***

НАРИМАН АБДУЛМУТАЛИБОВАН КРИТИКАДИЗ ЖАВАБ


ЧIал са шумуд планетар авай саки са алем я. Адан сирерай кьил гьар са касди вичин алатралди акъудда: сада микроскоп гваз, сада телескоп гваз, сада фикир гваз. Гьавиляй чIалан алемда гьар са касдиз вичин кьатIунрин кьетIен гьаваяр жеда.
Лезги чIала неинки вилиз ахъа яз аквадай месэлаяр, гьакI садлагьана таквадай, дериндай кьатIун герек тир месэлаярни ава. Жува гьамиша лезги чIалан месэлайриз кIевелай дикъет гузвайвиляй, жува датIана лезгидалди кхьизвайвиляй, гьелбетда, захъни яргъал йисара чIал хуьниз, чIал вилик финиз талукь са кьадар фикирар кIватI хьанва. Абурукай зун жуван макъалайрани са шумудра раханва. Гьелбетда, жува лугьузвай вири теклифар гьуьжет алачирбур, чIал паталди тадигьалда кьабулиз жедайбур я лугьуникай зун яргъа я. Гьакимяй кьил-кьилеллай, рахшанд квачир, инсандин рикIик, ахлакьдик хкIур тийизвай, месэладин гъавурда аваз ийизвай критика за а ксарилай рикIивай рази яз кьабулзава.
Къе зи веревирдер за вичиз гзаф гьуьрметзавай чIалан алим, филологиядин илимрин кандидат, ДГУ-дин доцент Нариман Шамсудинович Абдулмуталибова «ЧIалан месэлайрив мукъаятдиз эгечIин» тIвар алай макъалада "Лезги чIалакай ва кхьинрикай са бязи веревирдер" (Лезги газет. 04.04.2002) зи макъаладиз ганвай критикадин къалурунрикай я (кил. Фейсбукда: Гьелбетда, 16 йисан къене лезги чIала тIал алай месэлаяр мадни къалин хьана, зи бязи теклифарни кьилиз акъудиз хьунихъай вил атIана… Гьадалайни гъейри яз, «Лезги газетдин» 2017 – йисан 38, 39, 40, 41-нумрайра чапнавай «ЧIалан месэлаяр гьялун квелай гатIунда?» зи макъаладикай раханайтIа, гена кутугнавай. Амма жаваб, 16 йисуз хвена, гила Фейсбукдин майдандиз акъудунихъни, белки, вичин сир ава жеди…
ЯтIани пара сагърай, Аллагь рази хьурай, Нариман Шамсудиновичалай.
Гьуьрметлу Нариман Абдулмуталибова кхьизва: «… гьайиф хьи, са бязи ксар фадлай къайдаламиш хьанвай месэлайрикай, кьилди къачуртIа, орфография кIанелай дегишаруникай печатда рахазва, чпин кьатIунар ва фикирар вири халкьдал илитIиз алахъзава».
Эвелимжи лугьун хьи, гьуьрметлу алимдин са гзаф фикиррихъ галаз зунни рази я (гьахьтин фикирар зи макъалайрайни аквазва). Гьавиляй лезги чIала ни вуч лугьузватIа, вуч теклиф ийизватIа, а ксарин чпин адресдиз лугьун лазим тир. Амма гьуьрметлу Нариман Абдулмуталибован макъаладикай хкатзавай тегьнеяр анжах 2002-йисуз акъатай зи макъаладиз талукьбур я.
«Низ хьайитIани, гаф вичиз бегенмиш я лугьуз, литературный гафарин звезда гьам ишлемишдай ихтияр авайди туш. Литературный гафарни "писбуруз, чIурубуруз" паюн, абур масадбуралди эвез авун дуьз кар туш». "РикIелай алатнавай" гафар лагьайтIа, эгер абур жуьреба-жуьре себебралди словарра гьат тавунвай, халкьди гегьеншдиз ишлемиш хъийизмайбур ятIа, ахьтинбурукай чарасуз менфят къачуна кIанда. Абурун кьадар тIимил туш. Амма, рикIелай алатнавай гафар "къадимбур" я лугьузвай, тапан, чеб чи чIалан тIебиатдивай чара тир гафар яз хьайитIа, абуруз кьетIивилелди рехъ тагун лазим я», – кхьизва алимди.
