Englishman and Russian. John Galsworthy. English L

Con Qolsuorsi
 
M;şhur "Forsaytlar sülal;si" roman-trilogiyasının mü;llifi, Nobel mükafatçısı Con Qolsuorsi (1867-1933) ingilis yazıçıları arasında b;lk; d; ;n m;hsuldar yazardır: o, 20 roman, 27 pyes, 3 şeirl;r top¬lusu, 173 novella, 5 essel;r toplusu, 700-d;n çox m;ktub, çoxsaylı oçerk v; resenziyalar mü;llifidir. Onun oçerkl;ri arasında diqq;ti ç;k;n  "İngilis v; rus" (Englishman and Russian) yazısını oxuculara t;qdim edir;m. Yazıçının bu oçerki Birinci Dünya müharib;si zamanı İngilt;r;d; çıxan "XX ;srin Rusiyası" jurnalında ingilis v; rus dill;rind; d;rc olunub.

İngilis v; rus
Uzun ill;rdir ki, m;nd; bel; bir möhk;m ;minlik yaranıb: rus v; ingilis sanki bütöv bir adamın bir-birini tamamlayan iki hiss;sidir. Rus adamında n; yoxdusa, ingilisd; var; ingilisd; n; çatışmırsa, rusda var. Qoqolun, Turgenevin, Dostoyevskinin, Tolstoyun, Çexovun ;s;rl;ri, bu s;n;tkarların heyr;tamiz s;mimiyy;ti v; h;qiq;ti m;n; imkan verdi ki, rus q;lbinin b;zi sirl;rind;n ağah olum. Bel; ki, m;nim h;yatda rast g;ldiyim ruslar başqa ölk;l;rd;n olan qadın v; kişil;rd;n daha çox anlaşıqlıdırlar. Bu q;na;tim m;kt;bli oğlanların şparqalkasına b;nz;y; bil;r. Yalnız axmaq adam t;sdiq ed; bil;r ki, o, h;r şeyi bilir - şübh;siz, özg; q;lbi qaranlıq meş;dir; amma rusun q;lbi m;n; o biri q;lbl;rd;n daha az qaranlıq görünür, qism;n ona gör; ki, rusların l;yaq;t v; qüsurları ingilisl;r; t;sir etm;k gücün; qadirdir; bir q;d;r d; buna gör; ki, m;nd; zövq v; m;mnuniyy;t yaradan böyük rus yazıçıları h;qiq;t; daha d;rind;n nüfuz etm;k istedadına malikdirl;r. M;nc;, rus v; ingilis adamını  müqayis; ed;rk;n, h;r şeyd;n önc; el; "h;qiq;t" m;s;l;sind;n başlamaq lazımdır.
M;n dey;rdim ki, "h;qiq;t" anlayışına, ingilisin ehtirası var; o, sözünün ağasıdır - dem;k olar ki, h;r zaman. O, dem;k olar ki, heç vaxt yalan danışmır... İngilisin atalar sözün; gör;, ;n yaxşı siyas;t düzgünlükdür. Lakin ingilis h;qiq;tin ruhuna o q;d;r d; hörm;t etmir. O, qeyri-şüuri olaraq öz-özünü aldatmaqla m;şğuldur; amerikalılar demişk;n, ingilis ona uğur qazanmaqda maneçilik tör;d; bil;n şeyl;ri eşitm;kd;n v; görm;kd;n imtina edir. İngilisi ;sas;n yarışın özü maraqlandırır, h;yat yox; ;slind; o, öz h;yatını bir o q;d;r dolğun yaşamaq v; anlamaq ist;mir, bu yarışda yalnız q;l;b; çalacağını arzulayır. Q;l;b; çalmaq üçün, ya da başını q;l;b; xülyasıyla doldurmaq üçün is; g;r;k çox şey; gözünü yumasan. H;qiq;t anlayışına yanaşmada rus adamı daha sad;lövh v; qayğısızdı; lakin o, özünü d;rk etm;kd;n, özünü tanımaqdan h;zz alır, öz düşünc; v; hissl;rinin d;rin qatlarını araşdırmağı sevir, h;tta ;n qaranlıq nüanslarını bel; t;dqiq etm;yi xoşlayır.
