Устозлар. Камтарликдан сабок берган прокурор

Одам ички кечинмаларини урганувчи фанда турли туман ;олатларни акс эттирувчи атамалар мавжуд. Афсуски психология фани билан яхши таниш эмасман. Лекин, ;ар кандай вазиятдаям киши одамийлигини саклаб колиши совет замонида жуда кийин эди.
Бугун сизга ;икоя килиб бермокчи булган киши совет замонида пркуратура со;асида кирк йилдан ошик ишлаб, юксак лавозимларни эгаллаган булсада, ватанга сидкидилдан хизмат килган, жуда катта мол-дунё туплаш имкониятига эга булса-да бу ишни  килмаган киши ;акида булади.
Шундай килиб СССРда Л.И.Брежнев ра;барлик килаётган, кейинчалик «Тургунлик замони» деб аталган замоннинг энг авж палласи 1981 йилга кайтамиз.
Аслида биз узбеклар у замонни узимизга мослаб енгилгина, тушунарсизрок килиб таржима килиб олганмиз. Узбек тили изо;ли лугатларида ;ам бу суз икки хил: салбий ва ижобий маънода ишлатилади (?!) (худди тентак деганда салбий кишини тушунсак, она уз боласини эркалаб тентаккинам-эй деганидек). Тургунлик дегани ижобий маънода узбек тилида баркарорлик дегани. Тургунлик аслида мувозанат сузининг мукобили. Мувозанатнинг сакланиши бу ;еч канаканги салбий иллат эмас. Масалан, ;окимият тузилмаларининг бир-бирига нисбатан мувозанати. Тинчликни саклаш мувозанати.
Салбий маънода ;аракатсизлик. Бир жойда туриб колиш. Бу «бутка (каша)ни пиширган» русларда бу давр «Время застоя» дейилади ва бу гапнинг салбий эканлиги билиниб туради. Агар биз бу застой сузини депсиниш деб атаганимизда русча таржибага мосрок буларди.
Леонид Ильич Брежнев табиатан ёмон одам булмаган. Маишатпараст, шу билан биргаликда инсофли ра;бар булган. Унинг ;аётий шиори «Живёщ? Дай жить другим» узбекчага угирсак «Узинг ялло килиб яшаяпсанми? Бировларгаям яшашга имконият бер» дасак мантикий тугри айтган буламиз деб уйлайман.
Шернинг атрофида чиябурилар доим булганидек, унинг хатоси атрф-четдагиларининг килаётган ишларидан бехабарлигида эди. Тоталитар тизимда чиябури каби очафот амалдорларнинг килигларини элга достон килиб, уларни гназорат килиб турадиган матбуот йук эдиям. Агар Л.Брежнев ;озиргидай тараккий топган интернет, айникса Россиядаги каби эркинрок интернет замонида яшаганида, атроф-четидаги, оиласидаги салбий ;олатларга бар;ам бериб жуда куп савоб ишларни килган булармиди?
Хуллас, 1981 йил Л.Брежнев замонидаги ДЕПСИНИШ замонининг энг авж палласи эди. ;амма жойда кушиб ёзиш, кузбуямачилик, коррупция авж олиб, амалдорлар, савдо ходимлари бойиган давр эди.
Мен уша йили унинчи синфни олтин медал билан битириб, битта имти;ондан аъло ба;о олиб, ун олти ёшимда укишга кирган пайтим. Укишга боришдан олдин, тахминан май ойларида тушимда муаззинлар азон айтадиган битта минорага чикиб кетдим. Тушимни отам ра;матлига айтгандим. «Демак, укишга кираркансан»-дедилар.
Туш унгидан келди ва мен биринчи имти;онданок укишга кирдим. ;али бошка абитуриентлар иккинчи имти;онга тайёргарлик куришаётган пайтда биринчи имти;ондан укишга кирган етти кишини деканатга чакиришиб Университет ;овлисини тозалашга, кейин эса  гаражга ишга юборишди. Етти нафар талабанинг икки нафари киз бола булиб улар ;ашарга борганлари йук. Биз беш киши – Ба;риддин, Бахтиёр, Шукрулло, Суннат ва мен кора ме;натга кетдик.
Биз бир-биримиз билан танишиб олдик. Мен ;еч кимнинг ота-онаси каерда ишлаши билан кизикмаганман. Бу борада Шукрулло анча кизикувчан эди. У бир куни «Бахтиёрнинг дадаси авиация заводида токарь экан»-деб колди.
;акикатдан ишондим. Чунки, Бахтиёрда баъзи тошкентликларга хос манманлик ёки уст-боши, юриш-туришида бирон-бир амалдорнинг угли эканлигини билдирувчи далиллар йук эди. ;атто у тошкентча шевада ;ам гапирмасди. Бундан ташкари камтарин, тугрисуз, самимий йигит эди. Биз ;аммамиз дустлашиб кетдик. Кейин талаба булдик ва гуру;ларга ажратилдик. Мен, Ба;риддин, Суннат А поток, 2 гуру;га утдик. Бахтиёр билан Шукрулло Б потокка таксимот булишди.
Энг эътиборли, хотирамда сакланиб колган вокеа 2 ёки 3 октябрь куни содир булди. Бу куни бутун факультет жамоаси пахтага кетиш учун Университетнинг 1 – ётокхонаси олдига тупландик. ;амма бола курпа-тушак, лаш-лушларини йигиб Сирдарё вилоятига пахтага ётолокка кетаётгандик. ;амма талабалар вагир-вугур килар кимлардир шу ерда ;ам узининг устомонлигини курсатишга уринар, кимдир хурсанд кимдир хафа. Автобус келишини пойлаб турибмиз.
Биз вилоятликлар учун пахта терими янгилик эмас. Саккизинчи синфданок ётолокка урганганмиз. Гапим ёлгон булмасин бошлангич синфдаям пахта теримига чикканмиз. Аммо Тошкентлик болалар пахтани газета, журнал ва китобларда куриб укишган. Улар учун ётолок катта синов. Шунинг учун айрим-айрим жойларда тошкентлик талабаларнинг ёнида оталари, оналари, опа, акалари, кариндошлари ;ам куринади.  Шунда беихтиёр кузим Бахтиёрга тушди. Унинг ёнида костюм шим кийган узига ухшаган саргиштоб дадаси ва онаси турарди. Уларнинг кийимлари оддий инсонлар эканлигини билдириб турарди.