Эхь. Дуьз я. Зунни и гафарин терефдар я. Кхьинра – газетра, журналра, ктабра вишералди гьикьван цIийи гафар гзаф акуна чаз (бених, шабагь, ерим…), анжах садрани абурукай рахай критика акунач. Муькуь патахъай, «зари», «улуб» гафар соцсетра гирнагъ ийиз са шумуд йисар я. И гьерекатдини бязи ксариз инлай-анлай хкягъунин, заказдин судур авайдакай фикир арадал гъизва…
Зун лезги орфография кIанелай дегишаруникай садрани санални рахай кас туш. За анжах халкьдин гегьенш къатари хийир къачузвай бязи гафариз чпин кхьинин хсуси кIалуб (орфография) хкун теклифзава: хизан – хазан /хзан, иран диде – ярандиде ва гьа икI мад. (Зи фикирдалди, бязи гафарин кхьинин кIалубар чIур хьунин себебар лезги гафарганар туькIуьрай пешекарри гзафни-гзаф чпин нугъватар, чпин гьасвилер хуьн хьанва).
Гьи терефдихъай килигайтIани, лезги орфография «кIанелай дегишаруникай» рахазвайбурук, я чпин ихьтин фикирар «вири халкьдал илитIиз алахъзавайбурук» зун кутун гьакъикъатдихъ галаз такьазвай зенд я.
Маса чIаларай, иллаки урус чIалай, лезги чIалаз атай ва кьабулзавай гафариз (истикIан, пиян, ишикI, милица…) «мецин ранда» ягъна кьабулун лазим тирвилин зи фикирдиз, Нариман Абдулмуталибовани, пара сагърай вич, кьват гузва. Амма алимди –икI лугьун дуьз туш, лугьузвай бязи гафар заз кьуьзуьбурун сиверай гьакъикъатда гьакI ван атайбур я: айрупалан (аэроплан), айрудурум (аэродром), тиятир (театр), радун (радио), културна кас, дежурна, верховна суд (Сулейманан шиирра: жадурна, верховна суд ава).
И мукьвара мектебда кIелзавай са аялди Етим Эминан «Пагь, чи уьмуьрар…» шиир кIелзавай. Гьелбетда, ихьтин берейра рикIиз шад жеда. Амма, аялди а шиир дуьз кIелзавачир. Белки, муалимди адав Эминан шиир «гъалатIар» хкудна ганвайтIа?
Эминан шиирда авай «язава, аквазава, незава, гузава, кьазава, жезава, къвезава, шезава, гелкъвезава» рифмада авай гафар «язва, аквазва, незва, гузва, кьазва, жезва, къвезва, шезва, гелкъвезва» хьиз кIелзавай. Гьавиляй шад хьана кIанзавай чкадал, рикIе перишанвал амукьна. Гафар чпин хушуналди дегишун са аялриз ваъ, чIехибурузни (гьатта муалимризни) хас кар я.
Гьавиляй гафарин кьве жуьреяр кадарна, са къайда кьунин тереф хуьдайла, са кар рикIелай ракъур тийин: вири чIалара хьиз лезги чIалани рахунрин са шумуд гагь ава – кьакьан, юкьван ва аскIан. ГьакI хьайила кхьинарзавай касдиз, гьи гаф кардик гьинал ва мус кутадатIа, хкягъдай гегьенш мумкинвал вичиз гун. Винидихъ гъайи гафар лезги мецинатра (фольклорда) пуд жуьреда гьалтзава: жезва – жезава – жез ава; незва – незава – нез ава…
Жуван макъалада за райижзавай бязи месэлайрикай, гьуьрметлу Нариман Абдулмуталибова лугьузва: «Авторди ана лезги чIалан са бязи къайдайриз, иллаки орфографиядиз масакIа килигун теклифзава ва чIалан кьисметдиз талукь хейлин месэлаяр къарагъарзава. Гьайиф хьи, гьуьрметлу шаир вичин фикирра гьамиша чIалан илимдин къанунрал бинеламиш жезвач, чIалан месэлайриз талукь са кьадар теклифра ягъалмиш жезва».
Фарс, араб, туьрк, урус чIаларай кьабулнавай ва кьабулзавай, лезги чIалан орфоэпиядин тIалабунрихъ галаз такьазвай гафар эвезуникай рахадайла, зи фикир абур эвезун я: 1) лезги гафаралди (дегь девиррин архаизмайралди, цIийиз ва дигана туькIуьрзавай гафаралди – неологизмайралди); 2) лезги чIалан нугъватрин гафаралди; 3) лезги чIалан хазандик акатзавай халкьарин гафаралди; 4) Дагъустанин ва я Кефер Къавкъаздин халкьарин чIаларай гафаралди; 4) къадим грек ва латин чIаларай гафаралди.
