагаўся. Ахмет хадзіў некалькі дзён да яго і прыстрашыў, што за даўгі Рог будзе харкаць крывёю. Яму прыйшлося пагадзіцца.  Дачцы ён нічога не паведамляў, бо, нават, і нумара тэлефона не ведаў. Вырашыў, што потым паведаміць свой новы адрас. Пасля пераафармлення кватэры Ахмет прапанаваў абмыць здзелку. Яны выпілі ў аўтамашыне і Рог заснуў. А прачнуўся на звалцы, у суседнім горадзе. Толькі тады  зразумеў, што яго ашукалі і ён застаўся без кватэры, без грошай і дакументаў. Выйсця не было.  Некалькі дзён Рог бадзяўся па звалцы. Потым пазнаёміўся з такім жа таварышам па няшчасцю. Той прапанаваў перабрацца на гарадскую ўскраіну, ў падвал. Там і цяплей, і сытней. Яны перабраліся.  А праз колькі дзён таварыш недзе згінуў. Проста не з’явіўся начаваць і больш Рог яго не бачыў. Абжывацца прыйшлося самому. Рог зразумеў: каб выжыць, ён павінен быць непрыкметным. Нікога не чапаць, нікаму не замінаць, быць, што кажуць,  цішэй вады, ніжэй травы. Так ён і рабіў. Вось ужо два гады ён жыве падвале шматкватэрнага дома, мае ўтульны куток каля цеплатрасы, сваю тэрыторыю, на якую не заходзяць іншыя бамжы.
    Рог агледзеў апошні сметнік і вырашыў: на сёння ўсё, пара і дамоў. Ён абсталяваў сабе даволі нядрэннае жытло, там ціха і цёпла. Можна будзе павячэраць, ёсць нават крыху “чарніла”. Ад гэтай думкі ногі самі рушылі шпарчэй. Па а****зянелых ступеньках ён спусціўся ў падвал і упэўненым крокам накіраваўся да свайго “жытла”. Вось і прыхаваная бутэлька. Саладкаватая вадкасць прыемным цяплом разлілася па жылах. А што, сёння не самы горшы дзень быў. Можна крышку і адпачыць. Розныя думкі палезлі ў галаву. От, некалі яму пашанцуе. Ён знойдзе ў сметніку сумку з грашыма. Ужо не раз знаходзілі сметніку каштоўныя рэчы. Ён чуў такое ад бывалых бамжоў. Вось тады ён зажыве. Па-першае, купіць цэлую скрыню “чарніла”. Па-другое, купіць сабе кватэру. А па-трэцяе… Што  будзе па-трэцяе, ён пакуль не ведае. Але абавязкова нешта прыдумае. Так, некалі яму абавязкова пашанцуе.   
    Яго салодкія думкі перапыніла ціхая валтузня, нейкія незразумелыя гукі. Падсвядома Рог адчуваў, што  там робіцца нешта нядобрае. Бо ў такі позні час ніхто не палезе засмечанае сутарэнне. Але ж што там адбываецца? Можа, гэта нечым  пагражае і яму? Рог паціху пасунуўся наперад і асцярожна выглянуў з-за вугла. Спачатку ён нічога не зразумеў. А калі зразумеў, то ў яго перахапіла дыханне.  Мітуслівае святло маленькага ліхтарыка ды слабы водсвет ад вулічнага ліхтара, што падаў праз маленькае акенца, выхапілі з цемені скурчаную дзяўчынку год дзесяці-дванаццаці з заклееным скотчам ротам. Яна сядзела каля сцяны, адчайна падавала мыкаючыя гукі і вадзіла перад сабой здзічэлымі вачамі. Каля яе стаяў высокі малады хлапец і скрозь зубы сіпеў:
-Сядзі ціха! Чуеш, што кажу? Калі будзеш паводзіць сябе добра – мы цябе адпусцім. Разумееш?
Дзяўчынка не разумела. Гукі сталі падобнымі на нейкае скуголенне, яна нават паспрабавала прыпадняцца. Тады другі, той, што трымаў ліхтарык, ударыў яе нагой:
-Табе ж сказалі – сядзі ціха. Мы толькі крыху пазабаўляемся. Будзеш нас слухаць і ўсё будзе добра. Давай, Дзімон, трымай яе, я першы.
Рог у момант успацеў. Што ж гэта робіцца? Няўжо яны будуць гвалтаваць беднае дзіця? Ці яны нелюдзі якія? Што за свет цяпер, калі такое магчыма? Яму  ўспомнілася  дачка, яго Каця. Чамусьці згадаў , як ён вёў яе  за руку ў першы клас. З вялікімі  белымі бантамі, ранцам, з непасрэднай дзіцячай сур’ёзнасцю яна  ішла па вуліцы. І ён тады ганарыўся, што ў яго падрасла такая прыгажуня. Як даўно было ўсё тое. І дзе цяпер Каця, дзе цяпер ён. Як недарэчна склалася жыццё. Чаму ён не павёў гэтак жа ўнучку ці ўнука? Што ён зрабіў са сваім жыццём? Рогу  раптам падалося, што гэта яго маленькую Кацю хочуць згвалтаваць, зруйнаваць яе жыццё, як ён зруйнаваў сваё. Яго кінула ў жар. Не, не бываць таму, колькі можна баяцца. Рог рашуча вылез са схованкі. Свет ліхтарыка трывожна кінуўся да яго.
- Глянь, Дзімон, бомж. Ты адкуль узяўся тут, бамжара?
- Хлопцы, адпусціце дзяўчынку. Што ж вы вырабляеце? Ці ж так можна? – з надрывам выгукнуў Рог.
- Ну ты даеш, бамжара, - зарагатаў той, што трымаў ліхтарык, - абаронца знайшоўся. А ну, валі адсюль. Калі не  -  то закапаем тут жа, на месцы.
- Хлопцы, па-добраму  прашу, - Рог зрабіў крок наперад.
- Ага, ты хочаш каб цябе правучылі. Зараз...
На яго рушыў Дзімон. Але як толькі Дзімон падступіў да яго, Рог ударыў гвалтоўніка падрыхтаваным загадзя кавалкам арматуры. Удар трапіў таму ў плячо. Дзімон гучна заенчыў не сваім голасам, схапіўся за балючае месца і аж прысеў ад болю.
- Ну, бамжара, трымайся, - зароў другі гвалтоўнік і кінуўся на Рога. У ягонай руцы бліснуў нож.
- Бяжы, дзяўчынка, бяжы, - што ёсць моцы закрычаў Рог, - я затрымаю іх.
Ён замахнуўся арматурай на нападаючага. Той адскочыў і асляпіў святлом ліхтарыка Рога. Рог закрыў рукою вочы,  спрабаваў яшчэ раз ударыць, але адчуў нешта халоднае і адначасова гарачае ў жываце. Востры боль пранізаў цела. Ён выдыхнуў і захлынуўся крыкам. Пасля  адчайна схапіўся за руку, што на нейкі момант затрымалася каля яго і, падаючы,  з усіх сіл, упяўся зубамі ў перадплечча нападаючага. А затым, падаючы, ён пацягнуў за сабою і гвалтоўніка. Той упусціў ліхтарык, захрыпеў ад болю і папспрабаваў вызваліць руку. Другой рукой ён стаў лупіць Рога па галаве. Але Рог не здаваўся. З апошніх сіл ён сціснуў зубы і рукамі абшчаперыў нападаючага. Ужо страчваючы прытомнасць, ён чуў, як тупалі дзіцячыя ножкі па бетоне, як недзе ўдалечыні бухнулі дзверы. пусціў ліхтарык, захрыпеў ад болю і паспрабаваў вызваліць руку.  Другой рукой ён стаў лупіць Рога па галаве. Але Рог не здаваўся. З апошніх сіл ён сціснуў зубыабшчаперыў
  “Уратаваў, дапамог, паспеў. У яе будзе добрае і доўгае  жыццё. Хай жыве, невядомая Кацюша”, - апошняя думка адляцела ў вышыню разам з прытомнасцю. Нядоўга кружыла ў цёмным скляпенні,  вырвалася праз нябачную адтуліну,  паднялася над домам, над горадам, над зямлёю і ціха паплыла ў далёкія хвалі Сусвету.

   

































ХАЛОДНЫ  ДОЖДЖ.


