***

     Эрик  ПЕТРОВ
ТЫГЕРАКЫН ИЛЕНА   
 Повесть

                Йошкар маке пеледыш, сандал маке пеледыш,
                Кучаш ок лий, погаш ок лий - велалтеш.
                Кўчык ;мыр, рвезе ўмыр,
                Кучаш ок лий, шуяш ок лий - эрталеш.
                (Калык муро)

Пролог олмеш
Арамак огыл дыр калыкыште ожнысек тыгай шулдыран мут коштеш: «Шошо сывыным шарен толеш, шыже толеш шєртньыжым шавен». Путракат тыге шол. Пўртўс шотышто веле огыл, очыни, пеш чын каласыме мут, да лач кызытше гына… 
Шєртньє шыже маныт. Тыгак дыр, ик могырымжо, тудо, шєртньак дыр. Вет теве эсогыл пуше‰ге-влакат шыже пагытын утларакше нарынче-шєртньє тўсан тувырым чиен шогалыт, пуйто чыланат ала-могай пайремыш каяш ямдылалтыт.
Адакше лач шыжымак огыл мо перкан кинде курго ден тўрлє деч тўрлє пакчасаскат калык чоным куандарат. А олмаже!.. Пакчаш пурен шуктет ма уке - тутло пуш нерым чыгылта. Теве ик олмапушто чевер олма сымыстара гын, весыште - кугу ужар антоновка. Пызлыгичкат кугу деч кугу орла‰ге-аршаш дене тарайлак чеверген кержалтын. Полан кўаш тў‰алын.
А вара, изиш варарак, поэт манмыла, шыве-шыве шыман шыматал, шєртньє шыже велаш пижеш лышташлам. Да эшеже, кумылым волтен, кундемна гыч шагал огыл кайык-влак шокшо велыш чо‰ештат. Кече коден по‰го йўр выжгыкташ тў‰алеш. Вараже лавыра мартенат тора огыл. Тидым шижынак дыр, эркын дене пўр¬тўс озат шке шўлыкан семжым йо‰галтараш пижеш...
А шошым... Кеч-могай саманыштат шошым вет чодыражат, олыкшат, пасужат сўанватын сывынже тўсымак налыт. Йырым-ваш пеледыш. Адакше саскам пуышо чыла пуше‰гат, вондерат пеледалт шогалыт. А ломбыжо, пєрт пелен тошкемысе ладыра ломбыжо, чисти марлан кайышаш ўдырлак, утыр моторештын, туге одарланен шогалеш – ончен шерет ок тем. Нерым чыгылтыше тамле пушыж дене вўдылын, самырыкын веле огыл, шо‰гые‰ынат вуйжым а‰ыртенак руштыкта шол.
Чевер шошо кечыжат, кава тўреш вашкыде гына, тарай тўсым налын шинчеш. Кокланже, рўп шокшо кечынже, шичшыжла эше чўчкалтенат кода. Тыге тудо мыланна, мландўмбал калыклан, тамле омо тўняшке куснымына деч ончыч чеверласыме йўлам ончыкта, векат. Сўанватын сывынже гай койшо кумда пасу ўмбалне, кас кече шичме дене пырля, чылдырий турий-шамычат эркын-эркын, икте почеш весе «тари-та-та!» семыштым кўрлын, эрласе эр ўжара йотке мурымыштым чарнат.
Ик жаплан тугай тымык-тымык лиеш. Тиде тымыкым эсогыл кукуат, пулдырчат кўрлаш огыт тошт. Лач тыгай пагытше гына кужу жаплан огыл. Чадыртан сар шўшпык тунамак шымле шым лукан мурыжым савыралеш. Тиде изи кайык падырашет кунам кокланже туге чот чонет алгаштарен шында, шонет, уло шўм кўсле кылышкетак шуэш, чыла тўнят мондыкта. Тунамже эрталше илыш корнетымат шиждеак шергал лектат, тачысе тыгай о‰ай илышна нергенат тыгеат-тугеат шоналтен колтет…

1

Российын картыштыже изи лышташ гай гына койшо Марий Элнан ик лукыштыжо, чодыран кундемысе ик ялыште Метрий коча ден Майрук ватыже илат. Коктынат нуно моткоч поро кумылан, волгыдо шўм-чонан,  илым-курымыштышт ятыр ужшо да шагал огыл палыше кува-кугыза улыт. Ийготымат ынде ситаренак теменыт гынат, эше але чулымын тошкештыт, проворын тарванылыт. Сад-пакчамат изим огыл кучат, кудывече кєргыштышт йўк-йўан шоктыжо манын, чыве-лудым, сєснам да шорыкым ашныме дене гына огыт серлаге, эше ушкалымат ончат. Сурт кокласе тўвыт сомылкам чыла шкештак тєрлат, шо‰го улына манын, е‰ым вучен огыт шинче.
- Кушан шочынна, тушанак илаш кодын улына, туштак калыклан йєрышє, тўшка пашалан кўлеш айдеме лийынна… - нунын деке иктаж е‰ын кылыш толмыжо, мут вашталташ пурымыж годым коклан шыргыжал колтат.
Метрийжат, Майрукшат, тачысе мерке дене шотлаш гын, шуко шочшан ешыште кушкыныт шол. Изишт годсекак гына мо, ўмырышт мучкак манаш лиеш, илышын шерыжым-кочыжым пален шогеныт гынат, тачысе тыгай о‰ай илышнам кочо таман ро‰гедышлан шотлат.
Коктынат изи годсекак пашалан уста да чулым кушкыныт. Самырыкышт годым коктынат чыла шотыштат пеш чатка да мотор лийыныт, маныт. Метрийже латшым ияшыж годымак кўкшў да топкатарак кап-кылан улмаш, сандене тудым палыдыме е‰же эреак кугурак ийготанлан шотленыт. Адакше кужакарак шемалге чурийжат, келгышкырак верланыше кўреналге шинчажат ийготым кугемдаш полшеныт, очыни. Тидлан кєрак дыр тудым латкандаш ийым темен шуктыдеак салтакыш налыныт. А Майрукшо, маныт, ўдыржє годымат кызытсыж гаяк изирак кап-кылан, ош-мотор чурийвылшан улмаш. Эшеже, ойлат, Майрукын калыклан кєранаш ситыше ошалге ўппунемже кужу да кўжгє лийын. Тыгайже е‰ шинчаш перныде ок код тудо. Каче-влакат эркын дене ўдыр ўмбаке йєратен ончалаш тў‰алыныт улмаш, да лач тунам сар пуламыр тарванен...
Шкеж ийготанак пошкудо рвезе Метрий капеш шушо Майруклан  шукертсек келшен, вет нуно икте-весым изишт годсек паленыт. Икмыняр жап келшымек, кок самырыкет, авашт да лишыл родо-тукымышт полшымо дене изирак сўан шотым ыштеныт, у ешым чумыреныт. Такше, чыла марий йўла почешак ыштеныт. Пален шогеныт: кугезына-влакат курым гыч курымыш шыжым, уржа-сорла пашам пытарымеке, ешым погеныт. Вет шыже тургым мучашке лишеммеке, яра жап тў‰алеш, тунам канаш, веселитлаш лиеш: шурно амбарыште, паре‰ге, моло пакчасаска нєрепыш поген опталтыныт. Сар жапыштыже, мутат уке, яра жапше нерген ойлашыжат неле лийын. Но нунын сўан кече лўмеш Метрийлан колхозышто, Майруклан чодыра комбинатыште канышым пуэныт улмаш такше.
Лачак тиде самырык йєратыше мужырлан вараксим гай вычыматен, ик пыжашым лош айлен, ваш полшен, тунамже тылзе наре гына келшен илаш пўралтын улмаш. Сар кыдалне, 1943-шо ийысе йўштє шыжым Метрийжым армий радамыш поген нальыч. Ондакше марий кундем деч мўндырнак огыл, Горьковский областьыште, Гороховецкий военный лагерьыште лийын. Кум тылзе гыч тушеч младший сержант званий дене фронтыш колтеныт.
Кече почеш кече эртен. Самырык ўдырамаш пашаште чон шўлыкшым мондаш тыршен. Чодыра покшелне шинчыше ялыштышт тунам пуше‰ге обрабатыватлыше комбинат лийын. Эр гыч кас марте тушто ечым, орвам, терым да тулеч молымат  фронтыш колташ ямдыленыт. Майрук кажне эрдене пашаш вашкен, а арняш ик гана, тунам почтыжланат тыге веле коштыныт, кас велеш пєртшє воктене почтальоным вучен: ала Метрийже деч серышым конда, шонен.
Ала-кушто, эше урем вес мучаште гына коштшо почтальон Клавийын йўкшым колын, капка ончыкшо лектынат шогалын. Тудыжо веле самырык салтак ватым эрежак куандараш вашкен огыл, чўчкыдынак урем вес могырым, «уке» манын, вуйжым рўзалтен ошкеден.
- Адакат уке мо? — уэш-пачаш йодын, чарен шогалтен почтальоным.
- Уке.
- Молан гын? — шўлыкын йодыштын Майрук.
- Тидыжым ом пале, мужедше омыл вет, каласен ом керт. Теве Тропин Гриш дечат ятыр жап нимогай увер уке ыле, да таче адак серышыже тольо. Кугунжак ит ойгыро, ала теве тыят вес арнянак налат.
- Мо, ындеже шинча возо ала-мо? Ондак тыланетак серышым нумал ярненам,  манат ыле да.
- Адак чылт тыгежак ит шоно, Майрук. Уке гын, кумылемат волтет веле.
- Йєра, вуеш ит нал, тидым мыскара семын веле пелештышым вет.  Чынакыс, ондакше кажне арнянак, але арня коденак письмам налынам шол. Кызытше теве ынде тылзат пытыш, кокытат эрта, а Метрием деч серыш уке да уке. Тыйжат урем вес могырым йыштак веле ошкылнет. Ала уда увер толын да ынет каласе?
- Уке-уке, тыге ит ойлышт, итат шоно, - парням рўзалтенак пелешта почтальон. - Метрий деч нимогай увер лийын огыл. Фронтышто вет ынде, жапше чўдє, очыни. Возен ок шукто дыр?
- Ала?.. Ынде кокланже мом шонашат єрам веле. Ондакше серыш возаш жапше  лийыныс. Кызытше кузе вара пычырик жапымат муын огеш керт?
- Муэш. Муэш! Теве ончо, вашке налат, — самырык ватым ўшандарен, Клавий лишыл пєртыш пурен кайыш.
Майрукат почешыже - тушкак. Пошкудо вате марийже деч толшо серышым почын, йўкын лудын лекте. Куанже кунар ыле. Тўшкан шортынат нальыч, воштылашат амалым муыч. Вара кодшо жапым шарналтен, икмагал мутланен шинчышт…
Чынжымак, Метрий деч серышыже гына фронтыш, тул коклашкак логалмекыже, эре шуэн да шуэн толеден. Кугу куан кечынже, уло чон вургыж кум лукан калтам налмекыже, Майрукат серышым уэш-пачаш лудын, чон чўчкен йывыртымыж дене тудат семынже шортын, воштылын.
«Эх, тиде каргыме, шучко сар вашкерак  пытыже, да  йєратыме марием тазак гына  пєртылжє ыле», - ик  шонымаш гына вуйыштыжо чарныде пєрдын. Тидым йодынак кажне эрдене шке моштымыж семын Юмылан пелештен шоген.
1948-ше ий кыдалне гына, сар жапыште мўндыр кундемым, Европысо тўрлє эл-шамычым ужын да ситартышыжлан эше милитарист Японийым се‰ен, Метрий салтак-офицер илышыжым мучашлен, мє‰гыжє пєртылын. О‰ыштыжо медальжат, орденжат чый-чой волгалтыныт, ваш пералтын, чылдыр-чолдыр йо‰галтыныт.
Тулеч вара Майрук ден Метрий ик жапланат манаш лиеш, ойырлен огытыл, ондаксе семынак пырля келшен илаш тў‰алыныт. Ешыштышт икте почеш весе, кум ўдыр икшыве шочыныт. Ача-ава нуным пе‰гыдын йолымбак шогалташ чылажымат ыштеныт.
Жап эртен, ындежым ўдырышт-влак шкештат шочшан, уныканат улыт. Тольык коклашт гыч иктыжыт шочмо ялыште пыжашым оптен моштен огыл. Кумытынат єрдыж яллаш марлан лектыныт. Тудыжат йєра айда, чылт мўндырнак огыт иле.

2

Теве ынде кызытше Метрий ты‰гат-ту‰гат савырнен возеш, тыгеат-тугеат пєрдалеш — низаштат мален колтен огеш ce‰e. Тошто, эше Сталин жапысе пе‰гыде кўртньє кровать шо‰гые‰ кап йымалне налеш гына кочыртата.
- Шо‰го имне гай мом пєрдалат, тып киен от керт мо? – ўдырамаш лукысо койкыж гыч йўкым пуа ватыже. - Шуршет шура аман?.. Мале, да мыланемат эрыкым пу!..
- Эх, кувандай, тыйже вет нимак от пале шол. А мый, можыч, шонкалем. Уке, можыч гына огыл, Юмончылно товат,  пеш чот шонкалем... Изи йоча гаяк. Сандене омемжат огеш тол, ала-куш йомын дыр. Уло вуй тич эре ик шоныш,  шоныш гына...
- Ы-ый,  «окмак Ведат»!.. От пале,  тудат шонышо лийын-ыс! Тыйын шо‰го вуйыштет могай ушан шоныш лийын кертеш? Айда, семынет а‰ыртыл ит кий, мале лучо, йўлер... Мыят малынем, чылтшак мален ом керт гын, кеч тып кийынем, колат?!
- Шого мо, кўлеш-оккўлланак васартылаш, умшатым корак гаяк каркалаш ит пиж. Чу, кеч мо нерген шонымемжым лачымын умылтарем...
- Мом умылтарынетше? Шо‰го вуешет адак мо нерген шонен кийыметшым тугакат пеш палем.
- Ай,  албаста!.. Тугайым мо, илыш нерген шонем, манам.
- У-у, пышткойшо! Ончо, эше илыш нерген шонем, манеш.
- Шого мо, кувандай, арамак кукшо лўмегожла чодыртаташ ит тў‰ал, - мыскара йєре пелештен колта марийже. - Лучо мо шонымем каласаш эрыкым пу.
- Э-эй, ынде тынар ий пырля илымеке, мом шоныметшым тугакат пеш палем! – коеш, мыскаралан мыскара денак вашештынеже ватыжат. - Адак ожнысо шолагай муретланак пижнет, коеш. Вўге тореш-кутыш,  тывеч-тувеч ойлышташ ва‰ен киет да йєра. Тў‰ал, тў‰ал мо, койдаре айда. Ўдырамаш, ман, пєръе‰ дене шуко жап огеш вашлий гын, арня вуеш ушкалла ломыжаш пижеш, але нер йымаланже пондаш шочаш тў‰алеш, ман. Тидым пеш каласынет ыле вет?
- Уке шол. Тый гына отна ала-мом вўдылат.
- Ончо, эше вўдылат манеш. Мыйым веле титаклынеже тудо. Ый-й, валяпка, тореш умша!
- Э-э,  лучо мутшымат лукшаш огыл ыле да... Эрлаже йомдарен кудалтет вет.
- Мо-о? Йомдарем?! Тыйым?
- Ом каласе гын, чылт йомдаретак ыле... Шого,  шып лий,  колышт лучо.
- Мом вара колышташ?
- Мый теве мом шонен пыштенам, кувандай. Илена-илена, ўмырым шуктена, манаш лиеш, а калыкын кузе илымыжым огына пале.
- Кузе туге огына пале? Мо, кажне кечын телевизырым онченас. Кызыт кєжє мемнан семынак пеле-пуле ила, кєжє...
- Адак коклаш пурет. Оем кошарташ пу. Мый теве мо нерген кутырем. Манам, шке шинчам дене кеч Чарлам ужнем, тусо илышым. Вет мо нылле кандашымше ийын сар гычын пєртылынам, тылетла Йошкар-Олажым ужынат омыл. Умылет, оласе оспальтымат ом пале. Кучен ончен, ўпшынчын, эсогыл тошкалынат ончен омыл. А тый манат, «арня вуеш ушкал гай ломыжаш»... Уке-е, вуйыштем чисти тыгай шоныш огыл. Тачысе саманым тичмашынрак умылынем, утларак пален налнем. Мо, иктаж-гана вес тўняште йодыт гын, вара мом каласем? Ом пале, манам мо? Калерешыже, эше угычын тиде тўняшкак поктен колтат. Вара адак эше ик ўмырым илен толаше... А эше, палет, тыгай кочкыш уло — панан маныт. Тока кольым. Тыланетат тамлен ончашет кондем.
- У-у, пелторта! Ончо, мом ынде васартыл кия! Панан! Шке панан вуй  улат!  Йўдыгаш тў‰алшыла тўрлє кўлеш-оккўлжым ит вўдыл кий. Мале, манам, уке гын теве пошкудо-шамычым ўжаш логалеш. Омат єркане, чечас куржтал толам вет. Клавиймыт деке каемат, каласем: «Кугызам ялт йўдыген,  ушыжо пудыранен, вуйыштыжо тутыш ала-могай панан гына...» Эше ик гана манам, тып киялте, мале лучо, да  мыламат каналташ эрыкым пу.
- Мале, мале... Тўет эре иктымак. А мыйым, пеш шинчынет гын, можыч, шўлык, шўлык шы‰алтыш авалтен. Йокроклык. Умылет, олаште калык кузе илымым шке шинчам дене ужын толнем. Ынде кандашле ийымат эртенам, а мом ужынамже? Сар годсо да тулеч варасе салтак илышым шотыш налаш огыл гын, эре иктымак гына — шкенан мландым, чодырам,  э‰ер ден ерым. И сё, чыла. Эсогыл чодыра коклаш верланыше ялна гычшат єрдыж велыш, райрўдє деч мўндыркыжє лектын савырнен омыл, манаш лиеш. Чылажымат шоналтет да вет кокланже шкендымат чаманен колтет. Шочметланат,  илыш-пўрышетланат єпкелалтат-ла...

3

Туге шол, жап эрта да эрта, идалык идалыкым покта, манмыла, тудым кучен от шогалте. Теве ынде шоналтен гына ончо, Кугу Отечественный cap пытымыланат кудло утла идалыкат эртен кайыш да. Тиде шучко cap мыняр е‰ын илышыжым кўрлын, икшыве-влакым тулыкеш коден, нимучашдыме ойгым конден! Теве Метрият, маньым вет, латкандаш ий тураш лишемын шуктен ма уке, сар кыдалне фашизм ваштареш кредалмашке ушнен. Эн чевер рвезе жапше война шикш-тул коклаш лийын шол...
Фронтысо икымше кечым тудо кызытат пеш раш шарна. Эрдене нуным, новобранец ден госпиталь гыч стройыш пєртылшє-влакым, автомашина дене прибалтикысе ала-могай селаш ала поселкыш конден пуртышт. Тушто артиллерий полкын штабше верланен улмаш. Туштак нуным дивизион да батарей еда шеледышт. Тудо кечынак Метрийлан моло новобранец-влак дене пырля кўчык жапыште шкенжын артиллерийский расчетшым бое¬вой порядкыш кондаш да тунамак кредалмашке ушнаш верештын. Нунын ваштареш немыч, румын, литовец да эстон калык гыч шогышо армий кредалын. Нуно тунам лачак контрнаступленийыш тарваненыт улмаш. Meтрийын орудий расчетшат, моло-влак дене пырля, тушманын огневой точкыжым пытараш, тушман пехотылан корным авыраш тыршен…
Тылеч вараже, ойлыманат огыл тудо, ик гана веле огыл тушманын контратакыжым вияш наводка дене лўйылтын чактараш пернен. Огневой позицийымат шуко гана бой годымак вашталтылын, обороным пе‰гыдын кучаш тыршалтын. Но икымше бой икымше шупшалтыш гаяк, маныт, кеч-кунар пагыт эрта гынат, эре шарналтеш тудо.
Изиш варарак, 1944-ше ийын икымше мартыште, ик ял верч кредалме годым Метрий сусырген. Госпитальыште эмлалтмеке, фронтын офицер-влакым ямдылыме курсыштыжо тунемын. Тиде курсым пытарымеке, моло-шамыч семынак Метрийланат младший лейтенант званийым пуэныт. Тунамак комсоставын обмундированийжым чиктеныт, товарный вагоныш шынденыт да адак касвелыш, фронтыш ужатеныт. Вараже тудым стрелковый дивизийыш колтеныт, стрелковый полкышто взвод командирлан шогалтеныт.
Умбакыже фронтышто пехотный командир лийын, сандене, моло салтак-влак дене та‰астарымаште, тудын ик кугу привилегий улмаш - траншей гыч эн пєрвє тєрштен лекташ да ўшанен пуымо е‰-влакым шке почеш, эн ончыч шке примерым ончыктен, атакыш на‰гаяш. Тыгодым взвод чылажымат тудын почеш ыштен. Но эн тў‰жє - боевой обстановкышто рядовой салтакшат, офицержат, чыланат иктєр лийыныт: шочмо эл верч илышым чаманыде кредалыныт.
Метрий кредалмаш пасушто сусырген кийымыж годымат, моло йєндымылыкыш логалмекыжат, ик гана веле огыл колымаш деч утарыше боевой йолташыже-влаклан кугу таум ойлен. Мом манаш, фронтышто вет колымаш деч улыжат икмыняр сантиметрыште гына лийме случай-влак чўчкыдын вашлиялтыныт тудо. Но, Юмылан тау, Метрийын илышаш кечыже эре  колымашым се‰ен толын. Такше, чыным каласаш гын, тугай жапыште, шкеже атакыш кайыме годым ма, але мє‰гешла, тушман атакым чактарыме годым, колымаш нерген шонаш жапшат лийын огыл…
Тиде 1944-ше ийын сентябрь мучаште Венгрий мландыште лийын, тунам тудо рота командирын заместительже ыле. Метрий тидым нигунам ок мондо – илышыже  изиш гына кўрылтын огыл. Очыни, ала-могай юзо вийлан кєра, ала Майрукшын тудын верч эреак Юмым сєрвален шогымыжлан кєрак, илыше кодын кертын.
Тунам изирак каныш да подразделенийлам ешартыш вий дене пе‰гыдемдыме деч вара, нуно йўдым передовойыш каеныт да вес частьым вашталтеныт. Угыч окоп илыш тў‰алын. Немыч-влак чыла вереат кок-кум радам дене иман кўртньывоштырым шупшыныт. Мемнан могырым тыгай лийын огыл, вет совет войска тунам кугу наступленийлан ямдылалтын.
Метрийын служитлыме полклан фронтын ик участкыштыже тушманын обороныжым кўрлаш да кєргыштє наступленийым шуяш приказым пуэныт. Наступленийым кугу йўк-йўаным лукде, артподготовка деч посна тў‰алыныт - кум пехота эшелон дене. Тушманын оборона линийже деке лишемме семын чылажат йєрналтын, наступатлыше радамыште ик шуэ цепь гына кодын.
Немыч-влакын боевой охраныштым писын пытареныт. Кече палынак шыже велыш тайнен гынат, мадьяр мландыште эше сайынак веле пелта. Ала санденат, ала чулымын тарванылын ончыко да ончыко вашкымылан кєра, логар чотак кошка, эре йўмє шуэш. Метриймытын ротыштат колышо да сусыргышо-влак шукын лийыч. Утларакше немыч-шамычын боевой охраныштлан, очыни, кўнчен шындыме нєреп гай вынем воктене шуко салтакым йомдарыме. Вынем чыла могырымат минироватлыме улмаш. Вўдым йўаш вашкыше мемнан салтак-влак тушан тўшка дене да тўшка дене минеш пудешталтыныт. Но, илыше кодшо-шамычын пиалешышт, вынемым аяртыме огыл улмаш. Вараже шукын тушечын йўыныт,  сусыргышо-влакланат пайдале лийын.
Кугу нелылыкым се‰ен, шке почеш шуко колышо ден сусыргышым коден, Метрийын, замкомротын вўдымє взвод, эн ончыч тушманын кўртньывоштыран печыж деке шуын. Да тушан чарнен, чыгынен шогалын. Тиде чаракым се‰аш вият, йєнат кодын огыл гай чучын. Ротысо моло взводат нимо денат полшен кертын огытыл.
…Кеч-могай сєйыштат вашкыл деч посна огеш лий. Тиде сомылым связной-влакат кўлеш семын шуктен огыт керт. Сандене кажне атакыш кайыме годым стрелковый батальон да рота-влак почеш связист-влакат отделений да отделений дене тарванен. Нуно телефон кылым шупшыныт. Тунамат, атака чыгынен шогалмеке, икымше звонок лийын. Йы‰гыртыше е‰ым Метрий кызытат огеш пале. Телефон трубкым ротын командирже старший лейтенант Балаханов налын, тудо мутланымаш мучко улыжат кок гана «Есть!» манын гына пелештен.
Телефон дене мо нерген мутланеныт, тогдаяш йєсє лийын. Но икмыняр минут гыч ротын командирже офицер-влакым шкеж деке ўжє - кум взвод командирым да тудым - шке заместительжым. Приказ кўчык лийын: кўртньывоштыран пече ўмбак шинельым шараш, нунын полышышт дене иман кўртньывоштыр гоч вончаш да угыч наступленийыш каяш.
Метрий пуйто тачат старший лейтенант Балахановын пытартыш приказжым колеш:
- Младший лейтенант йолташ, пурла флангыш кайыза, мый ротын рўдыштыжє кодам. Боевой задачым пытартыш шўлыш марте шуктена.
Метрий кўштымє семынак тушко, пурла флангыш куржо, кўртньывоштыран пече марте нушкын мийыш да йырваш ончышташ тў‰але. Кенета туге чучо, пуйто вуйжо гыч ала-кє тоя але вес пе‰гыде ўзгар дене чот гына перен колтыш. Вуйжым кучен ончале – каскыже уке.
Тымарте каскым тудо атака годым лачак мешайышылан гына шотлен,  чўчкыдынак чиенат огыл. Но ты гана ординарец деч каскым налын, атака деч ончыч гына чиен улмаш. Тыге садет тудым шке орадылан верч шинчаора колымаш деч арален кертын. Пуля-влак рикошет дене каскым налын шоленыт, но вуйжо сусырген огыл, манмыла, порын-тичмашын верешыжак кодын. Тылеч вара Метрий кажне гана атакыш тарванымыж годым каскым чияш кўлмє нергенат монден огыл…
Чын, Метрий ондакат сусыргышо лийын, но тунам тудо артиллерийыште кучедалын, тушманын ончыл линийже деч кунар-гынат тораштырак. А тыште икымше гана колымаш дене шинчаваш тўкнымым шижын. Уке, утыжым лўдын огыл, лачак тышеч таза лекташ лийдымым раш умылен, чылаланат ямде лийын. Но, пиалешыже, илыш пўрымашыже колымаш деч виянрак улмаш.
Метрийын пурла флангыш кайымыж деч вара ротын командирже салтак-влакын тўшкашт дене пырля шуркалыше кўртньывоштыран пече деке лишемын, икымше радамыш шинельым шолен (тушто кум радам лийын) да ўмбакыже возын... Тыгай йєн дене иман воштыреш сакалтын.
- Фашист-влак, иман кўртньывоштыр гоч вончаш тарванымынам паленак вученыт, очыни, вара пулемет гыч уло кертмын, кужу черет почеш черет дене лўйкалаш тў‰алыныт, - вараже каласкален кокымшо взводын командирже Сальников.
Салтак-влак командирын приказше почеш шуркалыше кўртньывоштыр гоч эртен, писын лўдыкшыдымє верыш кора‰ыныт.  Колышо ден сусыргышо тиде гана шукыжак лийын огыл.
Рота командир старший лейтенант Балахановын капшым, иман воштыр гыч волтымеке, воктенсе ялын шўгарлаштыже тоеныт. Тушто пєрт-влак лийын огытыл, манаш лиеш, чыла йўлалтен пытарыме улмаш. Южо вере лач ко‰га-шамыч гына ме‰гыла койын шогеныт.
Старший лейтенант Балахановын геройло пўрымашыже таче мартеат Метрийын шарнымаштыже порын аралалтеш. Тунам да варажат тудын, тале воин-офицерын волгыдо образше, воинский присягылан ўшанле улмыжо, фашизмым се‰ымаш лўмеш эсогыл шке илышыжым пуымыжо Метрий гаяк моло самырык офицер-влакланат Отечествылан служитлыме пример лийын кодын...
Эрлашынже нунын стрелковый полкым вес полк дене алмаштен. Нуным тиде наступательный участке гыч луктыныт да ешарен формироватлалташ колтеныт. Тиде жаплан Метриймытын ротышто личный состав пеле дечат ятырлан шагалрак кодын ыле. Тыгаяк але эше уда положений моло ротыштат, батальонышто, полкышто лийын…
1945-ше ий телым маршал И.С.Коневын вуйлатыме икымше Украинский фронт кум кугу операцийым эртарен, тиде – Висла-Одер, ™лыл Силезий да Кўшыл Силезий. Метрийланат Висла-Одер операцийыште лияш да фашизм дене кредалмашын чыла йўштє - шокшыжым шке коваштыж денак чытен лекташ пернен. Тунамат тудо ончычсыжлак стрелковый рота командирын заместительже улмаш, но званий шот дене ик ступеньлан кушкын шуктен – ынде лейтенант лийын.
Ик тале кредалмаш годым, 20-шо мартыште, тудо нелын сусырген да ней-тральный полосаште кечыгут, иктаж шым-кандаш шагат чоло нимогай полыш деч посна орланен киен. Йўдым тудым йолташыже-влак шке декышт, ротышкышт шўдырен на‰гаеныт да тушеч по¬левой госпитальыш колтеныт. Се‰ымаш кечым Львов оласе эвакгоспитальыште вашлийын. Эмлызе-шамыч кум гана операцийым ыштен, Метрийым инвалид лийын кодмо деч утарен кертыныт.
Умбакыже, май кыдалне, шке частьышкыжак пєртылын да эше милитарист Японийым кырен шалатымаште патырлыкым ончыктен.  Сарыште лўддымылыкым ончыктымыжлан Йошкар Шўдыр да кокымшо степенян Оте¬чественный cap орден дене наградитлалтын. Тылеч посна «За отвагу», «За взятие Будапешта», «За победу над Германией», «За победу над Японией» медаль-влак дене палемдалтын.
Метрий сареш кок гана сусырген, ик ганаже нелынак. Сарын шучкыжым шке шинчаж денак ятыр ужын, тудын йєсылыкшым шке кап-кылже дене, шке коваштыж дене чытен лектын.
Теве тыгайрак патыр салтак, офицер лийын рвезыж годым тудо, чодыра кокласе ик ял марий. Кызытше ынде Метрий шукертсек коча улеш. Кандашле ийым те‰гече огыл темен гынат, але путырак тале, таза кугыза. Тидланже, кызыт мартенат пе‰гыде тазалыкан да патыр марий кодашыже, очыни, шочмыж годсекак пўртўс ло‰гаште лияш йєратымыже, сар деч вара эре чодыра пашае‰лан, лесниклан ыштымыжат полшеныт дыр. Адакше тудо кызытат пеш чулымын ошкылын, кўлеш годым куржын колтенат кертеш, эше ече денат талын коштеш. Теве кум ий ончыч район кўкшытан та‰асымаштат ветеран-влак коклаште молылан макым ыш пу, ончыл верыш лекте. Вет тудо, кузе шкеже манеш, стрелковый офицер, а офицер, да эше стрелковый подразделенийын, нигунам ок се‰алт.
Метрий такше тачат чодыраж деч посна илен огеш керт, южгунам котомкашкыже шўча‰ пытыше салтак котелокшым пышта да пўртўс ло‰гашке ошкылеш. Чыла ончен савырна, тулеш чайым шолтен йуэш, пушенге, кайык-влак дене мутлана. Тыгайже годым ик могырымжо чонжо путыракат кана, вес велымже - ойгыраш тў‰алеш. Мє‰гыжє толын пурымеке, Майрукшо дене коктын ончычсо да кызытсе чодыра нерген чон йўлен мутланаш тў‰алыт да ласкан мален колтенжат огыт керт. Вет таче тудым, Метрийын оролымо чодыражым, ынде чодыра манашыжат ок лий, чыла ирен, изин-кугун руэн пытараш толашат.