Месела, (ахцягь нугъв.) саци – жемият (общество, коллектив; общественный, коллективный), церева – "жув жувал алаз", "кьил-кьилеллаз", цIус – шурпадин жими пай; (кьурагь нугъв.) каъ – буба, яъ – диде (белки, Пак Буба, Диде – диндин?), тикъет – тегьне; (маса вариант: тIикIе); (яхул чIала) лу – ли, хъицикь, ктаб (лезги улуб)…
«Ф.Нагъиева ва маса юлдашри теклифзавай зари, зарийа, улуб ва ихьтин маса гафар къадимбур тирди субутарзавай илимдин са делилни авач, абур "рикIелай алатнавай" гафар ваъ, адетдин чпи туькIуьрнавай неологизмаяр я. Иниз килигна, а гафар ишлемишун ва словарра тун чIалан гележегдиз ийизвай чIехи манийвал я, адан тарих тIебии саягъда вилик финиз къариш хьун я», – кхьизва Н.Абдулмуталибова.  Ва мад давамзава: «Маса чIаларай кьабулнавай, амма, хсусибуру хьиз, цIийибур арадал гъунин, гафарин жебехана артухарунин карда ва икI мад гегьеншдиз иштиракзавай, грамматикадин дибда ва гафарганда чпиз лайихлу чка кьунвай гафар "писбуруз", "хъсанбуруз" чара авуни литературный чIалан битаввал чIурда, ам михьиз харчи ийида».
Эвелимжи, за гафар «писбурузни» «хъсанбуруз» ваъ, жуванбурузни чарабуруз пайзава. Зи фикир-мурад жуван кIвале жув иеси хьуникай, чаради атана хъфидай мугьман хьуникай я.
Садрани «зари, зарийа, улуб» гафар за къадимбур я лагьай чкани авач. Гьелбетда, и гафар гьакъикъатдани цIийи гафар (неологизмаяр) я. Улуб зи гафаргандин гаф я, заридин кирам (автор) заз малум туштIани, гьадакайни за хийир къачузва. Амма вучиз улуб, зари «гафар ишлемишун ва словарра тун чIалан гележегдиз ийизвай чIехи манийвал» ятIа, вучиз и гафар чIалан «тарих тIебии саягъда вилик финиз къариш хьун» ятIа, зун эсиллагь гъавурда акьазвач. Аламат я: агъзурралди неологизмайрин арадай (гьатта лезги чIалахъ ва асул маънадихъ такьазвай!) лезги чIал чIурзавай анжах кьве гаф жагъанва: улубни зари!
Зи фикирдалди, чпи “кал” маъна гузвай рутул, цIахур чIалара авай зер, зёр; къирицI – зар, будух – зер гафарин бинеда “зар – къизил” ваъ, цур/ куьр гаф ава (туьрк чIаларин таъсирдик кваз, Ц сес З-диз элкъвенва: цур – цер – зер – зар, яъни “цура хуьзвай гьайван”). Гьар гьикI ятIани, и гафарин диб-дувулар мад ва мад гигин герек я.
Араб (ажам), латин, Усларанни-Къазанфаран, Куьредин абжузрин, алифбайрин, алфавитрин бинедаллаз кIел-кхьин арадал атайдалай инихъди лезги чIала йигиндиз камар къачуна, лезги чIалалди варлу литература арадиз атана. Амма гьа са вахтунда кхьинрин чIала рахунрин чIалай дегь девиррин гзаф гафар акъудна, абур араб, туьрк гафаралди эвезуниз рехъ гана.
Араб чIалан "гьахъ", "керчек" гафари лезги «тен [тhен]", «этен [этhен]»; араб "макан [макhан]" гафуни лезги "ах"; "акIа" (сложный) гафунин чкадал араб муракаб (гьакъикъатда "муракаб /мерекупI» «чернил» я!); араб "аскер" гафуни лезги "арас/арс" гаф ("аскер" гаф араб хьунални гьуьжет ала: белки, и гаф арабри Ас гъуцраз ибадат авур асривайни ванривай къачуна); туьрк "дагъ" гафуни лезги "кур [кhур]" лезги чIалай саки квадарнава (бязибуру дагъ гафунин чкадал, вичин махсус маъна дагъдин векь авай къурух тир, "сув" гаф кьазва). Ингье, эхиримжи сад-кьве йисан къене «цицIи хьун» (возродиться) гафунин чкадал лап кьетIивилелди туьрк "ерим", "гьяз /гьас" (интерес) гафунин чкадал туьрк. "марагъ", "итиж"; "ахлакь" (культура) гафунин чкадал "нуфуз", гафар кутаз алахъзава. Ихьтин мисалар вишералди гъиз жеда.
РикIелай алатзавай дегь лезги гафар (архаизмаяр) чIалаз хкиз алахъзавай касдивай, бязибуру гафарин «паспорт», «илимлувал» жузазва. ЧIала авай гаф чIалаз хкун паталди вуч илим, вуч успатунар герек ятIа, кьил акъатзавач.
