Шоввоз Швейк Гузорда! Тадбиркор! фелъетон

Чех ёзувчиси Ярослав Гашек утган асрнинг 20-йилларида ёзган «Шоввоз солдат Швейкнинг саргузаштлари» номли романи Европада жуда машхур булган. Айникса, ёзувчи улимидан сунг романнинг шухрати бутун дунё булиб «парвоз» килган. Роман дунёнинг жуда куп тилларига таржима килиниб, Швейк хакида йигирмадан ортик бадиий фильмлар яратилди, солдат Швейкка атаб Европанинг йигирмага шахрида  хайкаллар куйилган. Уша пайтда иш шу даражага бориб етганки, Европа ва Америкада бирон-бир кишининг чех эканлигини билиб колсалар, уни албатта, шоввоз солдат Швейк сифатида кабул килишиб одамлар лабида кулгу ва табассум зохир булган. Чех деганда Швейк, Швейк деганда Чехия тушунилган.
Ярослав Гашекнинг узи биринчи Жахон уруши катнашчиси булиб, урушдаги куп вокеаларни уз кузи билан курган. Укувчига уруш вокеаларини кулгили килиб тасвирлаб бергани учун хам роман хозиргача дунёнинг куп мамлакатларида севиб укилади.
Мен хам бир вактлар ушбу романни узбек тилида укиб чикканман ва анча кунлар калбим кулгу ва хаяжонга тулиб юрган. Афсуски, бу китоб хозир ёнимда йук, булганида яна бир марок билан укиб чиккан булармидим.
Аммо, шоввоз солдат Швейкнинг Биринчи Жахон урушига кириб келиши вокеалари хамон ёдимда. Романнинг бу жойи ута кулгули. Роман айни шу жойдан «фотиха» олган ва мана шу лавха кейинги вокеаларни тасвирлашда маёк вазифасини утайди.
Швейк узи ким? Австрия-Венгрия давлати харбий кисмида хизматни утаб, захирага олинган солдат. Харбийдан кейин узининг она юрти ва севимли шахри Прагада кичкина дуконча очиб унда оёк кийимлари сотишни йулга куйган тадбиркор. Швейкнинг яна бир кушимча даромад киладиган манбаи бор. Бу Прага кучаларида дайдиб юрган зотининг тайини йук итларни турлича ишлов бериб зотдор ит сифатида сотиш. Швейк бод (ревматизм) касалига чалинган булиб, гох-гохида мана шу касали хуруж килиб туради. Шунда Швейк уйда ётиб даволанади.
Мана шундай Швейкнинг бод касали хуруж килган кунларнинг бирида Сараево шахрида Австрия-Венгрия тахти вориси Фердинанд II    отиб улдирилади ва Европада Биринчи жахон уруши бошланади.
Уруш эса ахолидан оммавий тарзда харбий сафарбарликни талаб килади. Бу жуда кийин иш. Ким хам окибати номаълум урушга – отаси, турмуш уртоги, угли ёки набираси кетишини истайди? Уша машъум урушга бормаслик учун узимизда халк кузголонлари булиб утганлиги тарихдан маълум. Оддий халк урушни ёмон куради. Зеро, «солдат жанг килади, мукофотни эса генераллар олади» дегани айни хакикат.
Прага шахри Хокими-у амалдорлари харбий сафарбарликка ахолини жалб килиш йулларини кидириб бошини огритиб ётганида Швейк бу масалани оддий килиб давлат ва кирол фойдасига хал килиб беради.
Кандай килиб?
Уруш бошланганини эшитган Швейк узининг хизматчиси кари кампирга узи утирган ногиронлик аравачасини сурдириб кучага отилади. Кучада эса омма тасаввурида оёклари богланган, култик таёклари бор касал узининг онаси ёрдамида урушга кетаётган ватанпарвар  шахс сифатида гавдаланади. Ногиронлик аравачасида утирган Швейк эса оммани Австрия-Венгрия кироли шаънини химоя килиб узи кунгилли равишда урушга кетаётганлигини айтарди. Бирин-кетин унинг тарафдорлари купая бошлайди ва харбий комиссариатга боргунга кадар туманот одам йигилиб булганди. Тусатдан харбий комиссариатдагилар ихтиёрий равишда урушга борувчилар сони купайганидан гангиб коладилар. Кейин урушга ихтиёрий борувчилар руйхати тузилиб хамма турнакатор навбат хосил килади. Швейкнинг навбати келгунга кадар харбийлар наздида сафарбарлик хакидаги муаммо уз-узидан ечилган, навбатда турганлар эса улар учун кундалик тартиб каби ахамиятсиз булиб, навбатдагиларни урганиш, танлаш имкониятини бераётганди.