4

...Ала-кушто тораште, очыни, кожла лукысо корем воктене, шкет пире урмыжалтыш да тунамак, пуйто команда почеш, кажне суртысо пий, ала лўдмыж дене, ала лўдыкташак шонен, опташ пиже. Ик лу-лучко минутлан,  манмыла, ялыште пий хор ылыже.
Шыже велыш палынак савырныше йўдшат таче лўмын гаяк тугай пычкемыш да тунамак моткоч тымык. Эсогыл теве окна ончылсо куэ парчат огеш тарване. Адакше кызыт тылзыжат савырныше, тошто. Тудо каваште эр велеш веле кояш тў‰алеш, сандене йўдшат пычкемыш шол.
Пєртыштат тугаяк тымык. Метрий ден Майрук ша‰гак тулым йєрыктен возыныт гынат, але иктыжат мален колтен огеш керт. Ша‰ге изишак ўчашен, вашла мыскарам ыштыл налмышт деч вара, семынышт эртыше пагытышт гыч тидым-тудым шарналтен, ончыкылык нерген шонкален киялтат. Пєрткєргє тымыкым адакат Метрий кўрльє:
- Эрла олаш каем. Колат мо, Майрук?
- Ша‰гысек ынде эре иктымак вўдылат. Мом тушто йомдаренатше? Мо кўлешлан йолетым арамак кырен коштнет?
- Каем,  манам. Тыге шонен пыштенам,  шканем тыге решитленам, тыге палемденам. Уке гын чонлан ала-мо ньыге-нюго веле чучеш. Пананым тыланет кондем, опильсиным, эше чупи-чупим... Пивым, кавакпуратым налам. Толмекем вара коктын изирак пайремым ыштена. Тый лучо каслан мончаш олтен ямдыле… А эше, палет, кудалышт ончынем. Садет дене, кузе гала маныт, э-э, вот, тромлейбус дене. О‰ай вет,  электричестве дене кудалыштеш,  ойлат,  бензинат огеш кўл, автомашинан гай двигательжат уке... Колышт але, ит мале. Эрдене оксам ямдыле,  йєра? Вара сондык гыч сай сулмам лук,  уракын койшыжым. Утюжитлашат кўлеш, содыки олаш каем вет. Оксаже шукыжак огеш кўл дыр,  пенсионер-шамычым автобус дене ола йоткеат яра коштыктат манме гыч шокта гой,  ик вичшўдє те‰ге сита,  шонем.
- Вичшўдє, манат? – єрмалген йодылдале Майрук. - Кызыт тынарже пошкудо ялысе кевытыш миен толашат ок сите. Тый мо, шо‰го торта, кызытсе акым от пале мо? Саде трамлейбусет дене куда¬лышт ончашетак гына сита гын веле?
- Отна ит йырымле. Йєра тугеже,  ик тўжем те‰гем пуэт. Сита, манам. Мый вет театрышкак ом кай. Пазар мартен ончалам, да мє‰геш удырыктем веле...
- Уке,  калер,  ындеже  чыташат  ок  лий,  Клавимыт  деке  миен толашак верештеш.  Мале,  манам.  Мo,  кунар  гана  тыланет  кутыраш  лиеш?  Тоже  мыланем, чара вуян Пушкин, шонышо лектыныс! У-уй, я‰ышак Ведат. Чисти Ведат улат вет! Окмак Ведат! Ынде йўдвошт тыге кутыркален-шонен кияш тў‰алат мо, каяный?.. Ы-ый, азап вет, тўвыт ойго гына тый денет.
- Мойгай ойго? Эше мом шонен лукнет?
- Тыланетше мо, лектыч да кудальыч тудо. А мый вара тыште изин-кугун  ойгырен  пєрдал.  Телевизыр  дене  теве  кунар  ойлат:  то  тыште  поезд кумыкталтын, то тушто самолёт шу‰галтын. Корныштыжат ынде пеш шучко вет. Эше бандит-шамыч агат, маныт. Йошкар-Ола гыч пєртыл толмешкетше вет ойгырымем дене йєршеш индыралт-орланен пытем - тидымат от умыло гала? Адакше олаште сакый жульык-шарлатанже шагал шонет  мо?  Тыйжым,  шо‰го  окмакетшым, шўртє йотке,  вўге кудаш налыт вет,   албаста!..
- Мыйжым вара тунар орадешак ужат мо, кувандай? Сар годым кє сержант, вара офицер лийын? Тый гала? Ала мыйын пенсийыш лекмешкат тыяк чодыра ороллан коштынат?..
- Тудыжо туге дыр, туге дыр да...
- Самолёт,  поезд,  манат. Мо, мый самолёт дене чо‰ешташ тў‰алам мо? Автобус дене каем, тромлейбус дене кудалышт ончем, пазарыш пурен лектам да мє‰геш веле удырыктем. Кас автобус дене пєртылынат шуам.
- Толмешкетше вучен-ойгырен, чылт индыралт пытем-ыс.
- Манат ынде тожо, могай тушто «индыралт пытем» монь. Лачымын ойгыралтенат от шукто, калтак! Уке, нимогай весела койышет, шонкалаш йєратымашет, сайым,  сылным умылен моштымашет кодын огыл, векат, кувандай. А кушко лийын гын тудо, пырля илаш тў‰алмына годсо мыскараче Майрук?
- Ай-ай, ончо, ончо ынде, кушко ынде савыралеш-ыс? Так, ўян мелна гай ковыра йылмет огыл гын, изиэт годымак, товатат, кугу олагорак сакалтен на‰гая ыле. Ай, Метрий, кутыренжат моштет шол. Йєра айда, пешак кайынет гын, ик ганаже Йошкар-Олашкет миен тол, тугеже...

5
 
Ятыр  е‰ын  илышыже  шуко  савыртышан  шол.  Та‰астарен  ончаш гын, чылт «рожын кєршєк леведыш» манме  деч,  тыгеракат  палемдаш  лиеш дыр: илыш - тўрлє сынан меж, мамык але лыжгайыше кыне муш ярымла дене пидме, капым кунар-гынат да кузе-гынат ырыктыше чием гай. Очыни, тў‰ тў‰алтыш гычак Шочынава Юмо чылаштлан эн порым гына тыланен, сайым веле пўрынеже. Тольык ала-могай дыр койдымо кид, Шочынава пўрымашлан, шкенан шонымашланна тореш лийын, коклана гыч южиктыжым палыдыме тєрсыр корно дене виктара. Адакше, пеш туге шол, кажне айдемын - шке пўрымашыже.  Икгай,  чылалан ик семын илаш огеш лий, тудо. Южышт ўмырышт  мучкак  манаш  лиеш,  ўяк-мўяк  илат гын, весыштлан ойго почеш ойгым,  неле  деч  нелым  чыташ  логалеш. Да айдеме илым-курым жапшат  адакше  кужу  йолгорно  гаяк:  я  мотор  да  чатка,  я  тєрсыр  да лакылан.
Майрукланат теве изиж годсекак ятыр йўштє-шокшым чыташыже верештын. Марий мландыште колхозым ышташ тў‰алме жаплан ачаже кокла поянлыкан, середняк манме кресаньык лийын. Тудо жаплан лачак кугулан шотлалтше, куд лукан, кок пєлеман йо‰гыдо пєртым чо‰ен улмаш. Адакше кок имньым, тунам, ўшкыжым, презан ушкалым, сєсна ден шорыкымат, лудо-комбымат, чывымат ятрак ашнен. Эшеже пашам йєратыше озан мо лийшаш - чыла арвер-ўзгаржат шкенжынак лийын. Майрукмытын ачашт ушан-шотан, пашаче айдеме улмаш. Сандене тудын сурт-оралтыже кышкар гай шоген, вўта тич вольыкшат эре тўланен толын, а нурысо а‰аштыже шурно шєртньє тўсшє дене озажым куандарен шоген. Пырчым пуалтыме машинажат ялыште лач Майрукмытын гына лийын. Эр кече дене тєр кынелын, кас ўжара шулымеш пашам тыршен ыштыше еш чыла сомылымат жапыштыже шуктен, садлан улан илен. Вет мландыш пўжвўдым йоктарыде, ямде кинде сукыр шкеже ўстембак толын огеш воч. Тольык тунамет активист-нужна-влаклан тиде келшен огыл улмаш. Ала нунылан утыжденат кєраненыт…
Ешышт кугу лийын огыл. Тудо жаплан ача-аваштын кум шочшышт веле лийын, Майрук – эн кугуракше. Раскулачитлыме деч вара йо‰гыдо пєртышытым колхоз правленийлан поген налыныт, шкеныштым мончаш поктен луктыныт. Чыла мландышытым, сайын ўя‰дымым, колхозлан пуэныт, эсогыл пєрт воктенсе паре‰ге пакчаштымат иземден пўчкыныт. Уло вольыкыштым, мўкшым, сурт кєргє арверым, сайрак вургемыштым, кўпчык ден тєшакымат конфисковатлен, поген каеныт. Воктенсе руш ял гыч Горинов фамилиян милиционер нимом кодыде раскулачиватлыме ешым, шўкшє вургеман, тудо кечын эр гыч кас марте нимом кочдымо, шужен мўгырен шортшо, изи деч изи йоча-влакым чаманен, кўпчык ден тєшакыштым, азямым колхоз клатеш пыштен коден. Кладовщиклан ыштыше Сидыр Микаллан кўштен каласен: «Кўпчык ден тєшакше садак локтылалтеш веле, азямжат у огыл, тек толын налыт»…
™мырыштыжє тиде эн шучко кечым Майрук нигунамат огеш мондо. Тудо кечынак ачаштымат поген на‰гайышт. Тудым элнан касвелышкыже вич ийлан колтеныт, тушто ДнепроГЭС-ым чо‰аш тў‰алыныт улмаш. Ачаж дене пырля моло ялла гычат раскулачитлыме е‰-влакым колтеныт. 1933 ийыште элыште шужен ий лийын. Ачашт чылажымат кўлынак, тыршен, уло вийым пыштен пашам ышташ тунемше айдеме, тиде кугу чо‰ымаште шужен да черланен колен. Тидын нерген вараже пошкудо ялыш пєртылшє, тугаяк раскулачитлен колтымо кресаньык ойлен.
Кок ий чоло мончаште илен толашенытат, вараже Майрукын аваже родо-тукымжо ден пошкудыжо-влакын полышышт дене арама воштыр, ломаш, вичкыж пырня да шун гыч изирак пєртым чо‰ен. Тушто нуно Кугу Отечественный сар пытымешке иленыт…
Сар тў‰алме жапшат, тудо, нигунамат огеш мондалт. Ял мучаште тунам кугу капка лийын, идым капка манмет.  Лач тушан, пуйто вўдшор, калык ташлен. Сар тў‰алме кумшо кечынже мобилизоватлыме пєръе‰-влакым салтакыш ужатеныт. Кугу сарыш ужатымаште кажне пєръе‰ шинчавўд дене шочшыж да ватыж деч ойырлен. Тыгайым ончен, ужаташ лекше моло калыкынат, чытен кертде, шинчавўд велалтын.
Теве йоча, ачажын шўйыш уло кертмын пижын, кычкырен шортеш:
- Ачай, ачай, тиде сєйыш кает гын, от тол вет ўмыреш!..
А шкенжын изи кизаже чарныде чытыра, чылт лышташ семын. Йочан чарга йўкшє кажнын шўлышым петыра, єрын шога ачажат, уло калык тў‰ын шогалын…
Самырык ача-ава. Кузе нунын чоныштым туржеш икымше, але пеш изи, кутыраш гына тунем шушо эргын шортмыжо! Рвезе ача йєслана, вургыжеш, ок пале мом каласашат. Логар а‰ышкыже, коеш, кугу комыля толын. Шучко логалын шол, пагытше, курымжо.
Чынак, ыш тол саде йочан ачаже кугу сар гыч. Эше шуко шорто эрге, вучен. Но тачысе кечынат садын веле огыл изи шўм, мондыдегеч, сарыш ужатыме жапым шарнен ила. Такше, шоналтет да, єкынен чаманашат верештеш, лач шарнышыже гына тачысе кечылан кодыныт шагалын. Мо, ынде Совет Союз историйым вурсен гына возымо дене пырля кызытсе изи-кугу «демократ» тўчат Кугу Отечественный сарын историйжымат весемден возат дык, мом манаш…
Ачаштым раскулачитлыме деч вара, вес ийынже, кодшо ешым колхозыш пуртеныт. Майрукын аваже, Саскавий, тўшка вольык ончымаште ышташ тў‰алын. Вашке тудын тыршымыжым, вольыкым йєратымыжым ужын, тудлан витле наре вуй презым ончаш пуэныт. Тиде кўтўм тудо йолташ ватыже Алима дене пырля ончен. Ий еда ушкал ешаралтме дене тєр презат эре шукем толын, лач сар жапыште гына угыч витле чоло вуйыш волен улмаш. 
Кугурак ийготанже сайын палат дыр, сар годым 1943-шо ий тылым эн неле лийын. Пўтынь шурным, урлыкаш йотке манме гаяк, фронтлан колтеныт. Олымымат ситышын ямдылен шуктен огытыл. Шошым имне, ушкал, сєсна-влак шужен колаш тў‰алыныт. Но Саскавийын да тудын ешыжын, йолташватыжын тыршымыштлан кєра презе-влакым арален коден кертыныт. Шошым лум йымач кодшо олымым луктыныт, лўсым ямдыленыт да пе‰гыдемше лум дене пасу ден чодыра гыч презе-влаклан шупшыктеныт. Теве тыге ончыкылык ушкал кўтўм арален коден кертыныт. Тиде пеш неле жапыште, йєсє условийыште чынжымак героический паша лийын. Чыла тидым шотыш налын, 1945-ше ийыште Саскавийым сар ийлаште чапле пашажлан медаль дене наградитленыт.
Тыгаяк медаль дене такше Майрукат пуше‰ге обрабатыватлыше комбинатыште сар жапыште тыршен пашам ыштымыжлан палемдалтын. Икмыняр ий гыч тудо ушкалым лўшташ тў‰алын да пашажым пенсийыш лекмешкыже эре порын шуктен, эре ончыл радамыште лийын. Пашам ыштыме ийлаште вийым чаманыде тыршымыжлан шуко гана, ий еда гаяк почетан грамота ден кумыла‰дыше премийым налын. Медаль ден тўрлє знакше гына мыняре! Нунын коклаште - Се‰ымаш кече вашеш юбилейныйжат, пашан ударникшын, та‰асымаште се‰ышын знак-влак, тыгак ВЦСПС-ын, партий обкомын да Марий АССР министр-влак Советын Почетный грамотышт, «Ветеран труда» медаль...
Раскулачитлыме еш гыч чыланат Совет Союзым вия‰дымаште тыршен пашам ыштеныт. Ачаштымат витлымше ийла кыдалне реабилитироватленыт. Такше тудыжын нимогай титакшат лийын огыл, совет власть ваштарешат нигунам, нимогай удам ойлен коштын огыл. Жапше лач тугай лийын шол, активист-нужна-влакет уланрак ешым чытенак кертын огытыл-ла.
Майрукын Япык шольыжым сар мучаште Сврдловскыш, ФЗО-ш тунемаш колтеныт да тушечынак армийыш каен. Салтак гыч толмекыже Челябинск олаште металлургический заводышто ышташ тў‰алын, техникумым тунем лектын. Мастер марте кушкын, заводышто кугу пагалымашым сулен налын, тыршымыжлан тыгак шуко медаль-влак да орден дене наградитлалтын. Кызытат тушто, Челябинскыштак ешыж дене ила. Руш ўдырым марлан налын, йочаже-влак марла огытат умыло. Адакше ялыштыжат тудо пеш шуэн лиеден. Тений теве руш ватыж дене уналыкеш ала толына манын увертареныт ыле да, ала толын шуыт, ала укеат.
Кокымшо шольыжо, Миклайже, колхозышто шурно идымым кужу жап вуйлатен, но неле, шужен илыме йоча пагыт ўмырешлан палым коден. Витле вич ийымат илен шуктыдеак, черланен колен. Тудын икшывыже-влакын пўрымашышт ачашт деч сайрак лийын. Чыланат кугун тунемше улыт, сайын пашам ыштат, пагалымашым сулен налыныт.
Шкеже, кандашле ийым эртыше Майрук, Юмылан тау,  марийже гаяк кызытат чулым да чолга улеш. Сурт-оралте коклаште чыла сомылым коктынак вор‰дарат. Маньымыс, вольыкымат эше лы‰ак кучат. Кўчык огыл ўмырым эртен, неле ий-влакым илен лектын, амалкален толашен кочкаш-йўаш ситыше пенсийым налмыштлан кызытше семынышт, такше, кунар-гынат йывырталынат илат. Тушечынак эше кунамыште ик ганаже шочшыштлан, уныкашт-шамычланат изин-изин ойырат, ужатышашлыкланат погат, жап шумеке рат дене, шот денак поген пыштышт, манын шонат. 