Мадни, гьуьрметлу Н.Абдулмуталибоваз ихьтин зи фикир гьахъ яз аквазвач: «Кьилдин гафарикай paxaйтla, Фейзудин Нагъиева, месела, баш гаф, синонимар тир кьил, кIвенкIв, келле гафар авайвиляй, акъудун теклифзава. Ихьтин чалишмишвилери чак къалабулух кутазва». Мадни: «Идалай башкъа, месела, баш гаф чIалай "гадарайтIа", чна ам квай туьрк чIалай кьабулнавай башсагълугъвал, башуьсте, баша-баш ва икI мад гафарни акъудна кIан жеда. Ихьтин теклифри чIал михьиз искусственный ийида ва дегишарда».
Аквадай гьалдай Нариман Шамсудинович зи теклифдин гъавурда дуьз акьунвач. За «баш» гаф ва адахъ галай «галгам» вири гадара лугьузвач. Зун рахазвайди, лезги чIала алазни-алачиз меце твазвай «башламишун» гафуникай я. Ша чна и ягъи «мугьман» вичин ватандиз рахкурин, жуван – «кьил кутун», «гатIунун», «эгечIун» гафариз рехъ ахъайин.
Нариман Абдулмуталибова лезги чIала хвена кIанда лугьузвай «башкъа», башуьсте, баша-баш, башсагълугъвал гафарни лезги чIалан «идалай башкъа» – «идалай гъейри», «башуьсте» – «буюр», «баша-баш» – «кьилера-кьил», «башсагълугъвал» – «куь сагърай», «чанар сагърай» гафар ава эхир!
Мадни, гьар са касдиз вичин рахунрин жуьре, гьардаз вичин кхьинрин хатI авайвиляй, жуван рахунра, эсерра нивай гьи гаф хьайитIани кхьиз, рахаз жеда.
Гьелбетда, «синонимрин жергеяр гзаф хьуни чIал девлетлу, гуьрчег ва ам ишлемишун регьят ийизва, чIалан жуьреба-жуьре, иллаки стилистикадин мумкинвилер гегьеншарзава». Зунни и гафарин терефдар я. Амма жуван чIалан михьи булахда маса рагъул ятар гзаф хьайила, дидедчIалан кьетIенвал, михьивал, ранг, тIям, чигвал, аваздин севт квахьда. Зак и карди гзаф кин кутазва.
Нариман Абдулмуталибова вичини и кар кьатIун тавуна тунвач. Газетда гузвай политикадин макъалайрикай алимди икI лугьузва: «…ана авай гафарикай саки 70 процент урусбур я, я урус чIалан таъсирдик арадиз атанвайбур я (калькаяр-таржумаяр).  <…> Иниз килигна, са патахъай, урус чIала (азербайжан чIалани) ийизвай таъсир зайифардай серенжемар кьабулун, муькуь патахъай вири урус гафариз санлай чапдиз килигун арадай акъудун лазим я», – кхьизва алимди.
Маса чIаларай (араб, фарс, туьрк, урус) атай вири гафар лезги чIалай акъудуниз, ихьтин гьерекатралди чIал михьи авуниз эвер гузвай ксар я чеб чIалан тарихдин гъавурда авач, я абур, гьич са шакни алачиз, кьасухдай лезги чIалаз зиян гуз кIанзавай ксар я. Амма -миш-мишар квай вири гафар гафарганрай гафарганриз акъудиз, жуван гафарилай чарабурун къайгъударвал пара чIугвазвай ксаризни завай кап ягъиз жедач.
«Фейзудин Нагъиева ''писбурун" жергедик -миш, -ламиш суффиксар квай гафарни кутунва, – давамзава алимди. – Алай девирда а гафар, (туьрк чIалай кьабулнавай) -лу, - суз суффиксар квай гафар хьиз, тамамвилелди лезгиламиш хьанва, абурукай цIийи гафар арадал гъидай морфемаяр хьанва (гекъиг: урусламишун, лезгиламишун ва икI мад). Къейд авун лазим я хьи, чIала вичини игьтияж авачир гафар, уьлчмеяр ва мсб. кьабулдач, абур чIала сахламишдач. <…> Вири цIийи гафари чIала мягькем чка кьадач. И карда чIал харчи тийидайбур, лезги чIалан тIебиатдиз мукьвабур, адан словообразованидин къайдайрал амал авуна туькIуьрнавайбур, гьадан такьатрикай, я туштIа нугъатрикай менфят къачуна ганвайбур гафаргандиз лайихлу хьун мумкин я. ИкI, месела, чи чIалай алай девирда туьрк мишебиги гаф яваш-яваш акъатзава, адан ериндал цIийиз туькIуьрнавай тамухъан гафуникай ашкъидалди менфят къачузва».