        Следчы раённага аддзела унутраных спраў Камітнік падняў галаву ад апрыклых  папер і зірнуў у акно. Там аднастайна, ціха церушыў дробны дожджык, час ад часу, пад націскам свавольнага ветру, пырскаў  на шкло мноствам дробных, бы макавае зерня, кропелек. Камітнік выпрастаўся, падняў рукі над сабою і пацягнуўся так, што  недзе хруснула. Як яны абрыдлі, гэтыя крымінальныя справы, штодзённыя допыты, пратаколы, апытанне сведак. Ды яшчэ тэрміны падціскаюць. Ужо заўтра  трэба скончыць  справу па крадзяжу з сельгастэхнікі, а над ёй гэтулькі карпець. Ды сёння гэтае  дзяжурства ў аператыўна-следчай групе. Калі наробіцца што – пішы прапала справа, прыйдзецца ехаць на месца здарэння і сваё ляснула.  Следчы падыйшоў да акна. Будынак райвыканкома, што   стаяў насупраць, пацямнеў ад непагадзі і грозна хмурыўся на свет вастраверхім дахам.  На пустэльнай  вуліцы нікога не было. Толькі па сцежцы, што вяла да аддзела ўнутраных спраў, няспешна клыпаў нейкі мужчына ў цёмнай кашулі, без парасона, угнуўшы ў плечы галаву. Ва ўсёй мужчынскай паставе адучвалася нейкая  прыгнечанасць,  зацятасць, быццам яго сілай цягнулі сюды. Камітнік салодка пазяхнуў, агледзеў кабінет і, цяжка ўздыхнуўшы, зноў сеў у крэсла. Трэба рабіць, усё роўна не адкруцішся ад працы.
    Ён паспеў набраць  адно толькі некалькі радкоў. На стале  трывожна дзынькнуў тэлефон унутранай сувязі. Тэлефанавалі з дзяжурнай часткі. От, халера, як адчуваў, што нешта будзе.
- Слухаю, Іванавіч.
- Сяргей, - голас аператыўнага дзяжурнага маёра Сухадольскага гучаў неяк стомлена і абыякава, - ты ж сёння ў групе?
- Так.
- Я зараз накірую да цябе чалавека.  Прымі ад яго заяву. Бо не маю часу з ім разбірацца,  мяне начальнік да сябе вызывае. А потым  яшчэ ізалятар  праверыць трэба. То разбярыся з ім сам...
Вось не хапала яшчэ гэтага. Мала яму сваіх клопатаў. Камітнік сярдзіта затупаў па кабінеце. Неўзабаве  у дзверы ціха пашкрэбліся.
- Заходзьце, - гукнуў следчы.
Дзверы прыадчыніліся і ў кабінет уціснуўся мужчына год сарака пяці -  пяцідзесяці з ранняй сівізной, абветраным тварам і панурым поглядам. Ён глядзеў на следчага з нейкім хваравітым страхам, рукі  нервова камячылі шэрую вільготную шапку, а  вочы  неяк жаласліва, прыхаванай надзеяй узіраліся на следчага. Камітнік пазнаў у ім таго самага чалавека, што некалькі хвілін  назад сунуўся у бок райаддзела.
- Прысядзьце, - кіўнуў ён наведвальніку. – Слухаю вас.
Мужчына нясмела прайшоў да крэсла, асцярожна прымасціўся і апусціў галаву.
- Слухаю вас, - нецярпліва паўтарыў Камітнік.
Мужчына кашлянуў, нервова глынуў сліну і, як праз сілу, выгаварыў:
- Я, таварыш міліцыянер, хацеў бы расказаць…
На гэтых словах ён запнуўся і змучана зморшчыў твар, бы жадаючы ўспомніць тое, што хацеў расказаць следчаму.
-Не хвалюйцеся. Я вас не дапытваю, вы самі  прыйшлі. Для пачатку  скажыце хто вы, адкуль, - Камітнік пастараўся крыху супакоіць наведвальніка.
Той борздзенька ўскінуў вочы на следчага і, нібы заспакоены яго парадай, ажыў:
- Я, з Залесся, ведаеце, мабыць, нашу вёску. Шафёрам  там працую.  А завуць мяне Іван Ахрэмчык.
- Зразумела, - кіўнуў Камітнік, - а цяпер давайце па сутнасці справы. Што вы хацелі заявіць?
- Ды, як яго, не ведаю з чаго пачаць. – Ахрэмчык на нейкі момант змоўк, але хутка стаў працягваць. – Але, пачну, як кажуць, з самага пачатку. Было гэта амаль дваццаць  год таму назад. Я тады, як і цяпер, працаваў шафёрам у калгасе. У той дзень мяне накіравалі ў раён за запчасткамі. Выправілі позна, бо пакуль інжынер сабраў паперы, пакуль сёе-тое – дык і поўдзень быў. І ў горадзе не ўсё добра прайшло. Таму, калі сабраўся вяртацца ў вёску,  прыцямнела. Ды і дождж  яшчэ ўліў, халодны такі,  каб на яго ліха. Нарабіў ён, той дождж.  Язды  мне было  ўсяго паўгадзіны. Я не спяшаўся, паціху ехаў ды думаў сваё. Дарога была дрэнная, бачнасці ніякай. У такі дождж толькі дома сядзець... На дарозе нікога  не было, ніводнай машыны насустрач  не трапілася. І вось толькі мінуў  Балацяное,  па лесе дарога пайшла, як бачу бы нешта мільгнула ў святле фар, цень нейкі ці што. А потым  па барту  коўзнула. Спачатку мне падалося, што звер гэта нейкі быў. Ці мала ў лесе звяр’я?  Я тут жа  спыніў машыну. Вылез, агледзеўся. А дождж так моцна сцёбае, што ў момант вымак. Я прайшоў трошкі далей ад машыны і аж здранцвеў: каля дарогі ляжыць чалавек з роварам. Ляжыць і не варушыцца. Як жа так, думаю? Я ж яго нават не зачапіў. Бо добра ж памятаю, што наперадзе машыны нікога не было. Ды і удару  не  пачуў.  А думкі наўскач: хто будзе разбірацца? Усё роўна на мяне спішуць, я буду вінаваты. І загрымлю ў турму. А дома – жонка, дзеці малыя. Хто іх гадаваць будзе? Ды і дом недабудаваны. Што рабіць? Карацей кажучы, напалохаўся я, кінуўся ў машыну і ходу дахаты. Пакуль ехаў, крыху супакоіўся. Прыехаў, машыну агледзеў: не, нідзе ні драпіны, ні следу. Назаўтра аддаў запчасткі, паехаў на працу. А сам ўсё думаю: што там, як? Ды хутка ўсё праяснілася. На наступны дзень па вёсцы чутка пранеслася, што знайшлі на дарозе ў лесе каля Балацянога  мужыка тутэйшага  Пятра  Косціча. Казалі, што ён сам  зваліўся  з роварам і забіўся, бо быў нецвярозы.  Я асцярожна распытаў потым у мясцовых і высветліў, што міліцыя на месцы нічога не знайшла, сам Косціч не меў больш ніякіх пабояў, апроч тых, што атрымаў пры падзенні. Таму і палічылі ўсё гэта за няшчасны выпадак. Толькі  казалі людзі, што экспертыза засведчыла: Косціч быў жывы пэўны  час пасля падзення і сканаў не ад траўм, а ад пераахалоджваня. І калі яму хто дапамог бы, то, магчыма, ён і не памёр бы.  Спачатку я, дурань, задаволены быў, што так абыйшлося. Потым, калі сказалі, што ён не адразу сканаў,  на сябе наракаў доўга, мучыўся, што кінуў  паміраць чалавека аднаго. Але з гадамі ўсё неяк заціхла  і ўспаміналася зрэдку, не так балюча.
На гэтых словах мужчына прыціх, дастаў з кішэні хустачку, выцер спатнелы твар. Асцярожна кашлянуў, глянуў на следчага і павёў далей:
-Вось, кажу, быццам усё аціхла, здарэнне тое рэдка ўспаміналася. Дзеці мае падраслі, скончылі школу. Дачка ў горад паехала, сын пасля службы ў войску ў калгасе застаўся. Ён малайчына ў мяне, працы не цураецца, за каўнер не залівае. Завочна паступіў у тэхнікум. З дзяўчынай пазнаёміўся, сказаў, што жаніцца вырашыў –  нам радасць. Прывёў ён неяк дзяўчыну знаёміцца. Мы стол падрыхтавалі, сядзім, гамонім пакрысе. А калі сталі распытваць,  хто яе бацькі, мяне, як абухам стукнула. Так, яна аказалася дачкой таго самага Косціча. Я ледзьве даседзеў за сталом, ноч не спаў, круціўся, не ведаючы, што мне рабіць. Што я мог ім сказаць? У іх сваё, маладое жыццё, яны кахаюць адзін аднаго. Вырашыў маўчаць. Адгулялі мы вяселле, сын прывёў нявестку да нас, сталі жыць. Нявестка трапілася добрая, нічога не скажу: ціхая, працавітая, сына майго глядзіць. Усё добра, адным словам. Але стаў мне чамусьці сніцца  Косціч. Ды гэтак, што я сам не свой зрабіўся. То сніцца мне, як ён едзе са мной на машыне, то  сядзіць у нас у хаце, то стаіць на дарозе. Утаропіцца,  моўчкі пазірае  на мяне. Я ўжо і да доктара хадзіў, кажу з нервамі не ў парадку. Той прапісаў нейкія  пілюлі, ды карысці ад іх ніякай. Тады ў царкву схадзіў, свечку паставіў, каб душа яго заспакоілася. І тое не дало рады. Усё роўна сніцца. Я стаў разумець, што ён хоча, каб я ва ўсім прызнаўся, каб мяне пакаралі. Дык хай жа, хай. Але як мне прызнацца, калі  дзеці даведаюцца аб гэтым. Яны ж ўзненавідзяць мяне, а, яшчэ найгорш, нявестка можа і сына майго таксама ўзненавідзець. Я ж разруйную іхняе жыццё, разбуру сям’ю. Вось цяпер я не ведаю, што мне рабіць, куды мне падацца. Таму прыйшоў, каб мяне пакаралі. Хай і адсяджу, але не буду мучыцца. Толькі зрабіце так, каб дзеці не ведалі, за што я буду сядзець у турме. Богам вас прашу, таварыш міліцыянер, зрабіце так, каб яны не ведалі. У вас самога ж, напэўна, дзеці ёсць.
Ахрэмчык выдыхнуў паветра і ўзняў  галаву на следчага. У яго вачах затрапяталі слабыя агеньчыкі надзеі: раптам  міліцыянер зможа прыдумаць, як дапамагчы яму.
       Следчы, слухаючы Ахрэмчыка, міжволі ўявіў  непагадзь, мокрую дарогу, машыну, чалавека на ўзбочыне. А таму не спяшаўся адказаць на пытанне на яго пытанні. Калі  трактаваць гэтае здарэнне з боку закона, то ўсё роўна рашэнне будзе неадназначнае. Так, можна выцягнуць з архіваў тую справу дваццацігадовай даўніны.  Але няма там, хутчэй за ўсё, прамых доказаў, што Ахрэмчык здзейсніў наезд на Косціча. Мо, яны і былі,тыя доказы,  але ж іх змыў дождж. Закруціць справу па новай, па адной толькі заяве Ахрэмчыка? Дык ён і сам не ведае, ці зачапіў  Косціча. Цалкам магчыма, што той аўтаматычна ўзяўся ўбок ад машыны і, з’ехаўшы з дарогі, зваліўся. Тым больш, што экспертыза не знайшла пашкоджанняў, уласцівых ДТЗ. Абвінаваціць Ахрэмчыка можна толькі за тое, што пакінуў чалавека ў небяспецы. Але па гэтай справе ўжо сышлі тэрміны. Вось табе і задача, якую патрэбна неадкладна вырашыць. Бо перад табою  чалавек, зусім не падобны на злачынцу, які спадзяецца на дапамогу. Толькі як яму дапамагчы?
    Камітнік узняўся, падыйшоў да акна. Ахрэмчык заварушыўся, правёўшы яго позіркам. Дождж за акном паступова заціхаў, часам яшчэ кідаючы на зямлю вільгаць, падобную на слёзы спакутаваннага чалавека. Лёгкі ветрык пагойдваў  верхавіну старой таполі, страсаючы буйныя халодныя кроплі на мокрую дарогу, па якой нязручна ісці, бо можна пакаўзнуцца і грымнуцца вобземлю…
   
   
 
 




























ВАСІЛЁК.