Улар ногиронлик аравачасида келган Швейк мана шу харбий кутаринликнинг бош кахрамони эканликларини билишмасди. Шунинг учун Швейкнинг навбати келганида унинг ногиронлик арвачасида, оёклари богланган утиришини куриб уни уришдан кочиш учун узини шундай ахволга солган деб уйлашади ва  «ха, сен симулянт!» дея унга ташланишиб харбий лазаретга юборишади. Бу ерда Швейк роса кийнокка солинади!!!
Ташаббус жазоланади! – деган гап шундан пайдо булгандир, балким.
Хуллас Ярослав Гашекнинг романи мана шу хангомадан бошланади.
Нега бу роман ва ундаги хангома лавха ёдимга тушиб, сизнинг эътиборингизни жалб килмокчиман? Бугун мен сизга сузлаб бермокчи булаётган вокеа Швейкнинг холатига жуда ухшаш. Тугриси уша тадбиркорнинг бошидан кечирганларини биринчи бор – саккиз ой олдин унинг узидан эшитганимда истехзо билан роса кулгандим ва унинг бошига тушган нохакликлар тез кунда аришини айтиб, унинг кунглини кутаргандим. Кейинги, энди биргаликда бошдан кечирган ташвишларимиз, хазил-мутойибани йигиштириб куйиб халивери Президент ташаббуслари тадбиркорга  етиб бормаслигига амин булиб...
Хуш Гузорда нима вокеа руй берди калам тебратишга арзигулик?
Вокеага бундай булган.
Гузорлик кассоб йигит бор. Унинг отасиям кассоб булиб нафакага чиккан,  акалари хам шу касбни танлаган. Ота кассоб булгач унинг угли оёги чикиши биланок бу касбни ёнида юради. Вояга етгунига кадар бу касбнинг икир-чикирларини урганишга мажбур булади. Устига – устак узбек халкининг нимаси куп, байрам ва тантаналари куп. Бола тугрукхонадан келди! Чилласи чикди! Суннат туй! Мучал туй! Мактабни битирув кечаси! Синфдошлар зиёфати! Махаллада Навруз! Синфдошларнинг уйланиши! Амма, холаларникида туй! Амаки, тогааларникида тантана! ва яна биз билган, билмаган зиёфатлар! Буларнинг барчасида, айникса Кашкадарёда гуштсиз таомни тасаввур килиш кийин. Бунинг учун эса кассоб керак! Кахрамонимиз Суннатулло олийгохга кириш учун килинган бир неча йиллик хатти-харакатлар самара бермагач энг ишончли ота касби – кассобчиликка кайтди. Айтиш керак, Сунатулло мехнатдан кочмайди. Хали куёш чикмасидан бошлаб хукизни суйиб, майдалаб, кассобхонага келгунига кадар ёнига битта катта куй ёки иккита кузичани хам харидоргир килиб тайёрлаб келади. Махсулот яхши сотилаверса уйкуси хам кочиб ишни саранжом килиб уйга кайтади.
Гузор туманидаги тажрибали, обрули, богча мудираси, Маргуба холасининг «румол урашган» дугонаси Мамлакат опа бир куни бозор айланатуриб Суннатуллонинг махсулотлари жойлашган щрни, унинг тозалиги, гуштнинг сифатини синчиклаб кургач унга таклиф билан мурожаат килди:
–Суннатулложон сен абжир йигитсан, биз тумандаги бир неча болалар богчаларининг мудиралари яшанги гушт махсулотлари етказиб берадиган кассоб кидириб юрибмиз. Курдим. Махсулотларинг менга маъкул. Йил давомида бизнинг богчаларни гушт махсулотлари билан таъминлашни зиммангга ололасанми?