Эгер мишебеги гафуникай рахайтIа, ам туьрк гаф туш. Ам кьве гафуникай – лезги миш (куьлуь там) + туьрк. бег = мише(н) беги – гафарикай хьанва. «Мишебеги» гафуниз гьа «тамухъандиз» хьиз ихтиярар ава ва ада лезги чIала фадлай вичин чка кьунва. Мишебеги гафунин маънани «куьлуь тамун бег» жезва. И гафуна авай миш аскIан тарарин гъвечIи тамуз лугьуда (миш гафунин этимологиядикай за галай-галайвал кхьенай, кил. https://www.academia.edu/19756510).
Эхь, къуй баш (кьил, келле), башсагълугъвал (кьилинсагъвал, кьилсагъвал, чIал кутун, куь сагърай лугьун, чанар сагърай лугьун), башуьсте (лап гьазурвилелди, лап хушуналди, са кIвачеллаз, тарпна – и гафар, гьелбетда, кутугай чкадал лугьуз жеда), баша-баш (кьилера-кьил) гафарни гафарганра амукьрай. Амма рахунра ва кхьинра ша чна жуван гафаризни рехъ гун ман.
Яраб, арабар къведалди хьайи тарихдикай кхьидайла, ктабдиз «улуб» лугьуналди, «-миш» галай бязи туьрк гафар лезги гафаралди эвезналди, лезги чIалаз вуч зарар жезва жал?! Вучиз чна жуван гафар аваз-аваз чара гафар цава твазва: аннамишун – кьатIунун; асмишун – кудун, куьрсарун, тараз акъудун; агъмишун /саймишун – кваз кьун, фикир гун, гуьгьуьл къачун; алдатмишун – алцурун, бамишун – нефес атIун, нефес кьун, батмишун – ци(йици) чIугун, сахламишун – сагъдиз хуьн, сагъдиз тун; туьретмишун – туькIуьрун, расун, арадиз акъудун, гьасилун; урусламишун – урусдиз элкъуьрун, урус жуьрединди авун; эвленмишун – паб гъун, гъуьлуьз фин, мехъер авун; чалишмиш хьун – алахъун; ярамиш хьун – кьиле фин ва икI мад…)
Эгер зи макъалада «чIалан пешекарри нугъватрин гафар, рикIелай алатнавай гафар ва цIийи гафар-неологизмаяр кьабулзавач» лугьузвай гафар «делилар авачир тестикьарун» яз хьайила, чна туькIуьрнавай чилав (горизонт), гъайра (ревность), тимтал (памятник), улуб (старинная книга, фолиант), луваран (самолет) – хьтин цIийи гафари чIал квелди харчи ийизва, квелди абур лезги чIалан тIебиатдивай яргъа я, квелди и гафари чIал харчи ийизва?
«ЧIалан илимда аквадай хьтин гел тунвай чи тIвар-ван авай, чпихъ и рекье зурба устадвал авай чIехи алимар тир Гь.А. Гьажибегован, М.М. Гьажиеван, Р.И. Гьайдарован, У.А. Мейлановадин ва мсб. кIвалахунрин тежрибади къалурзавайвал, орфографиядин месэлаяр гьялун патал "тади" серенжемар, регьят рекьер жагъурун виже къведач», – лугьун, зи фикирдалди, еке гъалатI я.
Эгер гьа зурба алимри герек вахтунда меслятдалди лезги чIалан месэлаяр гьялиз, къайгъуяр арадай акъудиз хьанайтIа, гьатта IV асирда алпан алтабат хьайи чун, вилик са хара месэлаяр кваз, кьил-кьилеллай гьарфалаг авачиз амукьдачир.
Инал вичин тIвар кьун тавунвай, амма чIалан жигьетдай лап зурба алим тир, зи дахдин дуст Букар Бекирович Талибовахъ галаз чIалан месэлайрикай за гзаф ихтилатар авурди я. Зи теклифрик, зи фикиррик Букар муалим рази хьайи ва тахьай чкаяр хьана. Къенин йикъан алфавит тамамди туширди, орфографиядин са бязи месэлаяр кIватI хьанвайди гьадани лугьузвай.  Амма гьа девирда дяведин ветеран хьайи са чIаландарди Б.Талибовалай арзаяр ийиз, адан бязи крариз рехъ тагайдини лап тIимилбуруз чида.
Дуьнйадин винел алай гьар са чIалаз хьиз, лезги чIалазни вичин кьетIенвал ава. Гьавиляй маса чIалара икI я, лезги чIалани гьакI хьана кIанда – лугьун дуьз жезвач.
