Уьмуьрдин дестекар

       Регьметлу Атем муаллимди лугьудай: «Рик1е хвешивал гзаф хьайила, инсандик лувар акатда, адаз манияр лугьуз, кьуьлер ийиз к1ан жеда. Эгер вун, садрани кьуьл тавур, мани лугьун тавур инсанрикай ят1а, ваз чир хьухь – вун аллагьди са вучиз ят1ани и дуьньядин паярикай магьрумнавай кас я». Заз инал муаллимдин гафарал алава хъийиз к1анзава: Кьет1ен шадвилин декьикьаяр - инсандив дуьньядин ширинвиликай дериндай хабар агакьарзавай декьикьаяр я. Амма яшар жердавай, и аллагьдин паярив жавабдарвилелди эгеч1на к1анда. Жавабдарвили и декьикьайрин метлеб уьмуьрдин халисан дестекрин метлебдиз элкъуьрда!
Играми к1елзавайбур, заз жуван уьмуьрдин лишанар хьиз кьабулай кьет1ен шадвилин декьикьайрикай квез суьгьбет ийиз к1анзава. Буюр, илифа!
***
      Зун вад-ругуд йиса авай аял тир. А ч1авуз, чи хзан, ч1ехи бубайрин хуьр тир – Чепер хуьруьз, Азербайджан патай хтайди я. А ч1авуз зи бадерикайни ч1ехи бубайрикай амайди са ч1ехи буба - дидедин буба тир. Буба, кьилел ч1ич1ен бармак, къуьнерихъ кавал галаз акъажна къекъведай итим тир. Вични гьамиша кардик кваз жедай. Ам винелай гзаф гьайбат авай, векъи инсан хьиз аквадай. Зи рик1из бубадин патав эгеч1из к1анзавай, амма вучиз ят1ани, ч1ехи буба яргъай акунмазди зун дидедин патав катдай.
Ингье гатфарин йикъарикай са йикъан нисиниз мукьва, зун куьчеда аялрихъ галаз къугъвазвай. Дидеди заз к1вализ фу нез эвер гана. Зун гъилер чуьхвена гурарай фад-фад хкаж хьана, сад лагьана к1валин юкьвал акъатна. Килигайт1а чи хзан вири суфрадихъ гала, вини кьилихъни къуьцигандин винелай вичин кавал вегьена ч1ехи буба ацукьнава. И вилик акъатай шикилди зун теспача авуна, жувакай хабар авачиз, за кьулухъди кам вегьена. Амма бубади лагьай «Чан зи хтул, ша инихъ, бубадин къвалав!» гафари, зун кьил хкажна адан вилериз килигун мажбурна. Заз а вилерай акур к1анивилинни дамахдин гьиссери зи рик1е мад са шакни тунач, зун магнитди хьиз бубадин къвалав ч1угуна. Бубади кавалдин п1ип1 ахъайна,зун вичин къвалав игисна ацукьарна. Заз мадни са гьихьтин ят1ани хъсан гафар лагьана, суфрадал зи гъил агакьдайвал хуьрек агудна, бубади ч1ехибурухъ галаз эхтилат давам хъувуна… Куьчеда кат галтугна, галатна хтанвай аял, бубадин къулай къвалав фу нез-нез ахварал фена…Гьикьван вахт алатнат1а чидач, амма зун ахварай аватайла, зи бедендай шумудни са хвешивилин лепеяр фена. Вилер ахъа авурла акур шикил ихьтинди тир: зун бубадин кавалдин пип1ел къатканва, муькуь п1ип1ни са ни ят1ани (якъин я, бубади вичи!) к1анивилелди зи винел вегьенва. К1вале касни авачир. Пенжердай ракъинин нурар аватнавай. За къарагъна айвандихъ гьерекатна… Т1ебиат хважамжамдин рангарал къугъвазвай, ам атирдин ниэдини нуьк1верин ч1ив-ч1иври кьунвай. Аквар гьалдай и мукьва лейсандин къвал къвана алатнавай, ч1ерейрикай тек – тек ст1алар квахьзамай. За айвандикай гъилер яргъи авуна капарив са шумуд ст1ал кьуна, чин чуьхвена... Заз ак1 тир хьи, и арада т1ебиатда къурмиш хьанвай сувар са ни ят1ани аллагьдивай зун паталди т1алабнавайди я. Гьинават1ани и кардик бубадин гъил ква жеди – фикирна за жуван аялвилин акьулдалди. Тахьайт1а кавал туна гьиниз фена ам? …