Автобуслар келиши муносабати билан йуллар ёпилган кенг асфальтда талабалар куймаланишиб юришарди. Талаба булганимизга бир ой булса-да битта куникма ;аммамизда ;осил булганди. Яъни, факультет декани Анвар Агзамович Аъзамхужаевни каерда куриб колсак ундан бекиниш.  Аъзамхужаев факультетда куриниб колсалар, талабалар нарёгда турсин домлалар ;ам типирчилаб, талабаларни аудиторияга тикиб, узларини дарс утаётгандек курсатишга уринишарди. Шу инстинкт бир ой ичида ;аммамизда шаклланиб булди.
Эски жува томондан А.Аъзамхужаев, профессор Саркисянц ва яна бир гуру; домлалар ГАИлар тусик куйиб бекитган шлагбаум ёнидан кела бошлашди. Аъзамхужаев ва Саркисянцнинг салобатли, викор билан кадам ташлаши ;аммани се;рлаб куйди. Шосседа дайдиб юрган талабалар дар;ол кучанинг икки чеккасига утиб йулни бушатишди. ;амма ра;бариятни зимдан кузатиб жим турарди. Викор билан юриб келаётган домлалар А.Аъзамхужаевнинг буйругига мунтазир равишда эгилиброк келишар факат Саркисянц бошини кутарган ;олда келаётганди.
А.Аъзамхужаев атроф-четга караб салом бераётган ота-оналарга елка узра бошини бироз силкиб жавоб бериб келаётганди. Ра;барият гуру;и бизнинг ёнимизга келганида А.Аъзамхужаев дабдурустдан шошиб колиб кулини кукрагига куйганча биз томонга бош кимтиб салом бериб колди. Мен шунаканги катта одам кимга салом бераётган экан деб салом йулланаётган тарафга карадим. Салом Бахтиёрнинг дадасига йулланаётган экан. Бахтиёрнинг дадаси эса А.Аъзамхужаевнинг саломини совуккина кабул килди. Агар Бахтиёрнинг дадаси куюкрок алик олганида А.Аъзамхужаев у кишининг олдига бориши ;ам мумкин эди. Аммо, Бахтиёрнинг дадаси у кишига бундай имконият бермади.
Шунда мен «бу китмир Бахтиёрнинг дадаси токарга ;ечам ухшамайди»-деган гумон пайдо булди. Уша пайтда унинг дадаси Республика Прокурорининг уринбосари, укиш давримизда 1984 йилдан эса Республика Прокурори Биринчи уринбосари булишини каердан билибман?
Сиз ишонмаслигингиз мумкин мен Бахтиёрнинг дадаси каерда ишлаётганини укиш давримда ;ам, кейин ;ам Бахтиёрдан сурамаганман. Бу ;акда айлантириб сураганимда у кизариб кетар ва гапни бошка ёкка буриб юборар, шунда сарик юзи кип-кизил булиб коларди. Шунинг учун уни хижолатга куймаслик учун гапнинг илдизини ковламаганман.
Унинг дадаси билан орадан йигирма йиллар утгач 2000 йилларда яна учрашиш насиб килди. Энди у киши Олий Хужалик судида Кадрлар буйича бош масла;атчи булиб ишлаган даврда эди. Кейинчалик билишимча бу лавозимга у кишини куйиш учун М.Абдусалом турт ой бу жойни буш саклаган эканлар.
Хуллас 2000 йилларда Кашкадарё вилояти Муборак туманидан кандайдир шикоятни текшириш буйича устоз Каршига келдилар. У кишини Муборакка олиб бориб келиш менинг зиммамга тушди. Йул-йулакай гурунгимиз авжига чикиб, бемалол савол бериш, уша биз укиган даврларда у кишининг ким булиб ишлаганликларини ;азил мутойиба килиб «китмир углингиз беш йил бирга укисак ;ам сизнинг лавозимингизни бирон марта айтмаган, уша пайтда каерда ишлагансиз?»-деб сурадим.
У кишининг жилмайиб берган жавоблари эса мени донг колдирди.
–Менинг уша пайтда Республика Прокурори уринбосари эканлигимни кушниларим ;ам билишмасди.
–Канакасига билишмасди???!!!
–Хизмат машинамни икки куча нарига чакирардим. Хизмат машина бирон марта уйим олдига келмаган. 
–???!!!
Мана сизга камтарликнинг олий амали!!!
Тарихий манбаларда Тошкент ислом динини ихтиёрий равишда кабул килган деган маълумотлар бор. Тошкент узининг ме;рини Иккинчи жа;он урушида бир неча юз минг бошпанасиз кочкинларни уз багрига олиб бокканини, уйининг туридаги битта кроватини ;ам ме;монга берганини уша мазлумлар эътироф этганини биламиз.
Тошкент 1943 йилдан бошлаб Марказий Осиё ва Козогистон диний ишлари Марказига айланганини укиганмиз. Ислом дини ме;р-окибат, са;оват дини эканлиги ра;матлик устоз Кобилжон Розиковнинг ;аёт йулида бошкаларга ибрат сифатида босиб утилганлигига мана ёркин мисол.
;икоям тулик булиши учун у кишининг узлари ;акида ёзган Тошкент тукимачилик ва енгил саноат институти босмахонасида факат кариндошлар учун мулжаллаб кам нусхада чоп этилган «;аёт эсдаликлари» номли монографиядан бир парча келтирсам:
Мен, Кобилжон Розиков, 1931 йил 3-январда Тошкент ша;рининг Шайхонто;ур (собик Октябрь) тумани, Эски жува да;асидаги “Жангоп” оромго;ининг унг томонидан утадиган Лабзак ариги тепалигида жойлашган ;озирги Учкун номидаги мактабнинг ёнидаги ;овлида таваллуд топганман. Бу ;овлида бобом  Азим ота, бобомнинг оталари Салим ота уч угиллари ва келинлари билан бирга яшаб келишган.