Васільку падабаецца  на  Лебядзіным возеры.  Ужо трэцяе  лета раскашуе  ён на лагодных і чыстых азёрных хвалях. Хата дзеда Паўла і бабулі Ніны  месціцца на самым ускрайку вёскі, адкуль добра відаць светлы блакіт возера, чародкі птушак  над ім, постаці рыбакоў на беразе. А калі прайсціся далей, то можна насалодзіцца маляўнічасцю і прыгажосцю гэтага месца. Убачыць, як магутныя волаты дубы зялёнымі вартавымі абступілі  берагі,  нібы так і хочуць  заглянуць  у чорна-блакітнае люстэрка. Яны  то глядзяцца сваімі калматымі  шапкамі ў само возера, то  разбягаюцца і прыхоўваюцца ў густых лазовых кустах. А некаторыя небаракі не стрымалі, мабыць,  націску раз’юшанай віхуры,  або   цяжару сваіх вякоў і зваліліся ў падманлівую азёрную сінь. Чарнеюць цяпер гэтыя тапельцы ў Лебядзіным возеры, як напамінак аб часовасці зямнога існавання ўсяго жывога.   А вакол, па берагах,  разамлелі ярка-жоўтыя гарлачыкі,  распусціліся красуні лілеі ды шамаціць зялёным лязом – аж парэжашся – порсткая  асака. Над дубамі, над возерам наразаюць кругалёў  цыбатыя буслы. Далёка па берагах разносіцца незразумелы людзям бусліны клёкат.  Хораша тут Васільку: раздолле, воля. Спачатку бабуля баялася за ўнука: каб, не дай  Божа, не ўлез  той ў якую бяду. Яна сварылася на хлопчыка, калі ён  ішоў купацца з мясцовымі сябрамі, не адпускала аднаго на лавіць рыбу. Ды дзе ты ўгонішся за дзесяцігадовым падшыванцам. Ужо на другое лета бабуля зразумела марнасць сваіх намаганняў і толькі прасіла, каб Васілёк казаў ёй,  куды ідзе. Ад бабулі Васілёк і пачуў легенду аб Лебядзіным возеры  яшчэ ў першае лета.                Не ведаю, што праўда, а што не, ды так у вёсцы здаўна казалі, -   расказвала яму бабуля, наразаючы бацвінне парсюкам. – Вось слухай. Некалі даўным-даўно, калі яшчэ не было гэтага возера,  жыў у  нашай вёсцы  малады хлопец Васіль. А ў суседняй -  дзяўчына Васіліна. Прыйшло да іх вялікае каханне . Пакахалі  яны,  ды  так моцна, што і дня пражыць не маглі адзін без другога. Устане Васіль з сонейкам і бягом да Васіліны пабачыцца. Бо потым працаваць. Сам ведаеш, працы ў вёсцы шмат. Асабліва ў той час, бо не было ніякай тэхнікі. А Васіліна паробіць сваю працу  і на зыходзе дня ляціць да Васіля. Сустрэнуцца яны і ледзь не да світання шэпчуцца з салоўкамі  аб сваім каханні   Такое  прыгожае ў іх  было каханне, што ўся вёска радавалася за Васіля з Васілінаю. Бо былі яны прыгожыя і тварам, і душой. Адно слова: любілі іх людзі. А на ўскрайку вёскі жыла старая вядзьмарка Акуліна і мела дарослую дачку. Толькі такую ж непрыгожую і зайдросную, як і  сама. Стала Акуліна насылаць на Васіля розныя закляцці, каб ён пакахаў яе дачку. Ды толькі нічога ў яе не атрымалася, Васіль пакахаў Васіліну яшчэ мацней. Тады злая вядзьмарка наслала на Васіліну псоту і твар Васіліны стаў зморшчаны, нібы печаны яблык. Але каханне перамагло і гэтую бяду.  Васіль не кінуў каханую. Добрыя людзі дапамаглі лекамі і Васіліна зноў стала такой, як была. Вядзьмарка яшчэ больш раз’юшылася. І калі Васіль спяшаўся на спатканне да Васіліны, яна напусціла вядзьмарскія  чары  і перад закаханымі ўзнікла вось гэтае возера. Як ім сустрэцца? Тады ўзняў Васіль рукі, пераўтварыўся ў прыгажуна лебядзя і паляцеў насустрач Васіліне. За ім і Васіліна тут жа  пераўтварылася ў прыгажуню птушку. Сустрэліся яны на сярэдзіне возера і сталі  кружыць. Акуліна ад злосці давай скакаць уверх, каб дастаць закаханых, ды  і правалілася скрозь зямлю. На тым месцы, дзе яна правалілася,  засталося топкае месца, якое завуць Ведзьмінай багнай. Там нават летам цяжка прайсці.  А Васіль з Васілінай засталіся жыць тут, на возеры.  Бо куды яны ад родных мясцін, ад роднага парога. Лепей за родную зямлю нічога няма. У Васіля з Васілінай з’явіліся дзеці і ўнукі, якія таксама вяртаюцца ў родныя гнёзды. З тых часоў  возера называюць Лебяжым.  А ў народзе дагэтуль усе ведаюць аб лебядзінай вернасці, аб верным каханні. Вось так, мабыць, і было ўсё, унучак.                Бабулін аповед  уражвае хлопчыка. Бо яму вельмі падабаюцца  лебядзі, гэтыя белыя велічныя прыгажуны. У дальнім кутку возера заўсёды плавае некалькі лебядзяў. Бабуля казала, што раней іх было нашмат больш, але з цягам часу  лебядзіных сем’яў паменшала. Васілёк часта ходзіць з вудай у той куток толькі дзяля таго, каб наглядзецца на лебядзяў. З гадзіну  ён можа сядзець у кустах і любавацца, як грацыёзна плыве лебядзінае сямейства, як даюць яны нырца, як палошчуцца і чысцяць сваё пер’е. Невядома чаму, але ўпадабаў хлопчык гэтых птушак. Нават, іншым часам, забывае  пра сваю  вуду. Калі схамянецца, дык на кручку і  чарвяка ўжо няма. Але хлопчык па гэтым не бядуе: зловіць  у наступны раз.  Затое за белымі прыгажунамі пацікаваў. З мясцовых жыхароў лебядзяў ніхто не чапае, лічыцца дрэннай прыкметай   зрабіць  ім  шкоду.
  Васілёк ладзіць з бабуляй: добрая, ласкавая і вельмі любіць унука. Яна ўжо на пенсіі  і амаль увесь час дома.  Дзед Павел, у адрозненне ад яе, не такі  гаваркі, з Васільком размаўляе мала і пакуль яшчэ працуе ў вясковым лясніцтве. У  вольны час ён займаецца нейкімі сваімі справамі. Да яго часта прыязджаюць невядомыя людзі, яны кудысьці едуць з дзедам, бо той добра ведае  возера і яго наваколле.  Дзед  мае ружжо, бывае на паляванні, калі-нікалі і па рыбу ходзіць. Але рыбу ён ловіць не так, як Васілёк, вудай. У дзеда ёсць сеткі і ён бярэ іх з сабою падчас начных выездаў.  Тады ён прывозіць шмат рыбы. А з палявання  некалькі разоў ён прывозіў мяса дзіка.  Бабуля з ім з-за гэтага  сварыцца. Цяпер Васілёк ведае, што так лавіць рыбу,  паляваць  забаронена, таму  бабуля не хоча непрыемнасцей на сваю галаву.   Вось і сёння вечарам, пасля працы, дзед пачаў некуды збірацца. Бабуля                ў момант паднялася:               
- Куды цябе, старога дурня, зноў нясе? Зараз  жа  паўсюды  інспекцыя, па ўсіх кутках стаяць. Уваляць так, што і хату прадасі.                - Сціхні, - сярдзіта спыніў яе дзед, - сёння прыедуць такія людзі, што іх ніхто не спыніць. Вечна ты сунеш нос не ў сваю справу. А я не абы з кім знаёмства ваджу. Да мяне ўсе першыя  людзі з раёна прыязджаюць. Я, калі спатрэбіцца, паеду і любое пытанне вырашу. Зразумела?
 - Авоечкі, - бабуля ўспляснула рукамі, - пытанне ён вырашыць. Ды калі ты пагарыш, ніхто і слова за цябе не замовіць. Божа, за што мне такое пакаранне?                Яна   пусціла слязу, зашморгала носам,  ціха насылаючы праклёны на  дзеда і ўсіх яго знаёмых. Дзед са злосцю плюнуў і выйшаў,  нечым раздражнёна загрымеўшы ў прыбудоўцы, каля хаты.  Васілёк даўно ўжо зразумеў, што  дзед  Павел водзіць сваіх  гасцей  на  забароненыя рыбалку і паляванне.  Ён таксама не  згодзен з дзедам: навошта той  столькі рыбы прыносіць? Ім жа не патрэбна такая колькасць. Ды і бабулю шкада, хвалюецца, што дзеда могуць злавіць. А штраф, казала яна, немаленькі. Дык хіба дзед паслухае ўнука.       
Бабуля падаіла карову і ўжо зачыняла на ноч курэй, калі ў двор заехалі два аўтамабілі: УАЗ і Ніва. Машыны  гучна рыпнулі тармазамі, адчыніліся дзверцы і адтуль вываліліся чацвёра мужчын. Васілёк звярнуў увагу толькі на аднаго. Ён важна трымаўся сярод астатніх, адкінуўшы  лысаватую галаву   і выпнуўшы наперад  немалы  жывот. Дзед хуценька падыйшоў да іх, паздароўкаўся, ўсе паціснулі яму руку. Потым яны збіліся ў кружок, аб нечым пашапталіся. Васілёк толькі пачуў некалькі слоў: “Яны там будуць…, зробім для Сяргеевіча…, галоўнае ціха”. Пасля гэтага дзед вынес з прыбудовы нейкія мяшкі і  паклаў у машыну. Дзед вярнуўся ў хату,  захапіў з сабою ружжо і гукнуў бабулі:
- Ніна! Падрыхтуй нам  павячэраць  ды  ложкі пасцялі. Прыедзем позна,  Сяргей  Іванавіч з таварышамі ў нас начаваць будзе.                Бабуля не азвалася. Васілёк ведаў, што хоць і яна злуецца на дзеда, але ўсё роўна зробіць тое, што ён сказаў. Хутка машыны выехалі са двара. Хлопчыку было цікава: што ж прывязуць у гэты раз? Таму Васілёк вырашыў  дачакацца прыезду дзеда з яго знаёмымі. Ён заўсёды спаў у баковачцы, адгароджанай у другой палове хаты. Але сёння бабуля паслала яму ў першай палове, на ложку, каля печы. Таму Васілёк быў упэўнены, што абавязкова дачакаецца прыезду машын. Калі, нават, і засне, то пачуе, бо  будзе спаць пад акном, якое выходзіць у двор. Ён доўга чакаў, стараўся не спаць. Чуў, як тупала ў сенях бабуля, рыхтуючы вячэру, як ціха бразгаў посуд, сквірчэла сала на патэльні і ўяўляў дзедаву рыбалку. Мабыць, яны ўсе цягнуць сетку ўздоўж возера, а той важны Сяргей Іванавіч стаіць на беразе і камандуе калі  ім зварочваць. Пад гэтыя думкі Васілёк непрыкметна заснуў.  Прачнуўся ён ад шуму ў сенях. Расплюшчыў вочы і падскочыў: праспаў. Ён хуценька падхапіўся, адкінуў коўдру і выглянуў у акно. Машыны чорнымі ценямі ціха стаялі ў двары. У сенях  дзед, выносячы ў летнюю  кухню згатаваныя бабуляй стравы,  нешта зноў ёй  даказваў. Пасля яны выйшлі да гасцей. А што, калі праверыць  машыны цяпер, пакуль усе занятыя? Васілёк падняўся, усцягнуў порткі, падыйшоў да шуфляды ў стале і, выцягнуўшы адтуль ліхтарык, выйшаў на вуліцу. З  асветленай  летняй кухні,  праз прыадчыненыя дзверы,  даносілася гамонка і нечый смех. Хлопчык падабраўся да першай машыны і пасвяціў ліхтарыкам. Там было цёмна, ззаду ляжалі чорныя мокрыя мяхі. У другім аўтамабілі таксама было дрэнна відаць і Васілёк, націснуўшы на замок,  асцярожна адчыніў заднія дзверы. Ліхтарык высвеціў мокры  незавязаны мех з рыбаю, а потым нешта белае. Спачатку Васілёк не зразумеў што гэта, а калі да яго дайшло, то ён ледзьве ўстаяўна нагах. Як  жа так, за што? За што яны забілі бязвінную птушку, такую прыгожую і велічную? Навошта? Хваля абурэння  ўскалыхнула яго, ўдарыла ў сэрца і прымусіла  кінуцца да тых, хто цяпер баляваў за сталом. Уподбежкі хлопчык ірвануўся да святла. Ужо ў дзвярах ён пачуў незнаёмы голас:                - Ага, добра вы, Сяргей Іванавіч, ўляпілі яму. А то, бачыш яго,  кінуўся на нас.               
Васілёк, не памятаючы сябе, штурхануў дзверы. Мужчыны ўтаропіліся ў яго,
а бабуля падхапілася і войкнула:
-Што здарылася, мой хлопчык? Што з табою, Васілёчак?                - Вы…, яны…, - хлопчык ад гневу  і дзіцячай бездапаможнасці не змог адразу прыйсці да сябе. – Што вы нарабілі!?
Мужчыны  пераглянуліся, зыркнулі на яго калючымі вачыма,  а дзед неяк
неяк незадаволена гукнуў:
- Што нарабілася, унучак?
 -Гады вы ўсе, - закрычаў, што ёсць моцы Васілёк, затросшыся ад хвалявання, - гады, я вас ненавіджу. Навошта  забілі лебядзя, што ён вам зрабіў? Я не дарую вам гэтага, бо вы…, вы…                Расплакаўшыся, ён  не змог дагаварыць  і кінуўся ў дзверы. Пабег прэч,  не разбіраючы дарогі, далей ад гэтых паганых людзей, ад  забойцаў. За ім
выскачыла бабуля
-Васілёчак, мой ты, родненькі, пачакай! Вярніся, унучак!                А   хлопчык нічога не чуў. Ён  проста бег, выціраючы слёзы і  жадаючы толькі аднаго: схавацца,  як мага далей   ад  нядобрых вачэй, шэрых твараў, што здаліся яму сабачымі. У цемры ён дабег да нейкіх кустоў і ў знямозе, зваліўшыся туды,  даў волю свайму пачуццю. Ён не чуў, як блукала ў начы бабуля Ніна, як, плачучы,  шукала яго. А калі ўрэшце натрапіла на хлопчыка, то доўга не магла супакоіцца і сама.                -  Не плач, унучак, не плач. Яны ўсе  атрымаюць за гэта сваё пакаранне. От пабачыш. І з дзедам мы разбяромся. Ты толькі супакойся.                Васілёк абняў бабулю і сапраўды супакоіўся. Ад яе ішла такая хваля цяпла, такая дабрыня, што ён ён паверыў у яе словы. Тыя, хто вінаватыя, будуць пакараны і ўжо больш ніхто і ніколі не падыме руку на   лебядзяў.               

               







ТВАЁ  СВІТАННЕ.