–Канча гушт керак сизга?
–Бир йилда 3-4 тонна керак булади. Бошка дугоналарим хам бор! Гузорда 30 та болалар богчаси борлигини хисобга олсанг бир йилда 100 тонна гушт керак булади. Бундан ташкари мактаблар хам олиши мумкин.
Мудира опа киритаётган таклиф Суннатуллонинг кунглига кора кучкорнинг жазиллатиб ковурилган гуштидек ёка бошлади. Сунатулло, узича тахминий хисоб-китобга берилиб кетди. Юз тонна гушт дегани, уртача икки юз эллик килолик хукиздан 400 та дегани. Яъни кунига биттадан хукиз суйиб сотиш! Икки кассоб акамга хам иш топилади! Кала-поча, дум, теридан коладиган даромадчи!
–Сизга канча гушт керак булса, сутканинг истаган пайтида келаверинг янги суйилган куй, мол гушти билан таъминлашни зиммамга ололаман!
–Келишдик. Шартномани менга етказ, уйга ташлаб куйсанг хам булади.
–Канака шартнома?
• Фирманг номидан тузиладиган шартномада. Опа, мен юридик шахс тузмасдан фаолият юритаётган якка тартибдаги тадбиркорман. Мухр, тамгаларим йук.
• Афсус, гуштнинг пулини олдиндан хисоб-ракамингга утказиб бермокчи эдим. Бошка дугоналарим хам шундай килишмокчи эдилар. Афсус.
• Тухтанг, опа! Шартномани бир-икки кун ичида етказаман!
Суннатулло узини юксак осмонда хис килиб, отаси, акалари билан маслахат килди. Ишнинг купайиши уларни кувонтирди. Гапни бир жойга куйишиб фирма очадиган булишди. Камчикимрок йулини топишди. Фирма ягона соликчи сифатида фаолият юритади. Фирма рахбари ва хисобчиси битта киши булади. Отасининг уртоги Норменгли ака бухгалтериядан ёрдам беради.
Фирма 2010 йилнинг 29 декабрида руйхатга олиниб, уч йил фаолият юритди. Фирма 2011 йил мобайнида 170.027.050 сумлик, 2012 йилда 451.497.300 сумлик, 2013 йилда 293.958.050 сумлик жами 915.482.400 сумлик оборот амалга оширди. 2011 йил учун соликка 3.784.669 сум; 2012 йил учун 6.301.124 сум; 2013 йил учун 16.390.988 сум  жами уч йилда бюджетга 26.476.781 сум солик тулади.
Фирма фаолиятининг биринчи йили, яъни 2011 йил сентябрида бухгалтерия ишларига ёрдам бериб келаётган Норменгли амаки вафот этди. Шунда Суннатулло узининг кайногаси Икромга бу ишда кумаклашишни суради. Икром бухгалтерия хисоб китобларини юрита бошлади. Айтиш керак, Икромга осон булгани йук. 2011 йил туккиз ойлик хужжатлар мархум Норменгли акада колиб кетди. Орадан бир ярим йил, аникроги 2013 йил якуни буйича банк обороти текшириб курилганда, хисоб ракамдан 30 миллион сум пул сирли тарзда умарилгани маълум булди. Икром бу ишда айбсизлигини билдирди. Суннатулло «ишни прокуратурага берсам, узингдан хавфсирамайсанми?»-деди. «Бераверинг»-деди Икром буш келмай. Ариза прокуратурага топширилди. Икром айбсиз булиб чикди, фирманинг 30 миллион сум пулини банк хисобчиси Караматулло угирлаганлиги маълум булди.
Суд процесси бошланди. Айбдор умарган пулининг бир кисми 15,5 миллионини  кайтарди. Аммо, яна канака хавф-хатарлар келажакда кутиб турганини у билмаганидан фирмани умуман тугатишга карор килди. Бу карор 2014 йил 7 май кунида кабул килинди ва фирмани тугатиш хакида Гузор туман Ягона дарча хизматига ариза топширилди.