Салим буванинг ;ам ;ошим, Азим, Нишон исмли угиллари булган. Азим бобомнинг биринчи аёллари вафот этган булиб, ундан Розик исмли угиллари булган. Кейинчалик бобом угиллари Розикни узларининг иккинчи хотинлари Мукаррам аянинг синглиси, яъни мени онам Му;аррамга уйлантириб куйган.
Бу вактга келиб бобом оиласи билан яшаб турган уйлари торлик килиб колганлиги сабабли Коратош ма;алласида жойлашган (;озирги Хадра майдони ёнида) 159-мактаб якинидаги бир хонадонни сотиб олишган. Натижада бобом  оила аъзолари, яъни аёллари Мукаррам ая, катта угиллари Собиржон, кизлари Мукаддам, Мукамбар, кичик угиллари Кодир, мени отам Розик ва онам Му;аррамлар билан янги ;овлига кучиб келишган.
У даврларда ;аёт анча огир булиб, оилани бокиш муаммо эди. Бунда бизга Азим бобомнинг ;озирги А.Навоий номли театр майдонида жойлашган булка нон сотадиган дуконлари анча мадад булган.
Отам Розик Азимов 1910 йилда, онам Му;аррам Розикова 1912 йилда тугилган. Отам Розик ;озирги Чорсу да;аси марказидаги Жомеъ масжидининг оркасидаги Гулистон ошхонасида ошпаз булиб ишлаган. Мени ёшлик чогимда шу ошхонага олиб бориб, катта козонда ёгда пиширилаётган пирожкидан “егин”, - деб олиб берганлари эсимда. Бобом ва отамнинг Кукон арава ва извоши (уч киши утирадиган арава) лари булган. Тогам Туроп аканинг сузларига караганда улар ушбу извошида отам билан бирга кечки пайтда  бобомни хизматдан уйига олиб келиб юришган. Шу арава ва извош колдиклари Кичик Козиробод да;асидаги дала богимизда булиниб ётганини тахминан 1950 йилларда уз кузим билан курганман.
Шуни ;ам айтиш керакки, 1930 йилларда от - араваси булгани учун бобомни бой ;исоблаб купчилик урта ;оллар каторида Тошкентдан 50 км четга чикариб юборишган. Уша йиллари бобом Чиноз тумани худудидаги гишт заводида  ишлаган экан. Кейинчалик бадаргаликдан кайтиб келиб, Кичик Козирободдаги богда яшаб, тахминан  1958 йилда вафот этган.
Отам Розик Азимовни эса 1941 йили Германия давлати собик иттифокка карши  уруш бошлаганидан кейин армия сафига олиб кетишган.  Бу вактда мен 11 ёшда эдим. 1942 йилда  Ленинград (;озирги Санкт-Петербург) ша;ри учун булаётган урушда жангга кирган отам  фашистлар билан тенгсиз отишмада купчилик аскарлар каторида ;алок булган. Куп утмай биз отамнинг ;алок булганлиги  ;акида кора хат олганмиз.
Отам урушга кетганларидан сунг уйимизга улардан битта “учбурчакли хат” келганини эслайман. Хатда отам Ленинград фронтига олиб кетилаётганлиги ;акида ёзилган эди. Кейинчалик ушбу хат йуколиб кетган.
Холамни угли Собир аканинг гапига караганда отам “углим катта булса прокурор булади”, - деб юрар экан. Шунинг учун булса керак, менга юристлик касбини эгаллаш насиб этиб отамнинг нияти ва ишончи ижобат булган деб уйлайман.
Мен 1938 йил Коратош ма;алласида яшаб юрган давримда уша ерда жойлашган 159-сонли урта мактабнинг биринчи синфига укишга кирганман. Сунг далага кучиб кетганлигимиз сабабли учинчи синфдан бошлаб уша вактдаги Тошкент вилояти, Тошкент кишлок туманига карашли ;озирги Чилонзор туман прокуратураси идорасининг рупарасида жойлашган 59-сонли урта мактабни учинчи синфига бориб  укишни давом эттирганман.
Иккинчи жа;он уруши давом этаётган бу вактда яшаш жуда ;ам кийин булган, кимматчилик, очарчилик ;укм сурган. Эсимда Давлат томонидан ;ар бир жон бошига 400 граммдан забор карточка (дукондан нон олишга рухсат берувчи ;ужжат) беришар эди. Нонни олиш учун кечалари ухламай навбат туриб чикилар эди. Уруш даврида онам бизларни бокиш учун уйимизга якин жойда жойлашган “Правда Востока” газетаси та;ририятига карашли ёрдамчи хужаликда ошпаз булиб ишлар эди. Кечалари эса уйда опалари билан бирга дуппи тикиб, бозорга олиб чикиб сотиб, тирикчилик килишарди.
Уруш вактида барча фукаролар узига яраша кийинчиликда яшар эди. Бундай огир вактларда корин кора анжир (зогора) нонга туймас эди. Шу боис булса керак, кечалари уринга ётганда, “кора нонга булса ;ам корин туядиган замон булармикин”, - деб худога нола килар эдик.
Мактабга чит матодан тикилган халтачага дафтар, китоб, сиё;донларни солиб борилар эди. ;озир худога беадад шукрки, истиклол шарофати билан ёшларимиз чиройли, ;ар хил турдаги папкаларни тутиб, ;ар турли чиройли либосларни кийишиб юришади, яъни  корни тук, усти бут. Илгари бу ;акида тасаввур килиб булмас эди.
Ни;оят, 1948 йили урта мактабни яхши ба;олар билан тамомладим. Олдимда кайси институтга кириб укиш муаммоси пайдо булди. Мактабни бор йуги 10 та бола битирган эдик. Улардан бир нечтаси, шу жумладан, мен ;ам ТошМИга укишга кириш учун ;ужжатларни топширадиган булгандик. Барча ;ужжатларни жамлаб, институтга бордим. ;ужжат топширувчилар орасида иккинчи жа;он урушида катнашиб, яраланиб, сог-омон кайтган шахслар купчиликни ташкил килар эди, уларнинг ичида энг ёши мен эдим.