Rusiyada zaman v; m;kanın bir el; ;h;miyy;ti yoxdur; yaşamaq h;yatın özünd;n daha üstün sayılır, ehtiraslar axtalanmır, hissl;r açıq-aşkar cilovlanmır; Rusiyada ;d;bsizlik v; etiqad, intellektual bacarıq v; sad;dillik dalğaları mövcuddur; orada h;qiq;t tamam ayrı m;na k;sb edir, d;y;rl;r, davranışlar bambaşqadır. Bizim yaxşı d;y;r hesab el;diyimiz şey orada tamamil; m;nasız kimi q;bul edilir. H;r halda, m;nd; bel; bir t;s;vvür var ki, rus adamı h;yata çox böyük h;v;sl; atılır, fincanı götürüb dibin; kimi içir, sonra da vicdanla boynuna alır ki, dibd; bulanıq çöküntü gördü v; bu m;yusedici n;tic;yl; d; birt;h;r barışır. İngilis fincanı ;lin; ehtiyatla götürür v; onu xırda qurtumlarla içir v; bu m;mnuniyy;ti özü üçün q;tiyy;tl; uzadır, çöküntünü bulandırmır v; dib; düşm;miş ölür.
Bu, eyni instinktiv ist;yin (binayi-q;dimd;n insanın h;yatdan mümkün q;d;r daha çox şey götürm;k ist;yinin) iki qütbüdür. Rus adamı üçün n;yin bahasına olur-olsun hissl;rin tam d;rinliyin; baş vurmaq v; onları d;rk etm;k vacibdir, anlamağın son h;ddin; çatmaq ;h;miyy;tli hesab olunur.  İngilis üçün is; xülyanı saxlamaq vacibdir v; ;sas odur ki, ölüm onu gözl;nilm;d;n haqlayanad;k  o,  ölüm; sarı qalibiyy;t ruhuyla ir;lil;sin.
     Doğrusu, m;n bilmir;m bu mühüm f;rqi nec; izah edim; bizim h;m iqlim, h;m d; coğrafi ş;raitimiz oxşar deyil. Ruslar ucsuz-bucaqsız düzl;rin, meş;l;rin, quru havanın, k;skin soyuq v; istil;rin övladlarıdır; ingilisl;r is; d;niz uşaqlarıdır, xırda biçimli, k;l;-kötürlü düzl;rd;n, alçaq t;p;li m;nz;r;l;rd;n, dumanlı havadan, orta temperaturdan çıxmış adamlardır. Paradoksal olsa da, biz bu  h;qiq;t amilin; öz şüurlu korluğumuzla, b;lk; d; el; bu korluğumuzun gücüyl; real söz v; f;aliyy;t azadlığına nail olmuşuq. Baxmayaraq ki, ruslar h;r şeyin mahiyy;tini anlamaq üçün onun astarını da ç;k-çevir etm;k kimi s;yl;ri il; bizi çox gerid; qoyublar.
M;n; el; g;lir ki, h;r hansı bir ölk;nin siyasi quruluşu milli xarakter; ;saslanır; v; h;yata praktiki v; ehtiyatla baxan bizim kimi qocaman mill;t; yarayan siyasi azadlıq da ruslar üçün - özünü s;xav;tl; "x;rcl;y;n" cavan mill;t üçün - h;l; mümkün deyil. Rusiyada ;sas;n g;nclik şövqüyl; böyüyürl;r, bizim üçün is; g;nclik nisb;t;n ölüvay dövrdür, böyüm; yetişk;nlik çağlarında başlayır. Bununla bel;, siyasi m;nada ruslar h;l; cavandır, biz is; qoca. V; fikirl;şm;d;n proqnoz verm;k olar ki, rusların axırı nec; olacaq. Ümumiyy;tl;, siyasi gücl;rin gizli oyunu, siyas;tin s;b;b v; n;tic;l;ri bu qısa oçerkin hüdudlarından çox-çox uzaqlara gedib çıxır.