     Ужо каторы дзень яму было нудна. Нуда  тачыла, як чарвяк яблык. Унутры варушыўся невыразны боль. Ён не даваў яму перадыху. Ад чаго гэта, што з ім зрабілася – ён не ведаў.  Але з таго моманту яму не хацелася нічога: ні грошай, ні дарагіх цыгарэт, ні гарэлкі. Нават  да Мілкі зусім не цягнула, як раней. Што за халера з ім робіцца?  Вадзім адкаркаваў бутэльку нейкай дарагой гарэлкі. Плюхнуў з бутэлькі ў чарку і тут жа  кульнуў.  Пякучае цяпло разлілося ў грудзях, на некалькі імгненняў зняўшы тую самую нуду. Мілка сядзела каля яго з цыгарэтай у зубах і пастуквала абцасікам у такт музыцы. Яны ужо    з гадзіну сядзелі ў гэтым  замызганым  начным бары. Пад столлю круціўся дапатопны люстраны шар, кідаючы безліч сполахаў на змрочную столь і пракураныя сцены. Паветра было насычана тытунём і алкаголем. Як кажуць, хоць сякеру вешай. Грымела зусім невядомая яму музыка, пад якую у цэнтры бара вытанцоўвалі з дзесятак падпітых дзяўчат.  Са злосцю і раздражненнем ён зноў адкаркаваў бутэльку. Спачатку хацеў наліць у чарку, ды раптам перадумаў. Рэзка адштурхнуў  чарку ад сябе і
глынуў з гарла. Мілка здзіўлена таропілася ў яго:
- Вадзік, ты чаго, штосьці не так?
-Усё не так. І гэты ванючы бар, і гэты вечар, і гэта жыццё. Надаела, - адчайны крык ледзь не вырваўся  з грудзей, адтуль,  дзе тачыла нуда.
- Паехалі ў іншае месца, калі табе тут не падабаецца. Мне тут таксама не падабаецца. Тут сумна, - Мілка капрызна зморшчыла носік.               
- Паехалі, - пагадзіўся Вадзім, - можа на возера? Так, на возера.
  - Хачу на возера, хачу на возера, - падскочыла Мілка, - хачу купацца. Я буду купацца голай, як русалка. У цемры мяне ніхто не заўважыць.
     Яны выйшлі на вуліцу. Цёплы летні  вечар даўно агарнуў наваколле. Дарэчы, які вечар. Ужо каля гадзіны ночы. Вадзім з жалем адзначыў, што гарэлка яго не бярэ. Ён не хмялеў. Ну і халера з ёй, гарэлкай. Зараз ён  выедзе на  сваёй ластаўцы, выцісне  з яе ўсё. Даішнікаў ён не баяўся, не першы раз. БМВ зараўла і сарвалася з месца, як  добра прышпораны конь. З пад калёс з рэактыўнай хуткасцю пырснулі  дробныя каменьчыкі. Стрэлка спідометра хутка пасунулася ўправа. Мілка смаліла цыгарэту ды  гойдался пад музыку.Скончыўся горад і яго рознакаляровыя  агні. Цемра шэрай коўдрай закрыла ўсё абапал дарогі. Але ж усё-такі, чаму яму так пагана? Можа з-за таго, што Алка, яго сястра, сказала, што не будзе з ім нават вітацца? Хай не вітаецца, каралева знайшлася.
-Ты ніколі не дапамагаў бацькам. Ты нават на пахаванне маці спазніўся. Калі мне спатрэбілася твая дапамога – ты і тут адмовіў. Які ты мне брат пасля гэтага? – крычала Алка  яму на вуліцы.  Так, крыху яна мела рацыю. Адразу пасля службы ў войску яму дапамог стары сябар. Алесь ўзяў яго ў аўтамабільны бізнес. Яны ганялі машыны з Германіі. Спачатку пэўную долю ён сплачваў Алесю. Але хутка сам стаў на ногі. У той час яму патэлефанавала маці. Тэрмінова патрэбны былі грошы бацьку на аперацыю. Калі б ён аддаў іх, то астаўся б без абаротных сродкаў. Лезці у пазыку  – аддаваць з працэнтамі. Але ж сама  аперацыя не мела сэнсу, ўсё роўна яна не дапамагла б  бацьку, шанцаў  на поспех амаль не было. Навошта марна траціць грошы? Ён сказаў маці, што грошай уяго цяпер  няма. Бацька не дачакаўся аперацыі. На пахаванні  маці нічога яму не казала. Адно толькі доўга глядзела  ўслед, калі ён ад’язжаў. Чаму ён так зрабіў?  Бо не хацеў жыць у такой жа галечы, як жылі бацькі. Ён даўно вырашыў, што  павінен вырвацца з гэтага балота. А калі два гады таму назад памерла маці, ён быў там, за мяжой. Як ты кінеш справы, калі ўсё ўжо на мазі? Маці ўсё роўна нічым не дапаможаш.  Таму і прыйшлося спазніцца на пахаванне. Гэта  такое жыццё, куды ты дзенешся. Але  адчуваў сябе неяк нядобра.  Недзе далёка, у самай глыбіні,  у яго варухнулася думка: ці так  робіць? Можа памыляецца?  Вадзім некалькі дзён хадзіў сам не свой, быццам хацеў знайсці адказ на самае галоўнае пытанне. І  для сябе вырашыў: канешне,  яму шкада што выйшла ўсё неяк не зусім па-людску, але так склалалася для яго.
     Алка, канешне, маладзец. Яна даглядала бацькоў, хоць і свая  сям’я немалая, глядзела іх да   апошняга.  Нядаўна яна папрасіла, каб Вадзім крыху дапамог ёй. Муж без работы застаўся, дачка   паступае. А тут рамонт у кватэры незакончаны. Але ж дай адзін раз, папросіць і другі. Ды і Саша яе, лайдак добры. Каб хацеў – мог бы паварушыцца, знайсці працу.  Ён адмовіў, матывуючы, што яго грошы укладзены ў тавар. Нічым дапамагчы не можа. Вось тады Алка яму і нагаварыла. Можа, пасля гэтага яго і апанавала тая нуда, што ела ўвесь апошні час?
      Ці можа з-за таго, што Юрка, ягоны маленькі Юрка, калі ён сустрэў малога ў магазіне з Юляй, нават не захацеў да яго падыйсці? Юрка насупіўся і адвярнуўся да мамы. Так, гэта яна падвучыла сына.  З Юляй Вадзім пазнаёміўся на вуліцы. Яму падалося, што гэта каханне. Але ўжо на першым годзе  ён палічыў, што сям’я, дзеці і ціхія вечары ў хаце  не для яго. Калі ёсць грошы, трэба іх і траціць на сябе. Палілося шампанскае, з’явіліся непераборлівыя дзяўчыны. Нават, калі нарадзіўся Юрка, гэта нічога не змяніла. Разышліся яны, калі Юрку было тры гады. Юля тады яму сказала:”Я не разумею цябе, што ты за чалавек?”  Кватэру яны падзялілі. Калі яна пайшла з Юркам, Вадзім моцна напіўся і перабіў увесь свой посуд. Чаму яго не разумеюць?  Ён толькі хоча крыху  пажыць для сябе. Інакш  навошта яму гэтае жыццё.  А Юля атрымоўвае аліменты, Юрку Вадзім калі-нікалі прыносіць падарункі. Што ёй яшчэ патрэбна?
     Ці можа з-за таго, што ўжо прайшло паўгода пасля пахавання маці, а ён так не і  пабыў на могілках? Можа, ён адчувае віну перад бацькамі? Не, не тое. Не ад гэтага яго з’ядае нуда. Мабыць, тут нешта іншае.
     Фары выхоплівалі з цемры дзівосныя малюнкі: вялізныя шатры  ёлак, шапатлівыя цягуча-пакорныя плечы бяроз, упэўненыя постаці  магутных  дубоў. Ды яшчэ  безліч белых матылькоў, што раз-пораз таўкліся аб лабавое шкло. Амаль не  збаўляючы хуткасці, БМВ звярнула з шашы ў лес, пакінуўшы  на скрыжаванні дарог  воблака пылу. Машына крыху падскоквала  па   вузлаватых карэннях, мінаючы звонкія векавыя сосны.
 - Ну, Вадзік, ты сёння нясешся, - задаволена смяялася Мілка, - разгуляемся  на возеры. Ты мне шампанскага ўзяў?
-Ўзяў, усё ўзяў, - выкрыкнуў ён, паддаўшы газу.
Мілка радасна завішчала. Не, увогуле Мілка неблагая. Дзяўчына без комплексаў. Ён з ёй ужо паўгода.   Мілцы многа не патрэбна. Дасць крыху на кішэнныя  патрэбы, і ўсё. Адным  слова, з ёй проста. Ці можа ён так хоча, каб было ўсё проста?
     Раптам з цемры, нібыта прывід, вырасла таўшчэзная вялізная сасна.  Адкуль яна тут узялася? Так і ёсць, ён прагледзеў  паварот. Машына проста ляцела на гэтую самую сасну. А, можа, і сасна ляцела на машыну. Мілка пранізліва  закрычала. Ён жа нават і не тармазіў. Нешта скавала яго волю, яго сілы, яго мускулы.  Недзе, у падсвядомасці,  востра кальнула  думка: ўсё, больш не будзе нічога. Ні возера, ні Мілкі, ні-чо-га.  Апошняе, што бачыў Вадзім – гэта маленькі абразок, якая зваліўся на яго ад удару…               
    Боль, невыносны, пякельны боль запаланіў усю яго істоту. Гэта быў ужо фізічны боль. Ад яго заняло  дыханне, вусны перасохлі. З неверагоднай цяжкасцю Вадзім расплюшчыў вочы. Ён быў заціснуты прыборнай панэллю, якая ўпілася яму ў грудзі. З цяжкасцю  павярнуў галаву, расплюшчыў вочы. Асноўны удар прыйшоўся на правы бок машыны. Вадзім не змог глядзець на  скрываўлены твар Мілкі,  і заплюшчыў вочы. Боль.  Боль зноў разліўся па ўсяму целу. Ці ж можна трываць гэты боль. Вадзім адчуў, што страчвае прытомнасць. Свет, выразны белы свет заіскрыўся перад ім. Ён быў такі ласкавы, такі пяшчотны, што так і хацелася стаць з ім адным цэлым, быць яго частачкай, толькі б  свет нікуды не знік. Але той самы боль не пускаў да свету, ён трымаў Вадзіма, як на ланцугу.
     Боль. Што ты ведаеш аб болі? Гэты голас загучаў у ім. Ён не ішоў ніадкуль, ён быў тут, быццам прысутнічаў з ім усё яго жыццё. “Дык што ты ведаеш аб болі? – зноў загучаў той жа голас.  Вадзім хацеў застагнаць, але не змог. Боль не хоча здавацца. Перад ім з неверагоднай хуткасцю пранесліся успаміны.  І маланкаю палыхнула адна сустрэча, якая трывала сядзела далёка  ў памяці. Толькі тады,  адзін раз у жыцці,  ён адчуў сябе, як на крылах. На вуліцы старая  бабулька, што ішла перад ім, зачапілася, упала  і яе пакет з прадуктамі рассыпаўся. Вадзім ішоў за ёй.  Невядомая сіла бы падштурхнула яго наперад, да той бабулькі. На нейкі момант яму падалося, што перад ім  яго маці.  Вадзім хутка нахіліўся    дапамог бабульцы і нават данёс пакет дахаты. “Дзякуй табе, сынок. Дай бог табе здароўя, - сказала бабулька”. Усяго некалькі зусім простых слоў. Яму чамусьці стала няёмка і, ў той жа час, хораша Так, здаецца, дробязь. Затое  Вадзім тады адчуў сябе шчаслівейшым чалавекам ад тых простых слоў. Яму стала так лёгка, што хацелася спяваць. Цэлы дзень у яго быў цудоўны настрой, за плячамі,  як крылы выраслі. А яно, тое пачуццё, потым згубілася. І больш не вярнулася. Ён спрабаваў адшукаць яго і не змог.
     І тут ён, раптам, зразумеў: дык вось у чым справа, чаму яго з’ядала нуда. Ён зусім не так жыў.  Усё светлае і добрае  пранеслася міма яго. Ён жыў і не заўважаў, што побач таксама ёсць людзі, ёсць сапраўднае каханне і многа чаго яшчэ.  І яму стала так крыўдна за сваё няўдалае жыццё, за тое, што ён нарабіў,  што Вадзім не стрываў, горка заплакаў.
     Слёзы паліліся, пацяклі па твары. Але боль стаў сціхаць. На адно імгненне  свядомасць вярнулася да яго. Вадім расплюшчыў  заплаканыя  вочы. Над лесам з’явіліся першыя, ледзь прыкметныя сонечныя промні. Верхавіны  дрэў пачырванелі разам з новай раніцай. Світае. 
    Сонца пакрысе стала падымацца над ляснымі абшарамі. Лёгкае і светлае, як подых ветрыка,  амаль няўлоўнае воблачка,  узнялося над пакарабачаным аўтамабілем. На некалькі імгненняў воблачка  завісла ў паветры, быццам  не разумеючы, што  яно тут робіць. І тут жа прапала,  растварылася ў першых промнях, у нябачным дотыку наступаючага дня.  Зашапацелі дрэвы, вітаючы раніцу, ажылі шматлікія птушкі. Нячутна знік белы туман, што з вечара  сівізной пабяліў пахучыя травы.  Сонца ўздымалася вышэй і вышэй, аддаючы  зямельцы ўсё сваё цяпло.




               






















ДЗЕ СЭРЦА Ў КАБАНЧЫКА.
      