Институтдан кайтиб, келажакда шифокор булиш учун ;ужжатларимни ТошМИга топширганимни бобом Азим отага айтганимда, улар “сен ;укукшунос булсанг яхши булармиди, чунки сенда вазминлик, тугрисузлик, вазиятга адолат билан ба;о беришлик фазилатлари мужассам”-  дедилар. Шу сабаб тезда ;ужжатларимни кайтариб олиб, Шайхантохур да;асида жойлашган Юридик институтга  топширдим. Имти;онлардан муваффакиятли утиб талаба булдим. У вактларда яхши ва аъло ба;оларга укиган талабаларга  ойига 30 сумдан стипендия берилар эди. Куплар катори мен ;ам стипендиямни транспорт ;аражатлари ва укиш анжомлари сотиб олишга ;амда овкатланишга сарф этар эдим, бошка ;еч кандай даромадим йук эди.
Институтнинг иккинчи курсида укиб юрган давримда Жиноят-процессуал фанидан имти;онда  уч ба;о олдим. Агар шу 3 ба;ода колсам, кейинги 6 ой давомида стипендиядан ма;рум этилишимни англаб, шу куннинг узида мазкур  фандан бошка гуру; болаларидан имти;он олаётган юридик фанлари доктори, профессор А.;акимов деган домлага таваккал килиб кайта имти;он топшириш учун бордим. У киши билан бирга институт ректори Соли Ражабов  ;ам катта залнинг бошка чеккасида талабалардан имти;он олаётган эди. Мен А.;акимов домладан имти;он билетини олиб, тайёрланиб имтихон топширдим.
Домла ба;о куйиш учун имти;он дафтарчамни очиб, бу фандан 3 ба;о олганим ;акидаги белгини курди ва  институт ректоридан «бу бола саволларга аъло даражада жавоб берди, лекин имти;он дафтарчасида 3 ба;о куйилган экан, нима килай»,- деб масла;ат сураганида у киши, «Булмаса 4 ба;о куйиб бера колинг»,- дегани учун менга 4 ба;о куйиб берган. Шундай килиб, кейинги семестрда ;ам стипендия оладиган булганман. Умуман институтда 4 йил укиган булсам, ;амма вакт стипендия пулини олиб келганман.
1952 йили институтни муваффакиятли тугатдим. Давлат таксимот комиссияси мени ёш мутахассис сифатида Тожикистон Республикасининг Адлия вазирлиги ихтиёрига юборишни лозим топди. Шунда мен уларга тожик тилини билмаслигимни, онам ёлгиз эканликларини, шу сабабли оилавий шароитимни инобатга олиб, имкон булса оддий милиционер килиб булса ;ам мени Тошкентда олиб колиш масаласини куриб чикишларини сурадим. Натижада таксимот  комиссияси мени Узбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги ихтиёрига юборди.
Бу ерда Вазирликнинг кадрлар булими мени тиббий курикдан утишга жунатди. Тиббиёт ходимлари мени курикдан утказиб, кулогимда шамоллаш касаллиги борлигини аниклаб, ишга кабул килишни рад этишди. Шундан сунг мен узимга ухшаб  ишсиз колган 4 нафар йигит  билан Республика прокуратурасининг кадрлар булимига бордим. Республика прокуратурасида ;аммамизга Тошкент вилоят прокуратурасига иш билан таъминлаш ;акида йулланма хат беришди.  Бизлар ушбу хат билан Тошкент вилоят прокуратураси кадрлар булимига мурожаат этдик. Кадрлар булимида ишловчи аёл бизни бирма-бир уша вактда вилоят прокурори булиб ишлаган козок миллатига мансуб Т.Худойбергенов олдига су;батга олиб кирди. Су;батда  у мени отам урушда ;алок булганини, ёлгиз эканимни, онам ишламаслигиини эътиборга олган булса керак, ;ар ;олда факат менга ишга кириш учун керакли ;ужжатларни тулдириб келишни айтди. Мен хурсанд булиб, далага онамни олдиларига бориб, булган вокеани айтдим ва онам «углим ишинг юришиб кетсин», - деб дуо килдилар.
;ужжатларни тулдириб, вилоят прокуратурасига ариза билан мени ишга олишларини сураб мурожаат килдим. Мени 6 ойга синов муддати билан вилоят прокуратураси тергов булимига ишга олиб колишди. Синов муддати тамом булгандан сунг 1953 йили Янгийул ва Чиноз туманларидан ажралиб чиккан ;амда янги ташкил этилган Октябрь кишлок туманининг Эски Ковунчи кишлогида жойлашган прокуратурасига терговчи килиб юборишди. Прокурорликка эса Лазокат Максудова тайинланди. Прокуратурада прокурордан ташкари  терговчи ва котиб ;ам буларди. Менга бу ерда бор-йуги 3 ой терговчи булиб ишлаш насиб этди.
Ушбу туманда уч маротаба ме;нат ка;рамони, собик Иттифок Марказий ижроия кумитаси аъзоси, Олий Кенгаш депутати, шу Кенгаш ;айъати аъзоси булган анча ёшга кириб колган ;амрокул Турсункулов Шуралисой кишлогидаги “колхоз”да раис булиб ишлар эди. Кунлардан бир кун шу жамоа хужалиги марказида жойлашган тегирмонга ут тушиб, жуда куп микдордаги ун, бугдой ма;сулотлари ёниб кетади. Бу ;акдаги материаллар тупланиб тегишли идоралар томонидан айбдор шахсларга нисбатан конуний чора куриш учун прокуратурага юборилади. Мазкур  тафтиш ;ужжатлари юзасидан туман прокурори томонидан жиноий иш кузгатилиб, тергов килиш ва ишнинг конуний ечимини топиш  менга юклатилди.