     Bizim praktik, sağlam düşünc;miz;, ;srl;r boyu varlığımıza, ;qlimiz; hopan anlayışımıza (h;yatda ;n sad; v; ;n yaxşı yollarla n;y; nail olmaq kimi anlayışımıza!) ruslar g;r;k h;s;d aparsınlar; b;lk; d; heyran qalmalıdırlar! Biz d; g;r;k ruslara h;s;d aparaq, çünki onlar "bu dünyanın adamları" deyil. M;n heç d; dem;k ist;mir;m ki, ruslar bu dünyaya o biri dünyanın kandarı kimi baxır- bel; yanaşma onları merkantil olmaqda günahlandırmaq dem;k olardı. M;n rusların ölçüb-biçm;d;n, hissl;rl; yaşamaq kimi t;bii durumunu n;z;rd; tuturam. Bizim böyük qüsurumuz  hissl;r; tabe olmağı bacara bilm;m;yimizdir. İndiki yaxınlığımız n;tic;sind; rus adamı bizim sağlam düşünc;miz;, biz is; onun "bu dünyanın adamı olmamaq" kimi xasiyy;tin; bir balaca "yoluxa" bil;rikmi? ;sas sual da el; budur. V; m;n d; bu suala bel; cavab ver;rdim: s;n;tl; bağlı biz rus ;d;biyyatından n;s; götür; bil;rik,  h;yatla bağlı is; ruslar bizd;n n;s; öyr;n; bil;rl;r. Rus ;d;biyyatı, h;r halda, son iki onillikd; bizim ;d;biyyata güclü t;sir edib. Rus yazıçılarının n;sri müasir ;d;biyyat d;nizind; ;n güclü h;yatverici c;r;yandır; c;sar;tl; deyir;m ki, bu ;n güclü c;r;yan Georq Brandesin monumental ;s;rind;ki t;dqiq olunan c;r;yanların hamısından güclüdür. Rus yazıçıları b;dii ;d;biyyata, m;nim fikrimc;, ;d;biyyatın bütün sah;l;rind;n ;n vacibini g;tiribl;r: müşahid;l;rinin canlı t;svirini, s;mimiyy;ti, bütün q;rb ölk;l;ri üçün yad olan v; xüsusil; bizim üçün çox q;rib; v; yad sayılan bir şeyi, baxışların t;svirind; açıqlığı, daha çox t;biiliyi g;tiribl;r.
Rus yazıçılarının bu keyfiyy;ti göründüyü kimi, çox d;rin milli kökl;rl; bağlıdır; çünki, h;tta yüks;k peş;karlıq xüsusiyy;tl;rin; malik Turgenevd; d; bu millilik görünür. Bu xüsusiyy;t ondan az h;ssas olan soydaşlarına da eyni d;r;c;d; xasdır. Bu da şübh;siz rus adamının yaradıcı qabiliyy;tl;rind;n biridir- bu, yaşantılar v; duyğular d;nizin; d;rind;n baş vurmaq, özünü h;qiq;t axtarışlarına f;dakarcasına v; ehtirasla qurban verm;k bacarığıdır.
M;nim oxuduğum Kuprind;, Qorkid; v; dig;r müasir rus yazıçılarında da bu bacarığı müşahid; etmiş;m v; qiym;tl;ndirir;m. Onların h;yatı b;z;y;r;k göst;rm;kd; xüsusi istedadları var; onlar öz ş;xsi dünyagörüşl;ri v; ;hval-ruhiyy;l;ri il; h;yata kölg; salmırlar; bel;likl;, sanki el; bir t;;ssürat yaranır ki, s;ninl; h;yat arasında heç bir çap m;tni yoxdur. Yen; deyir;m ki, ruslar bizim ;d;biyyata güclü t;sir edibl;r; v; m;n onlart;k ortadakı arak;sm;ni götürüb özümüzü qalib kimi hiss etm;yimizi dem;k ist;mir;m; bunu da dem;k ist;mir;m ki, bizim yazı t;rzimiz ruh;n ruslarınkı kimidir. Lakin ingilisl;rd;n b;zisi rus ;s;rl;rinin t;sirin; yoluxub- h;qiq;ti görm;k v; onu t;svir etm;y; can atır, ta q;dimd;n b;ri ingilis s;n;tinin