6

™мыр мучко манме гай лесниклан ыштымыж годым кажне кечын эр гыч кас марте йолўмбалне коштшо, да кызытше шонымыжо шукталтмылан кєра, олаш каяш лекмыжлан йоча гаяк куаныше, шулдыра‰ше пєръе‰лан, кеч тудо самырык ийготан огыл гынат, пасу да чодыра гоч вич ме‰ге корно кужу мо? Эй, так, манмыла, каза тагала ше‰гел йол дене чумалыктен, тєршталтышашлык веле! Адакше кинде курикам пыштыме изирак сумка деч моло кидмучаш нумалтышыжат уке. А кинде падырашыжым тудо кочмо шумылан огыл, кужу корныш лекмыжлан кєра пыштен. Марий калыкын тыгай йўлаже улыс: кинде дене пырля...
Метрий шагат чолат ыш ошкыл дыр, кундемысе рўдє илемыш толынат шуо. Йєра кеч Совет Союз шаланыме деч ончыч тиде ял йотке корным нєлтен шуктышт да теве ынде ола гыч автобус тушко кошташ тў‰алын. Конешне, мотор кечынже гына коштеш, йўран-лавыран годымжо толын огеш керт. Шояк демократиет огеш тол гын, асфальтымат шукертак шарен шуктат ыле, очыни. Вет жапыштыже щебенкымат оптеныт ыле. Кызытсе «демократ-шамычетлан», коеш, корно гала, калыкат огеш кўл, нунылан лачак шке оксагалташтым кўжгемдаш лийже, да йєра веле.
Билет ужалыме изи пєлемыште калык шуко, шы‰-шы‰ темын. Йєра айда, Метрийже кеч Чарлам ончал толнеже, а молышт лач тиде кечынак куш каяш тарваненыт, кє пала? Такше, конешне, кє кушко-гынат, могай-гынат сомыл дене кайынеже тудо. Теве пошкудо ял марий, Метрий гаяк сарын да пашан ветеранже, шонен шуктен вет, Калининградыш, война годсо немыч Кёнигсберг ола йотке каяш тарванен. Амалже-е, шке манмыжла, льготышто.
- Кызытсе, рынке жапысе льготет, - манеш ветеран, - шо‰го могырымат, тў‰аш тў‰алше лулегымат пеш ырыкта улмаш. Кугу Отечественный сарын ветеранже-влаклан идалыкеш ик гана Российын кеч-могай лукышкыжо йєршеш яра коштын савырнаш лиеш. Саде льгот дене идалык жапыште пайдаланен от шукто гын, олмешыже садак оксам огыт пу. Арамак йомеш, манмыла, «пий умшаш» веле кая. Ик семынже жалке вет. Єрат да корнышкат лектат шол.
Такше, ончалат гын, тачысе саманыштет район мучкат, ола кєргыштат, ола воктенысе даче-садлашкат, коеш, пенсионер-влакше, кўлеш ма уке, обществен¬ный манме транспортет дене пеш пижынак кудалыштыт. Льготышт шура да садлан, очыни.
™маште теве пошкудо ял саде ветеранетын льготыжо чуч гына йомын огыл, манеш. Йєра, идалык мучашыште, коло кандашымше декабрьыште, шарналтен шуктен. Шарналтен да, ны шочшыж-влаклан, ны родо-тукымжылан, нигєлан нимом раш каласен шуктыдеак, чулымын гына Москваш миен толын. Рўдолам ончалмыла. Туштыжо шуко кучалтын огыл, Казанский вокзал йырак пєрдын савырнен да мє‰геш поездыш шинчын веле. Но мє‰гыштыжє, кум кече уке лийме жапыштет, йомдаренат шуктеныт улмаш, эсогыл розыскышкат пуэныт. Йєра, милицийже изиш юватылын. Уке гын палыме кочайын портретше ала Йошкар-Ола вокзалыштат кечаш тў‰алеш ыле.
Тенийже ветеран льгот нерген сайын шарна. Тидлан кєрак теве корныш лектын. Корнышкыжо тарванен, да ку‰ге могырыш лупшалташ — эше чылт сайынжак огеш пале. Чонжо дене Украинышкат кайынеже, туштыжо родо-тукымжат уло, но чек йотке веле яра на‰гаят, умбакыже, маныт, шке кўшеш кайыман. Молдавийыште гын война деч вара ныл ийымак служитлен, палымыже-влакат эше кодыныт, кокланже серышымат возат, вашла открыткымат колтылыт, тольык тушкыжо шуаш кок чекымак вончен толашыман шол. Тыге ынде. Каяш лиеш Сахалин йот¬кеат, да палымыже уке. Сандене эргыж деке, Калининградыш миен толаш лийыныс. Тудыжо тушто ондак моряклан коштын.
- Чу, мо, - малдале Метрий. – Ала мыланемат иктаж-кунам теве ватемын шольыж деке, Челябинскыш миен-толаш гын веле? Тольык ондак сайын шоналтыман…
Тыге мутланен шогылтшыштла шижынат ышт шукто, олаш кайыше автобус толынат шогале. Калык тушко уло кертмын шўшкылташ тў‰але. Шо‰гые‰етым огытат ончо, шўкал веле колтат.
Автобусым, манмыла, штурм дене налаш логале. Метрийлан шичме вер, пиалешыже, ситыш. Но йолжат лачымынак тошкалте. Пытартышлан теве автобусыш шинчаш тыршыше калыкын кыдетлыше кўрка чыве тўча гай тєрштылмыж годым лектын вочшо картузшымат муо, да нумал коштмо верыш чотрак темдале. Шинча йоткеак волтен шындыш. Нечыве вуй гыч тєрштылаш. Товро, эше калык йол йымалан йомеш, вара кувандайжылан ала-кузе дыр, орвуянак лийынам манын,  изин-кугун доказать ышташ логалеш.
Пўжалт пытыше, но тунамак автобусыш логал кертмыжлан куаныше Метрий тып-тымыкше дене шыпак окна воктене шинча. Теве гына кайык иге гай пырткыше шўмжат эркын лыпланаш тў‰але. Автобусын, двигательым чот мўгырыктен, ола корныш лектын шумыж годым, кудалышт ярныктарыме ожо гай улнышо капшат изиш куштылеммыла чучо.
Автобус ик ял мучашеш, вес корнывожеш шогалын-шогалын кудалеш. Теве ик тыгай шогалме вереш тич темше автобусыш ўдырамаш дене пєръе‰ пураш толашат. ™дырамашыже толашен-толашен, пыкше ше‰гел омсашке пурен кертеш, пєръе‰ уло кертмын ончыко шўшкылтеш. Садетын кид мучаштыже эше ситышыжлан полиэтилен пакет кечалта. А туштыжо кўчымє муно лийын улмаш. ™дырамашыже, ше‰гел велне шогышет, муно-шамыч шаланыме деч лўдын, уло автобус салоным шергылтарен, тургыжланен кычкыраш пижеш:
- Э-эй, Костя, Кости манам, мунетым арале! Кўшкырак, кўшкырак нєлтал. Эше изиш кўшкырак!
Автобусыштет воштылаш йєратыше мыскараче-влакшат ятырынак улыт, коеш. Тунамак, кўлеш ма уке, темлаш пижыт саде Костилан: эше изиш тыгерак ыште, тугерак ыште, манын толашат. Могайрак кўкшытыштє муным кучаш кўлмымат путырак рашемденак каласкалат. Уке гын, маныт, мунет совсем пудырген-шаланен кертеш. Чылан тидын годым чытырен-лў‰ген веле шинчат, изиш гына шинчавўд дене огыт шорт. Туге чот воштылыт. Костий гына тарай гай чеверген пытыше шогылтеш: ала тунарак шокшештын, ала чылт вожыл пытымыжлан кєра. Мо гынат, садет вес остановкышто лектеш да сырымыж дене мунан пакетшым ме‰ге пелен лупшалеш. Тыге ватыжым туныктыш огыл мо?..

7
 
Такше, туныктымо шотыштыжо, мемнан кундемыште шукертсек тыгай мыскара коштеш. Ик самырык ешыште, маныт, сурт озавате пашалан пешак чулым лийын: тўшка озанлыкыштат эре ончыл радамыште каен, мє‰гысє сомылымат нигунамат эрлалан кодымашыже уке улмаш, вургемымат жапыштыже ошемден шоген, йочамат моло семын кўлынак ончен. А марийже йєршеш вес койыш-шоктышан, йолагайрак улмаш: ик кече диваныш пурен возын, телевизорым онча, вес гана кидышкыже газетым налын шинчеш, кумшо ганаже книгам шергалеш. Шкенжым моткочак ушан-шотанлан шотлен. От шинче, бухгалтерлан ыштас. Мє‰гысє сомылкам шукташ садетын ушешыжат огеш воч.
Шуко палыше улмыжымак ончыкташ шонен дыр, икана ватыжлан ойла:
- Айда эрла гыч ме ик эксперимент манмым ыштен ончена: тушто гоч мутланаш тў‰алына.
- Кузе тушто гоч? - єрын кудалта ватыже.
- А-а, неле огыл, вашке тунем шуат. Мутлан, мый тыланет туштым туштем лиеш, а тый вашмутым мушаш улат. От пале гын, мыйын шуктышаш пашам тый ышташ тў‰алат, а мый тыйын туштет пален ом керт гын, мый каласыме пашатым ыштем. Тылзе мучко айда, тыге илен ончена. Мо шот лектеш - ончалына.
Ватыжат тореш огеш лий. Эрлашыжым эрдене, мален кынелмеке, марийже ойла:
- Шыл шорыкым йодеш.
Мо нерген ойлымым сурт озавате огеш умыло.
- Туштем шыч пале, - куанен пелешта марийже. - Тиде - портышкемым мыланем конден пу, йолеш чияш кўлеш, манме лиеш.
Ватыже нимом пелештыде йодмыжым шукта.
- Ик могырышто - йылгыжше шем ий, вес могырышто - озым, - адакат шыргыж ойла марийже.
Ватыже тиде ганат нимом шонен муын, кўлешын вашештен огеш керт.
- Тиде ганат туштем шыч пале, - ышталеш марийже. – Тиде йылгыжше коваштан шем ужга лиеш. Тудым мыланем чияш кондо.
«Пеш йєра тугеже, чечас мыят тыланет «ий ден шорыкым» ончыктем», - семынже иралтын колта ватыже, да йылгыжше ўмбалан шем ужгам марийжылан кучыктымыж годымак пелешта:
- Мурен кая, шортын толеш, - мо лиеш.
- Шошымвўд, - мый тыгай проста туштыжымак пеш палем, тыгай дене мыйым кучен от керт, маншыла, суртоза уло йўкын воштыл колта.
- А вот шыч пале, - манеш ватыже.- Туштышто, такше, окса нерген ойлалтеш. Вўдлан миен толашет верештеш. Ужат, ате пундаште веле кодын.
Уремыште озыркан мардежан поран лўшка гынат, марийжылан, пар ведрам сакалтен, вўдлан лектын каяшыже верештеш. Ынде ватыже кидыш логалше сапым йєршынат мучыштараш огеш шоно. Марийже вўдым конден гына шукта, пелашыже тунамак вес туштымат шуралеш.
Вот накас, суртоза адак вашмутым муын огеш керт.
- Мий, вўташке лектын, ушкаллан олымым варен пу, - тунамак кўшта веле ватыже.
Суртвует шке шындыме оптышыш логалмыжым ынде пеш умылыш да. Тольык шєраш огеш лий шол. Мо сўзлыжє тудым тыгай ошкылыш шўкале гын? Йўлерешыже, ватыжын ик туштыжланат келшыше вашмутым шонен огеш му.
Шкенжым вурсен-вурсен, ушкал вўта гыч сомылым ыштен пурен веле шогалеш, пылышыжлан уэш ватыжын ямдылыме тушто солна. Марийже ынде изин-кугун вуйжым пудыратылеш, са‰гажымат тыгат-тугат куптыртыл пытара, но чын вашмутым садак муын огеш керт.
- Кочкаш шолто, чайым шынде - туштылан вашмут тыгай лиеш, -рашемден пуа ватыже, да шкеже марийжын те‰гече лудмо газетшым кучен, телевизор воктеке лишкырак веле шинчеш.
Мом ыштет, суртозат изин-кугун веле коеш, писын гына немырым шолташ пижеш, тунамак мунымат жаритла. Чайымат шындаш ок мондо. Йєра эше Ежовысо совхоз-техникумышто бухгалтерлан тунеммыж годым тўшкагудышто пырля илыше-влак черет дене кочкаш шолтеныт, сандене молан-гынат тунем шуктен.
Вате-марий эр кочкышым ыштат, изи ўдырыштым йочасадыш ужатат да кажныже шке паша верышкыже лектын ошкылыт.
Тыге тылзе жапет шиждымын эртенат кая. Марийжын ынде ыштен моштыдымо пашаже уке гаяк. Чылажымат ышташ логалын, эсогыл кокланже телевизор дене увер программым ончашат жапым муын огыл. Но тидлан тудо нимынярат ок єкынє. Кызыт нуно сурткєргысє чумыр пашам вашла ка‰ашен, ик ой дене пырля шуктен шогат. Илыш корнышто вашлиялтше чыла йўштє-шокшымат, неле-йєсымат лош пайлат.

8


Автобус двигательын икшырымын мўгырмыж почеш, чодыра корно дене кудалшыла, Метрий семынже нералташат тєчыш, тольык утыжым нераш пошкудыжо огеш пу, тудыжо пешак, утыжденат «весела» логалын-ла. Ала-кушто дыр эрденак пычырик «салтыметымат» ыштен шуктен, ала эше те‰гечысе «руашыжак» але йоткеат а‰ыртылеш, кеч-мо гынат, низаштат шып шинчен огеш керт. Эре ала-мом семынже йырымла да чарныде кынервуйжо дене Метрийын єрдыжшым шуралаш ва‰а. Метрийынат кид модеш веле - кузе кертеш, туге аралалташ тырша. Мо, єрдыжлу маныт гынат, тудо шкендынак шол, адакше луак вет, кўртньє тоя огылыс, шуралме еда корштымыжат шижалтеш. Эшеже мўшкыржат нигунам резинке мече гай лийын огыл. Аралыман. Пеш аралыман! Раз тыгай пелторта пелен шинчаш пўрен гын, изин-кугун толашыман ынде.
Воктенсе шичме вереш лакемалтше пошкудыжо Метрий деч иктаж коло вич - кумло ийлан рвезырак дыр. Тўжвал тўсшє дене тыге коеш. Мут гыч мут лекме дене садетын, ожно манмыла, колхозышто кыртменак пашам ыштымыжымат пален нале. Тольык кызытше могай «колхозышто» работая, ала? Ондакше плотник улмаш. Строитель. Такше ме чыланат кызыт «шарик ден винтик» огыл, «строитель» улына. У Российын икымше эн кугу озаже семынак. Чо‰ена ынде. Изин-кугун «чо‰ена»! Рынкым. Саде пазаретым да пазар илышым. А кунар тудым «чо‰ыман» — кє пала? Очыни, Российысе кажне е‰ын вўржым шовынлан, руш манмыла, шило на мыло алмашташ тунеммешкыже дыр. Ала калыкын изиш ушым шындымешкыже...
Метрий воктене шинчыше саде чо‰ышет тўшка паян озанлыкын илышыж гыч ушеш вочшо ик тыгай сўретым «пералтен» пуыш. Икана, манеш, вуйлатыше верысе калыкым погынымашке чумырен. Тўшка погынлан ончаш кок йодышым темлен. Иктыже озанлыкын шаланен шушо шурно аралыме клатшым уэш пужен чо‰ымо дене кылдалтше лийын гын, весыже — кундемыштышт рынке манме, пазар илышым чо‰ымаш. Погынымашке чумыргышо-влакет тыгат-тугат шоналтеныт: озанлыкыште ны o‰a, ны пуда, ны окса уке, сандене икымше йодышым сай илыш толмеш коден, вигак кокымшыш куснаш лийыныт. Тыштыже нимат огеш кўл, «за» манын кидым нєлтал, да йєра веле. Тыгак ыштеныт. Тунамет, тўшка паян озанлыкетын эше кузе-гынат шўлаш толашымыж годым, киндышт адак рожын клатеш шўйын, а шкешт путырак чулымын, налыныт гына, пазар илышым чо‰еныт. Ну, саде рынкетым. Тунар чот «чо‰ен» шуктеныт, витне, тачысе кечылан тўшка паян озанлыкшат уке. Пытен. Панкрутыш лектын, вара шалатен колтеныт. А чо‰ышо-шамычше кодыныт, кузе моштен, туге илаш толашат ынде. Ик «чо‰ышыжо» теве Мет¬рий воктенак шинча. Кынервуйжо денак шижтара. Тутыш шурал-шурал колта.
Йєра кеч саде актыкет, йўлер «чо‰ышет» райрўдеш волен кодо. Уке гын Чарла йотке Метрий, товат, пеленже шинчен ок чыте, шканже кушан-гынат волен кодашыже перна ыле. Умбакыже адак изиш нералташ тєчыш, но тыге ласкан гына шин-чен кертат-ла: корно мучко калык эре ала-мом лєла, коклаштышт кокланже кере мутат лектеш, теве-теве, шонет, тума тарвана. Адакше автобусшат, манмыла, кажне кокымшо электроме‰ге пелен шогал-шогал кудалеш: ик е‰ вола — кокыт шинчеш, кунамже але мє‰гешлат лиеш.
Теве райрўдє автовокзалыште вич-куд е‰ шинчыч. Йєра айда, нунышт торашкак огыт кай. Коклашт гыч иктыже, Метрий воктенак верланышыже, вес ватылан, коеш, сайын палымыжлан, мє‰гыжє кайышыжла ынде пеш каласкала. Марийжым, манеш, районысо больницышкет пыштеныт. Пагарже корштен да, урологий отделенийыш, пуйто пагарыштыже кў погынаш тў‰алын. Туштыжо марийже дене пырля шалын кертдыме-влакат кият. Палатыштыже шукын огыл, нылытын веле улыт. Вот, кодшо гана толмыж годым ватыже, ынде теве автобусышто каласкален шинчыше ўдырамашет, марийжылан ялысе муным конден улмаш. Мо, муно – муно гаяк лийын, конешне, чылт яндаржак огыл, тудо. Мо, кажне чыве почеш муным эрыктен-йытыраен шуктет гала?
Эмлыверыштет эрлашынже эрдене отделений вуйлатыше эмлалтше-влакын тумбычкыштым ончен лектеш. Вара шкежак планёркышто антисанитарий шотышто мутым луктеш. Тыгай-тыгай палатыште кийыше механизаторын муныжо мушдымо,  манеш. Кечывалым медшўжар-влак трактористым процедурный манме пєлемышкет на‰гаятат, изин-кугун, кертмышт, моштымышт семынак муныжым мушкаш пижыт. Мо, отделений вуйлатышак кўштен дык, куш пурет? Мушкат шол. Вес кечынжат тыгак ыштат. Пєръе‰ет, ынде мом толашат манын, нимом умылен кертде, умбакыже мом шонашат єрмыж дене, кас велеш ватыжлан мобильный телефонет дене йы‰гырта да вашкерак толаш кўшта.
- Молан, мо содорышто? – умылынеже ватыже.
- Давай, вашкерак тол, - чыштыра марийже, трактористет.
- Чыла рат дене каласе: мо лийын, мо кўлеш?
- Эрла эрденак тол, манам, уке гын мыйым тыште йєршеш пытараш пижыныт ала-мо…
Ватыжат уло пашажым кудалтен, теве ынде эрдене эрак райрўдыш, больницыш толын. Эмлымверышкет пура веле, марийже вигак вуйшияш тў‰алеш:
- Кок кече почела ынде эре мунем мушкыч, пўчкын налнешт дыр, нимо укештак вускемдынешт ала-мо. Нигєлан вет тыште нимо удамат ыштен омыл, шып гына киемыс, калтак…
Ватыжат нигуш пураш єрын, марийже верч лўдын, урологий отделений вуйлатышет деке ошкылеш. Мо, тудат пеш умылынеже: могай осал пашажлан марийжым вускемдынешт, молан лачак тудын муныжым пўчкаш лийыныт? Шкеже пеш уке манеш гынат, кє пала, ала чынжымак узо казала  тыште, больницыште, иктаж деке утыждене пижедылын толашен гын веле? Мо, уке гын, кузе тыге лиеш? Молан вара муныжым пўчнешт? Эмлымверышкыжат вет марийжым пагар корштымылан кєра веле пыштеныт…
Тракторист ватын тыге азапланен ойлымыжо да йодыштмыж деч вара врачет элнен каен воштыл ситарат, медшўжар-влакым да эмлалтше саде трактористетым шкеж деке ўжеш. Икманаш, тўшкан рашемдат: механизаторын муныжым кок кече почела «йылгыжаш тў‰алмеш» мушкын толашышашат уке улмаш, садет ватыжын кондымо муным отделений вуйлатышын терген коштмыж деч варак кочкын колтен…
Вот, кодшо кечылаште тыгай туткаран мыскара лийын кудалтен улмаш районысо эмлымверыште ик тракторист да тудын ватыж дене.
…Теве Метрий гаяк кок пенсионер ўдырамаш Чарлаш телевизорым тєрлаш на‰гаят. Тў‰жє — яра каят, оксам тўлыде. Семынышт шергакан арверым пешак шыман гына на‰гайынешт, да  калыкше чисти умылыдымо шол. Телевизор вет калай ведра огыл — шергакан ўзгар, да эше йо‰ылыш тўкалтме годым пудештынат кертеш, маныт. Но тидым пассажир-шамычет нигузеат огыт ы‰ле, со ўмбачше тошкал эрташ, я кўзенак шинчаш веле ва‰ат. Пешак чапле телевизор. А автобус, вот, нимолан йєрдымє. Пелен иктаж ўзгарым ма, арверымат на‰гаяш огеш лий, лач кидмучаш сумкам гына ончык, пулвуйыш шындаш ситыше вер улдалеш. Йўлер, албаста конструктор-шамыч шичме вер коклам пешак а‰ысырым ыштеныт, калерешышт, путырак йєндымым. Мо дене гына шоненыт, ала? Адак шопыржат эре шканжак веле оксам ышташ гына ва‰а, векат: калыкым, от шинче, автобус тичак, шы‰-шы‰ шўшкеш, эсогыл шонымет семын шўлалташат огеш лий. Тыгай годым шыма-ласка лийын кертат гала? Шинчат ўй гай огыл,  ийла йўлаш тў‰алеш!..

9
 
Еш илыш пиалым мо дене висаш, тудым кузе палаш лиеш?  Очыни, эн ончычак озаватын шинчашкыже ончалын. Тушто изи-кугу тулйыпым ужын, вигак умылет: тиде ўдырамаш пиалан, але мє‰гешла. Кажне шотан ўдырамаш, тудо, шкенжын пиалжым шкеак арала, ешыште ласкалык, умылымаш лийже манын, шўм-чонжо гычак чевер тўсым шава.
Маньым вет, эше сар жапыштак, ик тыглай шыже кечын, уржа-сорла пашам пытарымеке, сельсоветын секретарьже шкенжын кидпалыже да гербан печать дене Метрий ден Майрукын мужыра‰ме нерген кагазым пе‰гыдемден. Тиддеч вара нунын кок илышышт ик пўрымаш дене кылдалтын. Мутат уке, кужу илыш корнышто тўрлыжат верештеш. Но пиалжымат, ойгыжымат еш коклаште икте-весе дене лош пайлыме годым гына чылажымат се‰ен лекташ лиеш. Эшеже чын йєратымашым палыше мужыр-влак гына икте-весын шонышым пел шомак гычак умылат, вашла ўшанат да кеч-могай пашамат пырля ышташ тыршат. Тыгай ваш умылымаш да йєратымаш дене погымо ешын ўмыржат кужу лиеш. А чонышто кугу йєратымаш уке гын, да адакше икте-весым сайын пален шуктыдеак мужыра‰аш вашкыше-влакын ешыштат писын шалана. Тидын годым мужыра‰машыжат шўм-чонышто неле сусырым гына кода…
Мутат уке, ўмырышт мучкат Метрий ден Майрук районышто гала, ялыштат кугу начальник лийын огытыл. Такше, Метрийже лесник лийынат, пулыкымат, чо‰аш йєрышє чодырамат я‰ышен, почешыже шагалын огыл коштыныт. Тольык тудыжо эреак пе‰гыде, нигєлан утыжым нимом сєрыдымє лийын. А кунамже мом сєренак гын, мутшылан оза лийын моштен. Тидланак тудым лесхозыштат, лесничествыштат пагаленыт, жапленыт.
Манамыс, такше нуно, Метрий ден Майрук, моло-влак деч нимо денат ойыртемалтдыме, тыглай пашае‰ лийыныт. Тидыж денак пошкудышт-влакынат пагалымашым сулен налыныт. Вет е‰-шамычым, калыкым, ондалаш огеш лий, нуно кєн могай кумылан, могай чонан улмыжым вигак шижын налыт – тидын койыш-шоктышыжо, порылыкшо чон гыч лекше, але так, порын кояш тыршымаш гына. Метриймыт нигунамат коктела койышан, кок тўран кўзє гай лийын, тыгат-тугат койын моштен огытыл. Пўртўс нунылан могай чоным пуэн, тугай денак илыш корнышт мучко ошкылыныт, ўмырыштым шуэныт.
Адакше Метрий ден ватыжын паша корныштым ончал лектын, тыгай иктешлымашымат ышташ лиеш: нуно ойырен налме пашаштлан ўшанле лийыныт, ик вер гыч вес верыш куснылаш йєратен огытыл. Марийже, лесниклан ыштымыж годым, шке чодыра озанлык участкыштыже кушшо чыла пуше‰гым, емыж-саска верым, эсогыл кушто могай куткышуэ улмым йўдымат ончыктен кертеш ыле.
Ешыштышт, Метрийын война жапыште да тулеч варат, чумыржо вич идалыкак салтак-офицер корным тошкен, старший лейтенант лийын толмекыже, поче-поче кум ўдыр-шамыч шочыныт. Ачашт чонжо дене, шке семынже эргымат вучен докан, тольык тыге ойлымыжым Майрук ик ганат колын огыл. Молан эре ўдырым ыштет манынат, тудым шылтален огыл. ™дыр ма, эрге – шкендынак вет, шке вўретак. Нуныштат изиракышт годсекак эре ачашт пелен чодыраш кошташ, мє‰гыштат тиде-тудо пєръе‰ пашам шуктен, пырля шогылташ йєратеныт. Тидлан кєрак ўдыр-шамыч чыла гаяк пєръе‰ пашам ыштен моштышо кушкыныт: пўчмет-пужарымет, пудам кырымет, тидым-тудым ачалымет, эсогыл товарымат кучен моштат.
Кызытат ўдырышт-шамыч, шукертсек шке ешышт дене илат гынат, кокланже чєгытымат, товарымат кидышкышт налыт, тиде ўдырамашлык сомыл огыл, манын огыт шого. Ачашт ондакат, кызытат кокланже воштылеш веле: «Шочшына-влак коклаште бухгалтер, медсестра да туныктышо веле огыл, шкенан гармонистат, плотникат уло». Райрўдыштє илыше Маша ўдырышт, изиракышт, гармоньым, баянымат пеш сайын шокта. Ала-кузе дыр эше изиж годымак, ачаштын налын пуымо изи гармоньым васартылаш тў‰але да вара кугу, сай семўзгарымат налын пуашышт вереште. Тыге толашен, шке семынак гармонь шокташ тунемын.