Натижада мен жиноят ишини уз ихтиёримга олиб тергов кила бошладим. Терговда аникланишича, ушбу жамоа тегирмонида ;амрокул Турсункуловнинг укаси тегирмон мудири булиб ишлар экан. У уз лавозимига етарли даражада масъулият билан карамагани окибатида тегирмонга ут тушиб, жуда куп микдордаги жамоа мулки ёниб кетиб хужаликка жуда катта микдорда зарар келтирилгани тасдикланди. Айбдор уша даврда амалда булган Узбекистон Республикаси Жиноят кодексининг тегишли моддалари билан жиноий жавобгарликка тортилиб, жиноят иши туман судига юборилди.
Тергов даврида менга ушбу иш буйича тегишли ;ужжатларни олиш, гуво;ларни, текширувчи шахсларни сурок килиш максадида бир неча маротаба “колхоз”  идорасига боришга тугри келди. У ерда мени ;ар сафар ;. Турсункулов кутиб олар, лекин жиноят иши буйича бирор маротаба ;ам илтимос килмаган эди.
Жиноят иши судга юборилгандан сунг мен вилоят прокурорининг буйруги билан Чиноз туман прокурорининг ёрдамчиси лавозимига тайинландим. Уша вактда Чиноз туманида Саидазим Юсупов прокурор булиб, козок миллатига мансуб Ш.Пармонов эса терговчи булиб ишлар эди. Вилоят прокурори оркали Октябрь кишлок туман прокурори томонидан ;. Турсункуловнинг “колхоз”ида ферма мудири булиб ишлаган Х.Нахалбоевнинг  жиноят ишини  терговчи ме;нат таътилида булгани сабабли тергов килиш менга топширилди. Тергов жараёнида, айбдор Х.Нахалбоев бир неча бор “колхоз” раиси томонидан уз номига ёзилган ёзма топширикларни менга такдим этди. Мен уз вактида раис томонидан ёзилган ушбу бир неча когоз ;ужжатларни конун талабига асосан холислар иштирокида олиб, уларни жиноий ишга кушиб, Х.Нахалбоевни узини сурок килгандим. Унда камомад килинган куйларнинг ;аммаси раис томонидан ёзилган топшириклардаги куйлар сонига тугри келди. Х.Нахалбоев “Раис менга берган ёзма топширигига асосан куйларни бериб юборганман, мени айбим йук”,-дегани тергов даврида уз тасдигини топгани сабабли жиноят иши ;аракатдан тухтатилиб, Х.Нахалбоевга нисбатан кулланилган камок тарзидаги э;тиёт чораси бекор килинди ва у камокдан чикариб юборилди. Уша даврдаги собик иттифок Бош прокуратураси ва архив идораларнинг кушма йурикномасига кура жиноят ишлари архивда 75 йил сакланиши лозимлиги белгиланган эди. ;озирда кизиккан шахслар булса юкоридаги ишни архивдан олиб урганиши мумкин.
Шундан сунг тахминан бирор ой утгандан кейин мен Мирзачул ша;ар прокурори ёрдамчиси этиб тайинланганман. Мирзачул (;озирги Гулистон) ша;ри илгари Тошкент вилоятига карар эди. 1963 йилдан Сирдарё вилоятига карайди. 1954-1955 йилларда Мирзачул ша;ар прокуратурасида куп фарзандли Турсун Расулов  прокурор,  К.Азимов ва ;.Давлатовлар терговчи булиб ишлар эди. Бу вактда, яъни мен ша;ар прокуратурасида прокурор ёрдамчиси булиб ишлаб юрганимда 1-2 та кизик вокеалар содир булганлигини эслайман.
Масалан, бир куни ша;ар прокурори Турсун Расулов прокуратура ходимлари, яъни терговчи К.Азимов, ;.Давлатов ва мени хонасига йигиб, бир вокеани теширишимиз кераклигини айтди. Уша даврда Мирзачул (;озирги Гулистон) ша;рининг гарб томонида жойлашган Комсомол номли туман булар эди. Бу туманда 10 га якин пахта экадиган “колхоз” ва “совхоз”лар бор эди. Пахта туман  марказида кабул килиб олиниб, Мирзачул ша;рида жойлашган пахта пунктида  арава ёки транспортга юкланиб, шу туман ;удудидаги Мирзачул ша;ри якинида жойлашган “колхоз” нинг бир бригадасига олиб борилар ва у ерда автомашинага ортилган пахтага ушбу бригадада терилган деган “калбаки ;ужжатлар” ёзилиб, Мирзачул пахта заводига топшириларди. Ша;ар прокурори бизга бу конунсиз ;аракатни текшириб, тегишли конуний чора куришимиз кераклиги ;акида топширик берди. Вазиятни урганиш ва дар;ол ушбу ;олат буйича жиноят иши кузгатиб, тергов олиб бориш терговчи ;.Давлатовга топширилди.
Терговчилар ушбу ;олат буйича уз фикрларини билдирдилар. Натижада бригадир (аник фамилиясини эслай олмайман, бир неча орден ва медаллар билан, шу жумладан, Ленин ордени билан такдирланган)  ва машина шофёри ушланиб, ;ибсда сакланиб турганини прокурор айтиб утди.
Мен уз тажрибам ва уша давр тамойилига асосланиб бу иш буйича далилларни ;ар томонлама чукур текшириш лозимлигини, чунки бригадир партия аъзоси, унинг устига Ленин ордени билан такдирланган шахс эканини, шунинг учун тергов натижалари билан ша;ар партия кумитаси кизикиши мумкинлиги ;акида фикр билдирдим. Прокурор менинг бу фикримни маъкуллаб, терговчи Х.Давлатовга тегишли топширикларни бериб натижаси буйича ша;ар партия кумитасига ахборотнома тайёрлашни топширди ва куп утмай шундай ахборотнома такдим килинди.