Суннатулло билан Швейкнинг уртасида ухшашлик бор. Иккаласи хам соддадил, конунларга, тартиб-коидаларга сузсиз буйсунадиган кишилар. Узлари оддий халк вакиллари булганликлари туфайли давлат хизматчиларини бенихоя хурмат килади ва уларнинг хар бир сузини, хатти-харакатини бажарилиши шарт булган буйрук сифатида кабул киладилар.
Хар бир киши тадбиркорлик билан шугулланишга уриниб куряпти. Иши юришяпти, юришмаяпти, бу кучага киргандан сунг иложи борича бировлар олдида мулзам булмаслик учун кулидан келганча харакат киляпти. Иши юришмаганлар, ишни кайтадан бошлаш учун эски корхонани тугатиб, янгисини очяпти, зора энди ишим юришса деган маънода.
 Муваффакиятли тадбиркорлар бор. Улар ён атрофимизда, айникса, Ш.М.Мирзиёев давлат рахбари булганларидан сунг, мамлакат тадбиркорлари бир уйгондилар. Келажакка ишонч пайдо булди. Тадбиркорлар учун имкониятлар кенгайтирилди. Янги конунлар, фармон ва карорлар кабул килинди. Катор-катор конунларга узгартиш ва кушимчалар киритилди.
Корхонани тугатиш ёки банкрот этиш деган тушунчалар биз совет даври сувини ичган кишилар учун жуда огир кабул килинади. «Демак, нимадир гунох килганки, шунинг учун тугатишган, банкрот килишган» бу холатга келтирган киши адбатта, жазоланиши шарт.
Ривожланган мамлакатларда бу жараён кундалик одат сифатида кабул килинади. Оддийрок килиб тушунтирсам кечаси автомобилни бошкариб бораётганингизда чирокни бир учириб ёксангиз атроф четингиз, кетаётган йулингиз янада равшанлашади.
Жумладан АКШда бир йилда миллионлаб корхоналар банкрот килинади. Иш шу даражага бордики, Сан-Франциско хокимияти узини узи банкрот деб эътироф этди. Бу ерда банкрот деб эътироф этиш корхонани, тадбиркорни улдириш дегани эмас, касинча унга кайта имконият бериш учун килинади.
Шунинг учун АКШда хусусий мулкка асосланган дунёдаги энг катта бюджетга эга йигирмадан ортик фирма бор. Буларнинг хар бири бюджети Узбекистоннинг бюджетидан куп.
Иктисодий зарар билан ишлаётган тадбиркор иктисоднинг чипкони. У тезда олиб ташланиб, тана йирингдан тозаланиши шарт. Шунинг учун ривожланган мамлакатларда дастурлар куплигидан компьютер мияси котиб колганида кайтадан учириб ёкилганда яхши ишлаб кетгани каби, банкрот булган корхоналар, узини тугатмокчи булган фирмалар тезда тугатилиб, уларнинг осилиб ётган карзлари воз кечилади хамда тадбиркорга янги куч билан янги иш бошлаш имконияти яратилади.
Биз совет психологияси эгалари корхонани тугатиш ёки банкрот деб эътироф этганимизда унинг таъсисчиси-ю, муассисини инфаркт, инсульт килишга ёки камашга уриниб ётибмиз.
Мана конкрет мисол гузорлик тадбиркор Суннатуллонинг тадбиркорлик иши нима билан якунланганига эътибор беринг.
Суннатуллонинг фирмаси уч йил мобайнида 920 млн. сум атрофида банк операцияларини амалга оширди. Бу дегани шунча пул кириб ва чиким килинди. Унинг даромади, олинган гушт махсулотига куйган устамадан иборат булади. Устама 10 фоиз булса даромад 90 млн. сум, 20 фоиз булса 180 млн сумни ташкил килиши мумкин эди. Суннатулло ишни бошлаган пайтида айнан шундай ракамдаги даромадни орзу килганди.