Гьелбетда, жува саки 80-йисарилай чIалан месэлайрикай кхьизвай вишералди макъалайрини кхьинрин чIала физвай гьерекатриз са жизви хьайитIани таъсир тавуна тунвач: падежра "собрание" гафунин эхирдай «е» гьарф акъудун (собранида, собранидиз); "гуьне нугъватдин" чкадал "куьре нугъват" кхьин дуьз тирди (К.Усларани и терминдикай менфят къачунай), бязи цIийи гафар арадиз гъун (абурукай са шумуд гаф 2001-йисан «Лезги чIалан орфографиядин гафаргандани» гьатнава).
Лезги чIала чпин маънаяр ккIана ва я къакъатна кхьинин къайдадилай аслу тир гафарин ибараяр ава. Гзафни гзаф ихьтин ибараяр гьикI (ккIана ва я къакъатна) кхьин лазим ятIа, шак алай суалар пайда жезвайвиляй, абур туькIуьр хьанвай гафарин кьилдин маънайриз ва ибарадин битав маънадиз чараз-чараз фикир гайила, и гафар кхьинин къайдани регьятдаказ гьялиз жезва.
Ихьтин битав маъна гузвай акIа (сложный) ибараяр кьве гафуникай ибарат жезва: сушествителни + глагол (кьилхуьн = кьил + хуьн); сушествителни + сушествителни (ярандиде = яр + диде, дидедчIал = диде + чIал); тварцIиэвез + глагол /деепричасти (налугьуди = на + лугьуди) ва мсб.
Ихьтин ибарайрин кьетIенвал ам я хьи, абурун маъна чеб туькIуьр хьанвай гафарин маънайривай яргъа жеда: месела, кьилхуьн – яшамиш хьун, кьил хуьн – кьил са хатадикай хуьн; дидедчIал – хайи чIал, дидед чIал /дидедин чIал – фалан са дидедин чIал; налугьуди – как будто, на лугьуди – вуна (са гаф) лугьуди ва икI мад.
Ихьтин ибарайрикай лугьузвай зи фикирарни гьуьрметлу Н. Абдулмуталибоваз кьабулиз тежербур яз аквазва: «Вилив хуьн ва ихьтин маса глаголар, виливхуьн хьиз, вири формайра ккIана кхьин бажагьат кьабулиз жеда. Составной глаголар гафарин ибарайривай чара ийидай и къайдадин теклифар малумарун патал кьетIен делилар хьун лазим я, автордихъ абур авач. Гафуниз мукьва тир, гьадан кьетIенвилер авай ихьтин къурулушар санал кхьиниз ва орфографиядин жигьетдай четинвилер арадал гьуниз, месела, префиксри манийвал ийизва, гекъиг: вилик техуьн», – кхьизва алимди.
Амма, зи фикирдалди, "кьилхуьн" хьтин гаф инкарвилин кIалубда, «кьил техуьн» хьиз, ккIана кхьиз тахьуни тестикьвилин кIалубда, «кьилхуьн» хьиз, ккIана кхьин къадагъа ийизвай са себебни авач: 1) "кьилхуьн" гафуни "недай ризкьи патал кIвалахиз, уьмуьр тухуникай" хабар гузва; 2) "кьил хуьн" гафуни "кьил тIарвиликай хуьникай" лугьузва. Амма "кьил техуьн (кьил хуьз тахьун, кьил хуьн тавун)" жуьре ккIана ва къакъатна кхьизвай гафарин (1 ва 2 кIалубрин) уртах инкарвилин вариант жезва: 1) кьилхуьз тахьайвал; 2) кьил хуьз тахьайвал.
Ихьтин дуьшуьшарни лезги чIалан кьетIенвал яз гьисабиз жеда.
Кхьинра и маънаяр чара авунин игьтияж арадал къвезвайди гьар са кхьинарзавай касдиз ашкара я (рахунриз ихьтин кхьинри таъсир ийизвач).
Нариман Шамсудинович Абдулмуталибов алай вахтунда лезги чIалан алимрикай вине авайбурукай сад я. Гьавиляй, заз ихьтин дережада авай ва жува гьуьрмет ийизвай алим соцсетра, гьайванрин (барцIакрин) тIварарик чпин чинар чуьнуьхна, лезги чIалан пешекаррин кхьинра тIуб экъуьриз, кимивилер жагъуриз алахънавай са бязибурун тай хьана кIанзавачир.
Зи макъалада гьатнавай «гафарин ери-бинедиз гузвай дуьз тушир» къейдерини алимдин фикир желбзава. Вуч къейдер я абур?
1. Фейзудин Нагъиева «Нарын-кала-дикай гьахъсуз НеринкIеле (НерЕнкIеле. – Ф.Н.) авунва».