Ушбу жиноят иши буйича тергов ;аракатлари гарчи конунда белгиланган муддатларни утказиб якунланган булсада, жиноятни содир этган шахслар конуний жавобгарликка тортилган, аммо вазият эса анча мураккаб эди. Шу боис булса керак, Тошкент вилоят партия кумитасидан мазкур жиноят ишини урганиш буйича комиссия келди. Партия кумитасига жиноят иши буйича ахборотномани такдим килиш фикри мендан чиккани уларга маълум ва макул булган экан.
Бир куни бир узим пешинда Мирзачул ша;ар де;кон бозори ;удудидаги чойхонада тушлик килиб утирган вактимда бир милиция ходими келиб, мени Тошентдан келган комиссия колхоз шийпонида кутиб утиришгани ;акида хабар берди. Сунгра мен уша шийпонга бордим, у ерда Тошкент вилоят партия кумитасининг кишлок хужалик ишлари буйича котиби О.Гуломов ва бошка комиссия аъзолари бор эди. Боришим билан О.Гуломов тахтадан ясалган зина билан шийпоннинг иккинчи каватига чикиб кетаётганимизда менга караб, “;ой сарик йигит, сенда куп гап бор  экан”, - деди ва уз вактида ша;ар партия кумитасига ахборотнома такдим килганимизни маъкуллади.
Су;бат давомида олиб борилган тергов ;аракатлари билан кизикишди. Ушбу масала вилоят партия кумитаси бюросида курилишини айтиб утишди. ;акикатдан ;ам вилоят партия кумитаси бюроси  булиб утди. Уша вактда вилоят партия кумитасининг биринчи котиби лавозимида Республика Министрлар Советининг раиси булиб ишлаган Ориф Алимович Алимов ишларди. Бюро карори билан тергов муддати бузилгани учун прокурор Т.Расулов, терговчи ;.Давлатовларга партия йули билан интизомий жазо чораси кулланилди. Бу вокеа тахминан 1954 ёки 1955 йилнинг кузларида содир булган эди.
Шундан сунг,  мени Боёвут туман прокуратурасига терговчи килиб юборишди. Мен ишни институтда бирга укиган ;амкасбим Боёвут туман прокуратурасида терговчи булиб ишлаб юрган ;офизхужа Шодихужаевдан 10 га якин тергов ишларини  кабул килиб олишдан бошладим. Жиноий ишлар орасида жуда куп микдорда моддий зарар келтирилган, э;тиёт чораси сифатида камок жазоси кулланилган татар миллатига мансуб, Ховос туманлараро омборнинг собик омбор мудири  (фамилияси эсимда йук, унинг аёлини акаси Ховос туман ;арбий комиссариятининг бошлиги булиб ишлар эди) га нисбатан жиноят иши буйича тергов ишларини олиб бордим. Тергов ишлари тамом килиниб, айбнома тузилиб, туман прокурори розилиги олингач, жиноят иши буйича тузилган айбномани тасдиклаш ва ишни тегишли судда куриш учун вилоят прокурорига юборишди.
Орадан 5-6 кун утгандан сунг бир куни уз иш жойимда бошка ишлар билан шугулланиб утирганимда бирданига телефон жиринглаб колди, кутарсам телефондан «Мен Тошкентдан республика прокурори К.Шералиевман, Сиз терговчи Розиковмисиз, Ховос туманлараро омборнинг омбор мудири ишини Сиз тергов килганмисиз»,- деб суради, «;а, мен тергов килганман»,- деб жавоб кайтарганимдан сунг, «Сиз жиноят иши буйича юргизилган кузатув ишини узингизнинг сейфингизда  саклаб туринг, эртага олдингизга икки ходим бориб учрашади», - деб телефонни куйди. Эртаси шанба куни эди, шу сабабли уйдан ишга кетаётиб, йул-йулакай Ховос тумани марказида жойлашган бозорга кирдим. Бир вакт район прокурори икки ёнида республика прокуратурасининг иккита ходими, яъни тергов булими прокурори булиб ишловчи иккинчи жа;он уруши катнашчиси В.Станкевич ва яна бир ходим билан утиб колишди, район прокурори мени уларга таништириб, «Кобилжон,  Сиз тез идорага бориб туринг, иш чаток бир оздан кейин бизлар ;ам идорага борамиз», -деди. Мен тезда идорага боришим билан улар ;ам кириб келишди, кузатув ;ужжатларини беришимни сурашди, мен уни олиб чикиб бердим.
Кейинчалик маълум булишича, прокурор Б.Абдурасулов ушбу жиноят ишини Тошкент вилоят суди оркали Мирзачул ша;ар судига бердириб, айбдорга енгиллик бериш эвазига айбдорнинг турмуш уртогидан “пора” олмокчи булган экан. Прокурорнинг бу ;аракати устидан норози булган айбдорнинг турмуш уртоги тугри Узбекистон Республикаси прокурори К.Шералиевнинг кабулига кириб, бу ;акда шикоят килган экан. Шу сабабли В.Станкевич бошлик тезкор гуру; келиб, жиноий иш кузгатилиб Республика прокуратурасининг терговчиси (унинг исми шарифи эсимда йук) тергов килиб, прокурор Б.Абдурасуловга Узбекистон Республикаси Жиноят Кодексининг 152- моддаси билан айб эълон килиниб, жиноят иши республика Олий судига мазмунан куриб чикиш учун юборилган ва суд томонидан 1957 йил 7 ноябрь байрами муносабати билан амнистия эълон килингани сабабли айбдор жазодан озод этилган.
Шундай килиб, мен 1960 йилга кадар Боёвут туманида терговчи булиб ишлаганман. 1960 йилда мени Ленинград ша;рига, терговчиларни кайта тайёрлаш курсига укишга юборишди. Укишни тамом килиб келганимдан сунг, Чиноз туман прокуратурасига терговчи килиб ишга тайинлашди. Бу лавозимда бир неча ой ишлаганимдан сунг, мени шу туман прокурори вазифасига утказишди. Бирор йил ишламасимдан Чиноз тумани Янгийул туманига кушилиб кетганлиги сабабли 1962 йили мени Бекобод ша;рига туманлараро прокурор этиб тайинлашди.