      
     Бабуля Алена ішла сама не свая. От жа нядоля, от жа трэба было нарабіцца. От, мабыць, насніла сёння. Прысніла уначы, што некалькі пачварных пацукоў  круцяцца каля хаты. Круцяцца, пысамі свамі вусатымі вынюхваюць нешта. А яна гоніць іх са двара, гоніць. Ды пацукі  не ідуць. Вось і насніла. Гэта ж, заўчора, дамовілася з Сашам Саволікавым, што заколе кабанчыка. Той адказаў, як  заўсёды кажа, калі перакуліць сто грамаў:
- Гут, Алена Іванаўна, зробім, як мае быць! У суботу ранічкай чакай.
Яна ўжо і сыну ў Мазыр патэлефанавала, і дачцы ў Гомель. Прыедуць у нядзельку, забяруць і сальца, і мяска, і паляндвічкі. Ды і кілбаскі паспее зрабіць. Ат, хай унукі паласуюцца. Бо што яны ў тым горадзе. Ядуць гэну хімію. А ў яе ўсё сваё, кабанчыка карміла толькі мукой з  бульбачкай, ды малачка падмешвала. Добры кабанчык, спраўны, хлёбаў, аж вушы целяпаліся, папраўляўся хутка. Ну во, дамовілася з Сашам. Сёння зайшла, а яго няма.
- Ох, бабуля Алена, бяда. Забрала Сашу ноччу хуткая. Дрэнна яму зрабілася ўначы, скруціла яго. Я вызвала хуткую. Прыехалі, забралі. Кажуць, што на апендыцыт падобна. Мо і рэзаць будуць, - са слязьмі ў голасе паведаміла яго жонка  Таня.
От жа нядоля, што рабіць? Пайшла да Вані Пракопчыкавага. А той заняты. Сёння дзвюх свінак, казаў, б’е: у Волі Апанасавай ды Ніны Хуцыкавай. Яно і зразумела. Снежань. Усе ўзяліся да  Каляд  калоць свіней. Бульбы няшмат, на маладых парасят каб хаця  хапіла. Да таго ж  вёска не вельмі такая ўжо і вялікая. Такіх спраўных байцоў во толькі двое: Саша ды Ваня. А так, у каго гаспадара няма, а дзе адно трутні, што гарэлку жлукцяць, а свінча не разбяруць. Нехта  на працы.
      Вось што цяпер рабіць? Гэта каб не патэлефанавала  Марыйцы ды Паўліку, то, мо, і нічога. А то тыя ўжо ехаць сабраліся. Ды і кабанчыка звечара амаль не карміла. Як выходзіла, вярнуў зранку лычом дзверы. Вось і ішла бабуля Алена сама не свая. Ішла па рыпучым снезе, глядзела пад ногі, разважала сама з сабою. І ледзьве не сутыкнулася нос у нос з Пецем  Гаўрылкіным. Пеця, худы і нядошлы, з рабаціннем на твары, год каля  сарака,  вядомы ў вёсцы сабутыльнік і хаўруснік,  працаваў  толькі тады, калі ўздумаецца,  ад учарашняга  яшчэ нічога не паспеў выпіць. Унутры ўсё круціла, нос свярбеў, вочы касавурыліся.
- О, Алена Іванаўна! Што гэта з вамі? Перад сабой нічога не бачыце. Ці да мужчын сталі заляцацца? То я не стары яшчэ. Магём, - нязграбна паспрабаваў пажартаваць Пеця.
-  Эх, Пецечка, мне не да жартаў. Якія  мужчыны ў мае гады. Жыў бы мой Ваня, ці ж быў бы ў мяне такі клопат, - паскардзілася бабуля Алена.
- А што здарылася, Іванаўна?
- Дык во, бяда, Пецечка. Гэта ж дамовілася з Сашам Саволікавым, каб кабанчыка забіць. А яго хуткая забрала ўначы. Таня кажа, што апендыцыт. І Ваня заняты. Я ўжо і дзеткам паведаміла, што кабанчыка закалю, заўтра прыедуць. І што мне рабіць? – развяла рукамі бабуля Алена.
- Хм, - гмыкнуў Пеця, - то не бяда, Іванаўна. Я тых кабанчыкаў заваліў, ого-го. Швагер мой, Калян, не раз дапамагаў. Так што, вы толькі загадайце.
- Праўда, Пецечка,?- узрадавана пляснула рукамі бабуля. - Ты не лыжэш, часам?
- Што вы, Іванаўна. Калян падцвердзіць. Во, пару тыдняў назад маёй цётцы Сцепанідзе свінню забілі. Вы ж яе ведаеце, у Выселках жыве. Так што  мы да абеду справімся, - як бы запэўніваючы яе,  Пеця так ляпнуў далонню ў свае худыя, кашчавыя  грудзі, што аж закашляўся, -  кхе-кхе, у мяне дома і швайка ёсць, і лямпа. Дык што, зваць Каляна?
- Заві, Пецечка, заві, даражэнькі.  Я тады пабягу рыхтаваць усё, што патрэбна, - шчаслівая бабуля Алена паімчала дахаты.
Па праўдзе кажучы, Пеця сам не закалоў яшчэ ніводнага кабанчыка. Дапамагаў не раз, прыходзілася, а калоць не калоў.  Ды  выпіць надта хацелася. Зробяць, што там кабанчыка заваліць. А разабраць  швагер  дапаможа. З такімі думкамі Пеця паспяшаўся да Каляна.
    Праз паўгадзіны ў двор бабулі Алены зайшлі Пеця і Калян. Калян, заўсёды няголены, чырвонатвары мужчына,  у адрозненне ад Пеці, нідзе не працаваў. Але заліць за каўнер, нейкім дзіўным чынам, умудраўся штодзень. І пажадана яшчэ з раніцы. Таму, толькі увайшоўшы на падворак, ён заявіў:
- Яно б і па сто грам не пашкодзіла. А то што ж калоць на сухую, не тое сальца будзе.
- Так, так, - заківаў Пеця, - вы ж разумееце, Іванаўна.
Іванаўна разумела. Таму яна не пярэчыла, а вынесла з хаты  запыленую пляшку вясковай самагонкі, два кілішкі, дзве лусты хлеба, некалькі скрыдлікаў леташняга сала ды міску храбусткіх салёных  агуркоў.
-  То будзь здароў, Іванаўна, - Пеця з Калянам кульнулі па кілішку.
-  Добра пайшла, халера, ага, - разадорыўся Калян, - давай яшчэ па адной.
Бабуля Алена нядобра пакасілася, але змаўчала. Байцы кульнулі яшчэ па разу.
- Надвор’е  някепскае, эх, - хакнуў Пеця, - марозік слабенькі, снегу падкінула. Харашо.
-  Ага, сама кабанчыка калоць, - пагадзіўся Калян, - ну, давай яшчэ па адной.
- Што ж вы, хлопчыкі, -  ужо зазлавала бабуля Алена, - працаваць прыйшлі, ці гарэлку піць?
- Іванаўна, бог троіцу любіць, - умольна загаварыў Калян, - мы па кропельцы, і ўсё.
Яны кульнулі яшчэ па  “кропельцы”. У пляшцы засталося меней паловы. Бабуля Алена выхапіла недапітую пляшку з рук і панесла ў хату. Пеця і Калян са шкадаваннем паглядзелі ўслед.
- Добра, дзе кабанчык? – рушыў наперад Калян, трымаючы ў руках вяроўку. – На колькі кіль пацягне, Іванаўна?
- Ды невялічкі, Колечка, невялічкі. Мо, кіль сто пяцьдзесят будзе. Спакойны такі, рахманы,  - затупала  наперадзе старая.
Кабанчык не чакаў гасцей, а гаспадыню з вядром. Таму ён  скасавурыўся на Пецю і Каляна, сярдзіта тыцнуў лычом у загарадку і гучна рохнуў.
- Ого, - працягнуў Калян і прысвіснуў, - дык тут жа нашмат болей, як дзвесце кіль будзе. А вы казалі.   Уга, завалі гэтага дыназаўра.
-  Нічога, - бадзёра гукнуў Пеця, якому хмель ужо добра  цюкнуў  у галаву, - справімся. Ты толькі добра трымай вяроўку. Я яго торкну  -  ён і віскнуць  не паспее.
Кабанчык не хацеў здавацца. Прадчуваючы, што жыццё пад пагрозай, ён   замітусіўся па хлеўчуку.
-Дзюдзька, дзюдзька, - склаў пальцы Калян, падклікаючы кабанчыка, - не бойся, ідзі.
Але той баяўся. Ён не даваўся Каляну. Пеця палез дапамагаць, але і ён змог злавіць кабанчыка.  Адно толькі  паваліўся і выпацкаўся ў гной. Байцы аж узапрэлі, ганяючы бедалагу,  пакуль бабуля Алена не прынесла свінчаку гасцінец. Яна падсунула  парсюку  вядро  і той задаволена зацмокаў. А Калян, у той момант,  паспеў прадзець пятлю пад заднюю нагу. Сілком кабанчыка выштурхалі  на вуліцу. Ён сярдзіта рохкаў, круціў лычом ды павіскваў. Пеця піхаў яго  ў азадак.
-Усё, давай, - загадаў Пеця і схапіў ахвяру за пярэднюю нагу.
Калян падсёк кабанчыка і пацягнуў вяроўку.  Вяроўка напялася. Парсюк заваліўся на спіну і заверашчаў на паўсяла. Дружна, як па камандзе, забрахалі сабакі.  Парсюк  затурзаўся з усіх сіл, стараючыся вызваліцца. Пеця выхапіў швайку правай рукой, а левай  трымаў кабанчыка  за нагу. Заліхвацкі  асядлаў яго  і  раптам разгублена павярнуўся да Каляна:
- Слухай, а дзе ў яго сэрца? З якога боку, га?
-  У с….цы, - рыкнуў Калян з пачырванеўшым ад натугі  тварам, - бі хутчэй, бо  доўга  я не ўтрымаю гэтага быка.
Пеця, не доўга думаючы, усадзіў швайку пад правую лапатку. Кабанчык заверашчаў так, што Пеця з Калянам, здавалася, аглухлі. Ён тузануўся яшчэ мацней, падскочыў і вырваўся з рук Каляна. Калян спрабаваў схапіць вяроўку, ды дзе там. Кабанчык замітусіўся па надворку, вернучы ўсё на сваім шляху. Вось загрымелі вёдры з вадой, тазы, за імі паляцеў  на зямлю услон з мешанкаю для каровы, мех  з мукою каля ганку. Хрупнуў кол, што трымаў вяроўку з развешанай бялізнай.  Бабуля Алена паспела схавацца ў хлеў, да каровы. Адзінае, што аказалася прыадчыненым – веснічкі  на вуліцу. У іх і кінуўся парсюк. Гучна рохкаючы, ён пратараніў брамку, зваліў яе набок  і з віскам панёсся па вуліцы. За ім цягнулася вяроўка і ружовы  след на снезе. Следам, мацюкаючыся адзін на другога, спяшаліся Пеця і Калян. А ўжо недзе адзаду войкала і прычытала бабуля Алена. За кабанчыкам закруціліся, ашчэрыўшы зяпы, суседскія сабакі. Уся працэсія  панеслася па нешырокай і заснежанай вясковай вуліцы.  У вокны, сям-там,  выглядалі здзіўленныя твары. Сёй-той, адзеўшыся, выйшаў на вуліцу. Запалоханы да смерці кабанчык, імчаў, як алімпійскі чэмпіён.  У Каляна і Пеці амаль не было шанцаў дагнаць  яго. Але, на бяду парсюка, насустрач яму, з суседняй вуліцы,   выехаў трактар з прычэпам сена  і засланіў дарогу.  Той  ледзь не тыцнуўся носам у страшнае  грукатлівае жалеза і павярнуў ад страху назад. Сілы  і імпэт яго аслаблі, бег ён ужо не так хутка. На паўдарозе Пеця з Калянам  злаўчыліся схапіць за  вяроўку.
-Трымай, хутчэй трымай, - сярдзіта роў Калян, - я сам буду валіць яго.
Пеця залыпаў вачыма і затупаў на месцы, цягнучы вяроўку. Неяк яны ўкоўзалі кабанчыка.  Калян выхапіў прыхопленую з сабой швайку і ўсадзіў  парсюку  пад левую лапатку. Бедалага зноў заверашчаў, растрывожыўшы  цяпер ужо  ўсіх сабак на вёсцы, затурзаўся і стаў аціхаць. З паўхвіліны кабанчык яшчэ спрабаваў адолець нечаканую навалу, шкроб заднімі нагамі, а з горла вырываўся перадсмяротны хрып.
- Ну, кажысь, усё, - выцер змакрэлы лоб Пеця, - от здаровы, халера.
- Ён  не такі здаровы, як ты ёлуп, - вылаяўся Калян. - Што, з глузду з’ехаў? Лупіш у правы бок.
- Ды гэта я, нешта, разгубіўся, - спрабаваў апраўдвацца Пеця, -   пераблытаў дзе правы, дзе левы бок.
- А воечцы, а людцы,  што ж гэта робіцца, - запрычытала  бабуля Алена.
- Ціха, бабуля, - абарваў яе Калян, - давай санкі ды пацягнем  кабана  на надворак. Нечага тут шпіктаклю разводзіць.
За гэты час ледзьве не паўсяла высыпала на вуліцу.  Бабуля Алена, па ходу, паспела паскардзіцца сяму-таму з аднавяскоўцаў аб здарэнні. Любая навіна хутка разносіцца па вуліцы, а ўжо гэтакая… Даведаўшыся аб здарэнні,  многія сабраліся пацвеліцца. Такога на сяле  не згадвалі: каб гэта кабанчык уцёк з пад швайкі ды за ім ганяліся па вёсцы.  Таму,  калі Пеця і Калян цягнулі кабанчыка на санках, іх суправаджалі гучны смех, рогат,   кепікі і кпіны:
- Гэй, як дзік? Мо, яшчэ жывы?
- Ага, торкні яму швайкай пад зад, гы-гы-гы.
- Ды не, у яго ж сэрца з правага боку, ха-ха-ха.
Сцяўшы зубы ды згорбіўшы плечы, тыя моўчкі цягнулі санкі пад рогат аднавяскоўцаў. Хмель, збольшага, паспеў выветрыцца і  адчуванні былі не самыя прыемныя. Каб яно ўсё  правалілася.
   З таго часу па сяле  і пайшла гуляць пагалоска пра сэрца ў кабанчыка. Калі хто-нібудзь  паводзіў сябе вельмі самаўпэўнена,  нахабна,  не ведаючы добра  таго, што трэба робіць, у яго пыталі:
- Пачакай, браток. А ты хоць ведаеш, дзе сэрца ў кабанчыка?




СПАТКАННЕ З БЕЛАЙ РУЖАЙ.