2. «Гьелелиг ери-бине течир ва я маса чIаларай кьабулнавай гафарин сирер чи чIалан куьмекдалди веревирд авунин нукьсанлу теклифар ина мад ава. Месела, арас -"дяве", мазан - "чIалан устад" я лугьун, -ах хуьрерин тIварарин эхирда авай уьлчме-пай яз гьисабун, мидя гафунин ери-бине – Миттани гьукумат-дин тIварцIяй гъун ва икI мад бине авачир гиманар я».
Дербент шегьердин кьилел алпанрин – лезгийрин чилерал тарихда гьужум авур кьван мидяйри зурба бедбахтвилер гъана. Аллагьшукур, чи чилер тIимил хьанатIани, бубайрин ерийрикай са кьадар чкаяр чав гума. Амма эхиримжи асирра тур-тфенгдин дяве тарихдин дяведиз элкъвенва. Алпан гьукуматдин тарихдиз гьам эрменийри (Арцах), гьам гуржийри (Эретия, Кахетия, Гугарк), гьам азербажанри (къе абур алай вири чилер), аварри (Шеки пад, Закатал, КIах, ЦIахур) темягьар ийизва. Вичин яшар 5 агъзур йисарилай артух тир Дербентдин 2500 тайинарнава (амма Хунзахин яш гьадалай гзаф я лугьузва!) Дербент (адан дегь тIвар ЧIула я, им къундарма туш!) нин шегьер ятIа физвай гьуьжетар гзафбуруз чир тахьана жеч. Ихьтин вакъиаяр физвай девирда лезгийриз лезги тарихдикай кичIезва. Патан ягъийри, мидяйри чи мефтIеда, кIарабра а кьадар кичI, ласвал тунва хьи, гьатта чаз «чун лезгияр я» лугьузни регъуьзва. И кар чи усалвал, чи ажузвал я (ихьтин гьалдикай, чеб бахтлубур яз гьисабзавай ласрикай за 80-йисара «Бахтлубур» повест-антиутопияда кхьенай).
Нарын-каладин тIварцIиз чара алимри гузвай баянар гзаф ава: садбуру а тIвар Нарын тIвар алай дишегьлидилай, муькуьбуру – наринж рангунилай, масадбуру анар емишдилай атана лугьузва. Амма Нарын-каладиз, Рубас вацIуз лезгийри Нерен-кIеле, Нерен вацI лугьуда (халкьдин мецени гьакI ава). Нер гафунихъ галаз маънадин алакъада авай гафарни тIимил туш: чиналлай нер, далда, (перегородка), сергьят, йад=йицер, йицин пери (нерен), гими.
Дербендиз агакьдалди гьалтзавай вацIузни Нерен вацI лугьузва – яъни сергьятдиз мукьва вацI (мугъулрини татарри адаз Рубас тIвар гана). ГьакI хьайила, чи къунши азербажанвийриз гьикьван кIамаз хьайитIани, Нарын-кала ваъ, Нерен-кIеле я! (халис лезги гаф тир "кIеле" эвел арабри кьабулна ("къала" хьиз), ахпа абурувай маса тайифайрини къачуна (Магьмуд Кашгаридин ЧIехи туьрк гафаргандани и гаф араб гаф хьиз къалурнава). Лезги печатда «Нарын-кала кIеле» хьтин тавталогийриз рехъ гунни дуьз туш.
Гила гуя за «дуьз баян тагузвай» кьведлагьай, къейдинал хквен:
"Арас", "мазан", "ах" халис лезги гафар я, гьуьрметлу Нариман Шамсудинович! Абуруз мукьва гафар чи чIала хвенва: арас (арасун, арасат, расун, Арас вацI), мазан (мез=мац: мецин+мацан – мазан), ах (макан; ах авачир кас; Арцах, Ахцах, Курах, Микрах; "ахмакь" гаф гафарганра арабизм яз къалурнаватIани, ам лезги гаф я. Чара халкьари лезгийривай гьикьван нафар къачунатIа чирун – ономастикадин гьас хилерикай сад я).
Гаф цавай атана аватдай затI туш. Гафунихъ вичин тарих ава. Эхь, «мидя /мидяй» гафар Мидия гьукуматдин тIварцIелай арадиз атана. (Мидия – Ирандин рагъакIидай пата Арас вацIалайни Ирандин Эльбрус дагъдилай къибледихъ Фарсдалди, Загрос дагъларилай Регъ патахъ Деште-Кевир чуьлдалди чи девир алукьдалди 670 – 550 йисара хьайи гьукумат). Арас вацIун а пата хьайи Мидия Алпан гьукуматдихъ галаз датIана дявейра хьайивиляй, «мидяй» (Мидиядин агьали) гафуниз «душман» маъна атана (урусри варягриз «врагар» лагьайвал). Алпан гьукуматдин кьиблединни рагъакIидай патан шаррлух (царство, княжество) тир Арцахдин, Алпандинни Мидиядин арадай физвай Арас вацIун тIварарни «ах» ва «арас» гафарихъ галаз алакъада ава: Арас вацI «дяведин вацI» (эрменийри адаз Аракс, азербажанри Араз лугьузва); Арцах /Арсах [Арс+ах] «арасрин-аскеррин ах-чил-макан» лагьай чIал жезва.