Уша вактларда Бекобод ша;ри ва Бекобод туманида ало;ида-ало;ида партия кумитаси ва ижроия кумитаси бор эди. Мен, Бекобод ша;ар партия кумитаси бюро аъзоси ;амда ша;ар ижроия кумитаси (исполком) депутати этиб сайланган эдим. Тошкент вилояти партия кумитасида маъмурий булим бошлиги булиб ишлаган Ким Станиславович Галашко эса вилоят прокурори этиб тайинланган эди.
Бекобод ша;рида карийб 10 йил ишладим. Иш фаолиятим давомида оддий фукароларнинг ;укук ва эркинликларини ;имоя килишни таъминлашга масъулият билан ёндошганман. Бекобод  туманлараро прокурори булиб ишлаб юрган давримда ИИБ терговчиси бир ёш болани камокка олиш учун санкция сураб келди. Маълум булишича, болакай му;тожликдан угирликка кул урган экан. Бир оздан сунг унинг отаси ;ам келиб колди. Ота-боланинг а;волини куриб юрагим эзилди. ;озир камаб юборсам уларнинг а;воли не кечишини уйлаб, терговчига санкция бермаслигимни, уларни жабрланувчи томон билан яраштириб, ишни бекор килишни айтдим.
1972 йилнинг март ойларида Тошкент вилоят прокурорининг уринбосари этиб тайинландим. Орадан 3 йил утганидан сунг мени Республика прокурорининг кадрлар буйича муовини Алексей Папловский идорасига чакириб, “Сени Хоразм вилоят прокурори этиб тайинлашни лозим топдик, нима дейсан”, - деб сураганида, мен  “Ишончинглар учун катта ра;мат. Бундан кейин ;ам каерни лозим топсангиз, шу ерда ишлашга розиман”-дедим.
1975 йилнинг ноябрь ойларида булса керак, мени собик Узбекистон Компартияси Марказий кумитасининг маъмурий идоралар буйича булим бошлиги этиб тайинлашди. Шу дарго;да 5 йил ишладим.
1980 йил ба;ор ойлари, ме;нат таътилида эдим, кечаси уйкуда туш курдим, унда Марказкум котиби В.Архангельский, Республика прокурори Нумон Бурихужаев, прокуратура маъмурий булими мудирининг уринбосари Убайдулло Шодиевлар бир тепаликда кум-кук утлар устида уччалари гаплашиб каёккадир кетишаётган экан, мен эса шу тепаликнинг тахминан бир кадам пастида ёлгиз кичик йулдан кетаётган эдим. Бирданига Нумон аками ёки Убайдулло аками билмадим, бирлари мени чакириб, кул узатиб, олдиларига тортиб олишди, шу пайт мени уйкум кочиб кетди.
Эртаси куни эрталаб, тахминан соат 9 ларда Марказкумдан кимдир машинада келиб менга “Сиз тезлик билан Москвага, собик иттифок марказий кумитасига (КПСС МК) га боришингиз керак экан”, - деди. Натижада мен самолётда Москвага учиб кетдим. У ерда КПСС Марказий кумитаси маъмурий идоралар буйича мудири булиб ишлаётган Д.Павлов ;узурига кирдим, сунгра инструкторлар кабулида булдим. У ердан чикиб, собик иттифок  прокуратурасига кириб, ра;барлар су;батидан утиб, Прокуратура коллегиясига кирдим. Коллегияда мени Республика прокурорининг уринбосари, ;амда хайъат аъзолигига тасдиклашди ва шу ;акдаги буйрук билан Тошкентга келиб, ушбу лавозимда 4 йил ишладим.
Сунгра Н.Б. Бурихужаев урнига собик иттифок прокуратурасидан Узбекистонга ишга юборилган А.В. Бутурлин  билан бирга озрок ишладик. У мени Республика прокурорининг биринчи уринбосари лавозимига тавсия этди. Шундай килиб 1984 йилда мен республика прокурорининг биринчи уринбосари этиб тайинландим. Шу йили “пахта иши” юзасидан собик иттифок прокуратурасидан келган Т.Гдлян ва Н.Ивановлар бошчилигидаги бир гуру; десантчилар республикамизда жуда ;ам куп номаъкулчиликлар килишди. Уларнинг ноконуний  ;аракатлари ;акида уз вактида А.В.Бутурлин норози булиб собик иттифок прокуратураси рахбариятига махфий хатлар оркали хабар берган эди.
Бир куни Т.Гдлян мени кабулимга кириб, уша вактда Республика Ички ишлар вазирининг кадрлар буйича муовини Тоштемир Кахрамоновни ходимларга унвон беришда пора олганликда гумон килиб камокка олиш ва уйини тинтув килишга санкция беришни сураб мурожаат этган. Барча маълумотларни тинглаб, санкция беришни рад этганман.  Чунки Т.Ка;рамоновни камокка олишга етарли асос йук эди. Шу боис мен Т.Гдлянни “камокка олиш ;акидаги санкцияни бермайман, уни кимдан олсанг олавер”, - деб кабинетдан чикариб юборганман. Ана шундан сунг Т. Гдлян ва унинг бошка гумашталари иккинчи маротаба мени олдимга кирган эмас. Менинг бу ;аракатим кейинчалик аз котди.
Кейинчалик собик иттифок бош прокурорининг кайсидир уринбосари томонидан Т.Ка;рамоновни камокка олишга санкция берилибди. Жиноят иши буйича айбнома тузилиб, собик иттифок Олий судига жиноят иши мазмунан куриб чикиш учун юборилибди. Аммо асос йук эди. Натижа шу булдики, кайта терговда Т.Ка;рамоновнинг жиноят иши бекор килиниб, камокдан озод этилди.
