Гъавриъ адарза

                ГЪАВРИЪ АДАРЗА
                (Отрывок из романа "Машар")


Т1урт1рар ап1уру гъапиган, гьамцибган фици дарап1ди гъузур!
Йиз хиял вуйиз, ап1руб адарди гьаваиди вахт гьап1рашул дупну! Т1урт1рар – мелзниин!
Вуйишт1ан мидизра бин ади! Т1урт1раризра!
Т1урт1рар!
Хиял шул, му бик1урайир гьарзакар духьна!
Фтикан улхурава йипа! Т1урт1рарикан!

Ав, хъана ав, дустар! Дулхну ккунду!
Духну дурар гъянаъ уржну ккунду! Йирси палтарси шишлиъ, тагъдиккинди ккат1ахьуз! Ясана – гъяригъинди! Гъайихри чпи нири – аьгъдарзуз наана!
Ясана – ц1игъинди? Дургри улариккан – наанди ккушра!

Эй авдал, «т1урт1рар» к1уруб дар! Грамматикайин ч1алниинди «футна, футнийир» ву! Фук1ара аьгъюр дарда бик1ура пну! Учв, думу гаф, фтихъна гъубшуб вуш, лиг гьеле! Авдал!

Аьгъязуз: «т1умт1арихъна»! Дидик т1умт1арикт1ан гизаф т1яаьмра кайиб аьгъязуз! Дарш, «багъдиъ» яшамиш шулайи ичв «т1» гьярфнан т1яаьм дудугнаничв? Футнийирихьан?
Сац1иб «абдлихъра» хъебехъай фу к1ураш!

Сифте дубгъидихьа «футнийиринна» «т1урт1рарин»фаркьвал.

Халкь, узуси, «абдал» дар, «футнана» «т1урт1ур» жара ап1уз аьгъдру!
Дурарин мяъна саб дар! Я – мядан!

Жикъиди йип! Гьамус увухъ, яв жжуз ккудубк1айиз, дийигънайидар дарча! Учуз, хялар тувнайи эйси ккилигура!

Кьан шулайин «кьат1» ктатуз жандикан?

Жикъидиси «футна» – дарубра хъибт1ну, албагну улихьна хурайи «итальянский хураг» ву.

Пицца?

Мимидар – пицца!

Художникарин шикларинна футнайин саб фаркьвал адар!
Садари рангарихьди зигура, тмундари гафарихьди шикил тешкил ап1ура!
       Ихь Избат Уруджева аьхю устад ву дицдарин. Мугъак табасаранаригъ варит1ан «футнийир» ка! Дугъан дурар Токиойиъ айи япунарихьна, Нью-Йоркдиъ айи англо-саксарихьна, Дубаяриъ айи аьрабарихьна… дурукьна.
       Дина Избатдин «футнийир» гъахурайирра фуж вуш к1арзачвуз.
       ДГУ-йиъ, дарсар киврайи Муталовар а – гъардшар, профессорар! Дурарикан сар Расулза к1урубди Редукторный райондин урч1вубпи мертеба вари дибисна ва Избатдин вари «футнийир» гьадушваз уч дап1на. Лигруган уларин нур гъабхуйи!
       «Футнийир гъап1у» Избатдиз рукьрудар «чру к1ажарикан» хуку гак1влин рублийирт1ан дар! Йигълан йигъаз ут1урайи!
       Хъа жара гьюкуматариз «футнийир» хътаурайи Расулиз гъузрайи «к1ажарихъ» Дагъустан гъадабгъуз шулу! Чпин малла Шамилра гьитну улихь!
       Гьаддиз думу Редукторныйдилан хъюгъна! Хъа касиб Избат а «Аризонайин» гъвалахъ «трущобайин» саб урхъаъ, ктагъури «футнийир»! Яни каъри шиклар! Гъвалахъ хъайи «штатдиз» ул йивурикьана к1ваз мани ап1идиза к1ури! Эй, гьей Табасаран! Язухъийк1ана!!! 

Узу му дустариканра саб фила вуш бик1идизачвуз – гизаф аьламатнан аьлимар ву! Ккилигури гъузай! Малланесрединдин шагьриан хурайи «швит1разси»!

Хъа, «т1урт1рар», жан баяр-шубар, гъиву шиклиз барабар ву! Фотографди!
Гъи ичв варидарин хилиъ шикилра йивру ва гафарра ап1ру смартфонар аячв!
        Ичв гъиву шикил «т1урт1рар» шулаячв, хъа дидиккна дик1урайи коментарйирна ясана шикликан к1урайи гафар «футнийир» шулаячв!

Мидкан аьгъю ибшри «футнийир» к1урайи дирчваризра, «т1урт1рар» к1урайи къухурикаризра!