Лекин, тарихан молбозори билан машхур булган Гузорда махсулотини арзон сотадиган анойини йук. Сунатулло даромад олгани йук. Куз тиккани 30 млн. сум пул хам даромад булмади. Нега? Сабаби бюджет идораларида гушт махсулотлари учун катъий белгиланган нарх булади. Бу нарх 2011-2014 йилларда бозор нархидан анча паст эди. Мисол учун бозорда бир килограмм гушт нархи 25.000 сум булса, у 18.000 сумдан топшириши шарт эди. Унинг бунда имтиёзи катта микдорда гушт топшириши, корамолдан колган тери, кала-поча, дум.
Таниш-билиш тадбиркор дуст-журалар фирмани тугатиб, бошка фирма очиб, ишни янги варакдан бошла деган таклиф булди.
Хуллас, Сунатулло фирмани ихтиёрий равишда тугатишга карор килди ва Гузор туман Тадбиркорлик субъектларини руйхатдан утказиш Инспекциясига мурожаат килди. Инспекция бундай ариза келиб тушганидан сунг фирманинг кимдан канча карзи борлигини аниклаши, карзлари булмаса, фирмани тугатиши мумкинлигидан Гузор туман ДСИ инспекциясига суров хати юборади. Солик инспекциясидагилар бу суровномага уша пайтда белгиланган 9 ойлик муддатда панжа орасидан караб жавоб бермаганларидан сунг, инспекция тугатиш жараёнини тухтатиб, фирманинг фаолиятини кайтадан очиб юборади.
Хамма машмаша шундан кейин бошланади.
Суннатулло фирма тугатилган дея, 2014 йил май ойидан буён бирон марта хам банкда кирим ва чиким операциялари амалга оширмайди. Фирма номи Солик инспекцияси компьютерида кайтадан «пайдо» булади ва калласи йук компьютер Суннатуллонинг фирмасига турли туман солик ва мажбурий туловларни хисоблаб келаверади.
Масалан 2017 йил 07 июль холатида, ягона солик туловчи фирма:
1).Кушимча киймат солигидан 155 млн сум, пеняси 71 млн сум жами 226 млн сум карздор булиб чикади; 2). Йул фондидан 8,6 млн сум пеняси 3,9 млн сум жами 12,686 млн сум; 3). Олинмаган даромад солиги учун 551 минг сум пеня; 4). Ягона ижтимоий туловидан 801 минг сум карз ва 297 минг сум пеня жами 1,1 млн сум; 5). Пенсия фондига сугурта бадали жами карз 173 минг сум; 6). Пенсия фондига 1 фоизлик бадалдан 9,9 млн сум карз, 4,5 млн сум пеня жами 14,5 млн сум; 7). Жисмоний шахслар даромад солигидан  84,6 млн сум, 4,4 млн сум пеня жами 89 млн сум; 8). Таълим муассасалари ривожлантириш фондига  3,1 млн, 1,4 млн сум пеня жами 4,5 млн сум; 9). Жарима санкциялари 29,3 млн сум 9,855 млн сум пеня жами 39,2 млн сум; 10). Яна жарима санкцияси учун 1,5 млн сум пеня жами 291.789 млн сум бокиманда карз, 98,083 млн сум пеня жами 389.873.300 сум бюджетдан карздорлик (!!!) пайдо булади.
Эсингиздами макола бошида шоввоз солдат Швейк ихтиёрий равишда урушга бораман деб ташаббус курсатганида, унинг ногиронлик аравачасида келгани учун хамма ишлари тескари булиб, харбий лазаретга симулянт сифатида жазога тортилгани?
Ягона солик туловчи сифатида фаолият юритган Сунатуллога  бу  389.973 млн сум кушимча ёзилиши хали бошланиши эди.
Дархол жиноят иши хам кузгатилиб, кушимчасига энг кам иш хакининг 1000 баравари (!!!) микдорида 172 млн сум молиявий жаримани хам кушимча килиб куйишди!
Сунатулло Уз.Р Жиноят Кодексининг 184-моддаси  3 – кисми буйича жиноий жавобгарликка тортилган пайтда яна кушимча солик хисоблаб куйилди ва ундириш буйича Хужалик (Иктисодий) судга даъво аризаси билан мурожаат килинди.
