Са рамаг балк1анрик квай экъуьгъун

( Зи ч1ехи буба Жабраилан экуь къаматдиз бахшзава)

      Зи ч1ехи буба Жабраил намуслу, дуьзвал к1ани инсан тир. Аллагьдини адаз вичин мергьеметлувилин рак ахъа авунвай. Алатай виш йисан къанни ц1уд лагьай йисариз ч1ехи бубадин девлет - суьруь хперикайни са рамаг балк1анрикай ибарат хьанвай. Им, бубади вичин ч1ехи хзан галаз, кьуьд – гад, югъ-йиф лугьун тавуна ч1угвазвай зегьметдин ва адан еке бажарагъдин нетижа тир. Жабраил бубадин къвалав чубанвал ийиз маса хуьрерайни инсанар къведай. Сад-кьве йисуз к1валахна, абуру чпин хсуси девлетдин пун кутуна хъифидай. А ксари зи ч1ехи буба рик1елай ракъурдачир - гьар гьинал хьайит1ани адан т1вар гьуьрметдивди кьадай. И кар себеб хьана, Жабраил бубадихъ пара хуьрера хванахваяр авай.
Жабраил буба гьар йикъан уьмуьрда туьнт къилихрин инсан тир. Хъел атайла ада экъуьгъ ийиз рахадай хесетни квай, амма девирдин четин дуланажахдин гьалара а кардиз артухан фикир гудай кас авачир. Муькуь патахъай лагьайт1а, адан уьмуьрда эхтилат-зарафатдини т1имил чка кьунвачир. Са к1валах адаз даим хас тир – буба, лап чарасуз авуна к1андай кардивни, адан эхир гьик1 жедат1а дериндай веревирд тавуна, эгеч1дачир.
Ингье ц1ийи вахтар алукьна. Совет гьукуматди чи хуьрера колхозар тешкил ийиз эгеч1на. Гьукуматдин векилри гьар жуьредин рекьер акваз, халкь колхозриз желбзавай. Инсанди гзаф йисара зегьмет ч1угуна арадал гъанвай девлетар къакъудна, вичикайни халкьдин, гьукуматдин душман ийизвай дуьшуьшарни гзаф тир. Амма, ц1ийи гьукуматдин къарар кьилиз акъудзавайбурун арадани анихъ галайдан гьалдикай хабар кьадайбур гьалт тийиз тушир. Ахьтин ксари чпин инсанвал, инсанвилин алакъаяр, жезмай кьван хуьз алахъдай.
Уьмуьрда жезвай дегишвилерикай Жабраил бубадиз, гьелбетда, хабар авай. Суьруьдиз гьахьай жанавур хьиз, бейхабардиз атана, къурулуш зуруналди вичиз к1андайвал дигишарзавай гьукуматдихъ галаз гьик1 кьил акъуддат1а лугьуз, бубади гзаф хиялар, веревирдер ийизвай. Амма, ада садрани гьукуматдихъ галаз еке акъажунриз экъеч1дай, ва я, са бязибуру хьиз, хпер маса хгана катдай, къачахвал авунин фикирар вичив агуддачир. Ада, гьар гьик1 хьайит1ани, вичин ва хзандин кьисмет хуьруьн жемятдихъ галаз санал жедайвал авун, кьет1ънавай. Са юкъуз гьукуматдин, я тахьайт1а, ц1ийи колхоздин чархачияр атана хпериз биркаяр ядайди ва балк1анрал тагъмаяр эцигдайди адаз ашкара хьанвай, амма ада вахтунилай вилик и фикирдив вич есирда кьаз тазвачир.
… Жабраил вичин хперни, балк1анар гваз Азербайджан пата къишлахда авай. Гьайванрин гьал хъсан, вичин кефиярни къумбар тир. Рамагда авай балк1анар лагьайт1а, ада пара рик1 гутуна к1ват1навайбур тир. Балк1анри, рагъдандин вилик, цуькверин атирдин ниэди кьунвай чуьлдиз чк1ана векь незвай шикил, иллаки дамах гваз, инсан гьейран жедай тегьер аквадай… Жабраилан патав, хуьряй адан багъри Исакь атана. Винелай Исакьа вич мугьман хьиз тухузвай, амма к1аникай бубадин хперинни балк1анрин сан чир ийиз алахънавай. Жабраилаз, вичел пехилвалзавай багъриди ц1ийиз туьк1уьрзавай колхоздин ч1ехибуруз къуллугъ ийиз, вичин хийирдихъ къекъвезвайдакай, хабар авай.