Гьавиляй ихьтин гафар «ери-бине течир ва я маса чIаларай кьабулнавай гафар» я, «бине авачир гиманар» я лугьуз, и гафарикай чна гузвай баянриз ягъзавай тегьнеяр я адалатдив, я гьакъикъатдив, гьатта са бязибуруз фад-фад тикрариз кIандай гафунив – илимдивни такьадай тагькимар яз амукьзава.
Мягьтел жедай кар ам я хьи, алай вахтунда, гьуьжетра чпин гьахъвал успатун паталди, бязибурун сиве ихьтин делил гьатнава: «А гаф заз чидач эхир! Ам заз ван хьанач!» Инал вири гьуьжетар акьалтIзава: вуч лугьуда кьван вуна ихьтин залан делилдиз!
Гьайиф хьи, и «яракь» гила чIаландар алимрин мецени гьатнава.
Куьгьне хьанва лугьуз, я жуваз ван хьанач лугьуз, лезги чIала авай гафар девиррин руквадик кутун – им дидедчIалан ва тарихдин къадир чир тахьун лагьай мисал жезва.
Эхь, гьелбетда, цIийи гафар туькIуьрдайла, гафарин дувулра къекъведайла, са шакни алачиз, илимдин къанунрал акъвазун герек я. Амма чапдиз акъатнавай, чпе гафарин дувулрикай раханвай, чIалан алимри туькIуьрнавай гафарганрани гьакъикъатдихъ галаз такьазвай, чпиз баянар дуьз таганвай гафар вишералди гьалтзава.
ИкI, «Эминан гьакъикъат» тIвар алаз акъатай, Етим Эминан чIалан гафарганда гзаф гъалатIриз рехъ ганва: месела, Мегьди Загьир келима (Мегьемед пайгъамбардин лишанрикай сад) «мегьит зегьер» – мейитдин зегьер хьиз ганва. (А гафаргандик квай гъалатIрикай за «"Эминан гьакъикъатдикай" гьакъикъат» ктабда кхьенай).
Бес ихьтин татугайвилерикай чи алимри критикадин рецензияр кхьизвач эхир!
Чи рекьерал алкIурнавай ва я интернет-сетра чкIурзавай, чIал хуьниз эвер гузвай бязи плакатрани гзаф гъалатIриз рехъ гузва. ИкI, Гьажи Давудан шикил алай са плакатдал кхьенва: «Гьажи Давудни лезги чIалал рахайди я!» Ярабаллагь, Гьажи Давуд, лезги яз хьайила, фарс чIалал рахадайни?!
Эгер алай девирдин пешекарри лезги чIала (кхьинрин чIала) кIватI хьанвай месэлаяр арадай акъуд тавуртIа, ахпа геж жеда. ЧIал йисарилай йисаралди къвердавай усал ва кесиб жезвайдини ашкара я. И карни соцсетра жезвай гьуьжетрай, а кхьинарзавайбурун чирвилерин дережадай аквазва. Гьавиляй зи теклифар, бязибуру лугьузвайвал, «чIалаз кьуькер ягъунар», «инкъилабар», «дериндай реформаяр» туш. Аксина, абур чIалан ери, адан гуж ва таъсир артухарун паталди гузвай теклифар я.
Лезги гафарал чан хкидайла «илимдал бинеламиш хьун чарасуз я» лугьуз, тагькимзавайбуруз заз икI лугьуз кIанзава: зи мектебарни университетар зи баде, зи иладар, зи жемят, чIалан зурба устадар Саид, Эмин, Сулейман хьана. Зи чIалан илимдин бинедани гьабурун михьи чIал ава.

Ихьтин кардиз дикъет гун тIалабзава: зи вири теклифар анжах кхьинрин чIалаз талукьбур я. Рахунрин чIала за кудзавай месэлаяр вири чпин чкайрал ала, тартибда гьатнава. Гьавиляй кхьинрин чIал гуьнгуьна тун паталди чна теклифзавай са жерге дегишвилери рахунрин чIалаз гьич са чIуру таъсирни ийидач; гена адан ери хъсанарда, гена рахунрин чIални кхьинрин чIал чеб чпиз мукьва ийида.

Фейзудин Нагъиев.
15.02.2018.


Рецензии