       Хъа му йиз ихтилатнаъ узу гьацир сар, Гьюсейн Аьбдурягьмановди чан «Чювккериъ» бик1урайиси, «жар хьайи» Рашидликан ктибтуз хъюгъдиза. Яни – узкан!
Думу кас аьгъдру улмат Нюгьдиланмина ккебгъну… фужк1ара адар.
«Фяряуьнра вуйиз, к1ура дугъу, багахьлу. Нефертитийихъди «титира» вуза, к1ур, гъап1ур»!
       Гьамус жараси гъавриъ маахъанай гьа: «тити» гъапиган, Эхнатондихъди Атон аллагьдиз Нефертитийина чав сат1иди гъудгнар ап1рури гъахьунча, к1ур.
       Дурариз пирамидйир ап1руган милаъ чавра айза к1ур!
       Белки вушул! Касдин куч1лар дар! Дугъриданра, «Милар» ккергъайизра ккергърухъамина гьаргандиз айир ву учв! Сагъвал тувричаз!
       Челябинскдиъ, Кюрейиси Т1агьирин Марьятдизра гюн тутрувди чахъди хру «к1аттарихьан», институт ккудубк1баз гюре, завариан метеорит гьап1биинди, аьхю фейирвекра дугъан гьюрматназ деебтнийи!
       Узуз гьаз адайк1ан мициб ад?!
       Думу пакьну Уралин «алмазарра» улдаригъян гъядахьнийи ва Швейцарияйиъ хазна-ханайизди ахьнийи!

Гьадму «хазна-ханайиан» вуйи саб «жавагьир» табасарандиздира адабхънийи.

       «Жавагьири» сифте чан нур чан халкьдиз ва гьарсаб хизандиз, цалик керхнайи телерихъди вуйи радиойириантина рабгъуйи! Гьидитну Нуриятра тинди! Базутаеварин ккудубк1уб ву, дупну!

       «Ху йин бай ху, Базутаеварихьинди фу ихтияр авуз гаф ап1уз!» – Пирмягьямад «Касимовди» аьгь ап1дар, ягъадаш!
       Дидкан хъял гъафи Кьасумуф алархь уз’ин! Ва, хъана, чара имдрури, «Иса» к1уру фильмайиъ к1улин роларикан сабнуб роль озвучиват ап1уз тувунза дугъаз!
Чан шадну ктут1нийи касиб!
       Ва «жавагьиризра», чаллан хил алдабгъ гъапнийи, ич адашдихъди сат1иди Ккумарин интернетдиъ гъаши Пирмягьямад халуйи!
       Ужур кас вуйи учв! Гьаддиз вухьидийи «уж’вал ап1инай…» мяълидин гафарин авторра!

       Пирмягьямад халуйикан хъял кубч1ву Нефертитийин ихь юлдаш, «тинди» гъап1у Нуриятра «минди» дап1ну, удуч1вуру «радиойиан»!
       Удуч1вур, чаз туври гъахьи аьхю гъуллугъарихьан гьергри яллагь хъана Челябинскдиз «мер» хьуз!
«Мер» шули рякъюъ айир, ахъ му, мер убхьури иливнайи йигьгиъ!
«Я жан, я Селимат халай, уву наан, адмийирин ликкарикк, яв къазан иливнава?! Шулдарин ичв ягъли гъяжухъ иливуз! Узу гъапиза, жвул’ар сар аькьюллу адмийир... Душну узу яв, «Азиза Аьлиевайиъ» айи аьхю баликна, лиг, фици к1уруш!»
       …
Мурар футнийир дариз, хъа – т1урт1рар!

Гъафнийи, кас, дишлади, «аьрза» хьади!
…
– Кази Керимович, му фици рябкъюравуз!
– Гьап1ну?
– Путинди узуз мерди Урализ гъарах дупну гъярайириз, яв дада Селиматди, «мер йиз гъазниъ айиз» к1ури, алдабгъну гъалпагъ узуз улупурайирин, ат1нариин, крубзу пар улубзну, чист ликар гъургниз!
– Гъазниъ к1ул убччвуз фу дудубгнайив?
– Узуз, мер фициб шуйк1ан к1ури, аьгъю дубхьну ккундийзуз!
– Гъабхьуннуз?
– Ав, хъа мицикьан, думу ликар ургру «гъуллугъ» вуйиб аьгъдайзуз!
– Гьамус гъап1банди вува?
– Дагъустандиъ гъузуз кказа!
– Аварарин мерди? Хиял мап1ан, узу гъуллугъар туврайиру!
– Кази Керимович, сабанпну к1ул маккадабгъан! Яв дадайи узу гъуллугънахьан гъап1унзу! Абйири гъит1у хуттари хуттларин сппар гьадагъну к1уруси, яв дадайи узуз туву зарал уву ккебкдива! Гьамус ув’ин алабхъура узуз гъуллугъ тувуб! Му саб! Кьюб к1уруб – аьхю тавакъура вуйиз! Шубуб к1уруб – аьхю т1алабра!
– Мягь... Мягь... Узу Муху вуйинхъа?!
– Даруган Швецияйиз фици гъушунва?! Яв хилиъ аяв гьюкум! Мухуйинкьан дарк1архьа! Шулдарин гьадму ичв проектаригъ узура гъяуз!
– Проектар узухь хьимдар, я жан Мягья… Гьаму хттули тадагъунзухьааан! Шябну! – дупну Къази халуйи, чпихъди устлихъ деънайи узухьинди т1убар т1урччвура.
Я гъуландар! Гьамус гьап1ру!