      Ён ускочыў у вагон электрычкі ў апошнюю хвіліну. Ужо  апусцеў перон, ужо дробна трымцелі дзверы вагона.  У тамбуры стаяў хмуры тоўсты дзядзька з вудамі ў руцы  і яшчэ  зацята смалілі двое маладых вясёлых хлапцоў. Ён прайшоў трохі наперад.  Вось, каля акна,  ёсць свабоднае  месца. Стомлена плюхнуўся на сядзенне і адразу ўтаропіўся ў запыленае, з бруднымі разводамі, шкло. Паспеў!
У дынаміку нешта прашалясцела і ціхі голас абвясціў аб адпраўленні электрычкі.
-Тс-с-с-с, -   натужна і пагрозліва засіпела паветра ў дзвярах. Тыя сутаргава задрыжалі і зачыніліся. Вагон тузанаўся,  паплыў міма платформы. Што ж, едзем. Ён адвёў позірк ад даўно знаёмага малюнка. Перад ім сядзела пажылая жанчына ў капялюшыку, трымаючы ў руках кошык, укрыты хусцінкаю. А каля яе прымасцілася  гожая маладая дзяўчына.  Не дзяўчына, а сапраўдная ружа. Доўгія, да пояса, расплеценыя светлыя валасы, светлы задуменны твар, маленькі, выразна акрэслены  рот. Сама пяшчота на яе мілым тварыку.  Іх  позіркі перасякліся. Божухна, якія  сінія-сінія, як у немаўляці, дзівосныя вочы.  У адных толькі вачах можна патануць у імгненне. Блакіт, азёрная сінь ды васільковы перазвон, што  не забыць, мабыць, да скону. І ў  руках прыгажуні  кветка, адна адзіная. Буйная белая ружа ў квяцістым запакаванні. І куды яны схавалі  такую прыгажосць? Нашто той ружы папера. Бязглуздзіца. Цікава, куды едзе прыгажуня?
     Яна села ў электрычку за нейкіх  дзесяць хвілін да адпраўлення.  Ехаць з паўгадзіны. Едзе на дзень нараджэння да  сяброўкі. Не сказаць каб  ужо блізкай, але ж учора   тая патэлефанавала і запрасіла. І яна паабяцала, што будзе. Перад самым адпраўленнем дзверы загрукацелі і ў вагон  нехта увайшоў. Ён сеў насупраць яе, ўтаропіўся ў вагоннае шкло, быццам там нешта можна разгледзець. Дзіўныя людзі, што можна ўбачыць  праз бруднае шкло на запыленым пероне. А мужчына? Ён даволі цікавы. Год за трыццаць  мінула, але ладна скроены, без піўнога жывоціка. Цемнавалосы, гладка  паголены. Строгі гальштук, кашуля. Няйначай,  у офісе працуе. У руках нейкая кніга. Ён злавіў яе позірк. Ух, які ў яго позірк! Вочы такія  цёмныя, бяздонныя, нібы  прыдарожны  вясковы калодзеж, у якім найсмачнейшая вада, што  наталяе смагу ў спякотны поўдзень. І калі ты хоць раз зведаў смак таго калодзежа, то будзеш штодзень хадзіць туды па ваду. Зарыпіць журавель, загойдаецца ледзяная вада, а ты будзеш піць з вядра, піць, да ламаты ў зубах.  Толькі калодзеж  з лёгкім адценнем смутку. Аб чым жа ён смуткуе?
     Пыгажуня, з бязмежным блакітам у вачах, едзе, мабыць, ці то дадому, ці то ў госці. Калі дадому, то хто ж ёй падараваў такую ружу. Кавалер? Пэўна, каб у такой ды не было кавалера. А мо і ў госці.  Цалкам магчыма.  Не, не трэба так глядзець на яе. А як не глядзець, калі не  адарваць вачэй. Якая дзяўчына! І яна не твая. Так, ён жанаты, двое дзетак. А шчаслівым  сябе не адчувае  ад таго. Кажуць, што сям’я – шчасце. Мае ён жонку, дзяцей, кватэру, працу, а шчасця  - няма.  У яго шлюб быў, як кажуць, “па залёту”. Падабалася яму аднакурсніца, сустракаліся. А потым… Потым яго бацькі настойвалі: як гэта,  у дзіцяці не будзе бацькі. Ды і дзяўчына неблагая. Так, неблагая. Але шчасця няма. Хутчэй,  ёсць  звыклае жыццё, жыццё  па інерцыі. Дом, праца, праца, дом. Апошнія два гады працуе ў сталіцы. І кожны дзень на электрычцы на працу, а потым дадому. За ўсе сваё свядомае жыццё  ён так і не сустрэў тую, перад якой затрапяталася б вясновым жаўранкам, зашчымела сэрца. І вось сёння яно чамусьці  зашчымела каля блакітнавокай незнаёмкі.  Шчыміць. Не, не шчыміць, баліць.А яна, што яна?
     Дзіўны ён, гэты незнаёмец. Спадцішка ўсё глядзіць і глядзіць на яе. Думае, што яна не бачыць. Цікава, ці жанаты ён? Канешне, у такія гады абсалютная большасць мужчын жанатыя. А, можа,   разведзены. Але якая ёй  розніца, навошта аб ім думаць. Ён едзе да жонкі, да дзяцей або яшчэ куды.  Выйдзе зараз і пойдзе сабе.  А яе  разглядае з-за звычайнай мужчынскай цікаўнасці. А можа не проста цікаўнасць? Ёсць  у ім нешта такое прыцягальнае, як бязмежная далеч акіяна, як сівізна далёкай крыштальнай горнай вяршыні, як чароўнае срэбра поўні, як  трапяткое полымя кастра ў лясным паўзмроку.   І чаму сёння захвалявалася сэрца ад аднаго толькі яго позірку, аднаго толькі мімалётнага позірку? Аж ахутвае  ўсю істоту  нейкая лёгкая млявасць, лёгкае трымценне,  падсвядомае прадчуванне нечага доўгачаканага. Ногі млеюць, галава злёгку кружыцца. Сэрца варушыцца, непакоіцца. Ды супакойся ты, супакойся. Што гэта сёння робіцца?
      Нешта не тое сёння з ім робіцца. Дзяўчына, як дзяўчына. Што ён убіў сабе ў галаву. Колькі іх такіх ужо прамільгнула ў паўсядзённых электрычках: і бландзінак з брунеткамі, з доўгімі нагамі  ды мадэльнай знешнасцю , вясёлых і не вельмі. Не, не тое гэта. Зусім не тое. Вось, мабыць, яно, доўгачаканае каханне?  Бо ніколі яшчэ не было такога з ім. Ніколі так не цягнула да незнаёмай дзяўчыны, ніколі не хацелася так прытуліцца, цалаваць рукі, глядзець у мілыя вочы,  казаць  самыя пяшчотныя словы. І заходзіцца ад асалоды, ад любасці, ад аднаго толькі позірку.  Але чаму, чаму так позна, чаму толькі цяпер? А хто сказаў, што каханне прыходзіць па загадзя складзенаму графіку? На жаль, ці на шчасце, яно  прыходзіць тады, калі прыходзіць. І ад гэтага  яму стала так балюча. Бо не можа ён сказаць нічога свайму доўгачаканаму каханню. Такое блізкае, жаданае, прыцягальнае, светлае яно, але не яго.  Раптам на нейкім неспазнаным, на тым флюідна-малекулярным узроўні, ён адчуў: яна думае аб ім, яна сочыць за ім, ён падабаецца ёй. О, лепей тады было б не нарадзіцца на гэты свет, калі бачыць яе і не  падыйсці. А можа, будзь што будзе,  падыйсці?
     Супакойся сэрца. Надумала нешта сабе, напрыдумляла таго, чаго няма. Ой,  не, не напрыдумляла. Бо незнаёмец такі харошы, такі жаданы. І хай толькі падыйшоў бы, узяў за руку, сказаў усяго некалькі слоў. Слоў, ад якіх кружылася б галава, як ад водару майскага першацвету, ад  пахучай бялюткасці чаромхі.  Пайшла б за ім на край свету.  Так хораша, калі ён глядзіць у яе бок, аж заходзіцца сэрцайка.  Такая мілая, даверлівая пасмачка валасоў схілілася на лоб.  Ну няхай скажа адно толькі слова, не трэба і слова,   ды таго палымянага  погляду  дастаткова. Як хутка расцвітае  яе вясновае каханне. Рукі сціскаюць ружу . Ах, яна колецца,  ружа белая. Ці падыйдзе ён? Ён хвалюецца. Ён то чырванее, то бялее. Так, яна падабаецца яму, тое не заўважыць хіба толькі сляпы. Ці  бывае такое? Вось так, з аднаго толькі погляду. Бывае, яшчэ як бывае. Колькі аб гэтым вершаў напісана, колькі песен спета, колькі стужак знята. Што ж ён зараз вырашае?
     Згодзен, можна падыйсці да яе. А што з таго? Ён прызнаецца ёй у каханні. Яна адкажа узаемнасцю. А далей як жыць?  Куды ён пойдзе з ёю? У кватэру з жонкаю і дзецьмі? У кватэру, за якую яшчэ не да канца сплачаны крэдыт. І дзетак сваіх не кінеш, іх карміць трэба.  А які вэрхал падымецца  і ў сваіх бацькоў, і ў жончыных.  Што ўдумаў, скажуць, сівізна ў бараду, чорт у рабрыну. Такая  ж лаянка будзе.  Не, гэта ўсё можна перажыць. Дзеля шчасця, дзеля кахання, хай будзе й выгнанне, толькі б яна, сэрданька мілая, засталася б са мною, ды з вясной белакрылаю. Каб адказала ўзаемнасцю.  І хіліцца ад цяжкіх думак галава. Што рабіць яму няшчасна-шчасліваму, куды ж цябе павесці, жаданая мая, доўгачаканая мая?
    Мабыць, не можа ён падыйсці. Хоча, але не можа. Вунь, як ён камечыць тую кнігу, нават і не адкрыў. Толькі глядзіць то ў акно, то, спадцішка,  на мяне. Паглядзіць на мяне і  аж пасвятлее, адвернецца і спахмурнее. А на яго можна глядзець і глядзець. Усё жыццё глядзела б.  Ах ты белая ружа, белая ружа, як толькі я вейкі злёгку  прымружу, бачу перад сабою  толькі яго, шчасце й долю сэрца свайго. Ці прыйдзеш да мяне, шчасце? Ці яно застанецца вось тут, у змрочным вагоне?  Бо, вось-вось, праз хвіліну патрэбны  прыпынак.  Так і ёсць. Усё,  як  жудасна вішчаць колы. Усё, трэба ісці. Ісці без яго, бо ён не падыйшоў. Выйсці і ведаць, што шчасця не будзе. Яно засталося назаўсёды тут, у вагоне. Свету няма, туман, дня няма, ноч.  Бывай, мой незнаёмец, бывай. Назаўсёды?
     О, гэта немагчыма трываць. Яна, злёгку збялеўшая, устае. Ёй выходзіць. А яму толькі праз тры прыпынкі. Зараз яна выйдзе  і  тады ён згубіць яе назаўсёды. Так, назаўсёды, бо нават імя яе  не ведае.  Хоць бы імя спытаць і тэлефон. А лепей застацца з ёю, на гэтым прыпынку. Толькі яны: ён, яна і каханне.  Што рабіць, што рабіць? Пальцы нервова бегаюць па гальштуку, валасах, камечаць кнігу.  А яна на пероне.  Вятрыска калыша жытнёвае мора яе валасоў. Ласкавае вясновае  сонейка  паказалася з-за аблачынкі, дзівосным німбам заззяла над незнаёмкай. І вось, паволі, яна пайшла  ў чароўным ззянні, свеціцца сама, як тое сонейка.  Сонейка, такое блізкае і далёкае, мілае і чаканае.   Белая ружа схілілася пяшчотнай галавой да сваёй гаспадынькі  і запрашае да сябе.   Вось-вось тарганецца вагон, зачыняцца дзверы  і тады канчаткова будзе позна.  І  машыніст чамусьці не аб’яўляе аб адпраўленні,  як быццам, дае яму хвіліну на роздум. Хвіліну – не больш. Адна хвіліна –  і ўсё жыццё. Хвіліна, якая непазнавальна можа  перайначыць наступны дзень. І  можа стацца так, што ты будзеш да сконцу  дакараць сябе за нерашучасць, бязволле, недаравальную слабасць.  Каханне павінна жыць. Бо лепей тады не жыць на гэтым свеце і яму. Навошта  жыць без найвялікшага і ўсеабдымнага чалавечага пачуцця.  Таго светлага і вялікага, перад якім гаснуць усе зоркі, руйнуецца ўсё нядобрае, а ёсць толькі два сэрцы, што тахкаюць адным сугуччам.  А  ці зведаў ён сёння тое пачуццё? Ці яму так толькі падалося? Хто падскажа, што рабіць…
   Дзверы заскрыгіталі, вагон таргануўся. Усё. Больш не будзе нічога. Вось і знікла белая ружа, паплылі прыдарожныя дрэвы і кусты. Сплыло, не паспеўшы нарадзіцца, новае каханне. Толькі засталіся недзе, як у розных вымярэннях,  ён і яна.
    
   
      
    































РОЗДУМ НА  СКРЫЖАВАННІ.

     Я стаю на скрыжаванні дзвух пыльных вясковых вуліц. На вуліцы ні душы, толькі недзе ўдалечыні капошацца куры, ды ляжыць пад лаўкаю вялізны чорны сабака. Вёска нібы вымерла. Час спыніўся. Няма ўжо нічога, а толькі маленечкі кавалак Сусвету – вось гэта вуліца, што я стаю. Усё замерла, як у фантастычнай стужцы Сцівена Кінга.  Толькі тут яшчэ ёсць жыццё.   Вецер, закручваючыся  ў лёгкі віхурык, гоніць перад сабою рознае смецце: брудныя паперкі, акуркі, лісце  і яшчэ нейкую драбязу. Віхурык далятае да сцяны цаглянага будынку  і разбіваецца аб яе, згубіўшы сваю моц і страціўшы самога сябе. Становіцца шкада гэтага віхурыка, як сваіх дзіцячых мар.  Ах,  якія чыстыя былі яны, дзіцячыя мары. Чыстыя, як самая некранутая крыніца, як самая першая сляза, што дрыжучы, скацілася з-пад вейкаў.  Мары не аб цацках, слодычы, а аб космасе, далёкіх незямных прасторах. Чаму? Міжволі думкі губляюцца, адрываюцца ад рэчаіснасці. Жыццё пачынае існаваць па сваіх законах.  Апошнія жнівеньскія дні. Яшчэ, як быццам, лета. Але ўсюды:  у паветры, на дрэвах, у небе адчуваюцца неспешныя асеннія крокі. Няўлоўнымі крокамі восень ушчыльную падступіла сюды. Затаілася і чакае, калі яна заўладарыць наваколлем, паселіцца ў душы паэта і мастака.  Вось-вось  упадзе жаўцізна на дрэвы, халоднай стане раніца, а неба прыцемніцца птушынымі чародкамі.  Сёння блакітнае неба чыстае, а ні хмаркі. Сінь неба слепіць вочы. Ад ледзяной сіні  патыхае касмічным холадам. І мне,  раптам,  падаецца, што ўсё гэта я ўжо недзе бачыў: і гэтыя пыльныя вуліцы, і гэта скрыжаванне, і сіняе-сіняе неба. Так, бачыў, але не тут, не на зямлі. Гэты малюнак захоўваецца ў маёй падсвядомасці з далёкіх часін. Усё гэта я бачыў ці то на іншай планеце, ці то ў іншым жыцці. Прынамсі, такое пачуццё ўсё больш адольвае мае думкі. Налятае невядомая туга , закрадаецца ў самыя патаемныя мясціны. І я, сам сабе,  задумваюся...
     Хто мы такія, людзі? Для чаго мы жывём на зямлі? Адкуль мы ўзяліся? Гэтыя пытанні чалавецтва задае на працягу многіх вякоў і не знаходзіць адказу. Я не спадзяюся знайсці адказ. Я задаюся пытаннем: ці нарадзіліся мы на гэтай зямлі? Можа,  нас нехта перасяліў сюды , даўным-даўно. Таму нам  часта сняцца дзіўныя сны, незразумелыя з’явы, нерастлумачальныя малюнкі. Таму і часта нам падаецца, што ўсё гэта  мы ўжо недзе бачылі. Гены продкаў. Вучоныя  сцвярджаюць, што гэта асаблівасць нашай памяці: ўспамінаць недзе бачанае, нават дробязь, якую, здаецца, нідзе не бачыў, або проста забыў аб ёй. Але я не згодзен з такім меркаваннем. Не можа наша памяць, наша падсвядомасць ўсё гэта намаляваць. Мы ведаем многае з даўніх часін. Мы не дзеці нашай Зямлі, мы чужынцы.  Так, мы не дзеці зямлі. Таму што не могуць дзеці так адносіцца да сваёй маці. На працягу ўсёй сваёй вядомай гісторыі чалавецтва вядзе разбуральныя і знішчальныя войны. Наўрад ці знойдзецца такі дзень, калі б дзе-нібудзь на зямным шары не ішла война. Гісторыя чалавецтва – гэта гісторыя незлічоных войнаў, вялікіх і малых. Мы знішчаем  сабе падобных, вынаходзячы ўсё больш эфектыўныя сродкі для гэтага. Я стаю тут, а дзесьці гучаць стрэлы і гінуць людзі. Не, не могуць родныя дзеці так адносіцца да сваёй маці. Мы так забрудзілі зямлю і атмасферу, што не ведаем, як нам жыць далей. Усюды горы смецця, абапал дарог пакеты і пластыкавыя бутэлькі, акіяны ў нафтавых плямах, знішчаюцца цэлыя лясы, кожную гадзіну знікаюць нейкія віды жывёл, раслін.  Зямля стогне пад пятою чалавека. Яна хоча нам нешта сказаць, але мы не прыслухоўваемся да яе. Калі мы дзеці гэтай добрай, слаўнай зямелькі, чаму мы так апантана лезем да ўлады, прагнем багацця,  чаму вочы ў людзей гараць ад зайдрасці? Гэта таксама сведчыць, што не яе мы дзеці, не адсюль мы. Мы з нейкай далёкай-далёкай халоднай планеты, закінутыя сюды воляй лёсу, дзеці нейкага эксперыменту. І таму, не ведаючыя сваіх каранёў, падсвядома некаму помсцім, зрываем зло на шматпакутнай зямлі.
    Канешне, некаторыя скажуць: не, браце, занадта ты зганьбіў людзей. Не ўсё так і дрэнна. Ёсць жа і скульптура, і жывапіс, і неўміручая музыка. Ёсць Рафаэль, да Вінчы, Ван Гог, Бах, Гётэ, Чайкоўскі, Пушкін. І шмат чаго іншага. Сколькі незвычайна прыгожага створана рукамі чалавека, якая дзівосная музыка гучыць вакол. Самае галоўнае – чалавек здольны на такое вялікае пачуццё, як каханне. Мушу згадзіцца з гэтым. Усё гэта  таксама належыць чалавецтву, людзі здатны рабіць вялікае.
Але той негатыў – ён перакрэслівае ўсе добрыя намаганні. Калі нічога не перамяніць у бліжэйшыя дзесяцігоддзі  – зямля, мабыць, больш не захоча трываць нас, людзей. З-за нашай дзейнасці клімат змяняецца так хутка, што ў нёдалёкім часе растануць льды Акртыкі. На Зямлю абрынуліся небывалыя цунамі, ураганы, паводкі. Магі розных колераў прадсказваюць ўсё новыя сцэнарыі апакаліпсісаў. Але так не хочацца верыць ў канец гісторыі чалавецтва. Так хочацца каб нашы дзеці і ўнукі радаваліся цёпламу сонцу, пахучым травам, ласкаваму ветрыку, чыстай вадзе. Каб жыццё  на планеце Зямля доўжылася шмат вякоў. Каб мы, ў рэшце рэшт, сталі сапраўднымі дзецьмі сваёй планеты і адносіліся да яе, як да любай матулі. Не хочацца, вельмі не хочаццца каб чалавецтва абрынулася, згінула назаўсёды.
    Так і хочацца спытаць у тых, хто марыць аб сусветным валадарстве: калі? Калі вы спыніцеся? Калі вы азірнецеся вакол сябе? Хто выратуе нашу  планету, нас саміх, калі не мы? І гэтак жа думае большасць людзей. Толькі ці паслухаюць яны нас…
    Мой нечаканы  роздум так жа нечакана скончыўся. Зноў, нібы ў фантастычнай стужцы, застыўшы малюнак  ажыў.  На скрыжаванні зноў стала завірыла жыццё: праехаў на ровары пажылы мужчына, у краму пашыбавала маленькая дзяўчынка, праехаў трактар, выпускаючы клубы чорнага дыму. Так і ў нашым жыцці ўсё бесперапынна змяняецца, час няўмольна бяжыць наперад.  А мы крочым ў сваю будучыню, якую  будуем самі. Тая будучыня, ў якой Зямля  павінна  жыць і далей. Будзе жыць род людскі. Бо інакш, мабыць, быць не можа.
   









































ВЫМІРАЮЦЬ ВЁСКІ.