10

Сентябрь тў‰алтыш. Теве вашке шєртньє шыжат толын шуэш. Такше кызытат верын-верын южо пуше‰гылаште лышташ-влак нарынчалгаш, йошкаргаш тў‰алыныт. Пызлыгичкыже, поланже могай сылнештыныт, пуйто чевер-тарай тувырым чиен шогалыныт. А пакчасаска лектышыже могай! Чыла тидак огыл мо, самырыкын гала, шо‰гые‰ынат чонжым путырак йывыртыкта. Майрук ден Метриймытын садыштат, куш ит ончал, чыла вере шинчам куандарыше, чоныш ласкалыкым ешарыше поянлык. Ке‰ежым вишня, слива, груша, шоптыр, э‰ыж, вўта воктен, кечывал кече могыреш вера‰дыме виноград вондер-шамычат лектышышт дене куандарышт гын, кызытше олмапу-влак сай саскам шочыктеныт. Укшышт, ужат, кузе лывырген, мардеж пуалме еда рўзалтен кечат. Яллаште ынде шыжын эн кугу йокмажым, паре‰гымат эркын-эркын кўнчаш тў‰алыныт...
Теве Метрийын Йошкар-Олаш каяш лекмыж деч кок-кум кече ончыч ўдырышт-влак ешышт дене паре‰ге лукташ полшаш толыныт ыле. Нуным такше ўжмат огеш кўл, коклаштышт кутырен келшат да тиде-тудо кугурак сомылым вора‰дарен колташ шкештак толынат лектыт. Кызытше эше уныка-шамычат кунамже ешышт дене толын, куандарен кодат, сурт кєргє пашам шўкалаш полшат. Шошым паре‰гым шындашат эре тўшканак толыт. Ке‰ежымат шудым тўшканак солат, коштат, вўтамбак поген кодат, каванышкат оптат. Кунамыште иканаже, кудыштын яра жапышт лиеш але отпускышто улыт гын, арня денат шогат. Пашам пытаратат, вараже пайремым веле ыштат: иктышт мончаш олтат гын, весышт пеленышт кондымо шылым, шашлык манметым кўкташ пижыт. Маша ўдырышт кидыште тунамже гармонь модеш веле. Э-э, мурат, э-э-э, тават вет! Тыгайже годым Метрий ден Майрукланат йырышт пєрдашак логалеш, нунат муралтенат колтат, тошто марий сем почеш кушталтенат налыт. Пошкудышт-влакымат пырляш ушат эше.
Теве кызытше паре‰ге лукташ полшаш толыныт ыле шол. Паре‰ге кўнчаш ялысе калыклан такше, шудо ямдылыме семынак, шагал огыл жап да вий кўлеш. Кид дене кўнчет, ойыркалет, ведра ден ма, мешак дене нумалын, телылан пєртйымак аралаш пыштет. Йєра эше, паре‰ге пакчаже пєрт ше‰гелнак да а‰ысыр, кужу огыл гын. Кужу пакчаштыже вет, вес мучаш гыч паре‰гым нумалаш – манаш веле.
Такше, кўчык ма, кужу пакча лийже, садак кечыгут паре‰ге дене толашен, чисти ярнен пытет. Йєра, тўшканже кеч, йўр огеш мешае гын, кечыште луктын пытарет. Адакше южо ешыже эше ешартыш мландым налын, паре‰гым пасуэшат шында, иктаж кокшўдє-кумшўдє важык але южыштын пел ме‰ге утларакат тораште.
Метриймытын Ведаси пошкудыштат, шкет вуйжылан ала-молан кўлеш дыр, пєрт ше‰гел пакча дене огеш серлаге, эше изишак пасуэшат шынден толаша. Шкет манмаштыже, тудо такше чылт шкетшак огыл: ўдыр ден эргыже улыт, тольык нунышт тораште илат. Иктыже – Йошкар-Олаште, весыже – Татарстаныште, Казань воктенсе ала-могай посёлкышто, манын ойлен ыле шкеже. Авашт деке гына нунышт шуэнрак толыт шол. Пашаштышт огыт колто чай. Ўдыржын, такше, Йошкар-Олаште шке садшат уло, манеш. Эргыжынат пакчаже уло гойо. Тугеже гын, Ведасиже мо пеш кўлешлан кок пакчамак кучен толаша, ала? Ай, такше, е‰ым палет мо?.. 
™дыр-ве‰е, уныка-шамыч толмо деч ончычсо кечынже Метрий ден Майрук пакчаштышт шогылтыт ыле. Семынышт кўнчаш тў‰алме шотым ыштыльыч. Паре‰ге тений шолдыра шочын, лектышыжат изи огыл лийшаш. Тугеже, кунар-гынат ала ужалашат шотлан толеш?
- Ожнысо йыдал ыштыме калып гай кугу, - паре‰гым моктен, пелештылыт коктынат.
Воктен пакчаште Ведаси пошкудышт шогылтеш. Шкет, тудо, шкетак, пашатат пешыжак ок вора‰ кай.
- Мыйжын тендан гай кугу огыл ала-мо, - ышталеш садет, изирак паре‰гым ончыкта.
- Теве эше кугужат лектеш, - манылдат Метрий ден ватыже.
Тыге вашла кутыркален кечывал эртымешке шогылтыч. Вара, кас велеш, шо‰го вате-марий шкет пошкудылан полшаш лийыч. Ведаси ден Метрий кўнчат, Майрук пога. Теве вашке кўтўат пура, тидын деч ончыч пакча гыч паре‰гым кора‰дыман. Изорваш пыштен шупшыкташ тў‰альыч. Метрий Ведасийлан полшаш кодо, Майрук вольык пурташ ошкыльо… 
Вольык сомылкам пытарен, Майрук пєртыш пурыш. Чыве-лудат вўташте, кечат шинчын, а Метрий эшеат уке, алят толын огыл. Ведасийын пакчаштыжат огыт кой.
Мє‰гыштє шинчен ыш туркат, Майрук пошкудыжын кудывечыш пурен, пєрт окнашке ончале. Ужеш: ўстел коклаште марийже шинча, ончылныжо — кленча арака, Ведаси шунен-шунен сийла.
Майрук марийжым арамак ушкалаш йєратыше огыл гынат, чонжылан тыгодым, мом шылташ, ньыге-нюгат чучын колтыш такше. Туге гынат орен, пєртыш ажен куржын ыш пуро. Вес шотым муо: пошкудыж деч паре‰ге корзинкам йодылдалше лие.
- Корзинкам эрла пуэм, кызыт ўстел коклаш тол, - ўжє садыже.
Нойымыштым луштарен, илыш-корнышытым шарналтен, ончыкыжым эше мом ужшашыштым мужедын шинчылтыч веле. Ялыштын пўрымашыж нергенат мут лекте.
Ялышт изиат огыл, пеш кугужат манаш огеш лий. Шке жапыштыже тыште такше шўдє витле чоло суртат лийын. Ял калык рўжге пасу пашам ыштен, вольыкым ончен, чодыра пашамат шуктеныт. Эшеже, ожныракше, тыште чодыра комбинатат лийын. Жапыштыже адакше эсогыл ялсовет, мардежвакш, шурным шиялтыме да коштымо идым, апшаткудо, лудмо пєрт, шымияш школ, кевыт, клуб лийыныт. Фермылаште шорыкым, сєснам, презым, тунам, ушкал ден имньымат ашненыт. Шурно клат, машинавече, паре‰ге нєрепат тыштак верланеныт…
Но кодшо курымын индешлымше ийлаштыже, демократ тўчан, кызытше ынде «икоян рассей» манметын ала-могай осал вийже дыр, чыла ўштыл кудалтыш. Нигє деч нимом йодде, мо кертмыштым пытарышт. Кодшыжым эше кызытат мучашлат, ушкал йылме семын чисти яра кодмеш нулал-ўштылал лукнешт гойо. Калыкым шинчаорак яра шынден кодаш пижыныт. Такше, шўкшє кевыт ден рожын клуб деч молыжо ялыште кызыт нимоат кодын огыл. Вашке нуныштымат петырат манме гыч шокта.
- Ынде ялысе калыкна, ондакше колхозышто тыршен ыштыше механизатор, шофер, доярка-влак да моло-шамычат, кє кузе мошта, туге илаш толаша, торашке шумеш пашам кычал коштеш: Оза‰ыш, Москош, Комиш, Тюменьыш, але эше умбакырак, вес Йўдвел кундемыш, - кугун шўлалтен колта Метрий.
- Самырык-влакшат, олаште тунем лекмеке, ялыш мє‰геш пєртылаш огыт вашке. А такше, чынак шол, мом ынде тыште ышташ? – ушна Ведасийат.
- Туге да, самырык-шамыч деч посна ялнаже йєршеш пыта-а, - пелешта Метрий.
- Куш пурет, пыта ынде, - ышталеш Ведаси. – Теве пєръе‰-шамычым кечывал кече денат ужаш огеш лий, чылан гаяк єрдыж кундемыш каен пытеныт. Мўшкыр кочкаш йодеш шол. Ялыштыже копекаш пашат уке дык, нимат ыштен от нал гын, ала-кушкат кает шол.
- Йєра кеч ўдырамаш-шамычше чылан шаланен пытен огытыл, южышт эше вольыкым ончат, пакчагєргым куштат. Вет шкендын шєр-торык, шыл, пакчасаска деч посна илен лекташ моткоч йєсє, - мутланымашке Майрукат ушна.
- Адакшым южиктышт, ала паша укелан, ала ойгышт дене, теве саде кочо вўдет дене утыжымат кылым кучаш тў‰алыныт, -  пеле кленчам ончыктен, манеш Метрий.
- Чынак шол, ала-мом толашат дыр, - марийжын мутшымак шуя Майрукат. – Йєра, меже, шо‰го-шамычше, кунамыште ик гана, ярнымылан, капым луштараш манын, изишак шке шолтымым подылына лиеш. Южышт вет, оксам кычалын єрдыж кундемыш миен толмекышт, чынжымак, кажне кечын манме гаяк, шєрлен шудеак йўын толашат. Теве Марпан Павыл Олегымак налаш. Але витле ийымат шуктен огыл, эре йўын толаша.
- Тудыжым ынде Юмак карген дыр, - пелешта Ведасият. – Мо, корреспондент Эчен колымаштат тудак эн титакан дык. От шинче, шкеж деч кумло утла ийлан кугурак ийготан марийым Кирилыч Аркаш пєртыштє ко‰га пелен вуйжо гыч чумен, изи пакчаш, лум ўмбак луктын кудалтен да…
- Туге шол, - манеш Метрий. – Эчеже Кирилыч кувам пыдал налаш тєчен огыл-ла. Марпан Павыл Олегше, тунамже але кумло ияш, кум шочшан марий, пєрвєжє, Кирилыч ватым, кудло ияш кувам пызырен, ўмбакше кўзен возын улмаш. Садет уло кертмын кычкыраш тў‰алын. Аркадий Кирилычше ден Кости Виталийат пєртыштак улмышыныт да, йўшє улына манын, колдымо веле лийыныт. Эчеже тыгай мыскылымашым чытен кертде, Олегетым Кирилыч кува ўмбач йолжо гыч шупшыл кынелтен, маныт.
- Эче вате Васлича такше вара шкеак ик гана веле огыл ойлен, - мутланымашке ынде Майрукат ушна, - Эчеже, тунамет, манеш, кастене вольыклан пуымо деч вара Кости Виталий деке ўп тўредыкташ каен улмаш. Виталий вате Качиже, «тудо Кирилыч деке каен», манын колтен. Эчеат тушко, вес уремыш ошкылын. Изишт годым, сар жапыштет такше Кирилыч Аркаш ден пырля Эчеже, шарнеда чай, кўтўмат кўтеныт. Умбакыжат эре келшенак иленыт. Миен пура корреспондент Эчет Кирилыч деке, а туштыжо, у-у-у!, пайрем веле. Мончаште самогон аппарат уло кертмын аракам шолта, а пєртыштє, ўстел коклаште, Кирилыч ден ватыже да Кости Виталий шинчылтыт. Дегустаций манметым, коеш, ша‰гак ыштен шуктеныт. Эчемат пырляшке ушат. Аракам шолтен пытарен, мончам тўкылен толыт. Вара эше ешарен подылытат, пенсионер-шамычет, кє кушан шуын, тушан шу‰галтыт. Марпан Павыл Олегшын нерўпшыжє ала-мо тугай дыр, аракалан поснак писе. Кирилычмыт деке нерўпш почешак толын пура. Онча, чылан малат. Семынже е‰ ўстел коклаштет шинчылтеш веле ик шинчылтмым. Вара Кирилыч кувам ужылалта да ўмбакше кўзаш пижеш. Кирилыч кува кычкырымылан Эче помыжалтеш… Тыге лийын, маныт. Тидыжым такше Эче вате деч посна Кирилыч куват каласкален.
- Мо, корреспондент Эчежын ўдыр-эрге-шамычшат Йошкар-Оласе газетлаште пашам ыштатыс. Иктыже теве телевизыр денат марла увер-шамычым ик жап каласкалыш, кугурак эргыже эшеже милицийыштат пашам ыштыш, офицер ыле. Молан вара Марпан Павыл Олегшым тунам петырымаш йотке шуктен огытыл? – тидын нергенже ондакше, очыни, колын гынат, эше ик гана умылынеже Ведаси. 
 - Павыл вате Роза ден Эче ватыже пеш йолташ улыт ыльыс, эше ушкал фермыште ыштымышт годсекак вашла коштыт, пырля кочкыт-йўыт ыле, - тидыжым чылан палат гынат, эше ик гана умылтараш пиже Майрук. – Вот, Олегшын тыгай орадым ыштыл кышкымыж деч вара Павыл ватет эрлашыжым эрденак Эче вате деке куржын, эргыжым пыдалаш, милицийыш увертараш огыл манын, сєрвалаш пижын. Адакше Олегшат Эче ватылан ўмыржє мучкак чыла пашам ышташ полшаш  сєрен толашен огыл-ла? Эче ватет, тыгат-тугат шоналтенат, келшен. Йоча-влакше денат тыгакак кутырен, кутырашыже эше Павыл ватат полшен. Икманаш, кугурак эргыж деч молыжо, Марпан Павыл Олегым тюрьмаш шындыме деч пыдал налаш лийыныт...
- Теве ынде садетым Юмо ужеш аман, - ыштале Ведаси.
- Юмо, тудо, чыла ужеш: сайжымат, осалжымат, - Метрият кугун шўлалтен колтыш.
Пошкудо-влакет эше ятыр жап тўрлыж нергенат кутыркален шинчышт. Но утларакше ялыштын ончыклыкшо нуным тургыжландара шол. Умбакыжат илыш тыгаяк лиеш гын, ялыштышт лачак пенсионер-шамыч веле кодыт. Сандене, шо‰гые‰-влакын шонымаште, эн ончычак паша верым шукырак почаш кўлеш. Ондаксе семын ала угыч чодыра комбинатымат почаш шотлан толеш ыле? Самырык-влак ялыш пєртылышт манын, библиотекат, клубат лийшаш улыт такше. Вет калык эре паша дене гына индыралтшаш огыл, каналташат жапым муман, тидлан вержат кўлеш. Самырык-шамычлан йолымбак шогалаш, ешым чумыраш, оралтым чо‰ашат йєным ыштыман. Ял калык пўтынек тўнчыга гын, киндыжым кє кушташ тў‰алеш? Але вара эре Европа ден Америкын шинчаш ончаш тў‰алына?..

11

Кеч-мо гынат, сайын ма осалын, изин-кугун толашен, шўдє утла ме‰гымак эртен, Метрий Чарла вокзалыш толын шуо. Вокзал кудывечеш автобус гыч лектын, пєрвєжє калык почеш ошкедаш толашыш. Вараже вуйым кўш нєлтен, ты‰гат-ту‰гат ончышт ошкылшыжла, ала-кузе дыр, пырля толшо-влакет деч вараш кодо. Но тидлан тудо нимынярат ыш єкынє. Шкетланже, тып-тымыкше дене, вокзал кундемым ончен ошкылашыже путырак ласка веле огыл мо?
Эх, Юмыжат, олаже, теве вокзал кундемжак кузе вашталтын! Кудло ий ожно тыгай ыле мо? Пєртшє, пєрт-шамычше могай кугу улыт! Ялысе телефон ме‰ге деч гына мо, кожласе эн кугу пўнчє деч кум пачаш кўкшє дыр. Ай, так, тый гына ман ынде, олаже чылтак мланде рай, узьмак! А калыкше, калыкше-е! Ялысе деч, очыни, ятыр шўдє пачаш шуко. Тольык, коеш, ялысе гай огытыл, шыман коштын огыт мошто, тутыш куржталыт, тышке-тушко. Мом кычалыт, ала? Адакше ала-молан гала, путырак азапланышын койыт. Оласе-шамычетын илышыштак ынде тыгай дыр...
- О-о, такси! Теве тудо могай улмаш. Чынак, киношто ончыктымо семынак, омсаштыжат, машин ўмбалныжат шашке о‰асе гай пале-тамгам сўретлыме гыч коеш. Чу, - вуйжым удырале Метрий,  - лишкырак миен ончалшаш.
Лачшым лишемынат ыш шу, самырыкын койшо таксист, омсасе окна яндам волтен, вуйжым тўжвак шуялтенак кычкырале:
- О, поро кочай, Йошкар-Ола тендам уло кумылын саламла! Куш кудалаш тыланеда, кушко тендам писын гына намиен шукташ?!
Метрий ты‰гат-ту‰гат ончале, ше‰гекат савырнале — уке, воктенже тылетла нигєат огеш кой. Тугеже, нине лыжга мут ярым лач тудлан каласалтыныт. Тыгай эпере саламлымылан, порылыклан кєра кумылжат тодылалтмыла лие.
- Дык,  - ыштале, - пазарыш,  эргым. Пазарым пеш ончалнем ыле. Ожнысекак тудым ужаш шонем. Мо, Паре‰ге, Турек, Шернур пазарым ужынам, а Йошкар-Ола пазарыште иканат лийын омыл, - изи йочалак нержым шупшылал колтыш шо‰гые‰. – А эше, вот, кочкыш уло маныт, панан...
- Уло-уло тыгай кочкыш, - шыргыжеш таксист. – Пеш тамле, экзотический.
- «Эзоптический» манмыжым ом ы‰ле гынат, пеш тамле манат дык, сай дыр, - пел вачыжым туртыктале Метрий.
- Сай, кочай, сай.
- Пиве манметым, кавакпурамат подылмо шуэш, - мутланаш йєрышє самырык марий е‰ым верештмыжлан, шулдыра‰е веле шо‰гые‰. - Кува нєрепеш шында да, кавакпуралан ок шу вет.
- Туге шол, - шинчам пўал колта таксист рвезет.
- Вот, манамыс, кувандай лўмынак колтыш, - мыскара семын изиш «нўжеш» веле, семынже чиялтылеш Метрият. - Кай, мане, олаш, налын тол саде пананым да сырам.
- Пеш йєра тугеже. Колтен гын, налман.
- А мый мо, мый чодыра коклаште илен тунемше улам. Сар деч вара, действительный службо гыч пєртылмє годым олаште лийынам, туддеч вараже омешат кончен огыл. Вокзал деч молыжо, мо кушто верланен — омат пале. Вот, маныт, са‰гашыже иктаным сўретлыман тромлейбус дене пазарыш кудалаш лиеш. А кушан шичман — ом пале. Эргым,  ала тый каласет, умылтарет ыле?
- Э-э, поро кочай,  чаманаш логалеш, но таче саде троллейбусым вучен от шукто, - кўлынак умылтараш пиже лыжга кумылан таксистет. - Пудырген тудо. А тыланда, кочай, такше чынак каласеныт: тышеч, вокзал кундем гыч пазарыш икымше номеран троллейбус коштеш. Но икте гына, санденак номержат иктан. Манамыс, лачак таче пудырген шогалын. Тудо ынде пеш чот тоштемше, сандене чўчкыдын ирла. Ужым налаш, шкат паледа, кызыт оксам ситарен кертат мо? А тоштыжо теве ик кече коштеш, вес кече пудырген шога. Шинчын кудалышташ йєратыше-шамыч отна субботникым ыштат: то оравам тєрлат, то тўкыжым, кокланже чулымын гына яндажымат, омсажымат тєрлен налыт... Сандене мый олмешыже пєрдам. А куш пурет? Калык кудалыштнеже, вот саде троллейбусетым кертмем семын алмашташ тыршем. Верже таксиште тунар шукак огыл гынат, мый писын савырнылам, чылаштымат кудалышт-шупшыктенак шуктынем. Пиалешет, кочай, тый жапыштыже толын шуынат. Ай¬да, шич веле, уке гыч чичас калык толын темеш. Вурседылаш, шўкедылаш тў‰алыт, кокланже таксилан верчын кредалашат пижыт, изи машинаш шы‰-шы‰ пурен темыт, шўйыш кузен шинчашышт веле кодеш, руль савыралашат йєндымє лиеш. Айда, писынрак шич! Тыйым, шо‰гые‰ым, пагален,  шкететым гына на‰гайынем. Кеч ракатланен кает, каненак олам ончалат.
- А-а, тугак гын, мый тудо чулымын, эргым, чечас, шинчам веле! — самырык таксистын тудым пагалымыжым,  шо‰гые‰ дене тыге порын мутланымыжым ужын,  Метрийын адакат кумылжо тодылалтмыла лие. Но самырык е‰лан тидым ынеж ончыкто: писын тарваналтен, тыманмеш ончыл верыш, таксист пелен пуренат шинче. Лапкарак гынат, путырак пушкыдо сиденьыш лачымын верланыш, вачыжым вийныктен, шаралтен колтыш,  о‰жым кадыртале, нерым кўшкырак нєлтале. Ну, йєршеш начальник! Тыгодым шканжат эсогыл иктаж лучко ийланак рвезештмыла чучо.

12

Теве икече Метрий пошкудо ялыш кошто, кевытыш. Корно лишыл огыл, ныл ме‰ге лиеш. Эркынже дене ты‰ге-ту‰ге коштын толмыж годым, у-у-у!, мом гына шонен ыш пытаре.
Чын, ялыштыштат кевыт уло, тольык шкенышт дене тудыжо пеле-пуле веле пашам ышта. Пазар экономикет т;‰алмеке сатужат чўдеште, ындеже петырен шындашышт веле кодын. Адакше ялыште калыкшат кызыт ятырлан шагалемын. «Кол келге вўдым кычалеш» манмыла, эре каят. Самырыкше ;рдыжк; каят, шо‰гыжо – вес т;няш…
Такше ожнысек ты чодыран кундемыште марий ден руш калык  келшен иленыт. Ялышт покшеч шуйнышо э‰ерыште кугу пўям пўяленыт. Шокшо кечын могырым чывылтен лекташ пеш чапле вер улмаш. Э‰ыр дене шинчылташ йєратыше-влаклан тушто эреак ола‰ге, карака ден карп лийын. Нуныштым ожнак пўяш колтеныт улмаш. Ялысе шо‰гые‰-влак атма да вапш дене пўяште колым кучаш чарен шогеныт.
Воктенсе руш ялыштат тыгаяк пўя лийын. Самырык ўдыр-каче-влак, руш-шамыч дене пырля ушнен, ке‰ежым пўя воктенсе куэрыште веселитленыт. Нуно чўчкыдын тыге муреныт:
- Ял вўд ямле, ял вўд ямле,
Ялнан вўдшє пеш тамле.
Вўдшат тамле, е‰жат поро,
Нигє денат ок оро.
Руш ялжат, марий ялжат моткоч сылне верыште верланен. Шола велымат, пурла могырымат - чодыра, по‰гылан, емыж-саскалан, янлыклан пеш поян. Тышкыжат, тушкыжат мўндыр огыл, километрат огеш лий. Кок ял коклаште колхозын садше верланен, туштыжо вич сорт олма, кум тўрлє шоптыр, вишне кушкыныт, саскам пуэныт. Ке‰еж кечынже э‰ер воктек, я памаш дек вўдлан волет гынат, снеге ден мєрым, э‰ыжым поген каяш лийын. Такше, емыж-саскаже кызытат тыште лы‰ак уло, да погышыжо шагал. Теве воктенсе кандашле утла суртан руш ял йєршеш пытен шуо, лач кум пєрт тўньык гыч гына телым шикш лектеш. Йєра, ке‰ежланже, канымыла, эше шо‰го руш кува-кугыза-шамыч толылдалыт, изишак пакчагєргымат шындат. 
Тидымат, очыни, каласашак кўлеш: Кугу Отечественный сар жапыште ял гыч шўдє наре е‰ фронтышко каен. Нунын кокла гыч пелыж утла мє‰геш пєртылын огыл…
А вет ыле шке жапыштыже ялыштышт районланат ончыл радамыште пе‰гыдын шогышо колхоз. Тудлан тысе калык кодшо курымын кумлымшо ийлаштыже тў‰алтышым пыштен. Ял калык, кырча-мырча вольыкшым, лўм мландыжым иктыш ушен, уланрак илыше-влакым раскулачиватлен, тўшка озанлыкым чо‰ен. Имне да кид-ваче вий дене пасу пашам ыштен, ушкалым лўштен, моло вольыкымат лы‰ак ончен. Сар годымат, тыныс жапыштат эллан киндым, шылым колтен, шкенжым пукшаш, вольыкым тўла‰даш тыршен, кургым ситарен.
Вара колхозым кугемдышт, мландыжат ныл тўжем гектар утлаш чумыргыш. Тушечын кум тўжем гектар чолыжо – курал-ўдымє а‰а. Кугемдыме колхозым ныл бригада ушен шоген. Тушто шўдє дене е‰ пашам ыштен. Шымлымше ийлаште чапле шєр комплексым чо‰ен шындышт. Тушто кудшўдє вуй лўштымє ушкалым ашненыт, да эше моло бригадылаштат тунарак лийын. Шєрым ке‰ежымже кече еда кок молоковоз дене маслозаводыш эр-кас шупшыктеныт. Адакше сєснамат, шорыкымат, презе ден тунамат, имньымат онченыт, єрдыктараш шогалтыме вольык вуят изи огыл лийын. Пасушто начар огыл лектышан шурно кушкын. Южо нурышто шўльє гына гектар гыч кумло центнер наре лектышым пуэн. Моло культурат удан огыл шочын, шурно лектыш шемрокдымо кундемлан эре изи огыл ыле.
Лийын жап, паре‰гым ончен куштышо звено  гектар гыч 300 центнер паре‰гым, 450 центнер кормалык ушменым поген налын. Икманаш, колхоз пасушто эр шошо гыч тў‰алын, лум вочмеш лым лийде паша шолын. Удобренийым шавымыже, курал-ўдымыжє, тырмалымыже – чыла пасу пашажым каласен пытарашат огеш лий. Адакше вольыклан шудо, олым ден пырля вет силосымат ямдылаш кўлын.
Телымат ял калык яра шинчен огыл: чодырам руэн, пуым, тўрлє кўлешлык материалым ямдылен, техникым олмыктен, фермыла гыч пасушко терысым луктын, верын-верын снегозадержаний манметымат ыштен. Паша чылалан ситен. Шуктымо пашажлан ял калык тылзе еда чылт изижак огыл оксам налын, шыжым пырчым, олымым пуэныт. Ке‰ежым эше ял калыклан шудылыкаш олыкымат ойыреныт. Ял сайын илаш, у тўсым налын чо‰алташ, сылнешташ тў‰алын гына шуктыш, калык каргыме «демократий да перестройко» толын лекте. Пужен ыштыме дене пырля элжымат тўвыт кумыктышт. Ындеже мо кодшыжым чыла пытарат шол...
Такше, ял калык – пеш пашаче калык. Тыгай чулым калыкым лачак вуйлатен, виктарен гына моштыман. Таклан огыл дыр, кол вуй гыч шўеш, манын ойлат.