başı üz;rind; qarğış kimi ;skik olmayan n;sih;tçilik azarından ;l ç;km;y; s;y göst;rir. Başqa sözl;, rusların anlamaq s;yl;ri ingilisl;rin müv;ff;q olmaq s;yl;rini bir q;d;r azaldıb. Rus ;d;biyyatında h;qiq;t, d;rinlik v; anlaşılan tolerantlıq bizi xüsusil; heyran edir. M;nim bildiyim; gör;, bizim ;d;biyyatda da rusları xüsusil; c;lb ed;n iki şey var- sağlam düşünc; v; güclü enerji. Bu da ruslar üçün bir yenilikdir, onlara qeyri-adi görünür. C;sar;t edib dey; bil;r;m ki, onlar bizim bu  t;rzimiz; yoluxmayacaq; bizi biri-birimizl; bağlayan heç bir tel rus yazıçılarının m;n;vi v; idraki vicdanlarına kölg; salmayacaq, onların s;mimiyy;tini ;lind;n almayacaq. ;g;r ruslar bizim ;d;biyyatın daha çox enerjili, dolğun süjetl;rl; z;ngin v; "r;dd olsun psixologiya!" kimi mövqed; olmasına m;ftundularsa, onda xahiş edir;m (bunu rusların xeyri üçün deyir;m!), el; uzaqdan-uzağa m;ftun olsunlar, ingilis ;d;biyyatının rus ;d;biyyatına çox da yaxınlaşmasına imkan verm;sinl;r. El; t;s;vvür etm;sinl;r ki, ;g;r onlar rus m;n;viyyatına çevikliyi, t;sirliliyi, s;liq;-s;hmanı calaq etm;k ist;s;l;r, öz ;d;biyyatları il; zarafat etm;yi d; özl;rin; r;va gör; bil;rl;r.
Bu sah;d; bizd;n ruslara heç bir şey lazım deyil, ruslar sad;c; onlarda artıq var olan öz göz;l "payları"ndan rahat-rahat m;mnun ola bil;rl;r. Burda biz onlardan n;s; ;xs el;m;liyik, ruslardan mümkün q;d;r öyr;nm;liyik; biz onlar kimi h;yatın dibin; baş vurmağı, onu yenid;n canlandırmağı, oxucuya özümüzd;n heç n;yi sırımamağı öyr;nm;liyik. Birc; şeyd;n başqa-sezilm;y;n f;rdi çalardan, h;r bir s;n;t ;s;rin; t;krarsız individual r;ng qatan f;rdi çalardan başqa! H;tta son dövrl;rd; rus ;d;biyyatında etidal kimi qüsur olsa bel;, onlar bunu aradan qaldırmaq üçün öz keçmiş ustad s;n;tkarlarından öyr;n; bil;rl;r, bizd;n yox; çünki bizim s;n;td;ki t;mkin, etidal kimi xüsusiyy;tl;rimiz ya s;thilikdir, ya da puritanlığın  riyakar mirası. H;yatda, davranış h;r;k;tl;rind; tolerantlıq, dözüm tamam başqa şeydir. Bax bu sah;d; ruslar g;r;k bizd;n n;s; öyr;nsinl;r, axı biz ingilisl;r xüsusil; hissl;rimizi cilovlamaq sah;sind;  misilsiz s;n;tkarlarıq. Davranış m;s;l;l;rind; biz ruslardan dem;k olar ki, böyüyük. Bu baxımdan biz daha çox üç yüz il bundan qabaqakı Yelizaveta dövrünün adamlarıt;k indiki ruslara b;nz;yirik.
     İnsanların cavan qalması onların kiminl; t;mas qurmasından asılı deyil. V; ;g;r g;l;c;kd; indiki h;rbi birliyimiz n;tic;sind; biz ruslarla ticari v; ictimai ;laq;l;rimizi genişl;ndirm;li olsaq, düşünür;m ki, rusların ad;t v; ;xlaqı, ola bilsin ki, h;m d; sosial-siyasi baxışları bizim t;sir altına düşsün. T;krar edir;m: s;n;t baxımından bizim ruslardan öyr;nm;li çox şeyl;r var, h;yatda is; onlar bizd;n n;s; öyr;n; bil;rl;r.