     Выміраюць вёскі… Не адзін дзесятак год  ужо сыходзяць у небыццё вёскі,  гэта спрадвечная апора зямная, мудрасць і памяць чалавечая, выток людской цывілізацыі. Адсюль, з вёскі,  пайшло развіццё чалавецтва, яго шлях па матухне Зямлі. Пайшло ўсё са збіральніцтва, земляробства, жывёлагадоўлі – таго, чым і цяпер займаецца любая вёска. Раздабрэлі людзі, расці сталі – і пайшлі гарады. Ды вёска засталася вёскай. Яна заставалася некранатуй доўгія гады, дзесяцігоддзі, вякі. Змяняліся цары, дзяржавы, аблічча зямлі, эпохі развіцця чалавецтва. Не змянялася толькі вёска па сваёй сутнасці. Яна заставалася тым улоннем, якім і была. Гэта яна гадавала  і пеставала ўсё тое, што пойдзе на горад, каб потым забыць аб ёй. Як жа спакойна свядома мы забылі аб той, што дала нам жыццё. Жахліва становіцца, калі думаеш, што адракліся людзі ад маткі сваёй, няшчадна адсеклі карані, адрэзалі пупавіну. Людзі хочуць смачна есці, жыць у раскошы, менш працаваць, спаць у цяпле з усімі выгодамі. Але чым далей чалавек ад вёскі, ад прыроды, ад зямлі, тым менш ён разумее само жыццё, яго сутнасць. Тым часцей чалавека агорваюць навалы, хваробы і нягоды.
    Выміраюць вёскі… Я, як і большасць, здрадзіў вёсцы, падаўся па навуку ў горад. Бо так трэба, так робяць усе. Як так, застацца невукам. А як толькі пайшоў, непрыкметна згубіў тую сувязь, што трымала мяне, што давала магчымасць дыхаць лёгка, дыхаць чысцінёй і дабрынёй. А яна стаіць, жыве яшчэ, мая вёсачка. Вось  я іду па сваёй, мілай сэрцу, роднай вулачцы. Я вітаю родную хату, старую шапатлівую грушу, зелянеючы бульбяны палетак, вішню каля ганку. Бачу знаёмых і родных людзей.
- Здароў, дзед Павел.
- А, гэта ты, Міхась? Здароў, здароў. Вярнуўся, значыць.
- Не тое каб, але цягне дахаты.
- Але ж. Я вось усё жыццё пражыў тут. Во толькі ў войску адслужыў тры гады. І нікуды не хачу ехаць. Не ведаю, чаго людзі шукаюць, едуць адгэтуль. От, я думаю, што чалавек павінен жыць там, дзе нарадзіўся. Жыві, працуй, дзяцей гадуй.
- Яно так, ды каб жа ўсё было проста. А як вы, як маецеся?
- А што нам. Во, жывём, пенсію маем. Хапае. Толькі вёскі шкада. Глядзі, што робіцца. Хат жывых менш паловы збярэцца. Праз кожную трэцюю-чацвёртую толькі жывуць. Што ж далей будзе. Няма моладзі, ў горад збеглі ўсе. Адно мы, старыя недабойкі, засталіся. А якая раней была вёска. Гудзела. Нас, касцоў толькі, тры сотні збіралася. Як выйдзем на луг – песня гучыць ад нашых кос, ліпы шалясцелі ад узмахаў. А цяпер? Колькі тых  каровак засталося на ўсю вёску. А яны хочуць, каб малачка хапіла.
- Што ж рабіць, час ідзе, свет змяняецца.
- Так, свет змяняецца. Але ж чалавек павінен застацца чалавекам. Чалавек не павінен губляць карані. От так. Добра, бывай здаровы, Міхась. Бачу, спяшаешся ты.
- І вам усяго найлепшага.
Я іду  на родны падворак. Зарастае цэментаваная  тропка, што ладзілі мы, браты, талакой. Хіліцца плот, квеліцца ганак. І стала сохнуць наша груша.  Адно некалькі жывых сукоў засталося. А ссячы яе ніхто не змог. Не сказаць, каб на ёй смачныя былі грушы. Смачнымі яны рабіліся, калі паляжаць трохі. Гнілкі, так мы іх называлі. І трушчылі потым мы тыя гнілкі, аж за вушамі трашчала.
   Выміраюць вёскі… Так, у маёй вёсцы яшчэ працуе школа, крама, дом культуры. Але няма той вірлівасці, той яркасці фарбаў, што была ўсяго год трыццаць таму. Што казаць пра ранейшае. І што казаць пра вёскі значна меншыя. Хутка не стане і іх назваў: Хвойня, Старына, Філатаўка, Беседы, Вялікае Поле. І шмат, шмат яшчэ назваў па розным ваколіцам зямліцы нашае. Адным не дала падняцца вайна. У Хвойні, стылым сакавіцкім ранкам 1943 году, фашысты спалілі амаль усё насельніцтва у трох адрынах. Засталіся толькі помнікі, на якія штогод, школай, мы ездзілі ўскладаць вянкі. Вёска, вельмі буйная, так і не змагла адрадзіцца пасля страшнай вайны. Другія, як неперспектыўныя, засталіся гібець у лясах. І дажываюць зараз у Беседах лічаныя людзі. А калісьці тут будаваліся хаты, пуні, адрыны, гумны, нараджаліся дзеці. Верылася, што пройдуць цяжкія часіны і вёска зажыве, вёска падымецца. А якія прыгожыя назвы давалі нашы продкі: Беседы, Вялікае Поле, Камаровічы. А колькі іх па зямліцы беларусскай Навасёлак, Слабодак, Загор’яў, Залессяў. Цяплом і дабрынёй вее ад іх імён.  Цяжкія часіны прадракаюць нашай зямлі, гуляюць розныя апакаліптычныя сцэнарыі. Не дай бог, канешне. Але толькі вёска зможа выжыць у самую няўдобіцу. Калі ёсць хата, агарод, кабанчык, карова ды запас дроў – жыць будзе чалавек.  Скажуць, каменны век, лучына. Хай. А хай выжыве чалавек  у тым самым мегаполісе. Вось вам і лучына. Дарэчы, і назва маёй вёскі паходзіць, можа быць,  якраз  адтуль – Лучыцы. Бо шмат у нас лясоў хваёвых, смалістых. Лясоў, багатых на ягаднікі, грыбніцу, жывёліну, пашы.  Рэчка Пціч  - блакітная, пакручастая, з ямінамі ды карчамі, ды шчупакамі, ляшчамі, плоткамі.  Колькі паседжана над табою з вудаю.
   Выміраюць вёскі… Свет імкліва рвецца наперад, спыніцца ніхто не можа. Чалавецтва павінна развівацца, так. Але яно не павінна губляць сябе, свае карані. Патрэбна нешта рабіць, каб засталіся не толькі назвы ад вёсак, а жылі яны самі, жылі спрадвечным жыццём, не гаслі, а жылі. І тады не будзе сорамна глядзець у вочы тым старым, што яшчэ трымаюць на сваіх нямоглых плячах нашу гісторыю, наша жыццё і нашу будучыню. Бо яе, будучыні, можа і не быць, калі мы згубім свае карані, калі не будзе вёскі.






ЭКАЛОГІЯ.


   Экалогія… Ёсць такое, як сказалі б людзі вельмі сталага ўзросту, вучонае слова.  Мае яно  грэчаскае паходжанне: oikos – дом, logos – навука.  Часцей за ўсё экалогію прадстаўляюць, як навуку, што вывучае суадносіны арганізмаў паміж сабой і навакольным  асяроддзем. Калі  Зямля – наш агульны дом, то экалогія і вывучае суадносіны ўсяго, жывога і нежывога, у гэтым доме.  Раней, год трыццаць – сорак назад большасць  у нашай краіне не задумвалася нават аб тым, ці існуе такі навуковы тэрмін. Не было, калі так можна сказаць,  ніякай экалогіі, бо не было такой колькасці розных хвароб, што з’явіліся ў апошнія гады,  столькі хворых людзей. Моднае цяпер слова “алергія” у той час  было амаль што невядома шырокаму колу грамадзян. Тое, што куплялася ў краме, гастраноме  было, магчыма, і не ў вельмі прывабнай упакоўцы, але без кансервантаў і дабавак. Дзеці ў школе раслі здаровымі, амаль усе хлопчыкі ішлі служыць у войска, бо не мелі ніякіх адхіленняў. Жывёла на калгасных фермах, у сваіх хлявах, расла і харчавалася на ўсім натуральным, ніхто не ведаў, што такое біялагічныя дадаткі. Не назіралася такой захламленасці, забруджанасці і загазаванасці. Што такое радыяцыя і рыдыёактыўнае забруджванне мясцовасці мы ведалі толькі з урокаў пачатковай ваеннай падрыхтоўкі і яно здавалася нечым надта нерэальным, фантастычным. 
   Што такое экалогія сёння  - ведае любы  сучасны школьнік. Пра яе не гаворыць толькі лянівы. У інстытутах і універсітэтах рыхтуюць спецыялістаў-эколагаў.  Праводзіцца мноства міжнародных канферэнцый, сустрэч, дзяржавы падпісваюць пагадненні аб абмежаванні шкодных выкідаў у атмасферу, вядзецца пастаянны маніторынг за зямной паверхняй, атмасферай, а змен к лепшаму няма.  З’явілася такая колькасць новых хвароб, што  ў іх не паспяваюць разабрацца. У школах практычна здаровымі прызнаюць менш паловы вучняў.  Усё больш дзяцей нараджаецца неданошанымі, з рознымі  адхіленнямі. Зямля забруджана радыяцыяй, смеццем, шкоднымі выкідамі і хімікатамі. У мары і акіяны штогод трапляе вялізная колькасць нафты і мазуту. Успомніць хаця б самыя свежыя прыклады: аварыю ў Мексіканскім заліве і становішча на АЭС у Японіі пасля землятрусу. Усё больш назаўсёды знікае з твару зямлі кветак, дрэў, жывёл і рыб.  Што ж робіцца?
   З усяго бачанага напрошваецца толькі адна выснова: у пагоні за багаццем, грашыма, прыбыткам ці не большасць чалавецтва гатова заплюшчыць вочы на захаванне прыроды, паветра, зямлі. Яны гатовы жыць паводле выказвання франзузскага караля Людовіка XV: “Пасля мяне хоць патоп”.  У прыгожых запакаваннях прадаецца сапраўдная атрута, ідзе бесперапынная  рэклама тавараў, не бясшкодных для здароўя. Рознымі Е напханы  ледзь не ўсе прадукты. Усе мы сведкі таго, як знішчаюцца лясы, забруджваюцца рэкі і палі. І амаль ніхто з нас не пратэстуе. Мы маўкліва пагаджаемся з тым, што робіцца і самі ўдзельнічаем у гэтым вандалізме. Інакш нельга назваць той малюнак, які  назіраецца пасля поўнага сыходу снегу з вуліц, газонаў і паркаў. Страшна ўлетку прыязджаць на бераг Нёмана і Свіцязі, ды іншых вадаёмаў, бо з-за раскіданнага смецця там няма дзе сесці.Такіх сумных прыкладаў не злічыць.  Што ж рабіць?
    Грамадскасць развітых краін Захаду даўно б’е трывогу ў непакоі за будучыню планеты і  сваіх дзяцей. І нам, беларусам, трэба прачнуцца, выйсці з доўгага здранцвення і ва ўвесь голас закрычаць: не, не губіце нашу зямлю.  Усё залежыць толькі ад нас, нашай грамадзянскай пазіцыі. І хай кожны, на сваім месцы, каля сваёй хаты, у сваёй кватэры, усюды, дзе ступае -  не смецціць. Наша зямля – не сметнік, яна – наш дом.  Мудрыя продкі пакінулі яе здаровай і прыгожай. І ад нас залежыць, што застанецца нашым унукам і праўнукам. Ці будуць яны думаць аб экалогіі ці не. Усё пакуль яшчэ залежыць ад нас, ад  нашага пакалення. У нас, на жаль, засталося зусім няшмат часу.
   




























ЖЫЦЦЁВІНКІ.


    Так ужо склалася, што раней  амаль кожны дзень ездзіў на ўласным аўтамабілі па Наваградскаму раёну. Цяпер ужо менш падарожнічаю, але ўсё ж прыходзіцца. Не ведаю, як хто, а я люблю ехаць і думаць аб сваім. У  дарозе да мяне прыходзяць новыя  ідэі, планы, вобразы.  Думкі нібы падаюць аднекуль зверху стройнымі радкамі. Бывае, што хочацца спыніць машыну і запісаць тое, што ў гэты момант прыйшло ў галаву. Бо ведаю, так  бывала не раз, тая думка потым забываецца, губляецца назаўсёды. А навокал сама прыгажосць:  наша зямля, лясы, ручаіны і рэчкі, вёскі, палі. І якое багацце фарбаў, малюнкаў і пахаў у першыя асеннія тыдні! Хочацца пайсці туды, у поле і лес, стаяць з заплюшчанымі вачыма, удыхаць свежае паветра, успамінаючы светлае дзяцінства.
   А яшчэ любая дарога адметная тым, што на ёй часта галасуюць людзі. Простыя вясковыя жыхары, маладыя і пажылыя, жанчыны і мужчыны, здаровыя і хворыя, але ўсім хочацца даехаць да патрэбнага ім месца. Я заўсёды спыняюся, каб падвезці гэтых людзей. Бо ніхто больш не заслугоўвае такой павагі і пашаны, як вяскоўцы. Гэта яны жывуць  у хатах без выгодаў, яны працавалі і працуюць на зямлі, яны кормяць горад, яны абыходзяцца тым, што ёсць і не патрабуюць большага. Асабліва людзі сталага ўзросту, якія перажылі самыя цяжкія часы. Нізкі ім паклон.  І калі  падвозіш  гэтых дзядуль і бабуль, амаль заўсёды  можаш пачуць ад іх нешта адметнае, тое, што ніколі не забываецца. І калі сустракаешся з імі, бываеш у вёсцы,  ўспамінаецца ўсё самае лепшае.