1980 йилларнинг урталарида 12 йилга камок жазосига ;укм этилган бир  ма;бус менинг номимга 20 вараклик ариза билан мурожаат этган. Ушбу аризада жиноят иши тафсилотларини батафсил баён килиш билан бирга но;ак жиноий жавобгарликка тортилганлиги ;акида ёзган булиб адолат юзасидан бу ишни куриб чикишимга ишонч билдирган.  Унинг аризасига асосан жиноят иши Олий суддан чакириб олиниб ;ар томонлама урганиб чикилди ва 12 йилга асоссиз ;укм чикарилганлиги маълум булди. Сунгра республика Олий судига асоссиз судланганлиги учун назорат тартибида унинг жиноят иши бекор килиниши ;акида протест келтирилди  ва жиноят иши бекор килиниб судланувчи жиноий жавобгарликдан озод этилди.
Кунлардан бир кун Республика прокурори А.В.Бутурлин менга “Сени номзодинг Республика Олий судининг раислигига куйилган экан. Москва мендан розилик сураганда мен рози булмадим,  сенга ишонишимни ва мен билан ишлашинг кераклигини айтдим”- деди.
Эсимда, 1988 йилнинг куз ойларида А.В. Бутурлин собик иттифок Бош прокуратурасида ишлаб юрган вактида менга кунгирок килиб, Республика Олий Кенгашининг мажлисига депутат сифатида таклиф килинганлигини, у билан бирга боришим лозимлигини айтди. Шу сессияда Олий суднинг раиси ;исоботи эшитилиши лозим эди. Эртасига иккаламиз Марказкумнинг катта мажлислар залига кириб бордик. Уша вактда Республика Олий Кенгаш раисининг уринбосари Коракалпогистон Мухтор Республикасидан булган бир аёл депутат сессия ишига  раислик килди.
Сессия жуда танкидий ру;да утди. Шунда мен А.В.Бутурлинга “Яхшиям мени Олий судга Раис киламиз деб келган Москваликларга розилик бермагансиз, булмасам, ;озирда мен ;ам  танкидга учраган булар эдим”, - деган эдим, у менга “Агар сен Олий суднинг раиси булганингда бундай а;вол булмас эди, мен уша вактда Москва, ;амда Марказкумга сени Олий суднинг раиси булишингга розилик бермаганлигим сабаби шуки сендек малакали мутахассисни бошка топа олмаслигимни билардим”, - деди.
Хизмат давримда Олий суд раисларидан ;алима Му;итдинова, Б.Наврузов, Содикжон Йигиталиев, Убайдулло Мингбоевлар билан бирга ишладим. Бу даврда А.В.Бутурлин ишдан бушаб кетди. Унинг урнига мукаддам Украина Республикаси прокуратурасида криминалист булиб ишлаган, Республика алгов-далгов булиб турган вактида собик Узбекистон Компартияси Марказий Кумитасининг маъмурий идоралар билан шугулланувчи булимида икки йилча мудир булиб турган В.Усатов Марказкумнинг биринчи котиби Иномжон Усмонхужаевнинг тавсиясига биноан (1988 йили булса керак), Республика Прокурори этиб тайинланди.
Айни шу даврда Украинадан А.Кушнир Республика прокурорининг кадрлар буйича муовини, Козогистон Республикасидан келган О.Гайданов эса тергов ишлари буйича муовин этиб тайинланганлар.  Уша пайтда собик иттифок прокуратураси томонидан Узбекистон Республика прокуратура ходимларига ишончсизлик билан каралган.
Прокурор В.Усатов ;ар кандай огир ишларни ;ал килиш даврида бир неча кунлаб узини ишда курсатмай хизмат сафарларига кетиб колар эди. Идорада ;ал килиш лозим булган ;ар хил мураккаб жиноий ишларни ;ал килиш менга колар эди.
Прокуратурада вазият огир булганлигини сезиб, 1989 йилда  эгаллаб турган лавозимимдан уз хо;ишим билан кетишни сураб собик иттифок Бош прокуратурасига ариза юбордим.
Орадан куп утмай собик иттифок Бош прокурорининг кадрлар буйича муовини Тошкентга келиб, мени хонамга кириб, «Нега ишдан кетиш тугрисида ариза бердинг, сабабини айт», - деб туриб олди. Мен унга ;еч кандай сабаб йуклигини, ёшим утиб колганини, жуда ;ам чарчаганимни, агарда Бош прокуратура рози булса мени ишлаб кетган Тошкент вилояти прокуратурасига прокурор уринбосари этиб юборсалар розилигимни айтдим. У яна бир уйлаб куришимни айтди ва аризамни кайтариб олишимни суради. Шунда унга яна бир бор республика прокуратураси ра;барлари билан ;еч кандай зиддиятларимиз йуклигини, мен уз хо;ишим билан ариза берганимни айтганимдан сунг, у Москвага бориб масла;атлашиб, кейин натижаси ;акида кунгирок килишини айтиб, хайрлашиб чикиб кетди ва бир неча кун утганидан кейин кунгирок килиб, Бош прокуратура ра;барияти розилик берганлигини билдирди. Шундан сунг мени 1989 йил Тошкент вилоят прокурорининг уринбосари этиб тайинлашди. Бу лавозимда 1998 йилгача ишлаб нафакага чикдим.
Аммо, энди мутлако бошка давр-мустакиллик даври эди. Шу боис уз халким, она-Ватаним учун ишлашни давом эттириш, му;тарам Президентимиз ра;барлигида адолат ва ;акикатни тиклаш учун курашдим. Бугун юртимизнинг тинчлиги ва осойишталиги, халкимизнинг озод, эркин ва фаровонлигини куриб, унда озгина булсада ;иссам борлигидан хурсандман.
1998 – 2002 йиллар давомида Республика Олий Хужалик судининг кадрлар бошкармасида бош масла;атчи лавозимида ишладим. Иш жараёнида Олий  хужалик судининг раиси Мирзо Улугбек Элчиевич Абдусаломов ва унинг биринчи уринбосари Нурмат А;моновлар уз вазифаларига виждонан ёндашадиган, кадрларнинг иззат ;урматини жойига куядиган, олий ;имматли, адолатли ра;бар эканликларига тасанно айтсам ;ам камлик килади деб биламан. Бундай инсонлар ;аётда кам учрайди. Ким булганда ;ам узингники узингники эканда, дейман.
Устоз жойингиз жаннатда булсин!

 
    


Рецензии