Бубадин кавалдик авур ширин ахвар рик1ел хтайла зун къенин юкъузни аялдиз элкъвезва…
***
Хуьре школа куьтягьайдалай кьулухъ, к1вале меслят хьана, зун Москвада университетдик экеч1ун патал. Вахт атайла, университетда экзаменар гана, акатна. Тарсар башламиш жедалди гьеле са варзни зур вахт амай. Хуьруьз хтана, жуван кьил – к1вач хъувуна хъфин фикир хьана. За купедин вагондиз билет къачуна Махачкаладиз рекье гьат хъувуна. Ростов шегьердилай алатайла, са яхц1ур яшара авай чеченви итимни чи рекьин юлдаш хьана. А касдиз зун дагъустандай я, лезги я лагьайла, аяр акуна, захъ галаз рик1ивай таниш жез к1ан хьана. Чун таниш хьана, ада яваш-яваш заз суалар авуна, гьинай ят1а, ч1ехи-гъвеч1ибурукай, хуьрерикай, к1валерикай. Эхирни и халуди зун и рекье вучиз авайди ят1а лагьана ахтармишна. Зани зи сефердикай, университетдин механико-математический факультетик экеч1на хквезвайдакай лагьана. И эхиримжи эхтилатди итимдиз авур эсер квез акуна к1андай! Чеченви халудин юкьван тарс акваз – акваз дуьз хьана, ада кьил виниз хкажна. Вичиз и гаф ван хьайила, вич еке дамахдин ва дерин гьиссерин иеси жезвайди, заз лагьана. Дагъви, хуьре школа куьтягьайди - гьинай, москвадин университет, вични виридалай четин, математикаяр авай факультет - гьинай? А касди тадиз вичин сумкадай коньякдин птулка, ва маса недай-хъвадай зат1ар акъудна, купеда авай муькуь ксаризни столдихъ атун теклифна … Инал лугьун лазим къвезва, за коньяк хъванач, амма заз а компанияди авур таъсир коньякдин таъсирдилай к1усни т1имил тушир! А халуди чи дагъларикай, дагъвийрикай лагьай тостари, ада к1усни лавгъавал квачиз, вичи зал, накьан школьникдал, дагъвидал ийизвай дамах къалурай жуьреди, зи бедендани звар туна, шадвилин кук1ушриз хкажна…
Хуьруьз хтай са т1имил вахтунлай зи рик1 мад са касди шадарна. Чаз чидайвал, маса шегьерда авай вуздик экеч1айла, чи гьакуматдин законралди, жув яшамиш жезвай чкадин военкоматдиз хабар гана к1ан жезва. Военкоматди учетдин документар вуз авай шегьердиз рахкурзава. Гьа и к1валах себеб яз зунни хуьруьз хтай са шумуд йикъалай, Махачкъалада институтдик экеч1ай са одноклассникни галаз Ахцегьиз, военкоматдиз рекье гьатна. Военкоматдин сад лагьай гьавада авай са дишегьлиди чи приписной свидетельствояр къачуна, килигна, учетдин документар гьазурна кьвед лагьай гьавадиз хкаж хьана. Са вад декьикьадилай а дишегьли хтана, зи одноклассникдин к1валах дуьз хьана лагьана, амма заз начальникдин къвалав хкаж хьун теклифна. Зун хкаж хьана. Начальник къарагъна, вилик къадам вегьена заз гъил яна, ахпа муькуь кабинетра авай вичин вири сотрудникар к1ват1на, абурун вилик заз гзаф хъсан гафар лагьана, несигьатар гана… Заз чирвал, зун хуьруьз машинда аваз ваъ, «лувараллаз» хтана…
К1елдай йисара, иллаки са жуьредин кит1ишра гьатайла, а чечен халуди ва военкоматдин начальникди заз лагьай гафар зи рик1ел хкведай, а гафари бедендиз артухан къуват гъидай ва азаб крарай регьятдиз акъатдай. Яшар гзаф жезват1ани, а масадан агалкьунрал рик1ивай шадвал жедай къени ксар рик1ел хтайла, зи рик1ик къенин юкъузни къалабулухвал акатзава...