Пакад юкъуз Жабраилан ятахдал мад кьве кас, Яралини Муса - хуьруьн колхоздин векилар хьиз, атана. Гила абур Исакьни галаз, пуд касдикай ибарат комиссия туьк1уьрна. Комиссиядин председатель Ярали, бубадин балк1анриз тагъмаяр яна колхоздин учетдиз къачун патал тапшуругъ гваз атанвай. Ярали - ягь авай, савадлу кас тир. Гьак1 ят1ани адаз зи ч1ехи буба гьукуматдин ва колхоздин къарардин гъавурда тун гзаф четин акъвазнавай. Эхь, четин вахтар тир…Инсанар пайи-паяр хьана, арайра амайди кьве альтернатива тир: я вун дуст я, тахьайт1а – душман. Ваъ, Жабраил бубадикай жемятдин, гьукуматдин душман авунал, Ярали рази тушир. Ада бубадин дуьзгуьнвилиз ва зирингвилиз еке къимет гузвай. Авайвал лагьайт1а, адаз зи ч1ехи бубадин туьнтвиликайни хабар тир, гьавиляй Яралидин бедендик са т1имил кич1евални квачиз тушир. Гьак1 ят1ани, ада к1анз-так1анз, Жабраилахъ галаз эхтилат кудна. Яралиди, гафар четиндаказ жагъуриз, ц1ийи гьукуматдикай, колхоздин кьет1енвилерикай ва вич иниз атунин себебдикай суьгьбетна. Эхирдайни, ада, ц1ийи къайдаяр виринра жезвайди ва гьукуматдиз аксивал авуникай са хийирни тежерди, са уьтери лагьана. И гафар ван хьайи Жабраил бубадин иви ргана, ада, гьа вичиз хъел атайла лугьудай жуьре - ц1ийи гьукуматдикайни, адан Ярали хьтин «тумарикайни» хк1урна. Гъилевай чумахъ Яралидиз вегьез к1анзавай, амма къвалав гвай Исакьа адаз хурт1ар гана, чумахъ галукьнач.
Рик1 теспача хьанвай Жабраил къудгунна гьа къвалав гвай балк1андал акьахна чуьлдиз алагъна… Са сятдилай гзаф вахт арадай фена. Жабраил гьекьни - каф хьанвай балк1андаллаз хтана. Балк1андилай эвич1на тядиз гьайвандин гьекь михьна, далуда семер туна (мекьи тахьуй лугьуз), кьенерар тарал кут1унна. Дерин фикиррик квай Жабраил буба, хъецел экъеч1на, гьаятдин кьиляй кьилиз еке къадамралди са шумудра фена. Ахпа, садлагьана акъвазна, вичин к1урт хут1унна къвалав гвай к1анч1унал эк1яна ацукьна, яргъалай килигиз акъвазнавай колхоздин чархачийриз ишарадалди вичин къвалав эверна. Яралини Исакь мукъаятдаказ Жабраилав эгеч1на. Бубади чапла гъил хкажна, жезмай кьван секин ванцелди лагьана:
- Вири Аллагьдин гъиле авай к1валахар я, ада чаз са дуьз рехъ къалур тавуна жеч. Вач эцига, куьне куь тагъмаяр!
И гафарилай кьулухъ, Жабраил, жезвай гьахъсузвал вичин вилериз такурай лагьана, явашдиз гьаятдай экъеч1на. «Яраб пака и гуьзел гьайванрин кьисмет гьик1 жедат1а, абурал дамах хъийидай кас амукьдат1а?» - лугьуз гъамуник акатай Жабраил, чуьл галайвал фена.
… Балк1анрихъ галаз кьил акъудун колхоздин чархачийриз регьят тир. Абуру, азаддаказ вердиш бубадин балк1анриз «колхоздин уьмуьрдин кьет1енвал» чирун патал сад лагьай тарс гана: гьар са балк1андал, ц1ун винел ифирна, гьулдандин симиникай – ККМ (колхоз Карла Маркса) ва вичин кьилдин нумра кихьенвай тагъма элисна.
Жабраилаз рамагда авай гьар са балк1андин диде, буба, адан хесет ва тарих вичин вад т1уб хьиз чидай. Амма и атанвай комиссияди, бухгалтердин сиягьда тун патал, вири балк1анриз са ухшардин, са куьнизни лайих тушир т1варар гузвай. Ракъинал къизилди хьиз нур гудай «куьренакай» - гила ККМ9 хьанвай, вич расу рангунин, фириярни тум ч1улав «киярдикай» - ККМ12, ч1улав ц1ефиндин ранг алай «къара кегьердикай» - ККМ15 хьанвай…«Тагъмачияр» ККМ17 нумрадив агакьна. Исакьа Яралидиз са балк1ан кимизвайди лагьана. «Ц1емуьжуьд хьана к1анзава, ц1емуьжуьд!» – лагьана ада.
Яралидиз мад садра Жабраилахъ галаз чин-чина тваз к1анзавачир. Амма, Исакьа гъил къачузвачир: «Ухшардай, квай са хъсан балк1ан чиннава! И кар ик1 туна веже къведач!» - лугьуз Исакьа вичин къимет комиссиядин председателдин вилик хкажиз алахъзавай. Садлагьана килигайт1а, Жабраила са шумуд тай хайи кьуьзуь хвар, кьенерар кьуна хкизва. Бубади кисна гьаятдин рак ахъайна, хвар аниз ахъайна, вич элкъвена мад хъифена.