13

Метрийын келанен гына пурен шичме таксиет, верже гыч чулымын тарванен, урем мучко кудал колтыш. Шопырет, векат, чынжымак оласе уло калыкым шупшыктен шуктынеже, пеш вашка,  коеш.
- Вокзал гыч пазар мартен, тый от пале чай, лишылжак огыл вет, кочай, - мутым лукто садет. - Нералтен колташет огыл манын, лучо ялысе илыш нерген каласкале. Кызыт оласе калыклан путырак неле жап толын,  ны вольнан йўаш-кочкаш, ны мо... Ик ўшанна гына - ялысе калыклан, манмыла, кресаньык-влаклан.
- Тыге шол, олаштат, ялыштат ынде путырак неле пагыт, - ыштале шо‰гые‰. – Тыштыжат-туштыжат шагалын огыл паша деч посна орланат. Але  пашаже уло гынат, пашадаржым пеш изин тўлат.
Шкеже тунамак шижылалтыш, таксистын шыма мутшо, ял калык нерген поро шонымашыже адак шўм-чон кылжымак тўкыш. Тушеч, чон кєргє гычак, чучеш, пуйто ала-могай падыраш кўрылтын, логар а‰ышкыжак кўза. Теве логар комыляжат тарваналтыш, ўлык-кўшкє коштылдалеш.   Воктенже шинчыше рвезе таксист кызыт тупшо гыч вўчкалта гын, Метрийын шинчавўдшат кучаш лийдымын кышкалалтеш дыр. А шо‰го вуйдорык самырык е‰лан поро, ушан да чын шомакым кычалын пудыранылеш.
- Такше, меже мо-о... Ялыште кодшо калыкше эше кузе-гынат илена тудо. Пўжвўд деч кошкен шуктыде пашам ыштена. Оксажым ужаш ок логал гынат,  паре‰гым, моло пакчасаскам изишак куштена, адакше кунар-гынат вольыкым ончена. Икманаш, ола верчак тыршена. Ола гыч налаш толшо-шамычлан паре‰гымат, вольыкымат шулдо ак денак ужалена. Умылена вет, тыландажак, оласе-шамычлан, путыракат неле шол. Теве вокзал воктенат, тысе да моло уремлаштат мланде-ава ялтак огеш кой, вўге ала-молан дыр сур оспальт дене петырен шынден улыда. Тыгаеш кинде ок шоч тудо...
Икмыняр жап ала-мом келгын шонен, коктынат шып шинчышт. Вара Метрий йодылдале:
- Ешетат,  йочатат уло, очыни?
- Еш? Ы-ым. Уке-е, - кугун шўлалтыш таксист. - Еш нерген шоныш
ынде, векат, шукталтдыме шонышешак гына кодеш. Э-эх, кызытсе саманжы-ым!.. Ынде вет кумло ийымат эртенам, шукертак пеш ўдырым налман
ыле да, ондакше але шуам шонышым,  кызытше,  шкат ужыда вет,  илыш,  албаста, ялт валяпкаш савырныш. Кўшнє шинчыше-шамыч, чыла ужалаш
шонен, туньгаланен-дуритлен толашат. Тыглай калыкшын тудо эре оксаже огеш сите. Мыят, теве, кечыгут кузе гына ом пєрд, а кастене шотлаш тў‰лам - ыштен лукмо оксам кукшо курикалан веле сита. Такше тудо пеш ватан лиймат, йочамат ончымо шуэш да… Тольык, вот, манамыс, ўдыржым тачысе саманыште шужыктен пушташ налат мо? Тўрлыжымат шонкален, йєршеш ынде ушемат каен пыта ала-мо? Эре шонем, тутыш шонем. Ала-кузе дыр шканат изиш пе‰гыдынрак йолымбак шогалман, манын шонем, адакше вет элымат поргем тўр гыч кузе-гынат утарыман дыр...
- Туге шол. Пеш туге шол. Горбачок тў‰алме перестройкет дене, ужат, теве ынде куш шуна! Тўрлє  сякий  пурпулис,  койдар,  шакрай,   чупайс,   ваучер ала павучер да тулеч моло «гласность» манмет дене ик жап пеш толашышт. Тунамже Рассей Правительствыштыжат, ойлымо гыч шокта ыле,  икте тойымаш сомыллан вуйын шоген,   весе — писачыл лияш ва‰ен, пуйто моло сомыл укеат. Туге ынде. Мом ыштет, тунамже лачак йылмылан эрык толын улмаш, маныт. Изи-кугу вуйлатышыжат ондален-кергалтен кўчык-кужум тєрлынеже. Такше кызытшат тунамсет деч кугу вашталтышыжак уке. Лач йылмышт денак гына калыкым пукшаш-йўкташ, чиктен шогалташ шонат...
- Кочай,   а тый,  случаем,  нигунамат депутатыш кандидат лийын ончен отыл?
- Уке. А мо?
- Ойлыштметше кандидат-шамыч сынанрак да, сандене йодам. Нунат вет Кугыжаныш Думыш ма, мемнан республикысыла Кугыжаныш Собраньыш кузен шичмешкышт тўрлыжымат чылт тыйын семынак ойлат. Вараже, конешне, чыла мондат...

14
 
Пўрымаш пўйым пудыртен пура, маныт калыкыште. Можыч, Метрийынат илым-курымыштыжо чылажат лач тыге лийшаш улмаш. Шо‰гемме велешыжат ынде тура да поро, но тунамак пе‰гыде койыш-шоктышан айдемылан эшеат пе‰гыдемашыже логалеш мо? Такше, тудлан вет илыш корно тў‰алтыштыжат чот неле, йєсє лийын, но тудо але йотке чылажымат чытен лектын. Умбакыжат Юмо-пўрышыжє ынже кудалте ыле…
 Кажне е‰ шке почешыже илышыште могай-гынат кышам кода. Икте калык ушышто поро пашаж дене шарнымашеш кодеш гын, весе осал койышыж дене «чаплана». Кумшо эше писе ушан ма, пўсє йылман, але мыскара кумылан улмыж дене е‰ коклаште пагалымашым сулен налеш. Кызыт яллаште илыше шо‰го-влак дене мутланыме годым чўчкыдынак «тидын але тудын нерген ... ача-ава, кова-коча але кокай тыге ойла ыле», манмым колаш лиеш.
Чынак шол, кажне е‰ шке кўчык-кужу ўмырыштыжє пеш шуко да тўрлє койыш-шоктышан калык, посна айдеме дене вашлиеш, тушечын чонжылан лишылжым гына утларак шарнен ила. Жап эртыме семын эсогыл ондакысе сай палыме-влакат мондалтыт. Южгунамже кудо иктыштын чурийышт шинчаончылнак пєрдеш, коеш, а вот лўмжым, фамилийжым трукышто нигузе шарналтен от керт. А южо е‰ын, мє‰гешла, лўмжым моткоч сайын палет, а чурий сынже могай улмым шарналтен, ушеш сўретлаш огеш лий. Жап эртыме семын такше, айдемын уш-акылжат шо‰гемеш, векат. Сандене тудо шке вачўмбалныже, вуй ко‰гыраштыже уто нелытым нумалшаш ынже лий манын, кўлдымаш шарнымашыжым тора лукыш, та‰астарен каласаш гын, компьютерысе гай «корзинкашкыже» кудалта докан. Йєршын луктын кудалта манын ойлаш ок лий тудо, вет кунамже, пешак кўлеш годым, ала-кушечын дыр ятыр лу ий ончычсо жапат киносо гай шинчаончыланет сўретлалт кертеш. Кеч илышыште лийше тиде татше эртымеке, ик ганат тудын нерген шоналтенат, шарналтенат отыл. А вуй уш, ко‰гырасе компьютер настат, манына, тудым ала-кушто, ала-могай лукыштыжо арален коден улмаш.
Но шарнымашланат, саде вуйысо компьютеретлан чылаж годым ўшанаш огеш лий. Жап эртыме семын тудынат «жесткий дискше» локтылалт кертеш. Сандене илыш книган ятыр ужашыже, лаштыкше пєртылташ лийдымын йомеш.
Теве Метрийат кокланже кызытсе илыш кўкшытшє гыч эртыше жапыш савырнен ончалеш, да шукыжо лач тўтыра кокласе гай вудакан гына коеш. Ме шкенан историйнам тўрлє ушан книга-влак гоч шымлена. Тунемме книга гоч эсогыл ятыр курым ончыч лийше исторический событий-влакым палена, а ачана-авана, кочана-кована-влакын кузе илымыштым лачымынже огынат пале. Кугезе коча-кован илышыж нерген ойлышашат уке. Тыгайжым тўжем гыч ик е‰же пала гын, йєра.
Теве тачысе шо‰гые‰-влак, Метрий семынак, ўмырыштын утларак ужашыжым  совет пагытыште илен, пашам ыштен эртареныт. Нунын кокла гыч кажныже вийже шутымо семын социализмым чо‰ен. Мутат уке, кажныжын илышыштыже пиалан пагытшат, чоным кочшо ойган жапшат лийын, тудо.
Кызытсе самырык тукымжо вет совет пагытысе илышым утларакшым кодшо курымын индешлымше ийлаж дене та‰астарен ончалаш йєрата. Тунамсе талон системым, магазинласе яра прилавка-влакым пример шотеш конден, кызытсе капиталист илышым мокташ тєча. А вет совет пагытыште сайжат шуко лийын. Совет жапым такше Метрийын ватыжат, Майрук, ик ганат орлен каласен огыл. Тудланже вурсен ойлышташ амалже, манмыла, шўйда‰ытак уло гынат…
Метрий ден Майрук веле огыл, нунын та‰аш-влак чыланат манаш лиеш, ончыкылык сай илышым ыштышаш верч шкеныштым чаманыде пашаште тыршеныт. Адакше, эше ик гана манам, Кугу Отечественный сар годым тушман ваштареш кредалын, пўжвўд йоктарен пашам ыштыме дене шочмо элым арален коденыт. Лачак нунын верч гына кызытше кє азаплана гын? Пенсийыштат ракатланен илаш йєрышє гала, лач шужен колымо деч ситыше веле. Чын, сарын ветераныштлан ала-могай льготым шонен луктыныт – идалыклан ик гана элын кеч-кудо лукышкыжо яра миен толаш лиеш. Тольык кє тудын дене пешыже пайдалана?
Адакшым Метрий ден Майрук гай е‰жым, Кугу Отечественный сарын участникше да  сар годым тылыште пашам ыштыше-влакшым, кызыт шуко кундемыште кидысе парня денат шотлен лекташ лиеш. Кажне кундемыште тыгайже лу е‰ чоло гыч кодын гын веле?..
Эшеже вет тылыште пашам ыштышыжлан 1931-ше ий деч ончыч шочшо-влакым веле шотлат. Теве Метриймытын пошкудышт, Ведаси тыгай радамыш огеш пуро, кеч тудат сар жапыште кертмыж семын се‰ымашым лишемдашак тыршен пашам ыштен. Да вот ийготшо огеш тол шол. Тудо 1933-шо ийыште шочшо, сандене льготыжат нимогаят уке. А тудын гайже мынярын улыт?
Ведаси гай шкет илыше шо‰го-влакын икшывыштат улыт, но єрдыжтє илымыштлан кєра авашт але ачаштым ончен огыт керт. Чын, ке‰еж жаплан ялыш толын, мыняр-гынат полшен кодат. Лишнырак илышыже каныш кечылаште шкет кодшо авашт але ачашт деке миен савырнат. Но илышыште тўп шкетын, нимогай родо-шочшо деч посна кодшо шо‰го-влаклан нелылыкше утларак перна. Нунылан неле годым нигє деке миен э‰ерташ шол. Йєра айда, поро-осал пошкудыжо уло. Тудо кечылан ик гана гынат, тыгай шо‰го е‰ым ончал савырна…

15

Самырык таксистет дене ик жап мут лукде кудальыч. Кажнын вуйышто шке шонышыжо пєрдеш.
Метрий вийнен шинче, семынже уремыш онча. А ола, содыки, о‰ай. Уремла мучко калык тутыш ты‰ге-ту‰ге коштеда. Путырак чевер-чапле чиеман улыт. Ялыште тыгайым от уж. Южо ўдырамашыже, але йўштє огыл гынат, ур, рывыж веле огыл, ала-могай палыдыме янлык коваште гыч ургыктымо ужгамат чиен. ™дырамаш-шамыч гына мо, теве воктенжак шинчыше, шкеж манмыла, лачак кукшо курикалан веле оксам ситараш толашыше рвезе таксистат, я те дам!, йылгыжше шўштє ужган. Уке, Метрий семын тошто лесник бушлат дене коштшо е‰ олаште огеш кой.
А машинаже-е! У-уй, могай  гына уке! Утларакше эре легковик-шамыч, урем тич. Калык  дечат шуко ала-мо? Шопырлан машина шолмо годым куштылго огыл шол... Семынже тыге шоналтен колтышат, Метрий таксистым чаманенрак ончале: «А вет сай айдеме. Шо‰гые‰ым пагала. Теве мыйымат, йєршеш єрдыж е‰ым, кузе порын вашлие? Кандараш шонен, шкетемым гына пазар йоткеак ужаташ тарваныш. Пазаржат путырак мўндырнє, витне? Ынде со вашка вет. Калык таксим изин-кугун вуча, мане. Эй, мыйжат, калер, ала-молан шкет каяш кєнышым? Йєра, мо, тўшкаште, ўмбала шинчымашат кузе-гынат чытем ыле. Паярак омыл вет. Ынде мыланем верч тудым титаклаш гына ынышт тў‰ал!.. Тыгайже деч Юмо аралыже. Сай рвезе. Чытыше. Тў‰жє — поро. Эх, кеч иктаж-мо семын полшышаш ыле тудан...»
- Тый, эргаш, лучо мемнан деке, ялыш илаш кусно-ян. Оласе неле, пеле шужен илышет кудалте. Йомат тыште. Айдемыже тый, вигак коеш, путырак сай улат. Поро, кажне е‰ верч азапланыше. А вот пашам кылымдет тєрштышаш наре ыштен толашет. Тыге огеш лий. Айда лучо ялыш. Пєртым чо‰ена, вўма дене полшена... ™дырымат муына. А мый тыйым эше пеленем сонарыш коштыкташ тў‰алам. Палет, вер-шєржє мемнан дене тугай сылне-сылне! А колжо, кайыквусыжо, янлыкше?!. Кеч кидет дене кучо. Чын, пытартыш жапыште кокланже ола гыч машина дене да машина дене миен лектыт, но нунылан сонарже керек, йўынак толашат да кайыквусым, янлыкым лўдыктылыт. Мемнан дене, манам, ялыште, куанен илаш тў‰алат... Шого, а колыштат гын, шке денем лийше ик тыгай о‰ай йомакымат каласкален пуэм. Корнына эше кужу мо?
- Аха, пазарыш шумеш лач гына каласкален шуктет, очыни.
- Йєра тугеже,  пылышет шогалте веле.
- Уло кумылын колыштам, кочай.
- Тунам чодыра ороллан, лесникетлан ыштем ыле. Мый вет,  пенсийыш лекмекат, эше лу ий пашам ыштышым. Вот, ик ке‰еж кечын, Петро пайрем кумышешын, ошкылам семынем, тып-тымыкем дене, чодыра
покшеч йогышо изи э‰ер пелен. Вачышкем пычалым сакенам,  кыдалне —
патронташ, тупыштем изирак котомка кеча. Котомкаште - ик кленча
шиша.
- А мо тугай шишаже? – тўслен ончале таксистет.
- Шке шолтымо аракам тыге манына. Южо вере эше «шаша» манылдат. Вот, котомкаште — ик кленча арака да пурлаш кырча-марча йєрвар. А йырым-ваш пўртўс тугай мотор, игечат чоным куандарыше, кайык-шамыч коклаштышт вычыматыл шўшкен-мурат. Тыгай годым кузе илышлан
от куане? Манамыс, чонемат чисти каваштак, пылвомышто!  Шымле  ийыш тошкалше кугыза, шкемым коло вич ияш качымарийлак шижам: тєршталтен куржын колтымем, чодыра покшелан шогалын,  тавалтен налмем веле шуэш. Юарлем семынем. Ялт узьмакыште, райыште улмемлак чучеш... Петро пайремжым такше, палет чай?
- Палем кочай, палем. 12 июльышто Петро кечым пайремлат. Мыйынат вет коча-ковам ялыштак иленыт.
- Вот, тиде кечынет ожно ўдыр-влак мужедыныт. Петро йўдым пўралтше качым омеш ужаш манын, тыге ыштеныт: 12 олыкышто 12 пеледышым погеныт да малаш вочмо деч ончыч  кўпчык йымак «12 пеледыш – 12 олык гыч – 12 каче! Кєжє мыйын пиалем лиеш, раш ончыктыза», манын пелештен пыштеныт.
- Мыланемат мужедаш темлет мо?
- Мужедмыже керек, кеч тошто марий йўлам кунар-гынат палаш тў‰алат. Ала иктаж гана вара шочшет-шамычланат каласкалет, ик кочай тыге ойлен коден ыле, манат.
- Йєра тугеже, ойлымет семынак ушеш пыштен кодем.
- Палашет, Петро дене кылдалтше эше тыгай марий палым каласен кодем: Петро кече деч ончыч поген кодымо нужын куатше кугу. Адакше, почкалтыш дене пидме солык шылыжым эмла. Нуж выньыкым ыштен, шокшо мончаште могырым  кырыман. Эшеже нуж ора гоч тул гоч тєрштылмє семын тєрштылаш, куржталаш, почкалтыш коклаште пєрдалаш кўлеш. Адакше, ўштє семын келыштарен, икмыняр кече кап пелен коштыкташ гын, нимогай осал огеш пиж да ўмбачет чыла нелылык ўштылалтеш. Мончаште нуж вўд дене йўштылалтман, сокшым капыш йыгыман да чай семын шолтен йўман. Нуж дене пайдаланаш шонет гын, тольык иктым ит мондо: кушкылым кўраш тў‰алме деч ончыч Мланде Авалан тауштен, вуйым савыман. Тидын годым тыгай шомакым пелештыман: «Мланде Ава, куштымо кушкылетлан тау, тек тудо мыланем тазалыкым, куштылгылыкым пуа, вий-куатым ешара. Вес ийлан эше шуко кушкылет-шочшет лийже!»  Икманаш, пўртўс дене келшен илыман, тунам тудат тыгак вашешта.
- Тау, кочай, туныктен каласкалыметлан, ынде мыят палаш тў‰алам. Но, тый вет ала-мом весым, о‰ай йомакым маньыч, каласкалаш тў‰алынат ыле. Шке шолтымо аракам котомкашке пыштен, Петро деч вара чодыра дене ошкылмет нерген ойлышыч. 
- Юмылан тау, йўдыгаш тў‰алын омыл эше, мо нерген каласкалаш тў‰алмемат шарнем. Вот, манамыс, ошкыльым-ошкыльым тыге корем воктеч, ончем — кугу, кўжгє гына пун¬дыш шога. Кўкшє, иктаж кок метр утла лиеш. Воктекше миен, кидем шуялтен онычышым — огеш шу. Ала-мо калерже чыкыш, пычал ден котомкам кудашымат, мортаяш тў‰алше сорымым конден, кугу пундышышкет кўзаш пижым. Уш-акылем, чонемже дене мый чылажымат палаш тыршыше улам.
- Тугеже тый, кочай, эше натуралист улат аман, — ыштале кумылзак таксист.
- Во-во, самый тудет, натурлис, — каласкалымыжым таксистетын тўткынак колыштмыжым шижын, шо‰гые‰ куаныш веле, путырак келанен умбакыже ойлаш пиже. - Тыге ынде пундыш ўмбакет пе‰ыж-пе‰ыж кўзышымат,   ончем, тудо рожан, кєргашан. Ялт кугу вочко гай. Ала-можо дыр таратыш,   ала-молан кўлеш,  окмакешем, нальымат, изишак мокмыр вуем дене, кєргышкыжо тєрталтышым. Волен шогалмем годым пушкыдын чучын колтыш. Шижам, йол йымалнем пўгыльмє ора. Моло огыл,  урын тошто клатышкыже логалынам. А молан тушко пуренам — шкеат ом пале. Мо, самовар шолташ кукшо кож пўгыльмє кўлеш лийын мо? Тыге шоналтышымат, умылышым: калтак, ыстырамешем, ўштервоштыр вуй, ур клатыш гала, чурмаш логалынам-ыс!  Кругом тюрьма. Шыгыр. Изиш гына огыл, путырак шыгыр! Мо, мє‰гешыже ынде кузе лекташ тў‰алам гала? Кынервуем дене шурал ончальым — пундыш пеш пе‰гыде, эсогыл «дў‰-‰!» ыштен йо‰галтмылат ыш шокто. Кўш ончальым — канде кава пуше‰ге укш кокла гыч веле коеш: лач четлык кєргыштє улмемак гына тетла пушшо  шижтара. Чонемлан туге каньысырын чучын колтыш, кеч шич да шорт. Уке, шинчашыжат огеш лий шол,  путырак  шыгыр. Сайын савырналтен колташат вер ок сите да. Э-эх, шонем, калер, кеч Шой велым марлан толшо Кирла куван мурыжым шарналтен, шке семын савыралын, кунар кертат, урмыж ынде:
-Каен колтем Шой вўд воктен,
Поген толам поланжым.
Шортын колтем, урмыж колтем -
Ом каласе моланжы-ы-ым!..
А‰ыргыше вуем, от шинче, эше такмакым шарналтыш.
Такше, молан урмыжмем пеш палем да... Сўзлє мучаш, шонем, ынде туньгала шогылт. Уке, можым-гынат мом ыштыман... Пєрдаш, тарванылаш, кынервуем да пулвуем дене удырен, пундыш кєргє гыч лекташак толашем. Капем, кид-йолем вўр лекмешкак удыркален пытарышым гынат, лач ик гана веле иктаж пел метрлан нєлталт се‰ышым. Но тудыжат арам лие, йо‰ылыш тарванымем дене, шижынат ыжым шукто, — «юшт!» — мє‰гешат волен шогальым. Ай,  так, вигак чонлан йєсє, тугай чот обидне лие вет. Туге чот обидне!..
Умылышым: пундыш кєргаш — тошкалтыш огыл. Юмо полшымо дене тышеч лектам гын, шонем, тылетла нигунамат пундыш кєргыш ом тєрштє. Кеч кєргыштыжє те‰геаш ший окса йылгыж кийыже — омак пуро! Тольык кызытше молан верч кєргашыште шогылтам ала? Пўгыльмє пучымышым кочнем ыле гала? Уй, чокынган! Чучыл, чисти чучыл! А вет арня-кокыт гыч, чынжымак, шонем, кошкышо чучылат лийын кертам. Конешне, тўрлє копша‰ге, кутко ден шукш-шамыч кочкын огыт пытаре гын...
Тўрлє семынат толашышым — лектын ыжым керт. Урмыжынат ончышым — иктат ыш кол. А шо‰го вуйыштемже могай гына шоныш ыш пєрд? Мокмыремат, котомкаш кодшо аракамат мондалте. Вет, чылт коля иге гай оптышыш логалынам, албаста!..
Пундыш кєргыштє шогылтшемла, могайым палем, чыла Юмынмутым шарналтышым вет. Тый иктажшым паллет мо?
- Изишак палем. Отче нашым, мутлан.
- А тыгайым колынат? Святой Шўлышлан молитвам?
- Уке.
- Тугеже, колышт. «Пылпомышсо Кугыжа, Чынлан туныктен йывыртыктыше Шўлыш, Тый чыла вере улат, чыла ситарет, керек-могай порылыкат Тый дечет лектеш, илышым Тый пуэт, к;ргышкына толын пурен иле, чыла осал дечат мемнам эрыкте, Поро Юмо, мемнан чоннам утаре. Аминь.»
А Трисвятой Юмылан молитва тыге йо‰га: «Святой Юмо, Святой Куатле, Святой Колыдымо, мемнам серлаге». Тыге кум гана каласымек, кум гана о‰ым ыреслыман. «Тау Ачалан, Эргылан, Святой Шўлышлан, кызытат, керек-кунамат, курым-курым мучкак. Аминь».
Эше теве Эн Святой Троицылан молитва: «Эн Святой Троице, мемнам серлаге. Господь Юмо, язык деч мемнам эрыкте. Ашныше Юмо, мемнан осалым ыштымынам кудалте. Святой Юмо, толын, Шке лўмет верчын, мемнам утаре». Мучашлан, кум гана «Юмо, серлаге», манман. «Тау Ачалан, Эргылан, Святой Шўлышлан, кызытат, керек-кунамат, курым-курым мучкак. Аминь.»
А Господь Юмылан молитва, «Отче наш» манмет, марлаже тыге йо‰га: «Пылпомышто улшо мемнан Ачана! Тыйын лўмет мокталтше, Тыйын Кугыжанышет толжо, Тыйын эрыкет мланде ўмбалнат пылпомышсо гаяк лийже. Мемнан илышаш киндым, тачылыкым, мыланна пу; кудалте мемнан язык-шамычнам, весе-шамычын мыланна ыштыме языкыштым кудалтымына гаяк; языкышке мемнам ит пурто, осал дечын мемнам утаре. Тау Ачалан, Эргылан, Святой Шўлышлан, кызытат, керек-кунамат, курым-курым мучкак. Аминь.»…
Вот, манамыс, уш кайышыла тўрлє  семын  толашет  гын, жап эртымым шижат мо? Пычкемышалташат тў‰алын ыле, колам, ала-мо, ала-кє дыр, пурен шогалме пундышем пешак удыркалаш пиже. Товатат, кўзак ынде. Кугу Юмо улак, кумалмем арам ыш лий, шонем. Ала Юмак полшаш, утараш толын да? Кўшкє, пурымо рожыш, ончем — Юмо гай ок кой такше. Туге чучо, пуйто ала-могай лопка меж ора волгыдо рожым петырыш. Трукыштет умыленат ыжым шукто, вара веле са‰гам гыч перымылак «дошло!» - тиде моло огыл, маска вет! Пытышым ынде! Капем мучко вигак йўштє пўжвўд кышкалалт  кайыш,  ўпемат  «копыж-ж!»  шогале.  Пызыралеш!  Лепошка лиям.
Чу, шонем, маскажат мыйын гаяк окмак мо? Але тудат, манметла, «натурлис» лийын? Тышкыже мом кычалын пура? Кокытлан огыл, шкет шогашат вер ок сите да... Ала лўдмем дене, ала шоналтен шуктенак, мо-гынат, уло  кертмын  карал шындышымат, тєршталтен, кок кидем денак маска кутаныш кержалтым. Садетат шўшкылаш пыштыме сєснала сигырал колтыш, вара уло кертмын удыраш пиже. Магыра да удыра. Мый маска кутаныште кечем. Шўргемлан ночкын чучын колтыш да тунамак пундыш кєргаш гыч парпа‰га гай, уке, шампанский пропка семын, лектын возым. Шу‰галтшемла шо‰го капемлан коржмыла чучо мо — ом пале, но пундыш воктеч «стартым» налын, иктаж кум ме‰ге «ГТО-м» куржмем пеш сай шинчем. Ондакше, нимом умылен шуктыде, маска почеш куржым. Тудо, мўгырен-мўгырен, нылйола кудалеш, мый єрткымем дене урмыжын-урмыжын почешыже куржам. Чодыра, налеш гына, иканаште шўдє соснам шўшкылмыла, гўжлен-магырен шога. А ме маска ден коктын кудалына-куржына, куржына-кудалына. От шинче, элым аралаш да тудын верч уло вийын тыршаш,  манмыла,  труд ден оборонылан ямде улмынам изин-кугун  ончыктена...
Икте-весе почеш ўчаш-ўчаш куржшыла, трук вуйыштем ала-можо волгалт кайыш. Маска почеш ушдымо гай куржмем умылышымат, давай писын гына мє‰геш удырыкташ. А кє пала, трук мас¬ка вуйыштат ала иктаж-мо волгалт кая? Куржам. Ынде ала-куш дыр мє‰гешла куржам. Пўжалт пытенам. ™мбачем пўжвўд налеш гына, йўрлак йога веле. А мый чарнен ом керт, эре куржам. Тыгодым куржшемлак, ала-можо чыкыш дыр,  шўргем ниялтен ончальым дык, «ух ти-и!», едрит кандаш, чылт калер веле, албаста кочшашлык, уло чурием вет тўрыснек маска «льоп-льоп» улмаш. Такше пундыш кєргыштак вуемлан ноч¬кын чучо шол. Садет, кожла озат, коеш, путырак чот лўдын улмаш. Лўдмыж денак ўмбакемат тынар чотак йоктарен пытарен аман. Мыйжат, тунар чот лўдын-єрткымыштет, лачымын шижын омыл тудо. Куржшемлак ўмбакем ончал колтышым дык, ёдрит кандаш веле, йол марте садетак, актык, вўге маска лапаш. Пеш шогалын эрыктыман ыле да,  нигузе  чарнен ом керт, путырак веле куржам. Ала лўдмем дене, ала шо‰го вуешем куржаш тунем шумем дене...
Мє‰гє толын, кувандаемлан мо лийме, могай туткарыш логалмем, кузе утлымем нерген каласкалышым — огеш ўшане вет. Вот тыйын семынак люргыктен воштылеш, а низаштат огеш ўшане. Пундышым ужален йўынатат, шинчатлан кончен дыр, манеш. Сотара веле. Пошкудо-шамычланат ойленам — иктат огеш ўшане. Пылыш шогалтенак колыштыт, элнен каенак воштылыт,  но садак огыт ўшане. А тый, эргаш...
- Э-э, кочай, теве пазарышкетат толын шуна. Йошкар-Олан рўдє
рынкыже. Заметь, однако,  деда,  ты верым Правительство контрольышто куча. Ондакше саде сур пєртын кўшыл пачашлаж гыч тыште мо ышталтме копа пундаштыла коеш ыле. Ял калыкын илышыжым таче лач тысе виса дене висат, - рашемден пуыш таксист. Вара вокзал гыч ола мучко кудалыштыктен,  пазар марте кондымыжлан акым палемдыш. - Тый дечет, кочай, кокшўдє  те‰ге...
Метрий, тыгай акым колын, куш пурашат єрын кудалтыш, шинчажымат «полт!» ыштен шинче. Умшажат койын каралтеш, но нимат пелештен ок керт.
- Йєра-йєра, — ыштале таксист, — весела йомакым колтыметлан коло те‰гежым кудалтем айда. Шўдє кандашлыжым луктын пышташет логалеш. Пел олам ончыктышым, адакше пазар марте теве начальникла шинчен тольыч. Тўлыман, кочай!..
Шо‰гые‰ логар а‰ комыляжым ўлыкє-кўшкє тарватыл налят, ик мут лукде шўдє те‰геаш кок кагаз оксам шуялтыш. Тидын годымак семынже чаманен шоналтыш: «А вет Майрукем путырак чын ойлыш: ик тўжем те‰ге денет олаште нимом ышташ. Мошеньык-шамыч шотышто ойлымыжат чынышкак лектеш, витне...»
Самырык таксист коло те‰ге сдачыжым той дене пєртылтыш.
Метрий пазар могырыш соптыртатышыжла, урем покшек ончале: ваштарешыже лачак икымше номеран троллейбус кудал толеш.
- Ала таксист рвезе чисти мошеньык логалынат, чотак чиктыш, ала тромлейбусын тўкыжым чулымын гына тєрленат шуктеныт? — оксажым чаманен, коктеланен шоналтыш. — Изиш вучалтем гын, ярат толын кертам ыле, очыни. А таксист пєрвєжє пеш порын койо гынат, лачак окса чондай верч толашыше веле улмаш,  векат...