       Т1убар дут1руччвуз дугъаз йиз ляхнарикан гизафубдикан аьгъяйи. Ва узуз т1урччвурайи т1убариинди «жавагьириз» узу Кази Керимовичдиъ ут1укьнайиваларикан аьгъю гъабхьнийи. Думу гьаци вуйивал, дугъан узуз гъапи «Шябан» к1уру гафнура тасдикь ап1урайи.

– Проектарин аьхювал ап1уз му фуж ву! Гъунна жви! «Ав» я «ваъ» пуз аьгъдру! Узу Челябинскдиъ гъубхур!.. Хъа мугъу наан, фу гъубхну?! Ляхлаарин йиз дуст поэт Керим Маллаевди к1уруганси, му дарин, … урсарин маларихъ гъахьи гаван…
       …
– Увуз РГВКайиз гъач к1ури фукьан теклифар ап1ура, гьадина гьаз гъярадарва?
– Гъягъюз ккашра, ккади дарибшривучв!
– Дици вуш уву гьаму «Шябназ» ккарагну ккунду – гъапи Керимовичди.
– Гьамгъаз!!! Мугъаз миннатар ап1айиз гьарган жарадарин «милариъ» уьмур гьап1арза! Узуз гъябкъю узуууу! Йиз честназ завариъра Челябинскдин, Кремльйиъра Россияйин дарап1уб, я даршуб адар! Гьамгъаз! Миннаатар!!
– Гъарах, Шябан, учуз саб «кьат1наз» лиг!
«Лигарза, Къази халу!» дупну мурарин устлихъан гъудужвза. Ва хул’ан удучвуарайи узуз Гюлзереф-бажийи «…мабхан, гъапи, фяряънариз!»
       …
       Дидхъанмина Мухуйикан Васильевра духьну ккудубк1ну!
РГВК телевиденияйин вудущий, ихь адлу Магомед Гусейнов варидарин миларизра душну зигар духьна!
       Хъа вушра, думу узккан сабанкьан бизар шлур дар! Дугъаз Рашид гьадмукьан ккунду сарун фу пузачвуз!
       Гьаддихъанмина дугъу йиз гьюрмат гьаммишан улиъ уьхюра! Баркаллагь бализ!
       Йиз дуст даршра, дугъу узу, чан ккуни дустарт1ан зина дисура!
       Швуб-сабан думу Явруйиз узкан передачйир ктагъури гъафну. Ляхлаарин Аьшур мялимдихьна гъяйиз лап пиган, лап улихьнара!
       Гьамус узу вари дюшюшар ктухурадарза, узкан вуйи материаларихьди телевиденияйин архив т1убк1уз ап1ури ккябгъна!
       Магомедди, саспган: «…увкан вуйи материалар уву яв хулаъ уьрх…» к1ури зарафатарра ап1ури шулу!
       Хъа узу дугъан гъавриъ аза.
       Гьюкумдиз ккуни ляхнар ап1урайир сар узут1ан адар аьхир!
       Гьаддиз Магомеддиз тувру заданйириъ узкан дару эпизод адарди шулдар!
       Фукьан ккунир вук1ана яраб, му, «а» «бе» аьгъдру «Шябан» динаризна гьюкмариз!
       Магомедди швнуб сабан аьзра дап1назукна: «…я кас, фукьан увкан дюзмиш ап1уру ихь “Мил”», к1ури!
       Хъа узу:
       – Увуз к1урайин ап1ин к1ури, ап1ин! Яв к1ваз узу хушди вуйин? Ари гьаци хушди гъуз! – гъапунза.