Ad;t;n qarşılıqlı r;ğb;t hissi o zaman yaranır ki, adamlar ya bir-birl;rin; çox b;nz;yir, ya da heç b;nz;mirl;r. M;n; söyl;yirl;r ki, bizim ;sg;rl;r rus ;sg;rl;ri il; çox yaxşı yola gedirl;r. Lakin müharib; qurtarandan sonra bir-biriyl; h;rbiçil;r yox, mülki v;t;ndaşlar - işgüzar adamlar v; turistl;r t;mas quracaqlar. H;r iki ölk;d; nadir istisnaları n;z;r; almasaq, müharib;nin sonuna q;d;r bizim biri-birimizi anlayacağımızı gözl;m;k olmaz. Heç birimiz eyni cür düşünm;y;c;k, eyni cür h;r;k;tl;r d; etm;y;c;yik. Bizim biri-birimiz; qarşı dözümlülüyümüz daha çox m;nim ;vv;ld; qeyd etdiyim m;s;l;nin etirafından asılıdır: biz sanki bütöv bir adamın iki biri-birin; heç oxşamayan ayrı-ayrı hiss;l;riyik, pendird;n düz;l;n t;başir kimiyik; biz biri-birimizi tamamlaya bil;rik, uyğunlaşa da bil;rik, lakin  biri-birimizi ;v;z ed; bilm;rik. Ruslar da, ingilisl;r d;, müxt;lif olsalar bel;, b;ş;riyy;tin son d;r;c; vacib növl;ridir - içimiz; çox qapılmışıq, bütün ruslardan v; bütün ingilisl;rd;n aralanmış adamlarıq; biz d;, ruslar da yad t;sirl;r; qarşı d;yişm;z v; keçilm;zik. İngilisd;n onun ingilis xasiyy;tini almaq dem;k olar ki, mümkünsüzdür; rusdan da rus xarakterini qoparmaq çox ç;tin m;s;l;dir. İngilis xarici ölk;d; bel; hesab edir ki, sanki aborogenl;r h;r şey; onun gözüyl; baxacaqlar; h;tta bu baş verm;y;nd; ;s;bl;şm;y; d; meyilli olur! Biz bu xasiyy;timizd;n ;l ç;km;liyik! Özün; tamam ;ks olan t;r;fd;n oxşarlıq gözl;m;k axmaqlıqdır! Biz  bunu başa düşm;liyik ki, Rusiyada zaman v; m;kan bizd;ki kimi m;na daşımır v; onu da bilm;liyik ki, ruslar üçün yaşamaq h;yata sahib olmaqdan daha vacibdir; orada hissl;ri, duyğuları sıxışdırmırlar, ;ksin;, onlara tam azadlıq verirl;r; Rusiyada t;kc; k;skin soyuqlar v; istil;r olmur, orada h;m d; h;dsiz d;r;c;d; ş;kkaklıq, idealizm v; inam, intellektual h;ssaslıq v; sad;lövhlük var. Biz n;hay;t bunu da anlamalıyıq ki, ruslar üçün h;qiq;t tamam ayrı anlam daşıyır, onların ;xlaqları, m;n;vi d;y;rl;ri başqadır. Bizim yaxşı hesab el;diyimiz "ton" ruslar üçün m;nasız m;şrutluqdur. İngilis çox ç;tin öyr;nir v; onun xarakteri o q;d;r d; yaxşı deyil; biz ruslardan  dözümlü, t;mkinli olmağı xahiş edirik. Rusların qarşısında duran öyr;nm;li m;s;l;l;rd;n biri budur ki, hissl;ri gizl;tm;k h;l; q;lbsiz olmaq dem;k deyil; onlar bilm;lidir ki, ingilisin zabit;li v; r;smi işgüzarlığı altında çox vaxt isti q;lb, m;n;vi z;riflik gizl;nir; ingilis göründüyü kimi o q;d;r d; axmaq v; o q;d;r d; hiyl;g;r deyil. M;n bizim iki xalqımız arasında qarşılıqlı m;n;vi münasib;tl;rd;n o q;d;r d; çox şeyl;r gözl;mir;m, çünki sad; insanın (d;xli yoxdur, ist;r ingilis, ist;rs; d; rus adamı olsun) z;kav;tin; v; yanğılı marağına çox da inanmıram. Burada ;sas ovqatı ticari v; siyasi maraqlar yaradacaq. Bununla bel;, düşünür;m ki, yalnız gör; bilm;k qabiliyy;tin; malik ruslar v; ingilisl;r bir-birl;rind; maraqlı v; c;lbedici çox şeyl;r tapacaqlar, bu da onların t;f;kkür v; q;lbl;rini z;nginl;şdir;c;k.
1916-cı il.
İngilisc;d;n çevir;ni:
Kamran N;ZİRLİ