16
 
Метрийын шочмо кундемысе калык ожнат уданжак огыл илен манмым, тудо кугурак-влак деч ятыр гана колын. Эшеже нунын велне, чодыран кундемыште, ондакат мўкшым шуко онченыт. Мўйым да пуше‰ге гыч ямдылыме тўрлє арверым, ечым, издерым, молымат Оза‰ыште да тембал пазарлаштат сай ак дене ужален моштеныт. Мо чын – чынак, вийым пыштен, чот тыршен, уло кумылын пашам ыштыше калык, тудо, ожнат, кертмыж да моштымыж семын, сайынак илаш толашен. Война гыч фронтовик-влак, утларакше чолак лийын пєртылшє-шамыч мар¬те, урем мучко сы‰ге-со‰го перныл коштшым, йўын йєрлшым ялыште иктымат ужалтын огыл ыле. Утыжым йўдеак пайремленат моштеныт, сўан эртен кайымекат, калык вес вургемым вашталтен чиен да пашалан пижын веле.
Тиде пытартыш жапыште, илыш вашталтме дене пырля, кугезе йўла-влак мондалтын, вашталтын толыт. Тидыже, ик могырым шоналташ гын, такшым, тыгак лийшаш дыр. Вет латкандашымше але латиндешымше курым годсо йўла коло икымше курымышто илыше-влаклан шукыж шотышто нигузе келшен ок тол. Мутлан, теве  тыгай тошто йўламак налаш. Ожно изаже колен гын, ватыже шольыжлан кодын да молат. Конешне, кугезына-влакым ты шотышто умылашат лиеш. Мутат уке, ожно годым шкет ўдырамашлан илен лекташ моткоч неле лийын. Марийже самырыкнекак колен гын, ватыж ден икшывыже-влаклан умбакыже мо семын илаш, кузе лияш? Кє сонарыш кошташ, мландым куралаш, суртым тєрлаш, уэмден шогаш тў‰алеш? Сандене тулыкеш кодшо ўдырамаш-влак марийын шольыж дене, але тукым родо дене илаш кодыныт. Тунам ончыл верыште посна айдеме огыл, а тукымвож, племя манына, шоген.
Пўртўсын  вийжым,  тўрлє янлыкым, поро ден осал шўлышым, ойєрє да ок йєрє шомакым жаплымашат иканаште, да тунамсе калыкын «пычкемыш» улмыштлан кєра шочын огыл тудо. Кугезына-влак пўртўсым моткочак жаплен моштеныт, вет чумыр илышышт пўртўс дене чак  кылдалтше лийын. Кунам могай янлыкым сонарлаш, могай колым кунам кучаш, мланде пашам кузе кўлмє семын шукташ, кунам куралаш, ўдаш, тўредаш тў‰алаш да моло нергенат шижтарен шогышо кызытсе гай ямде календарь лийын огыл. Тудым кугезына-влак шкешт ыштеныт. Сандене нунылан кечым, шўдыр-влакым, тылзым, тўрлє янлык ден кайыкын койышыштым эреак эскерен шогаш пернен. Кунам могай пашам тў‰алшашым нуно пўртўсыштє лийше вашталтыш, пўртўс койыш гоч рашемденыт да нигунам манаш лиеш, йо‰ылыш лийын огытыл. Кызытше, мутат уке, наука манмет чот вия‰ын толеш гынат, самырык-влак кокла гыч чыланжак каваште эсогыл Шордо шўдырым, Корка шўдырымат кычалын огыт му. А кугезына-шамыч кавасе шўдыр-влакым лудынат моштеныт, тиде моштымашым тамгалаштат, эсогыл тўрыштат кучылтыныт.
Шкеат умыледа чай, йолчиемым тунамат утларакшым ний, меж да кўжгє  коваште ден шўштє гыч ыштеныт. Нийже гыч йыдалым тодыныт. Меж гыч портышкем шотан йолчиемым ыштеныт да тунамак чулка шотанымат меж шўртє гыч пидын моштеныт. Коваште ден шўштє гыч кызытсе колош гайрак йолчиемым ыштеныт. Тудыжым иле коваште гыч ямдылыман улмаш. Эн ончыч ката але кем вуйлан кок ужашым пўчкыныт, а ше‰гелныже – таганыштыже – кыне шўртє дене ургеныт.  Вара тушко кўжгє шўштє гыч, тидыжлан ир сєсна, шордо, ўшкыж коваштым кучылтын, йолвундашым ургеныт. Южгунамже эсогыл йыдалын ўмбалже ден йолвундашыжымат, пе‰гыдырак, шуко жаплан чытыше лийже манын,  шўштє ужаш гыч келыштареныт. Тидын годымак кўтырем йыдалымат ыштеныт. Тыгай йыдалын пундашешыже о‰а семын пўчмє, йолчием форман пу моклакам пидыныт. А шорык коваште гыч ужгам, айзамым ургеныт. Вургемым, шкеат умыледа, иле коваште гыч нигєат ургаш огеш тў‰ал. Тугеже,  ургызо  мастар-влак  шкештак  коваштымат ыштен, ийлен  моштеныт. Адакше ўдырамаш-шамычлан мера‰, рывыж коваште гыч куштылго ужгам, шорык коваште гыч  пайремлык  мотор  мыжерым  ургеныт. Южгунам тыглай  чиен  коштшашлык  мыжерынат посна ужашлажым - кидшокшым, мел велысе пурла ден шола могыр тўр-влакым, потамат, мыжер урвалтын ўлыл тўржымат шуэн огыл рывыж, ур, умдыр да моло янлыкын коваштышт дене келыштарен сєрастареныт.
Тунам такше вургемым куэн, пидын, урген моштышо-шамыч кажне ешыште, ешыште огыл гын, ик лишыл родо-тукым коклаште лийыныт. Вургемым ышташлан кажне еш шке нурешыже киндылык шурным веле огыл, кыне ден йытынымат ўден.
Кўшнак палемдышым вет,  ожнысек тысе калык мландым курал-ўден, вольыкым,  сурткайыкым ашнен, мўкшым ончен, пе‰гыде сурт-оралтым чо‰ен.  Чын,  ятыр моло кундемысе семынак, тысе калыкымат ожно, революций деч ончыч,  шужымо ий-шамычат южгунамже индыреныт. Латиндешымше  курымышто  ял  гыч икмыняр е‰же теле жаплан торговой е‰-влак деке сатум  шупшыкташ тарлалтыныт, чодырам руэныт, шошым шоло волташ коштыныт.  Адакше ялыште смола ден шўч заводат лийыныт. Ял гоч ожныжо эше сўас-шамыч илыме кундемыш коштмо корно эртен…
Курым гыч курымыш веле огыл, пытартыш жапыштыже илышна путыракат  писын  вашталтеш  шол.  Уке,  чылаж  годымак  уда  могырыш гына  манаш, йылме огеш савырне. Илыш вашталтышын, ончык кайымашын,  айдемылан пайдале йєным ыштымашын сайжат шагал огыл уло. Но тунамак кугезына-влак дечат мо сай кодшыжым арален мошташ, нунын шымлен рашемдымыштым умбакыже пеш шуяш кўлеш ыле да...
Йєра, тиде веле гала. Тачысе саманыштыже коклан воктенна илыше-шамычымат ужын огына мошто. Чондымо ир шўм моклакаш савырнаш тў‰алына ала-мо ынде. 
Теве Метриймыт урем вес мучаште Ольон чылт шкетак илен толаша. Ийготшат ынде шагал огыл. Метрий ден Майрук деч иктаж индеш ийлан кугурак, очыни. Шкеж манмыла, тудо Октябрь революций деч идалык наре ончыч шочын. Ачаже, ойлат ыле, граждан сар годым ала-кушто, Сибирь мландыште колен. Мо Метрий шарна, Ольон самырыкше годым эре аваж дене коктын гына иленыт. Иза-акажат, шольо-шўжаржат лийын огытыл. Аваже ала моло йочам ыштенак огыл, ала ыштен гынат, нунышт изишт годымак коленыт. Тидым, такше, Ольон шкежат огеш пале. Адакше кызытше тудын вуйжат изиш пудыраныше. Мутланен нимо шотымат муаш огеш лий. Тольык вот школышто Ольон пеш сайын тунемын, манын ойлымым Метрий шке жапыштыже кугурак-влак деч шуко гана колын.
Вараже Ольон ял гыч кайыш. Умбакыже Вўрзымышто медсестралан тунемын ала-мо, мо-гынат эре медицина дене кылдалтше пашам шуктен. Мє‰геш ялышкыже пенсийыш лекмекыже веле пєртылын. Шкеж ойлымо гыч, шуко жап калык коклаште шинчан трахом чержым эмлен. Кугу Отечественный сар деч икмыняр ий ончычак пашам ышташ тў‰алын. Утларакше Киров областьысе тўрлє яллаште йоча-влакын трахом черым эмлен коштын. Кеч-мо гынат, кумлымшо ийла мучаште, ныллымше, витлымше ийлаште, варажымат пашам ыштен кертше, таза айдеме паша деч посна шинчен огыл тудо. Адакше тунам тачысе семын «безработный улам» манын, яра шинчаш эрыкым пуэн огытыл.
Жапын йодмыж семын, Ольонат вийже шутымо пашам шуктен шоген. Адакшым тиде ўдырамаш пенсийыш лекмешкыже шочмо ялже деч торасе огыл больницыште ыштен. Тидыжым чыланат палат. Тушечынак пенсийыш каен. Пашам ыштымыж годым тудо пеш пагалыме е‰ лийын. Ик гана веле огыл райсоветын депутатшылан сайлалтын. «Пашан ветеранже» да юбилейный медаль-влак дене наградитлалтын. Икманаш, совет элын чын гражданинже лийын. Но Юмыжо, ала пиалжылан, ала орлыкшылан, ты ўдырамашлан ўмыржє мучко шкет илен эртараш пўрен. Шкет илыше е‰ жапыштыже пиаланат лийын, очыни. Но тунамсе пиалжылан ынде пеш шергын тўлашыже перна. Икшывыже лиеш гын, садак аважым луктын ок кудалте ыле. Юмыжат тудлан, ала сулыкдымо улмыжлан, ала иктаж сулыкшыланак, путырак кужу ўмырым пўрен.
Кызыт  Ольон  индешле  ийым  эртен  гынат, нимогай эмым медпункт гыч налын йўмашыже уке. Государствын пуымо нимогай льгота денат  огеш  пайдалане.  Кызытше  тудын  пылышыжат  эше  сайынжак  огеш кол, шинчажат пеш начарын ужеш, да адакше, маньым вет, вуйжат пудыранаш тў‰алын.  Ик-кок  ий  ончыч  тудо эше ялсовет администраций да район вуйлатыше радамыш пурышо тєра-влакым йыгыжтарен коштеш ыле, но ынде пєрт кєргыштыжє гына йолжым пыкше шўдырен толаша. Могай эн кугу азапше - тиде шо‰го куван пєртшє гыч иктаж кум ий ончычак электричествыжым  пўчкын  каеныт,  кызытат  тул  деч  посна илен толаша. А вет собес кажне тылзын, тўрыснек тўлаш ситышын огыл гынат, электричествылан оксам колтен шога.
Метрий шкет шо‰го ўдырамашлан кузе-гынат полшаш лийын, клопотаен  коштмыж  годым  электровийлан  вуйын  шогышо-влак  декат миен  лекте.  Но  кызытсе  изи-кугу  чиновник  дене  кутырен  шотым  муат гала?
- Тудо электричествылан ок тўлє, садлан йєрыктенна, -  каласышт электрик-влак.
Такше кызыт туллан тўлаш кажне е‰лан кагазым колтат. Тиде кагаз почеш ынде ты шо‰го ўдырамаш огыл, а государство тудлан оксам пєртылтышаш.  Шоналтетат, шучкын веле чучеш: ты ўдырамаш шкеж гаяк пеш тошто пу пєртыштє ялт шкетын илен толаша. Кастене, йўдымат шырпым удыркален, пєрт мучко коштеш. Телымже пеш вашке пычкемышалтеш шол, а тудын тулжо уке. Могай шучко э‰гек лийын кертшашым чылан палат гынат, ала-молан дыр, нигєат нимом ышташ огеш шоно. Шўм-чонна  эркын дене кў моклакаш савырна гын веле? Такше, воктен илыше пошкудышт-влак тар печке ўмбалне шинчымыла илат, йєн лийме годым тидын нерген эре администрацийлаш ушештарат да...
Ольон  шкежат, маньым вет,  мыняр  ий  годсек  иктаж-могай шо‰го-влакын пєртышкышт колтыза манын сєрвала,  но кызытсе вуйлатыше-шамычет тудым колдымо веле лийыт. Иктат тудлан полшаш ок вашке. Ынде тыге шол, у Российысе «демократийыштет» нигє нимолан, нигєлан огеш кўл.


17

Йєршеш кок тўран кўзє гай, эшеже кок тўсан, кок чуриян улмаш таксистет. Метрий тидым ынде гына сайын умылыш. Эх-хо-хо! Марий олаштат ынде порын койшо айдемыланат ўшанаш ок лий аман! Ялыште вет але, Юмылан тау, чылт тыгежак огыл: кєн могай улмыжо путыракат раш, кажне е‰ын койышыжым, шонышыжым, шотшым палет, тушто кажныже копаште улмыла коеш.
Кок тўс, кок чурий, кок лўм… Тымарте тудо утларакше кок лўман е‰-влак нерген веле пален. Теве ваштарешышт пошкудо Клавийымак налаш. Тудо такше нунын ялыш марлан толшо, но шке каласкалымыж гыч, латкуд ий марте эре Маша маныныт, вара – трук Клавий. Кокымшо лўмжє нерген лучко ияш улмыж годым веле пален налын. Школышто кандаш классым пытаренат, техникумыш тунемаш пураш тарванен улмаш,  ялсоветыш шочмо кагазын копийжым ыштыкташ миен. Туштыжо Клавдия манын возен пуэныт.
- Мо, кузе тыге? Мо шкемым шинчем, эре Маша, Мария улам! - тунам изин-кугун ўчашаш пижын вет садет.
- Мемнан дек толмет деч ончыч шкеже иктаж гана шочмо кагазышкет ончалынат мо? - туранак йодын шынден сельсовет секретарь.
™дыр тунам гына кўлынак шочмо кагазышкыже ончалын. Тунам гына ужын да  пален налын чынжымак Клавдия лўман улмыжым. Тидлан верчынак  ачажлан-аважлан  пеш  чот сырен мє‰гыж гыч лектын каен улмаш.  Ик  жап угыч у лўмлан тунемашыже логалын. Мутат уке, неле лийын.  Варажым, жап эртыме семын, ача-авалан сырыме парже изиш шулен. Но вуйыштыжо эреак «кузе тыге лийын кертын?» манме йодыш пєрдын.
Икана аваж деч кўлынак йодышмо деч вара гына молан кок лўман улмыжым  пален  налын:  тыге  ачаже  ыштен  улмаш.  Моланже-можо, ачаже шке жапыштыже маслозавод директор лийын. Аваже мє‰гыштє шогылтын, йоча-влакым ончен. Клавий пытартыш йоча лийын. Тудын деч кугурак эше нылытын лийыныт. Ачажын Клавий лўман е‰гаватыже улмаш. Мўшкыран улмыж годымак  ава ден ача коклаштышт кутырен келшеныт: ўдыр шочеш гын, йочалан Маша лўмым пуаш. ™дыр икшыве шочмо деч вара йочам возыкташ ача тарванен. Но йочалан лўмым возаш тарванымыж годым аважлан сырен улмаш. Моло весылан огыл, е‰гаватыжлан верчын. Вот, сырыме парже дене поссоветыш миен да шочшо ўдыржылан Клавдия лўмым возыктен…
Кок лўман вес ўдырамаш пошкудо ялыште ила. Кевытыште шогылтеш, продавщицылан. Кызыт тудым чыланат Начи, Начи акай, Анастасия Михайловна маныт.  А вет  садетынат  паспорт  почеш лўмжє Начи огыл – Качи,  Екатерина. Тидыжым Метрийат моткоч сайын пала. Ача-аважымат, Омылян Микал ден ватыжым – Лыстывийым, путыракат сайын пала. Нунышт эше кужу кутышанат огыл тукым-родышт лийыт. Микалын  аваже  Метрийын  ачажын  шўжарже  лийын.  Тугеже  нуно, Микал  ден  Метрийже, пеш лишыл тукым вож изак-шоляк улыт. Ожныракше  чўчкыдынак  вашла  уналат  коштыт  ыле.  Кызытше  идалыклан ик-кок гана вашла пурен лектыт, да тудыжат пошкудо ялыш иктаж сомыл дене толмышт годым веле. Чўчкыдын унала кошташ ынде шо‰гемалтыныт шол.
Качижлан вара молан Начи лўмым пуэныт? Омылян Микал ден Лыстывий сар деч вара ушнен, кум шочшымат ыштышт, да кумынекат колышт. Врач-шамычат полшен огыт се‰е. Нылымше йоча шочмеке, Лыстывий мужедше деке миен толын. Садет каласен: «Тиде ўдыретымат ынет йомдаре гын, кызытак тудын лўмжым вашталташ кўлеш». Тыгак ыштеныт. Тыге Качи Начи лўм дене илыше кодын. Тачат ила, ийготшо дене ынде пенсийыш шуын гынат, эшеат кевытчылан пашам ышта…
Пазар кундемысе ала-могай дыр кевыт ончылно илышын шере-кочыж нерген шке семынже шонкален шогылтшыжла, Метрий шоныдымын-вучыдымын, самырыкын койшо кок ўдырамашын мутланымыштым колеш:
 - Тиде илыш огыл, - манеш иктыже. – Тыге илен-толашен, чисти йокрокланен колет.
 - А тый пєржмарийым му, - темла весыже. - Тудын деч эше тылзе еда ик вичшўдє баксым кўрын лук.
 - Мемнан дене кушто тыгай поянжым муат?
 - Тугеже кокытым му, кажныж деч кокшўдє витле гыч налат.
 - Тыгайжымат муаш - манаш веле.
 - Тугеже, шўдє коло вич бакс дене ала ныл пєръе‰ым сымыстарен се‰ет.
    Метрий пелен тамакым шупшын шогышо пєръе‰ тыгодым уло йўкын  воштылын  колтышат,  саде  кок  ўдырамашлан  тыгерак  темлен пелештыш:
 - Йєра, тылзаш акым витле бакс йотке волтен шуктеда гын, мыйым ўжса, полшаш рат лиям…
Пєржмарий деч баксым ма, паксым кўрмє нерген колят, Метрий нимомат ыш умыло: мо тугай тудыжо? Алимент мо? Мо, оксак огыл дыр, оксала кє ракатым налеш? Ай, шкешт палат да йєра. Тыгай дене эше вуйым а‰ыртылашыже кодын…      