       Гьап1дива-хъа узузра ккундузуз чпи: Мягьямадра, Шахвеледра, Нефертитира…
«Россия – история моя»-йиъ нубатнан «Мил» ктабгъурайи Могомеддиз узу гъяркъну- гъяркъюндар – дишла, «амс» айи машнаъ дугъан «ригъ» ич1ибгу! Ва йиз багахьнаси дуфну, кьюбиб хиларихьдира йиз хил бисуз ккун дубхьну, узухьинди хил гьач1абккуриз, хил тувундарза!
        Ебхьурайчвуз! Хушккел ап1ури, йиз ликт1инна дуфну, гьач1абкку хилиз, хил тувундарза! Мут1ан аьхю аьйиб сарун шлуб вуйин?!
        Саб язухъра гъабхьниз бейнавйин!
        Узу чахьна хил тутрувиган, саризкьан дярябкъю мисал дап1ну, тинди душну гъишнура вуйи.
        Хъасин, чан дуфну, фужк1а хъру, регистрация гъабхру устлихъ деънийи кас, эбхну к1ул! Гьаз узу мина гъафнийк1ан к1ури!
        Гьамцир алчагъ Рашид, «…урсарин…гаван…» наънан адахъну я чве?!

        Гьаз ккаъру узу думу гьясби, фукьанна-фукьан к1ури шулза, узу яв телевиденияйик макаан к1ури, хъа мугъу, фу чара дабгнура, узкант1ан ктабгъури шулдар!
        – Я Магомед, узу гьацира дат1на ихьдариз, сар жарарикан кадабгъ! Ц1иб айин-хъа лайикьлудар, мисалназ Гусейн Аьбдурягьманов, Избат Уруджева, Нефертити Эхнатонавна!.
        – Увуси ужуйи бик1рур адар! Диктант! Увкан му ражарира аьхю пландиинди ктабгъунза, Рашид, йиз дуст! – к1урурикан гьап1дива-хъа!
        – Фила монтировать дап1ну эфириз выпускат ап1уз ккава, Магомед, йиз дуст хьуз юк1в хъади айир! – пну гьерхунза.
        – Гъюру гьяфтайиъ! Музыкантар Рашид Рашидоварикан вуйи передачайин кьяляхъ дишлади!
        – Лиг, Магомед, узу каъри гъашишш, зат хил тувдарзавухьна!
«Уву гьаци к1ури гъузарва! Узу уву ктру передача гьязур ап1урин, табасарандин асул!» – дупну, Гусейновди йиз терефназди к1вант1аригъян тутусибра гъиву.
        …
        Гъабшиб дар! Дугъридан, му ражарира, дугъан диктантдикан вуйи передачайик, шубудварждилан зина халкьдигъян гъядягъну, сар узут1ан каънадар!
        Йиз кьяляхъ деънайи я Маринана Гасанова, я Гьябибит Аьзизова каънадар! Кут1уршвна! Кадр демантировать дап1на!
        Йиз улихьинди деънайи я Жамалудин Гьяжиибрагьимов, я Магомед Курбанов, я Алавудин Мирзабалаев каънадар! Кут1уршвна!
        Йиз арччул гъвалахъ хъайи Руслан Сефербеков зат хътру мисал дап1на!
        Йиз гагул гъвалахъ хъайи Аьлимурад Аьлимурадов гьич мидарди ут1уршвна!
        Общий план гъадабгъруган йиз гъвалахънакьан вуйидар саркьан каънадар! Сар – узут1ан!
        Фукьан уччвуйи монтировать гъап1ундайк1ан бали му «Мил» передача!
        Думу интернетдиъра т1ап1на! Хъугърадарш, магьа лигай!
        Гьаз му Рашидза к1урубдиз ихь адлу вуйи журналист гьамкьан даккун духьна!
        Магомеддихьди, фужк1ара чан гъвалахъ хъади, ктабгъуз гъитрадар!
        Къази Керимовичди гъаписи, проектар хлиъ ахьрухъан мидиз гьич фужк1ара гьясбикк ккадар, урсарин гавниз!
        «Габан» – ваъ, чан «гаван» дибик1ну гъибтай! Фицики гавнойиз ухшарди ужу ву гъунна жви!
        Хъа Магомедси вуйинна, увкан ктабгъуз дардина, увухьиинди дацаркнукьана лигдайза узу!
        Гьа, дугъу уву гьяспи ккаъну, танишур вудиз дупну, хилра гьач1абккунвухьна, хъа уву гьап1унва, гар али жугьудри! Варидарин улихь биябур дап1ну дерккунва ихь заан хъуркьувалариинди передачйир гъахурайи журналист! Гьей, намус ктру…

        Гьамусдиз ктабгънушра, гьамуст1антина, пул туврушра, фук1ара макадабгъан, Мягьямад, мугъкан! Му, табасаранарин ц1арнаъ итуз лайикь вуйир дар, увуз гьаци гъап1ур!
        Аьгъю ишри ихь халкьдиз хъахъушвна кинц1 айи хъифар!