4. 5. Эмоции и эмоционально-смысловой строй

4.5. Эмоцыі і эмацыйна-сэнсавы лад.

Выкажам здагадку, што мы праектуем нейкую сістэму кіравання. На прыборнай панэлі гэтай сістэмы, перад якой будзе сядзець і працаваць аператар, мы можам адлюстраваць такую колькасць кантрольных параметраў, з якімі аператар будзе ў стане разумення. Аднак, праектаваная намі сістэма апісваецца лікам кантрольных параметраў якiх значна шмат, і калі усе яны будуць адлюстроўвацца на прыборнай панэлі, то аператар проста заблытаецца ў прыборах і ў іх паказаннях, з прычыны чаго страціць кіраванне хоць бы на некаторы час, што здольна пацягнуць за сабой катастрофу сістэмы.* Гэта прыводзіць да пытання: як зрабіць, каб аператар пры сваіх абмежаваных магчымасцях ўспрымаў сітуацыю ў цэлым?

* Гісторыя тэхнікі ведае прыклады такога роду. На світанку рэактыўнай авіяцыі масава біліся амерыканскія знішчальнікі "Сейбр". Аналіз абломкаў паказаў, што загінулыя самалёты ў сваёй большасці былі тэхнічна спраўныя. Гэта паставіла перад неабходнасцю даследаваць "чалавечы фактар" як прычыну аварый. На трэнажорах, якія прайграваюць кабіну "Сейбра", было ўстаноўлена, што ў некаторых сітуацыях лётчык губляецца ў багацці прыбораў, не паспявае счытваць і ўсведамляць усе іх паказанні, з прычыны чаго губляе кіраванне самалётам і адбываецца авіякатастрофа. Высветліўшы гэта, амерыканцы вымушаныя былі інакш перагрупаваць прыборы ў кабіне з улікам прыярытэтаў значнасці для кіравання самалётам іх паказанняў і прыбраць лішнія. Пасля такой мадэрнізацыі аварыйнасць «Сейбров» рэзка ўпала.
Тлумачыць прыклад перакладчык. З гісторыі развіцця рэлігійных вучэнняў згадваюцца прыклады, калі людзі посьцяць або бесперапынна чытаюць святое пісанне. І нават кароткачасовае пераключэнне ўвагі катэгарычна забаронена. Калі зноў вярнуцца да тэхнікі, канкрэтна да канвеера і аднатыпнасці тавараў, то былі часы, калі сістэм аўтаматызацыі зусім не было і Людзі на самай справе былі вымушаныя бесперапынна сачыць за канкрэтным параметрам ня предстовляя ўвесь працэс цалкам альбо канчатковы вынік.

У тэхніцы адзін са спосабаў вырашэння такога роду задач складаецца ў тым, што:
- на прыборную панэль выводзяцца паказанні толькі па найбольш значным кантрольным параметрах;
- усе астатнія параметры "заводзяцца" на кантрольную лямпачку.
Пакуль не адлюстроўваюцца відавочна параметры якiя ляжаць у дапушчальных
межах, лямпачка свеціць зялёным колерам; калі хоць бы адзін з іх падыходзіць да крытычнага значэння, то лямпачка загараецца жоўтым колерам; калі хоць бы адзін паказ з не відавочных параметраў выходзіць за дапушчальныя межы, лямпачка загараецца чырвоным колерам. Пераход гарэння лямпачкі да жоўтага або чырвонага колеру можа суправаджацца падачай гукавога сігналу, прызначэнне якога -п рыцягнуць увагу аператара. Калі лямпачка перастае гарэць зялёным, то аператар, кіраўнік сістэмай, павінен распачаць дзеянні да выяўлення прычын адхіленні i aд гэтага паказу відавочнага кантрольню параметраў аб дапушчальасцi значэнняў (такая магчымасць павінна быць прадугледжана канструкцыяй пульта кіравання) і пасля выяўлення прычын - належным чынам змяніць характар кіравання сістэмай або
(у выпадку паломкі) прыняць меры да аднаўлення яе працаздольнасці. Акрамя таго магчымыя яшчэ дзве сітуацыі: лямпачка не гарыць наогул альбо гарыць празмерна ярка ў адносінах да звычайнаму рэжыму функцыянавання сістэмы. Абодва яны сведчаць пра паломкі сістэмы або збоі ў працы яе інфармацыйна-алгарытмічнага небудзь энергетычнага забеспячэння.
Калі на псіхічную дзейнасць індывіда глядзець з пазіцый двухузроўневай мадэлі "свядомасць+несвядомыя ўзроўні", тое эмоцыі па адносінах да ўзроўню свядомасці, у псіхіцы індывіда ўяўляюць сабой аналаг такой кантрольнай лямпачкі, якая змяняе колер свайго святлення ў залежнасці ад таго, якую ацэнку сітуацыі выпрацоўваюць несвядомыя ўзроўні псіхікі, чые магчымасці па апрацоўцы інфармацыі шматкроць пераўзыходзяць магчымасці свядомасці. Адсутнасць эмоцый або "сяснабачанне", пераважная свядомасць, таксама з'яўляюцца альбо выразам парушэнняў у арганізме пад уздзеяннем траўмаў, хвароб, псіхатропных рэчываў, альбо ўзнікаюць з прычыны збояў у працы псіхікі як інфармацыйна-алгарытмічнай сістэмы
ці знешніх уздзеянняў на яе.
На ўзроўні свядомасці ў лексіцы і вобразах ўсведамляецца нейкі сэнс і спадарожныя яму эмоцыі. Гэтую сукупнасць "ўсведамляць сэнс+спадарожныя яму эмоцыі" можна
назваць эмацыянальна-сэнсавым строем.
Эмацыйна-сэнсавы лад асобы ва ўсякі момант часу носіць маральна абумоўлены характар. Паколькі эмацыйна-сэнсавы лад можа змяняцца пад уздзеяннем знешніх абставін, так і ў ходзе самой псіхічнай дзейнасці, то гэта прыводзіць да пытання аб найлепшым эмацыйна-сэнсавым ладзе. Аднак гэтае пытанне мы разгледзім
далей у параграфе 5.9.
І яшчэ раз: калі інфармацыю і меру не ўсведамляць ў якасці аб'ектыўных катэгорый быцця, то такія з'явы як эмоцыі і сумленнасць невытлумачальныя.