                ---------------------------------------------------

   Сонечным летнім днём выязджаю з Наваградка ў бок Уселюба. Звычайна, каля аўтабазы нумар дзесяць, галасуюць людзі, часта па некалькі. Сёння там стаіць толькі адна бабулька, якая нясмела ўзмахвае рукою. Спыняюся.
- Куды вам, бабуля?
- Да Літоўкі, дзіцятка, тут недалёка.
Яна садзіцца, асцярожна ўладкоўваецца ў крэсле. Да Літоўкі і сапраўды недалёка – усяго чатыры кіламетры. Бабуля яшчэ спраўная, год каля шасцідзесяці пяці, з цёмным, загарэлым тварам, вузлаватымі спрацаванымі рукамі. Яна пільна глядзіць на дарогу і ўздыхае:
- Вось, да цябе,  некалькі машын праехала і ніхто не спыніўся.
- Мабыць, не едуць у той бок, - адказваю.
- Не, - сумна заўважае бабуля, - бо едуць і глядзяць: калі  старая – ніхто не хоча браць, а маладая дзяўчына – адразу спыняюцца. Але ж некалі і яны старымі будуць.
Я не знайшоўся, што ёй адказаць. Некалі усе будуць старымі.

                -------------------------------------------------------

Кірую з Наваградка у суседнія Карэлічы. На двары люты, сёння  каля пятнаццаці градусаў марозу. Ужо за некалькі кіламетраў да Карэлічаў, у невялікай вёсцы,  актыўна галасуе бабуля. Бяруся ўправа  і спыняю машыну. Бабуля хуценька, на колькі хапае сіл, спяшаецца да машыны. Выходжу і адчыняю дзверы, дапамагаю сесці, бо бабуля старая, нямоглая, захутаная ў цёплае бруднаватае  адзенне  і з цяжкасцю падымае ногі.
- Мне да Карэлічаў, - адказвае яна на маё пытанне, - да ўрача трэба. Але спачатку ў банк, крыху грошай здыму. Але ты не турбуйся, добры чалавек, ты едзь куды трэба, а мяне высадзі, дзе табе зручна.
- А чаму ж, - пытаю,  гледзячы на яе нямогласць, -  вы адна? Чаму дзеці не дапамаглі дабрацца да ўрача?
- А як жа іх турбаваць, яны ж усе занятыя.
- І часта ў вас бываюць?
- Ды  па-ўсялякаму, - бабуля на нейкі момант змоўкла, думаючы, што сказаць. – Калі-нікалі патэлефануюць, папытаюцца. А прыехаць няма як, не хапае часу. Прыязджаюць,  калі раз у месяц, калі радзей. От так.
Падвожу бабулю да банка. Яна доўга дзякуе і паціху ідзе далей. А мне становіцца страшна і трывожна за нашу будучыню. Жах, калі нашы нямоглыя бацькі пакінутыя  на волю лёсу, калі дзеці адракаюцца ад іх і не могуць даехаць туды, куды пешы можна зайсці за паўгадзіны. Ці не такая будучыня чакае і іх?
                ---------------------------------------------

   Каля вясковай аўталаўкі невялікая чарга: сем ці восем бабулек і два старыя дзяды. Пакупнік складае ў торбу два боханы хлеба, пачак гарбаты, масла, зверху кладзе малако і смятану. Астатнія стаяць, чакаючы сваёй чаргі, ціха перагаварваюцца.
- Глянь, сёння і да нас  малако са смятанай даехала.
- Ага, мабыць, там у той раз набраліся.
- Набраліся. Во, стаім, чакаем. Каб жа хто мне сказаў год  дваццаць назад, што буду малако купляць, высмеяў бы.  Дажыліся.
- А што зробіш. Сілы ўжо не тыя. Мне дзеці загадалі: здавай, мама, карову. І здала. А пасля вайны  карова ўсю сям’ю нашу выратавала ад галоднай смерці.
- Ат, што казаць, даходзім да ручкі.  Вёскі, лічы,  няма.
Сапраўды, вёскі няма, калі вяскоўцы купляюць малако.
                ------------------------------------------------
    Старую  Парфенаўну амаль сілком выпраўляюць у лякарню. Яна доўга збіраецца, стогне і просіць:
- Можа, пачакаем? Можа, палепшае?
- Дзе яно палепшае, мама, вам жа сказалі, што абавязкова трэба ехаць.
- А на каго ж я  Дружка пакіну? Хто яго дагледзіць?
- Ой, мама, што вы, як малое дзіця. Нічога з ім не зробіцца. Адвядзём яго да цёткі Юстыны, пасадзім на ланцуг і будзе ён дагледжаны.
- Ён жа да мяне так прывык, - цяжка ўздыхае старая, - ці будзе там есці. Такі ж малайчына, мой Дружок. Я на тым тыдні павалілася ў агародзе. Дык ён мяне за спадніцу цягнуў, падняцца дапамагаў. Кратоў ловіць. Такі харошы.
Бабулю вязуць у горад, а Дружка – маленькага, гладзенькага, чорненькага сабачку -  вядуць  да цёткі Юстыны. Бо яна жыве далекавата ад Парфенаўны і сды не находзіцца. На наступны дзень Дружок без ашыйніка бегае па родным надворку і шукае гаспадыню. Не знайшоўшы, ён садзіцца каля  веснічак і ціха скуголіць. Пад абед прыходзіць цётка Юстына з вяроўкай, ловіць сабаку і вядзе да сябе. Назаўтра ўсё паўтараецца. Так, ці прыблізна так, цягнулася дзесяць дзён. Калі да хаты пад’ехала машына і з яе выйшла гаспадыня,  прыкметна схуднелы Дружок нейкі час сядзеў на месцы, нібы не верыў у  яе вяртанне. Потым з гучным брэхам  сарваўся з месца, панёсся да  бабулі і стаў скакаць вакол яе.
- Дружок, Дружок, што ж ты тут рабіў? Усё чакаў мяне? А мой ты бедны, як жа ты схуднеў, - старая праслязілася.
Дружок, страшэнна задаволены, подбегам кінуўся да веснічак, аглядаючыся: ці не  раптам прападзе зноў гаспадыня? Вечарам Юстына  распавядала старой сяброўцы:
- Такі ж упарты. Я навяжу яго, вады пастаўлю, паесці дам. А ён нічога не бярэ, скавыча. За ноч нейкім чынам з ашыйніка вылязе  і на свой надворак. Злаўлю, прывяду, навяжу – а ён зноў уцячэ. Гэта ж трэба так.
Некаторым з людзей такой бы любові і адданасці.
                ---------------------------------------------------
   
Каля вясковай крамы старая жанчына спрабуе справіцца з саракагадовым бэйбусам: п’яны, ён  не ў стане стаяць на нагах, а яна стараецца ўтрымаць яго каб, хоць як, зацягнуць дахаты. П’яны мужчына чапляецца за плот, нешта мармыча сабе пад нос і брудна лаецца. Жанчына ўгаворвае яго:
- Коля, сынок, трымайся за мяне, пайшлі дахаты. Брыдка, людзі ж глядзяць
- А што мне людзі,  - сын спрабуе махнуць рукою, - я сам па сабе, мне ніхто не ўказ.
Пасля зноў лаецца. У гэты час да крамы пад’язджае на аўтамабілі участковы інспектар міліцыі. Ён выходзіць з машыны, глядзіць на валтузню і пытае:
- Што, Скіба, цябе так і цягне ў ЛПП?
- Я працоўны чалавек, маю права выпіць і ты мне не ўказ, -  водзячы мутнымі вачыма, заяўляе Скіба.
- Канешне, не ўказ, - пагаджаецца участковы, - для цябе маюцца іншыя меры. Давай у машыну, паедзем у аддзел.
- Таварыш участковы,  не трэба ў аддзел, - пачынае прасіцца маці, - хай лепш дома праспіцца. Намуляе сабе бакі там, ды і страўнік у яго хворы.  А на чым пасля да вёскі даехаць? Не забірайце.
-  Марыя Аляксандраўна, вы ж самі будзеце потым мне тэлефанаваць: скандаліць, ганяе з хаты, прыедзьце разбярыцеся. Ці ж гэта першы раз? Ён вас не шкадуе.
- Не, не, я пакладу яго спаць, а сама пайду да суседкі. Не забірайце яго, хай дома праспіцца. Вельмі вас прашу.
- Як хочаце, - участковы стомлена пагаджаецца, - але я вас папярэдзіў. Будзеце тэлефанаваць – не паеду.
- Не, не буду, - ўзрадавана ківае галавою жанчына. – Ён жа, як праспіцца, чалавек, як чалавек: спакойны, працалюбівы, паслухмяны. Гарэлка ў яго  розум адбірае.  Пайшлі, сынок, пайшлі паціху.
Бясконца цярплівыя нашы маці. Здаецца,  на іх толькі і трымаецца  наша зямля.
                ---------------------------------------------
 
   Двое пажылых мужчын – пасля шасцідзесяці ўжо – выходзяць з дзвярэй кабінета раённага суддзі. Разглядалася  іх справа. Справа ж тая, як кажуць,  яйка выедзенага не  каштавала. Па вясне адна чубатка з курынага птаства Адамавіча нейкім чынам перабралася у агарод Сямёнавіча. Той, нядоўга думаючы, шпурнуў у курыцу паленам і нешта ёй пашкодзіў. Адамавіч узняў крык і, суседзі, якія і так не вельмі ладзілі, пасварыліся ўшчэнт. Пасля таго Сямёнавіч напісаў участковаму заяву, што Адамавіч паклёпнічаў на яго  і прасіў прыцягнуць апошняга да адказнасці. Адамавіч, даведаўшыся аб гэтым, адразу  настрачыў заяву, што  сусед абразіў яго і павінен за тое адказаць. Участковы, чалавек сталы, у такіх справах руку набіўшы, зразумеў, што дабром яно не скончыцца. Калі пакараць аднаго, другі будзе скардзіцца, а той, у сваю чаргу,  на яго. І канца гэтаму не будзе. Таму маёр прыняў мудрае рашэнне: склаў на абодвух адміністрацыйныя пратаколы і накіраваў у суд. Суддзя аказаўся таксама з вопытам і прапанаваў суседзям прымірэнне. Бо штраф будзе абодвум і немалы. Адамавіч і Сямёнавіч, даведаўшыся аб памеры штрафа, пакруцілі галавою, пачухалі патыліцу і памірыліся. Стоячы на ганку, каля  будынка суда, Адамавіч  паскроб галаву і звярнуўся да суседа:
- Маеш што з курава?
- Ёсць.
- То дай папяросу. А то я свае дома забыў, спяшаўся на аўтобус.
Мужыкі зацягнуліся, нейкі час маўчалі. Першым азваўся Сямёнавіч:
- От, халера, суддзі гэтыя, разумныя ўсе. Так проста не пад’едзеш.
- І не кажы. Проці ўлады не пойдзеш.
- Дзе нам, цёмным мужыкам, даказаць  нешта тут. Гэта ж не курыцы галаву скруціць.
- А ліха яе бяры, тую курыцу. Слухай, ці ж мы  дурні, каб з-за яе псаваць сабе нервы?
- От жа і я так мяркую. І навошта яно нам?
- Казаў жа я сваёй бабе: давай не будзем заядацца. Вось, паслухаў.
- І не кажы, бабы ёсць бабы. Ды ну іх. Пайшлі лепш у сталоўку. Пакуль той аўтобус, бутэльку возьмем, паабедаем.
- Пайшлі, сусед.
І яны дружна патэпалі ў сталоўку, як двое старых сяброў, што сабраліся выпіць і закусіць.
Дык, можа, з гэтага і трэба было пачынаць там, у вёсцы?
                --------------------------------------------.

Бабуля ўкладае малую ўнучку, Дашаньку, спаць.  Даша не хоча класціся і па-ўсялякаму стараецца ўгаварыць бабулю, каб яшчэ хоць крышку пагуляць.Але старая не паддаецца на ўгаворы і рашуча ўкрывае коўдраю малую. Даша злуеца і пачынае румзаць. Бабуля страшыць малую:
- Не будзеш слухацца  мяне, я расхвалююся, стане мне дрэнна і памру. Тады не будзе ў цябе бабулі.
Даша на нейкі момант супакойваецца, а потым пытае:
- Бабуля, а як ты памрэш?
- Вось прыйдзе за мною смерць з касою у сваім чорным балахоне і забярэ з сабою.
- Яна што, як дзед Лявон, з касою ходзіць?
- Не, - смяецца бабуля, - дзед Лявон на яе зусім не падобны. Смерць  худая, злая, без носу. Ходзіць, зыркае  і глядзіць, каб каго забраць з сабою.
Малая змаўкае і аб нечым думае. Потым кажа:
- Бабуля, а я ведаю, як нам смерць перахітрыць.
- Як жа ўнучачка?
- А ты ляжаш каля мяне і вочы заплюшчыш. Смерць падумае, што ты спіш і пойдзе далей. Усё, бабуля, кладзіся, я цябе выратую ад смерці.
- А мая ты, любка, - бабуля ласкава цалуе унучку, - выратавальніца. Спі, спі, а тады і я лягу каля цябе.
   Дай нам усім,  Божа, такога шчырага дзіцячага жадання і такой веры ў свае сілы.