18

У-у, теве тудо, пазар, рынке манмет могай улмаш! Чылт узьмак, чисти мланде рай! Кай-кай-кай, тыштыже эше, ончо теве, калыкше-е! Шотлен пытарыдыме, шы‰-шы‰. Чылт пече кєргеш петырыме шорык кўтў гай веле коеш. Ала-мом магырат, гўжлат, толашат, кычкырлат семынышт. Кажне шке чынжым ончыктынеже, шке мутшым каласынеже. Чынжымак, гласность тыште, демократий, рынок. А марла каласаш гын, икманаш, йот мланде гыч кондымо да ынде марий калыкланат тушкымо саде кочкышет гай: панан ала банан. Мо-гынат дыр,  тольык ала-мо тугай,  ялысе шо‰гые‰лан але марте умылаш лийдыме, сайын пален шуктыдымо.
Кочкыш  сату манына.  А вет тудыжо тыште могай гына уке? Теве тўрлє шоколад, тамак, консерве, моло калай ате — ўмбалнышт эше тўвыт рушла огыл,  йот йылме дене возкален пытарыме.  Немычла  ала-мо?  Э-э, кай-кай,  ындеже  мо, нимогай cap деч поснак тўп марий рўдоланамат,  коеш,  ала немычлан, ала американ ма, япон тўчалан пўтынек ужален колтышт вогай...
О, книга! Райрўдысє книга кевытыште шукертсек марла лекше у книгам ужалтын огыл, сандене Метрий иктажым налашак шонен пыштыш. Но, вот накас, тыштат ик марла книгат уке. Чыла ала-могай ыстырамым сўретлен пытарыме коман веле улыт: то йєршеш чара кыдалым, чызыге-настаге ончыктымо, то уло капге, вуйге-йолге, коеш, пўтынек вўрвузык айдеме орам. Шо‰гые‰ йодышт-йодышт пален нале: иктышт эро¬тика але йєратымаш роман улыт улмаш, весышт бестселлер да детектив маналтыт. Ынде тыге аман? Тыгай демократий, рынке илыш. Каена,  витне,  уло кертмын ончыко.
- Теве тидым нал, - книгам ужален шогылтшо, иктаж витле ияшрак марий, шке сатужым пеш темла. Чара ўдырамаш ден тугаяк пєръе‰ым сўретлыме коман книгам ончыкта. - А палет, родем, тылат тудо лач гына лиеш, йўд сомылетлан путыракат полша. Луд да кувандает єндал воч веле. Тў‰жє - кузе кўлын туге, адакше тўрлє-тўрлє семын ыштен мошташ туныктышо книга, - манеш садет.
- Туныктымыжо-можо, мо, кандашле ий эртымешкат иленам, кувандаем ден когыньнан кум йочанат уло, да тидымат ом пале шонет мо? – манеш Метрий.
- Палетат дыр да, чылт тыште возымо семынжак от пале шол.
- Ынде мыламже, кунамыште ик ганаже, кузе моштем, тугеат йєра веле, - ышталеш Метрий.
- Налын лудат да тыште возымо семын куандарен моштет гын, ватет тылзе мокташ тў‰алеш вет, - ок чакне книга ужалышет.
- Мом тушто? Моктымыжо-можо,  старукам шкем гаяк шо‰го.
- А тый тудланат лудыкто. Лачеш толшаш. Чылт укеак гын, возымо семын экспериментым ышташ тореш лиеш гын, терген ончымыла, пошкудыш миен толат.
- Тау, поро шомакетлан, поро шонышетлан пеш  рахмат, - манят, Метрий тыр-тор веле койо, книга орам шарен оптымо ўстел деч кора‰ ошкыльо.
Изи-кугу кевыт да киоскла еда коштмо жапыштак идалык ончыч салтак радам гыч пєртылшє шкенышт вел палыме рвезым вашлие. Вашлиймыже-можо,  кок киоск кокласе яра вереш чыган вате-шамыч тудым налыт гына,  изин-кугун  «кўрыт»  ыле.  Пун ора семынак ший, вўргене да кагаз оксат кўсенлаж гыч ынде «вушт!» да «вушт!» гына тєргалтыт. Онча, ик чыган вате, качымарийын йолаш кўсенжым оражге савырал луктынат, туге шупшеш, кушкедшашыже веле кодын. Весыже шўй да‰ытак, кок кидше денат рвезын о‰ышкыжо пурен: тольык йєратен ондалашак огыл тудо, кєргє кўсенжым эрыкташлан веле. Шем ўпан вуешышт шинчам йымыктарыше, йыли-йули шовычым пидше кок ўдырамаш кок могырым саде рвезетым кидше гыч туге чот кучылдал шогалыныт, тудыжо эсогыл тарваненат  огеш  керт.  Йырышт  чумыргышо  моло  чыган  ўдыр,  чыган вате-ша¬мычше «самырык агытаным кўрмє» годым вучыдымын мландўмбак камвочшо  кумыр-шымырым  погат.
Пазар пеленсе Первомайский урем денат, пазар кєргыштат тугакак, «шолеш» веле, калык коштеш, кевытлашкат пурат-лектыт, воктенсе саде кок киосклаштат тидым-тудым наледат, а ты намысдыме сўретым иктат огеш уж ала-мо, чыган вате-шамыч ваштареш нигєат нимомат огеш пелеште. Метрийын шочмо кундемже могыр палыме рвезат вўдым подылшыла шып гына шога. Тудланже, такше, кє пала, ала вате-шамыч ниялткалыме келша веле?
Лачак ял гыч толшо Метрий гына, эше сар деч ончычсо пагытыште кушшет, мотор шошо кечывал кечынак, шинчаорак самырык рвезым агымым ужын, чытен ыш се‰е:
- Мом те ыштылыда? Кызытак чарныза! — уло йўкын кычкырал шындыш.
- Тол, кочай, мемнан деке тол, пырляш ушно, тыйымат єндалал-шыматал колтена, - вожылдымын ваштареш ойла чыган вате.
- Могай єндалме? Те тудым агеда вет!
- Жапыштыже тўлаш кўлеш ыле, - ышталеш саде чыган ватетак.
- Но тыге огыт мужед вет? – єрын пелешта Метрият.
- А тудо мужедыктенат огыл,— маныт.
Ындыже тудат нимат ок умыло, но садак нунын деке лишемеш. Тыгодым чыган вате-влак палыме рвезетым колтышт. А мом умбакыже кучаш — садак оксаже уке, мо улыжым «кўрын» луктыныт. Рвезет, пеш палыме гынат, Метрий дене ны саламлалтмыже, ны тауштымыже, ны мо, чыган вате-влак кид гыч утлымым шижын, «чжок!» веле койо, Первомайский урем могырыш чошыш.
Умбакыже чыган вате-шамычын ўчаш-ўчаш ойлыштмышт гыч Метрий  иктым  гына ы‰лен шуктыш: шайтанешыже, нунын кундем рвезет чыган ўдыр дене путырак чак палыме лияш шонен пыштен улмаш. Ала, понимашь ли, «романым» пўтыраш, ала семынже йєратымаш дене модаш тєчен. Мо-гынат, чыган ўдыр кидыш чотак логал шуктен.

19

Идалык еда Се‰ымаш кече вашеш ме кугу сарын ветераныштым, илышнам арален кодышо-влакым шарналтена. А сарыште кредалше-влак дене пырля - Се‰ымаш верч паша фронтышто вийышт ден тазалыкыштым чаманыде тыршыше-влакымат. Пєръе‰-влак кокла гыч шукынжо тунам сар тул коклаште элнам араленыт гын, ялыште нунын пашаштым йєршеш самырык, улыжат латик-латкок ияш йоча-шамыч, ўдырамаш да шо‰го-влак шуктеныт.
1931-ше ий деч ончыч шочшо, тылын латик-латкок ияш геройжо-влак... Нунат ынде кажне ийын шагалем толыт. А вет нуно йоча жапын шере тамжым тўрыс шижын шуктыде, йоча пиалым палыдеак, изинек вий ситыдыме неле пашам ышташ тў‰алыныт. Нунын нерген тачысе рвезе тукымжо мом пешыжак пала гын? Айда, кугезе коча-коваштын кеч лўмыштым палат да шарнат гынат, тидыжат пеш йєра, тидыжланат тау лийже. 
Теве нунын, тылын латик-латкок ияш геройжо-влак кокла гыч иктыжым, шкеж деч улыжат вич ийлан изирак, ондакше эре ялыштыштак, вес уремыште илыше Кузьман Вєдыр Ведасийым  тыге вучыдымын Йошкар-Ола пазарыште вашлиеш манын, Метрий низаштат шоналтен кертын огыл. Сар тў‰алме годым Ведасий латик ийыш вончышо лийын. Икта‰ашыже-влак дене пырля тудо ийынак шыжым колхоз пасушто шурным погымаште тыршаш тў‰алын. Такше тудо жапыште ужар вуян самырык-влаклан могай гына пашам ышташ пернен огыл!
Ик гектар шудым солаш - нормо лийын. Эше сутка мучко, йўр ма, чыташ лийдымын кече пелта ма, пасум сомыленыт. Шошым, лу е‰ дене кычкалтын, плугым шўдырен, йоча-шамыч мландым куралыныт. Вич-куд е‰ дене кычкалтын, неле тырмамат шўдыреныт. Комбайн нергенже тунам ойлыман гала, шурным сорла дене тўредыныт, кечывалым кылта-влакым шийме машина деке ярныше имне дене шупшыктеныт, йўдым шийыныт. Пашам шуко ыштеныт, а сай кочкыш лийын огыл. Утларак коншудо кинде ден серлагеныт, логалын гын, паре‰гым кочкыныт. Но тидыжат эре лийын огыл. Вет колхоз трудоднялан шукыжак тўлен кертын огыл - чыла фронтлан каен. Сандене ялыштышт икмынярынже шуженат коленыт. Ведасийын ачажым, Кузьман Вєдырым, ийготшылан кєра сарыш налын огытыл, а Йошкар-Олаш єрдыж кундем гыч сар тў‰алтыште кусарыме заводыш вербоватлен на‰гаеныт.
Кузьман Вєдыр такше кум сарын участникше лийын. Икымше тўнямбал сарыште, вараже гражданскийыште да 1939-ше ий мучаште – 1940-ше ий тў‰алтыште финский кампаний манмыштет лияшыже логалын. Тушечынже, чот сусыргымыжлан да кылмен черланымыжлан кєра, госпитальыш верештын. 1940-ше ийын шыже велеш гына мє‰гыжє пєртылын.
 Метрий шкежат Кузьман Вєдырын ойлымыжым пеш сайын шарна. Тудым самырыкше годымак, 1914-ше ийыште, икымше мировой сарышке мобилизоватлен на‰гаеныт. Немыч-влак дене, конешне, кредалаш тунамат неле  лийын.  Кугыжан армийысе салтак-влаклан кажныжлан винтовкат ситен огыл. Нуно тўжем дене коленыт, но  Вєдыр чонан кодын кертын. Тольык тудо 1914-ше ийыштак ик сєй годым пленыш логалын. Варажым моло военнопленный-влак дене пырля Германийыш на‰гаеныт. Туштыжо ала-могай ик кугу села воктене пленыш логалше-влаклан лўмын чо‰ымо баракыште илашыже верештын.  Вєдыр  шкеж  гаяк  эше  нылле чоло е‰ дене  пырля,  утларакше мусульман-влак дене, немыч-шамычлан тўрлє пашам  ыштен  илен: пасум куралын, тўрлє сурт сомылкам шуктен, вольыкым ончен...
Немыч-шамыч тунам пленный-влакым удан огыл пукшеныт, но пашамат чот ыштыктеныт, оролашат сайын ороленыт. Но тыгодымак пленный-шамычет, озаштлан пашам ыштышыштла, верысе калык дене мутланен кертыныт, тыге эркын-эркын немыч йылмымат тунем шуктеныт. Эшеже тидымат каласыман: самырык-влак кеч-куштат, кеч-могай жапыштат  эре самырыкак кодыт вет, рвезе-влак немыч ўдыр-шамыч денат палыме лийыныт. Ты жапыште лачак лагерьышкышт Америка гыч мусульман-влак деке Абдулла хази толын лектын улмаш. Тудо самырык-влакым исламлан туныктен. Тыге кум ий наре эртен.
Но пленный-влак эре кузе-гынат мє‰геш шочмо кундемышкышт пєртылмє нерген шонен иленыт. Шылын куржашат ик гана веле огыл ямдылалтыныт: киндым коштеныт, моло кочкышымат изин-изин погеныт. Лач келшыше йєн гына кужу жап лектын огыл. Нунын коклаште сай образованиян,  кушко  каяш кўлмым палыше-влакат лийыныт. Палыме немыч  ўдыр-влак  гоч  нуно Европын картшым йышт муаш тыршеныт. Тудым мумеке, ик йўдым, лекше йєн дене пайдаланен, чыланат шылын куржыныт.  Кечывалым  утыжым  е‰  шинчаш  пернаш  аптыраненыт, чодыра ден коремлаште шылын киеныт, йўдым  адак  эрвелке  каеныт. Курык, чодыра да кугу э‰ер гочат ик гана веле огыл вончашышт пернен. Тидлан тўрлє йєным кучылтыныт. Россий марте пеш ятыр жап каеныт. А тушто тиде жаплан уже революций лийын да граждан сар гўжлен. Вєдыр дене пырля пленыште лийше-влак кокла гыч чыланжак шочмо кундемышкышт шуынат огытыл...
Но Кузьман Вєдыр чыла нелылыкымат се‰ен, шочмо ялышкыже пєртыл шуктен. Тылзе чоло мє‰гыштыжат лийын, вараже Йошкар Армийыш налыныт. Тыге граждан сар пуламырыш логалын.
Граждан сар деч вара Вєдыр ўдырым налын. Ватыж ден когыньыштын куд икшывышт шочын, но визытше изинекак колен. Эн изи Ведасий ўдырышт веле илыше кодын. Тыге тудо ешыште шкетын гына ача-ава коклаште кушкын. 1939-ше ий мучаште ачажым финн сарышке мобилизоватлен на‰гаеныт. Тушто газовый атакыш логалын. Тиде газ ден шўлымыжє, 1940-ше ий телым чот кылмымыже да нелын сусыргымыжо тазалыкшылан кугу э‰гекым ыштен, ўмыржє мучко палдырнен. Отечественный  сар  жапыштыже, маньым вет, Кузьман  Вєдыр  кум  ий  наре Йошкар-Олаште, эвакуироватлыме заводышто пашам ыштен. Суртышкыжо йєршын черле пєртылын да паремын шудеак, кок тылзат пеле гыч колен.
Сар деч вара Ведасий чолга фронтовиклан марлан лектын. Марийже, пошкудо ял гыч Миклай Андрий, тушман ваштареш сар тў‰алтыш гыч мучашыже марте кредалын. А сар мучаште нелын сусырген.
Миклай Андрий шочмо ялышкыже кокымшо группан инвалид лийын пєртылын. Но мо о‰айже - тидын  нерген колымекыже веле, кодшо документлаж гыч гына, родо-тукымжо пален налыныт. Ала рвезе тидым, инвалид улмыжым, шотышкат налын огыл, ала самырык вуйжо дене инвалид лийын коштмыжо шуын огыл. Тудо моткоч чолга да кеч-могай пашаланат ямде лийын. Сар деч вара колхозышто эре бухгалтер-счетоводлан ыштен. Тольык ўмыржє гына кўчык лийын. Кумло вич ияш лиймешкыже веле илен шуктен.
Ведасий сар деч вара шєрым поген. Война деч варасе продразверстка нерген кызытсе самырык-влакше йєршешат огыт пале, колынат огытыл чай. Вот, манамыс, кєн ушкалже лийын, государствылан ик ийлан 230 литр шєрым але 12 килограммат 300 грамм ўйым пуаш кўлын. Эшеже кажне сурт гыч мунымат, межымат, коваштымат погеныт.
Ведасий  лач  тиде разверстке манме шєрым имне дене поген коштын да селасе ўй заводышко сдаватлен. Пашаже эр эрденак тў‰алын, шуэн огыл пычкемыш марте шуйнен. Пенсий деч ончычсо кодшо ийлаштыже, тазалыкше лушкыдеммылан кєра, школышто техничкылан ыштен.
Тўшка паша деч посна эшеже тудо кум икшывым ончен куштен: кок эргым да ик ўдырым. Ала утларакат йочам ыштен шуктат ыле дыр да, маньым вет, Миклай Андрийже сар деч вара кужунак илен шуктен огыл, кумло вич ияшак колен. Ведасийын тыршымыжлан кєра икшывышт-влак чыланат илышыште шке верыштым муыныт. Тольык таче кечылан иктыжат ялыште кодын огыл.
- Мыйже кызыт Йошкар-Олаште, Наташа ўдыремын ешыштыже илем, - чеверласыме годым мане Ведасий.
Тудым тушто сайын ончат, пагалат да йєратат. Но шо‰го ўдырамаш ялысе пєртшымат ок мондо. Ке‰ежлан тушко - мотор пўртўсышкє илаш кусна. Пакчагєргымат эше шындылеш, йочашт, уныкашт-влакат канымыла толын полшат.

20

Метрий леваш сынан рынкыш ала кугу кевыт кєргыш пурыш – тидыжым иканаште нимат умылен, тогдаен ыш керт. Такше, актык, рынке манын возымо ыле чай. Туштыжо теве очким чиен шогалше руш майра, кычкырен-кычкырен, сєсна шылым темла. ™маште, лум вочмеке, Метрий шкежат идалыкаш чук-чукшым ола гыч налаш толшо е‰лан ужален колтыш, теният такше кок сєснамак онча, ала адакат ужалаш перна, сандене тысе акым умылаш лие.
- Мош? – сєсна эрде воктенсе коян шыл моклакам ончыктен, йодылдале.
- От уж мо? Возымыс! Чузи шинчат карал!
Метрий акым ончалят, вуйлепше гыч товартош дене шелмылак чучын колтыш.
- Кумшўдє витле те‰ге? Киложо?
- От нал гын, мылам мешаен ит шогылт! Kopa‰ тышеч! Пєрвє кече илет мо?
- Пеш шергын ужалет да…
- А тыйын могай пашат?
- Мо, мыйже ялысе улам да, сєснам ончымемлан чын акым гына палынем.
- Чылтак йўдыгенат гын, шо‰го крис, пазар мучкыжо мом перныл коштат!
- А тый ит кычкыре, - Метрият садетым чактарынеже. - Мо актыклан карет? Ужат, шкендын чуриетшат вет сєсна вуй деч лопка. Сєснажым вара шке онченат мо? Уке, тый сєсналак коям погаш веле тунемше улат! Кид копаштет вўдотыза палат уке, а эше ваштарешем кычкырлен толашет, мыйым туныкташ пижнет, тушкак кукырланет. Э-эх, ялыш колташ ыле тыйым, кеч ик арнялан…
- О-о! О-о! Колыштса-ян тудым! - кычкыра руш майра. - Шўкшак!
Мекш ора! От шинче, мом, кузе ыштышашым тудат ончыктынеже! Щ-щас, как шўкал шуэм, тунам вара палет! Тыште пазар...
- Хэ-э, от пале, лўдыктыш! Маска деч шучко, прамай... - Метрий кугун гына шўвалынат шындынеже ыле, ты‰гат-ту‰гат ончале, да нигуш
шўвалаш шол,  йырым-ваш эре калык.
Пазарыште калыкше тудо э‰ерлак йога. Адакше ты э‰ерын куатшат ял воктечышт йогышо изи э‰ер вўд деч, очыни, лу пачаш виянрак. Нерыше е‰ым огеш йєрате. Чулымынрак тарваныл от шукто гын, йогын куат тыманмеш  шке  пєрдыш  а‰ышкыже  погенат  пурта.  А тушкыжо логальыч - ик сомыл - йолетым веле алмаштыл шук¬то.  На‰гаят.  Уло кертмын шўкенак на‰гаят.  Иктаж  чарак лие, але эше виян¬рак йогын ваштарешет толеш — тык-тык-тык! — мє‰гешат  ошкыл  колтет.  Тў‰жє - йолет гына чытыже, ынже лыдырге. Кумык лийыч, трук шу‰галтше арверетым налаш пўгырнышыч - от кынел, тошкалыт да ошкылыт.
Метрийым тыгай йогын бананым да моло тўрлє фруктым ужалыме ўстелла воктеч кок гана ты‰ге-ту‰ге на‰гайыш. Кумышо ганажлан, кынервуйжо дене иралын-иралын, пыкше ўстел воктеке лектын возо. Но нерже дене саде бананышкет, обезъян кочкышышкет огыл, апельсиныш тўкныш. ™пшынчале, понимашь ли, пеш  йєратен ончале.
- Э-э,  кацо,  ўпшычмє огеш кўл! Пурлын ончо, кабарджеба, биджо! Мыйын апельсин - тўняште эн тамле! Уло пазар мучко эрте - эн моторым от му! Нал веле, ужат, могай сай, чисти шыште гай! А теве, биджо, сўретшат уло. Тыгай мотор кагаз пырче – совет власть годсо качество знакым алмашта. Аха, эше  пуше‰гыште шуын кечымыж годымак тиде тамга, тыгай мотор кагаз шкеже лектеш.
Метрий ойлышо е‰ ўмбаке ончалтышыжым кусарыш, вуйжым нєлтале. Ончылныжо грузин шога. Грузинак! Нерже пўгыр, кужу, шонет, о‰ылашлужо йоткеак шуэш. Шыргыжалмыж годым шєртньє пўйжат радамын волгалтеш. Картузшат кугу, колхоз пасу гаяк лопка. Воктенже эше коктын шогылтыт. Нунат тыгай сынанак улыт.
- Mo, кочай, умшат каренат? Чўч писынрак, уке гын шижде эше о‰ылашетат йомдарет. Таче пазарыште шапаш о‰ылашым огыт ужале... Айда, нал вашкерак! Улыжат шўдє те‰ге. Киложо. Окса мылам — апельсин тылат. Нал, кацо!
- Уныкам, cap деч вара грузин дене мутланаш логалын огыл, сандене ойлымет о‰айын шокта, ожнысым шарныкта. Йолташем-влак ыльыч
- Варданашвили, Джапаридзе, Тания... - мыйын семынак 1926-шо ийыште
шочшо-влак. Да кызытше кушто улыт гын, илат мо?..
Грузин-шамычет коклаштышт шке семынышт гыде-гыде мутланен нальычат, сату оза каласыш:
- Эй, кочай, ынде йот улына шол. Россий посна эл, Грузий,  Абхазий... А нал апельсиным! Витле те‰гелан пуэм!
- Тау, - пелештыш Метрий, а шкенжын логар а‰ышкыже комыля тольо, шинчажат вўдыжгыш. Єрдыж е‰ дене теве, мутланен келшашат лие улмаш, могай-гынат пагалымашым ончыктат, шо‰гые‰лан акымат волтат. А шкенанже,  йыгыре илышыже...
Апельсин деч варат Метрий саде бананетым монден огеш керт, налнежак. Но могай тудо, олма сынан мо, але теве апельсин гае — рашынже огеш па¬ле. Грузин-влак деч веле йодшаш ыле да, кумылжо путырак тодылалте шол. Йодмо гала, эсогыл лачымын тауштенат ыш керт, тунар чот логар а‰ыш кугу па‰га толын шинчын ыле.