Комиссияди к1валах бегьемарна, протокол туьк1уьрдалди мич1и хьана. Кьуд пад чуьнуьхардайбурни къачахар тир, гьавиляй йифиз яргъал рекьиз экъеч1ун хаталу тир. Муса, гьеле югъ кумаз, Яралидивай ихтияр къачуна, къунши хуьруьз хванахвадин к1вализ хъифена. Протоколдални гьеле Жабраилан къул алачир, адан кьиливни исятда ваъ, пакамахъ фин хъсан меслят хьиз акуна. Са гафуналди бубадин «мугьманрикай» кьве кас амукьдай меслят хьана.
… Япунжидик экеч1ай Исакь гьасятда ахварик фена. Вилик квай вахтар, вич хьтинбуруз рекьер ачухдай вахтар тирди ада лап рик1ивай гьисс ийизвай. Гьа ихьтин гьиссери арадал гъанвай фикирар кьиле авай Исакь лап ширин ахварик квай.
…Яралини япунжидик экеч1на, амма ада пара къатадзавай, ахвар къвезвачир. Са патахъай адаз и чпи авур к1валахди гуж гузвай, виждансузвал хьиз аквазвай. Муькуь патахъай ам бубадихъ лап рик1ивай гъунвачир, мад сеферда адан туьнт къилихри чпикай мус хабар гудат1а лугьуз мукъаят тир.
…Йифен са арадилай т1урфан акъатна. Балк1анар авай гьаятдин рак1арихъ агулднавай пая гару авудна. Балк1анар рак1арай акъатна чуьл галайвал катна. Жабраилаз хабар хьана, ам къудгунна к1вачел акъатна, йифен вахчаг алаз гьайванрин гуьгуьнай галтугна. (Адан кьилиз и балк1анар мад вичинбур туш лугьудай фикир гьич атанач…)
Эхирни Жабраила рамаг са пуд километр яргъай элкъуьрна, балк1анар агуд хъувуна, са гужуналди хкана гьаятдиз хъияна. Руквадини гьекьеди кьунвай Жабраил алачухдик хтана. И арада бубадиз, япунжадин пип1ел ацукьнавай, чинин ранг дегиш хьанвай Ярали акуна. Бубади кьве гъилив адан къуьнерилай кьуна хкажна, адахъ галаз вилер вилера туна. Ахпа…… чилел эхцигна.«Ихьтин гьукуматдин… ………….. !» – Жабраила ц1ийи гьукуматдин адресдиз лап рик1ивай экъуьгъна. «Ваз аквазвани, и девлетар гьа ихьтин зегьметдалди хвена арадал гъанвайбур я!? – хъел аваз лагьана ада мад Яралидихъ элкъвена. Инал гъваш жуван бирбиц1 (бумагу, протокол), мад заз куь гел ина тахкурай!!!»
… Исакь экв жедалди ширин ахварик кваз хьана…
… Йисар алатайдалай кьулухъ бубади зарафат яз лугьудай: вичи уьмуьрда садра я рик1ивай экъуьгъ авурди, вични гьа ятахрал. Амай ч1авуз ийизвай экъуьгънар адет патал ийизвайбур я.
П.С. Са т1имил вахтарилай бубади вичин хперни яваш – яваш колхоздив (вири санлай 250 гьайван) вахкана. Вичикайни хперин бригадир (старший чубан) хьана. Колхоздин майишат са гьал хкаж жезвай арада Ватандин ч1ехи дяве башламиш хьана. Чепивийри чпин вири хсуси месэълаяр кьулухъна, сад-садав агатна. Яралидин, Исакьан ва Жабраилан арайра авай бейкефвилер дяведин еке мусибатдин вилик ц1рана. Яралидикай хуьруьн председатель хьана ва ада дяведиз фин тавуна хуьре амай жемят (аялар, яшар хьанвайбур, дишегьлияр), ч1ехи –гъвеч1и талгьана, виридав к1валахиз туна. Жабраилани Исакьа, чпин ч1ехи рухваяр дяведиз ракъурна, чеб са юкъузни к1валахдикай акъвазнач. Зегьмет ч1угваз жедай жегьилар дяведа авайт1ани, колхозди еке агалкьунар къазалмишна: дяведин планарни ац1урна, жемятни хвена, майишатни хкажна. Дяведин йисара колхоз гьамиша Республикадин Доска Почетда авай.
Бубади ч1ехи хзан хвена. Адахъ кьве хвани ругуд руш авай. Амма, гьайиф хьи, ч1ехи хва, бубадин даях дяведай хтанач…
Рамагдин къиметдик квай экъуьгъуьнин агьвалат исятдани хуьруьнбурун сивера ама.