Иктисодий суддагилар хам ашаддий жиноятчи сифатида топилаётган Сунатуллонинг фирмасидан учта даъво аризаси буйича оз эмас, яхшигина сумма ундирди:
Аммо, даъвогарнинг асоссиз даъволари асосида – Кашкадарё вилоят Иктисодий судининг  2017 йил 19 июль 18-1707/1008-сонли Хал килув карорига кура «DOSTON RUSTAM MURODOVICH» фирмасидан 172.393.800 сум  молиявий жарима; Кашкадарё вилоят Иктисодий судининг  2017 йил 16 август 18-03-1701/20-сонли Хал килув карорига асосан 389.873.300 сум бокиманда ва пеня, Иктисодий судининг 2018 йил 17 октябрь 4-18-1802/2352-сонли иши буйича яна 184.731.602,15 сум солик карзи ундирилмокда. Учта Иктисодий иш буйича кичик тадбиркорлик субъектидан ундирилаётган сумма 746.998.702 сумни ташкил этяпти!!!
Соглом акл билан хисобланганда « RUSTAM DOSTON» фирмасининг жами обороти 2011 – 2013 уч йил давомида фирма килган обороти 947.865.357 сум, олган даромади 100 миллион сумга бормаган холда ДСИ томонидан 746.998.702 сум бокиманда, пеня молиявий жарима ундирилиши мантикка тугри келадими. Бу процент хисобига фирма ялпи оборотининг 79 % фоизини ташкил килади!!!
         Хуш, жаноблар энди айтингчи, бундай, соликчи ва тадбиркор уртасидаги муаммо Республиканинг кайси туманида йук? Нега тадбиркор Суннатуллонинг муаммоси хеч кайси давлат органида эшитилмади? Бу локайдликми ёки Президент олиб бораётган сиёсатни тушунмасликми? Ёки каршиликми?
         Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 27 июль «Тадбиркорлик субъектларининг хукуклари ва конуний манфаатларини химоя килиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида»ги Карорига мувофик,   Узбекистон Республикаси Давлат солик кумитаси ва Бош прокуратураси хузуридаги Мажбурий ижро бюроси ва Иктисодий жиноятларга карши курашиш департаменти, Молия вазирлиги, Иктисодиёт вазирлиги ва Олий суд билан биргаликда уч ой муддатда тадбиркорлик субъектлари – юридик шахсларга хисобланган ундириш умидсиз булган солик ва бошка мажбурий туловлар, мазкур карздорлик учун хисобланган пенялар буйича карздорликни, шунингдек, молиявий жарималар ва суд харажатлари (суд чикимлари бундан мустасно) буйича карздорликни хатловдан утказсин, кейинчалик курсатилган карздорликларни белгиланган тартибда хисобдан чикариш чораларини куриш» юклатилган эди. Аммо, Узбекистон Президенти Кароридаги талабларни Гузор туман Давлат солик инспекцияси ва Мажбурий ижро булими Гузор туман булими «RUSTAM ДОСТОН» фирмасига нисбатан амалга оширмади.
                Мамлакат иктисодиётини кичик бизнес ва тадбиркорлик субъектлари бошкаришини ният килган эканмиз. Бу тадбиркорларга ноконуний турли туман босимлар утказиш, асоссиз карзлар ёзиш эвазига булиши керак эмас, албатта. Агар биз узимиздаги кичик бизнес вакиллари ишларини енгиллаштирсаккина чет элликлар улар билан хамкорлик килиши мумкин. Акс холда чет эллик тадбиркорлар узимизнинг тадбиркорлар билан булиб утадиган биринчи норасмий учрашув (ош усти)даёк юртларига кайтиб кетадилар.
         P.S. Охирги хабарларга кура Сунатулло уз фирмасини банкрот деб эътироф этилишига эришган, аммо, соликчилар сергак туришибди улар энди бу (асоссиз) карзларни унинг шахсий мол-мулки ва жамгармалари хисобидан ундиришни мулжалламокдалар. Судлар бу сафар тадбиркорнинг айбдорлик масаласини куриб чикадиларми (ош пишгунча кутиб турадиларми),  йукми кушимча маълум киламиз.


Рецензии