21

Кумылжо волен кайымылан кєра, вуйым кумыкырак сакалтен, Метрий семынже ала-кудо велыш дыр, омсам кычалын, эркынже дене сыпте-сопто сопка ыле. Уремыш лектын, южым шўлалтынеже огыл-ла. Тыгодым тудым ваштареш ошкылшо пєръе‰ чылт вучыдымын чарен шогалтыш. Садетын ўмбакыже ончал колтыш – тўсшє дене ала-мо палымыла чучеш такше, чурий сынже дене Епрем Вєдыр Аркаш лийшаш чай. Тольык тудыжым ынде кунар ий лиеш, ужын огыл. Пытартыш гана ялыш толын-кайымыжлан ынде лу ият, ала утларакат погына дыр. Ача-авашт илыме годым идалыклан, чылт укеште кок ийлан ик ганаже ялыш толын коштеш ыле. Кызытше, шўжаржын Шой вел пєръе‰ым марийлыкеш пуртымекше, лачак ик гана Петро пайремлан толын ыле. Лач тунамет, иктаж лу ий ончыч.
Такше ялышт гыч инженер лийшыже Аркаш икымше ыле. Тудын деч вараже иктаж кумло чоло самырык е‰ат инженер дипломым налын дыр. Чыланат Йошкар-Олаш лакемыныт але єрдыж кундемыш каеныт, Совет Союз годымжо кугу стройкылаште тыршышат лийыныт. Ала-кузе дыр, но нунын ял ўдыр-рвезе-влак тунемаш путырак кертыт. Тидыжым ожнат, кызытат туныктышо-шамыч эре ойлат. Адакше пытартыш жапыште, паспортым кидыш пуаш тў‰алмеке, школ деч вара самырык-шамыч чылан гаяк институтыш ма, техникумыш тунемаш пурат. Тидлан кєрат дыр, самырык кокла гыч ялеш кодшыжо пеш шагал.
- Метрий йолташ, йо‰ылыш ом лий гын, тый улат вет? – йодылдале чарен шогалтыше пєръе‰ет.
- Мыйже – мый тудо, - ыштале Метрий. - А тыйже, йо‰ылыш ом лий чай, Епрем Вєдыр Аркаш улат вет?
- Аркаш.
- Чарен от шогалте гын, палыдеак эртем ыле.
- Мыят тыйым ужын, ик жап коктеланышым: тыяк улат мо, але йо‰ылыш лиям?
- Тыге шол, вашла ятыр жап от уж гын, чурий сын дене веле тогдаяш кодеш. Йєра, кеч шогалтышыч, - манеш Метрий.
- Шке ял гыч иктаж е‰ым ужын, кузе пелештыде эртет? Адакше мемнан коклаште ийгот ойыртемжат кугужак огыл вет. Мый дечем тый кунар, ныл ийлан кугурак улат мо?
- Туге чай, - вачыжым туртыктыл нале Метрий.
У-у, иктаж пел шагат чолат кутыркален шогылтыч. Коклаштышт чылажымат шерын лектыч. Вєдыр Аркаш утларакше ялысе илыш нерген умылкалаш толашыш. Ынде пел курым утла олаште ила гынат, чонжо дене алят ялыштак, витне.
- Ялыште, - каласкалаш тў‰але Метрий, - чылт йомакыште гай илена ынде. Тыглай кечынже йырым-ваш тып-тымык. Кеч-куш ончал колто, кеч-куш миен савырне - уке нигє, ок шокто уто йўк. Йєра кеч кокланже, шуматкече-рушарняжлан самырык-шамыч толын лектытат, изиш йўк-йўан солна. Адакше ялнажат пелыж наре пуста‰ шуын ынде. Утларакше ме, шо‰го-шамыч гына кодынна. Самырык-шамычше тыйын семынет олаш тунемаш лектын каят да мє‰геш огыт пєртыл. Ялеш кодшыжо, шке жапыштыже колхозышто пашам ыштыше вийвал пєръе‰-влак гына мо, ынде ўдырамаш-шамычшат, оксам ышташ шонен Оза‰ыш да Москош веле гала, тора Сибирь кундемышкат, йўштє иян да озыркан мардежан Йўдйымал велышкат, илышым кузе-гынат кеч изиш вора‰дарен колташ, йочаштым йолўмбак шогалташ шонен, шинчавўд йєре лектын каят. Чон шортеш, да мом ыштет.
- Шке жапыштыже колхозна эре ончыл верыште ыльыс, - коклаш пурен пелештыш Аркаш. – Мемнан ялыште ожнат, совет жапыштат эре пиал илен. Кушкын толшо самырык тукымат, ик тукым весым вашталтен, ял покшел пўя воктене кас еда мурен-куштен. Але вара кызыт чыла тидат пытен? Такше, кодшо гана унала толмыж годым шўжаремат колхоз пытен, ял калык паша деч посна орлана, манын ойлаш тєчыш шол. Тольык, ала-молан дыр, тўвыт ўшаныме ок шу тыгайлан. Неле тыгайлан ўшанаш…
- Неле ма уке, тачысе илышын чынже тыгай шол, - кугун шўлалтен колтыш Метрий. – Демократий, рынке да у шоныш манмет дене ынде тыгай саманыш илен шуна аман. Шке шоналтен ончо ынде: кунам, могай неле жапыште ял пелен пасу яра шинчен?..
- Уке шол, тыгайже нигунамат лийын огыл, - келша Аркашат. – Мє‰гешла, курал-ўдышаш пасу ситен огыл, сандене ото, олык, куп кўшешат тудым ешарен, кугемден шогеныт кугезына-влакат, мемнан деч рвезырак тукымат.
- Шарнет  докан,  тулан,  неле  сар  жапыштат  ме,  лу-лучко  ияш йоча-влак да ўдырамаш-шамыч лач нине, тачысе кечын яра шинчыше пасуэш лы‰  шурным  куштенна,  фронтлан  колтенна, - шокшеште Метрий. – А тачыже  вет  тушан  нуж  ден  коншудо  гына  гала,  ынде  верын-верын  кож, куэ, пўнчє кушкаш тў‰алыныт. Умбакыже шурным огыл, ўйво‰го ден папкам погаш тў‰алына дыр. Элкучем вуйлатыше-шамыч дене мо лийын кайыш? Сокыр да со‰гыра улыт мо йєршеш?  Але  вара  нунылан  ынде  калыкшат огеш кўл?..
- Тыге манат да мыланемат ял калык верч, ялын ончыкылыкшо верч лўдыкшын веле чучеш, - ыштале Аркаш. – Такше, чынак шол, калык нерген шоналтет да, чонлан моткоч лапкан чучеш… Телевизоржым ончеда чай, туштыжо вет элвуйна-шамыч чўчкыдынак койыт да тутыш окмакла кутырат: неле, пўжвўдан паша тетла мемнан калыклан ок кўл йєршеш, у тукым тунемшаш лач налын ужалаш. Эшеже маныт, мемнам нефть да газ ашнен луктеш.
- Нефть ден газше вара кунар жаплан сита? – Аркаш ўмбак ончале Метрий.
- Шонем, нунат мучашдыме огытыл.
- Мыят тыгак шонем, - мане Метрий да умбакыже шуйыш. – Вот, манамыс, кугезына-влак мландым кукленыт, у илемым шкаланышт почыныт, нєлтен-тўзатен шареныт яллам. А кызыт мо? Кызыт ял койын мерча, эркын-эркын пыта… Тидлан кєра мо нєлтышна, чот тўзатышна совет элнам? Тидлан кєра мо се‰енна сарыште? Тачысе элкучем вуйлатыше-шамыч гай-влакым, илышым пужышо-шамычым, тунам шуко шоныде пырдыж пелен шогалтеныт, да чын ыштеныт. Лач тыгай-шамыч, кє илышым пужа, тўрлє ораде дене пудыратылеш ушнам, тунам лийыныт чылан тушман. Чаманаш логалеш, тыгай контра-влакым чылаштым шижын, жапыштыже кучен шуктен огытыл. Тачысе вуйлатыше-шамыч чылан тунам вет коммунист лийыныт, партийный билет полшымо дене чын тўсышытым, янлык гай улмыштым шылтен иленыт. Кызытше ынде мом ыштылыт? Уло кертмын шолыштыт вет! Калык поянлыкым шолыштыт! Садак иктаж-гана шерышт темеш, логарешышт шинчеш. Шкеныштлан огыл гын, шочшыштлан, уныкаштлан калык каргыме шомак садакат шуэш…
- Чын ойлет, Метрий йолташ. Таче ял озанлыкыште веле огыл, моло кучем-озанлыклаштат нимо шот уке. Шоналтен ончо ынде, чумыр Россий мучко курал-ўдымє мланде пелыжлан шагалемын, вольык озанлык кок пачаш пучештын. Эсогыл эмлымвер ден школат пелыжлан шагалемыныт. Тидым мый статистикын ончыктымыж почеш гына ойлем. 
- Вот, манамыс, иктаж-кунам ял пелен мланде яра киен мо куралде? – адак шокшештеш Метрий. – Шкеат палет вет, эсогыл сар годымат, ялыште пєръе‰ ден имне уке годымат, садак мландым куралыныт. Шарнет, лу йоча погынен, ик кандыраш ўштылалтын, плугым шўдырена ыле. Але сар годым тылыште, мемнан кундемыште иктаж ял петырнен? Уке! Уло калык эрласе волгыдо илышлан ўшанен тыршен. А таче мо? Могай волгыдо ончыкылыклан ўшан уло? Ни-мо-гай! Лачак осалже сайым алмаштен, лач шеме ошым ўмылтен толеш...
- Чын-чын, тыгак шол, - ыштале Аркашат. - Радио, телевидений да газет ден журналла гоч налме увер-шамычат поро да чон шулдырым шочыктышо огытыл шол… 
 Ялысе илыш, кызытсе саман нерген тыге шокшешт мутланымеке, кугу ийготан пєръе‰-шамыч ойыштым вес велыш савыральыч. Умбакыже Епрем Вєдыр Аркаш шкеж нергенат каласкалыш. Тудат, ватыжат ынде шукертсекак пенсийыште улыт. Тольык пелашыжын тазалыкше пытартыш жапыште начарешташ тў‰алын. Тудыжо шочынак ялысе огыл шол. Аркаш лесотехнический институт деч вара оласе руш ўдырым марлан налын ыле, тудын денак ынде ўмыржым шукта. Йочаштат улыт: ўдыр ден эрге, да нунышт єрдыж кундемлаште илат, мане.
Епрем Вєдыр Аркаш, Юмылан тау, шкеже эше таза, теве ола воктене пакча-саскам шындаш мландым, оласе-шамыч лўмдымыла, сад манметым кучымо нергенат ойла. Тольык туштыжо шкетланжак гына толашашыже логалеш, витне. Кызытат теве садыш миенам, ма¬не.
- Шушаш ийын ынде, — ойла Вєдыр Аркаш, — паре‰гым лакышке ломыж дене пырля пыштен шынден ончем. Телыгоч тыгай ўя‰дышым ситышынак ямдылаш логалеш.
- Мый гын ала-кунар ият, — манеш Метрий, — паре‰гым эре терыс дене йєрен шындем. Кажне ийын лектыш уда огыл лиеш. Теният сай шочын. Пошкудо Ведаси паре‰гем ужат, калып гай кугу, мане.
- Хэ-хэ, — ыштале Аркашет, — ўмаште мый йєршеш у йєным кучылт ончышым, да паре‰гыжымат кок пачаш шындаш логале.
- Мо, кузе тыге?
- Ай, «Российский газет» керте.
- Мом кертынже?
- Саде газетыштет возымо ыле, пуйто Калининград¬ский областьыште рыбколхоз-влак паре‰гым йєршеш у йєн дене шындат да тыгодым моткоч кугу лектышым налыт. ™я‰дыш олмеш, маныт, кылмыктыме колым кучылтыт. Тудыжо, пуйто, сакый удоб¬рений дечат сай, адакше эколо¬гически яндар, нимогай «химий» да химикат деч посна. Мыят чулымын гына шотлен луктым: а чынак вет, ола воктенсе садыштем терыс олмеш колым ўя‰дышлан кучылташ гын, ятырлан шулдеш шуэш.
- Мо, колжо вара кунар кўлеш? — ялысе пакча кугытым висен, єрмалген йодылда Метрий.
- А-а, шукак огыл, — ышталеш Вєдыр Аркаш.
- Шого мо, сайынрак умылтаре, — Метрият ынде у йєнет нерген лачымынак пален налнеже. – Ала мыят тыгай йєн дене иктаж гана шынден ончем.
- Мо, мом умылтарашыже? Тиде ялысе калыклан йєрышє йєн огыл. Тендан шкендан пеш чапле ўя‰дыш уло – вольык терыс. Айда, мыланнаже, оласе-шамычлан, йєра. Теве шотлен ончо: ик трактор тележке терыс олаште кокла шот дене, палет, мыняр те‰гем шога?
- Ом пале.
- То-то. Кол дене та‰астарымаште ала-мыняр пачаш шерге. А колым, кугу кол гын, пелыже ма, кумшо-нылымше ужашыжат сита, кажне лакышке паренге дене пырля пыштен шындаш гын, кум-ныл сотыклан кок-кум плита деч шукыжо огеш кай. Окса аныклалтеш?
- Аныклалтеш дыр.
- Эше кузе аныклалтеш! Пеш чот палынак.
- Тугеже, удобрений шотеш кучылташ лиеш гын, оласе-шамычшылан пеш кол ден йєре шындыман.
- Вот, мыят тыгак шонышым, - манеш Епрем Вєдыр Аркаш. - Тыр-тор каен колтышым Гончаров уремысе оптовый складыш, кум пли¬та кылме колым налын тольым. Эрлашыжымак садыш кудальым паре‰гым шындаш. Кол дене пырля. А мо шонет, шындышым вет. Ватем пеш тореш ыле гынат, пеленемак шогылто. Тудат кертмыж семын шын¬даш полшыш. Икманаш, кас йот¬ке пашам пытарышна да мє‰гє кудална.
- Вара, лектышыже могайрак?
- Манамыс, кокымшо гана паре‰гым шындаш логале. Эрлашынже адак садышкемак кудальым, тўрлє кырча-марча пашам ончык шўкалаш шонен. Шке пакчашкем мийылдал шогальым ды-ык, йидрит-кудрит веле: ала-могай «сєсна» уло паре‰ге йыра‰ем чыла пургед пытарен. Йыра‰ мучко эре айдеме йол кыша гына. Эшеже пакча покшелнемак тулото пале кодын. Йырже яра кленча-шамыч пєрдалыт да ора дене кол лу. Коеш, ала-кємыт пеш чаплын йўдвошт веселитленыт: кол-удобрением мыйын паре‰гем дене пырляк жаритлен кочкыныт. Тыге, очыни, мыйын паре‰гым шынден пытарымем палемденыт.
- Йолчием кыша уло, манатыс. Пакчаштет кє лийшыжым тогдаен шыч керт мо?
- Могай йолчием кыша? Чарайолын коштыныт. Тений вор ушан тудо. Ала сулыкешат пурем, но шкеже кок участке гоч пошкудылан йолам ыштен толашем. Паре‰гым у агрономический йєн дене, кол дене пырля шындымына годым тудо пешак шинчам карен ончышт кошто. Тудак кочкын чай?..
Метрий ден Вєдыр Аркаш тыге тўрлыж нерген мутланен шогылтычат, умбакыже кажныже шке сомылжо дене тарваныш. Такше, Аркашыже Метрийым пеш уналат ўжє, да садыже тореш лие. Унала кошташ тў‰алеш гын, эрлат мє‰гыжє ала шуэш, ала укеат. А Майрукшо тудым тачак изин-кугун вуча.

22

Метрий ўстел радам воктеч, ваштарешыже толшо e‰-шамыч дене тўкнылын-тўкнылын, рынке  манме леваш ала кугу кевыт кєргыштет, ала-куш дыр, шкежат огеш пале, но, содыки, шонымыжла, мучашкыла ошкылеш. Сай чиеман илалшырак ўдырамаш деч саде кочкышетын, бананын, могай сынан улмыжым пален нале. А теве, коеш, лачак воктенак самырык ўдыр тудым ужален шога. Киложлан кандашле те‰гем йодеш. Шо‰гые‰ адак кеч изишак акым волташ лие.
- Дык, - манеш, - тиде йот эл кочкышетым, панан манметым пеш налнем, тольык оксамжат шагалрак.
- А мыйже вара мо дене титакан улам, кочай? - иралте ўдыръе‰. — Таче оксат ок сите гын, эрла толат.
- Эрлаже нигузеат толын ом керт шол, мўндыр ял гыч улам. Таче кас автобус денак мє‰геш кайынем. Ватем вуча. Ала киложым ик витле те‰гелан пуэт ыле?
- Уке, ом керт.
- Палет, уныкаш, пеш тора гыч улам. Корныжат путырак кужу, шўдє ме‰ге утлак чумырга да...
- Колат, кочай, а‰ыртыл ит шого! От нал гын, кора‰ да ошкыл, - руале сатучо ўдыр.
- Умылет, кувам пешак кочнеже, — ўедылашак толаша шо‰гые‰. -
™мырыштем кеч ик гана, колымем деч ончыч, пананым кочкын ончынем,  манеш. Ала содыки акшым изиш волтетак, а?
- Оксатше кунар уло вара?
Метрий тыманмеш шыр-гор о‰ кўсен гыч окса калтам шўдыралынат лукто. Почылдале — шўдє те‰геаш вигак, пышткойшо, ўстембаке шу‰галтынат возо.
- Ну, дедусь, чот кертат! - ўдыр ындеже сотаренак шырия. - Оксам уке манын, шинчаорак ондалынет?! Нал ынде шўдє те‰геланак, чечас висен пуэм!
- Шўдє те‰гежланак огеш кўл, ик килоат пеш сита, — шоныдымын тыге вожылмашке логалмыжлан кєра, Метрий ынде утыжым пелешташат єрын.
А сатучо ўдырет шо‰гые‰ын мутшым колдымо гай гына лие. Кило утлам, тєршталтыш веле, чулымын гына висалтенат пуыш. Куш пурет гала, че‰гесаш пижат мо? Кунарым висыш, тунар налаш логале. Йєра айда, оксажым аракаланак ыш пытаре, банан манметат, содыки, могай гынат кочкыш радамышкак пура вет…

23

…Метрийлан йўштє шыжым войнаш каяшыже пўралтын улмаш. Лач тудо гана ял гыч шкетланже. Молыштым, тудын семынак 1926 ийыште шочшо рвезе-влакым, ондакрак але Метрий деч вара салтак радамыш мобилизоватленыт. 
Йўштыжат йўштє мардеж путырак шиеш, да эшеже йўржат чон йоткеак витара шол. Сандене рекрут рвезым торашке, районысо военкомат марте ужатен кайшыжат шагал лийын. Майрукшо, пуше‰ге гыч кўрылт вочшо лышташла чонжым кўрыштын, шўмжым туржын марийжым ужатен. Йўштє да йўран игечым ончыде, райрўдысє военкомат йотке пеленжак ошкылын.
Военкоматыштыже  Метрий  гаяк  самырык,  ужар  вуян  ончыкылык салтак-шамычым кужун ышт кучо. Кок имне орвашке вера‰дыштат, йўштє йўрым ончыдеак, Чарла корныш луктыч. Майрукат почешышт ошкыльо. Вара села мучашыште шоген кодо. Корно савыртышеш йоммешкышт,  йўштє йўр да шинчавўд дене мушкылалтын, эре кидшым рўзен  шогыш.  Савыртышеш  йоммекышт, йылт яраш кодшо корнат ужатыше самырык ўдырамашын шўмжым эше ятыр тат чаманыдеак кўрыштын…
«Авай!..» — пышкемалтше йўкын кычкыралын, пеленже шогышо марийжын аважым уло кертмын єндале Майрук. Молым тылетла пелешташыжат ўнарже ыш сите докан. А Чарла корно могыр гыч тугакак йўштє мардеж пуа.
Мє‰гє пєртылмышт годым шыже кече, пытартыш куатшым поген, шўлыкын ончалын ырыкташ тєчыш. Но теве Чарла корно могырым толшо шем пыл кугу пуше‰гын укшешыже пўтырналтын, тышан гына канаш кодаш тыршен дыр, виян пуалше йўштє мардежлан торешланен, кугу пуше‰ге деч йогын ойырлен, умбаке єкымын иеш. Лач Майрук гына, Метрийын самырык ватыже, шыже кечын ончалмыжымат, нелын толшо шем пылымат, йўштє мардежымат, нимомат огеш шиж…
«Кайыш... кайыш... Метрий кугу да шучко сарыш кайыш… Кузе ынде тудын деч посна илаш?» — шем пыл дечат неле шоныш самырык ўдырамашын вуйыштыжо пєрдеш.
- Шешке, кызыт нимомат утыжым нелым ит шоно. Тоштые‰ манмыла, пўрымаш, айдеме мом йодеш, тудым пуа, — Метрийын аваже Майрукым кидпўанже гыч нале.
Тыгак нуно икте-весыштлан э‰ертен, йўштє мардежан да йўран игечын мє‰гышкышт пєртыльыч. А вара, вара путыракат кужу вич идалык жапымак Майрук марийже деч толшо серыш дене пагытым висен-шотлен илыш…
Шудо жап колхоз годым ялыште эреак эн весела жап лийын. Ондакше вет кузе? Поснак кугу сар пытыме деч варасе витлымше ийлаште тўмыр, шўвыр, гармонь, икманаш, сўан ўзгар — тудо тетла нимогай пашаштат тунаре йо‰ген огытыл, кунаре шудо годым. Калыкшат олыкыш чылт пеледышлак чеверын-моторын чиен лектеш. Имне почеш имне ял вуеш погынен, леве эр южышто весела мурым шергылтарен, э‰ер воктенсе кумда олыкыш тарванен.
Теве тунамат ялын эн тале гармонистше-шамыч, сар гыч эмганен пєртылшє, сусыр йолан Андрий Гриш, пу протез йолан Кандрачий Йыван Митю да эше салтакыш каяш шудымо Тропим Эчан налыт гына, гармоньым шоктат, тўмырым кырат. А Кырлан Максымже, чисти лудымо колла кадыргылын, шўвыр дене марий такмак мурым йо‰галтарен кушталта. Тудлан полшышат тунамак лектыт веле. Эх вет, изижге-кугужге, шо‰гыжат-самырыкшат, тыгай годым кєн тўшка калык деч ойырлен, пєртыштє шыпак шинчымыже шуэш, пуйто сўанышкак погыненыт, толшашлык пошкудыштым вучен, ял мучашсе идым капка воктене шелыт веле, налыт гына мурат, куштат…
Тыгай мотор кечан эр эрдене офицер вургеман, орден ден медаль о‰ан, тупеш котомкам сакен да кидеш чемоданым кучен, кожла могыр йолгорно дене Метрий толын лекте. Тора гыч тудым нигєат ыш уж ала-мо. Ала эскералташат нигєат шоналтен огыл, вет чыланат мурен-куштен, весела койышым койын, икте-весын кумылым нєлтен, олыкыш курго ямдылаш лектынытыс.
Майрук тунамак Метрий пелен изи йочала пызнен шогалын, ўмбакыже ончен шогыш-шогышат, мўгыралтен, кугу йўк денак шортын колтыш. Мо лие, мо тыгай – чыланат тунамак чарнен шогальыч.
- Поро калыкем, поро пошкудем-влак, те мыйым ида ончо, куштыза, мурыза. Мый тыгай кечым вич ий вучен иленам. Но садак кунам-гынат вучен шуктем, шоненам. Теве тудо, вучымо кечем шуын! - пышкемалтше йўкын пелештышат, Майрук адак марийжын шўйышкыжє кержалте, уло кертмын єндале.
Уке шол, куан шинчавўд нигунарат кочо огыл. Икмыняр жап гыч калык тугак гармонь, тўмыр-шўвыр почеш муралтен-кушталтен, олыкыш каяш эше толшашлык-шамычым вучен шуктен, кайыккомбо каштала поче-поче шудо солаш, курго ямдылаш тарваныш. Корно мучко ял калыкым мурыктен-куштыктен, кумылыштым нєлтен, сўан ўзгар ыш шыплане. Тыгодым шўшпыкшат, кукужат дыр нуным шуленак колыштыч…

24

Метрий пазар кудывечыш лекте. Тыштыже могай калык, мом ужалат манын, ончен савырнаш кєныш. Э-эй, чылажым ончал шуктет гала? Ка¬лык тыштат путырак шуко, печкесе кильки виса. Адакат шонымет семын, тып-тымыкет дене эртен от керт шол. Шўкедылыт, изин-кугун йўкланат, пуйто шошымсо корак сўан веле. Таклан огыл, пазарыште, маныт,  кунар сату — тунар йўк.
Коштын-коштын, мўшкыржат шужыш, йўмыжат шуаш тў‰але. Тидыжым пагарже дене огыл, ондак нерўпшыж дене шиже. Тулеш шыл кўктымым, шашлык манметым ямдылымым тогдайыш.  Ага, теве кўктышє-влакет шкештат койыт. Воктенышт калыкат уло веле. Метрият тушкак чапажым виктыш. О-о, тышты¬же эше, коеш, пивымат, саде кавакпуратымат ужалат. Мо, тидыже пеш лач велыс. Шыл падырашым кавакпура дене шўкалыктен, тыманмеш тудо пагарым овартен шындаш лиеш. Теммыже ала дыр, но мўшкыр порынак овара.
Э-э, тыштет теве, коеш, кок самырык е‰ пеш проворын тыршат. Оксам шотлаш путырак чулым улыт, шылт-шолт веле койыктат. Метрий картон падырашеш возымо акым ончале, кодшо оксажым ушыж дене шотлен нале.
Куваже тўжем кокшўдє витле те‰ге дене ужатен колтыш. Утларакат пуынеже ыле да, Метрийже утыжым кучылташ тореш лие. Шонымыж семынак, Чарла йотке яра тольо. Вокзал гыч па¬зар марте, индешымше микрорайон да Тарханово гоч, пушкыдо вереш шинчын министрла кудалмыжлан шўдє кандашле те‰гем луктын пышташыже вереште. Витле те‰гелан  апельсиным нале.  Кумшўдє те‰ге кум тўрлє колбасалан кайыш. Эше тынар акешак мотор кагазан шоколадный манме конфет-шамычым наледыш. Чай йўаш ожнысо семын тыгыде клендырымат налаш ыш мондо. Чылт чыган вате гай ондалаш тунем шушо поро марий ўдыр шўдє те‰геланак пананым тушкалтыш. Тудыжо, огеш шўй гын, тылзе жап кочкаш сита дыр ынде.
Кўсеныштыже, ушышто кучен шотлымыж почеш, эше кокшўдє витле те‰ге наре кодшаш. Метрий ак возыман кагазым адак шєрынрак ончале. Кўртньє тояш кередыме шым-кандаш шыл падыраш, шашлык манмет, шўдє те‰гем шога. Воктенжак пар¬ня кужытан кол пўчкыш кия, тудыжо коло те‰геаш. Пиве, эн шулдыжо, шоненат муыт вет, «писантискай» манын возымо ала-мо, ыстырам веле, ала йо‰ылыш лудо, кеч-мо гынат, кумло те‰гем шога. Кленчаж деч посна. Воктенжак «Арси кола» да «Кока кола» манын возыман, тутыш шем вўдан атыла койыт. Ой, Юмет-пўрышет веле! Калыкшылан так, но порымак шонат вет! Ынде уло Арси ден чыла кока-шамычым пуштын пытарынешт ала-мо? Эн шулдо пивыжымат, саде кавакпуражым, лўмжылан кєра, йўаш єрат веле, ала чынжымак тискатлаш, ишаш, кормыжтылаш тў‰алыт да...
«Чу, ик «Ко¬ка колажым» лучо о‰айлан налынак на‰гайышаш, — шоналтыш Метрий. — Ато  ялыш  миен  каласем гын, адак огытат ўшане вет...»
Кодшо оксажым тыгат-тугат шотлен, ше‰гек-ончык висен-аклен, кол падыраш ден кок кленча кавакпурам налаш келшыш. Шылым мє‰гыштыжат кочкын кертеш. Шоган дене пырля ко‰гаш кўктен шында дык, шашлык дечат чапле лиеш.
Кавакпура кленчам налмыж годымак почыктен, шогалын йўаш-кочкаш йєнештарыме ўстел пелен верланыш. Пушо ўшанле лийже манын, кидмучаш сумкажым вожгоклаш шурале. Содыки тушто кампет, клендыр да колбаса деч посна кечывалвел кочкыш, апельсин ден банан,  адакшым эше «Кока кола» кият. Кок кленча пи¬ве гыч иктыжым вигак а‰ гыч, манмыла, ик шўлыш денак ястарыш. Тунар чот йўмыжє шуын ыле. Весыжым кол падыраш  дене тамлен-тамлен подылаш тў‰але. Пелыже нарат йўын ыш шукто, воктекше, изиш йожек каен, тайныштынрак, ала-могай пєръе‰ толын шогале. Кушкын пытыше пондашыжлан да сырве-сорво чийыме вургемжылан кєра, садетын ийготшым каласашат неле.
- Васлий! – «о-оф!» ыштен, шўлышыжым   намысдымын   кугун   пуал   лукшыжла, лўмжым каласыш сырве-сорво вургеман пєръе‰ет.
- Метрий! — тудын семынак вашештыш шо‰гые‰. Шкетак йокрокланен шогылтмыжо шержым темыш, витне. Мут вашталташ йєрышє пошкудо лекмылан куанымыла лийын, йўын шуктыдымо кленчажымат шуялтыш. — На,  подыл.
Тыге нуно палыме лийыч. Тачысе ак шотышто, кызытсе пазар илыш нерген мутым алмаштышт. Чын, утларакше Метрий кутырыш. У палымыже «угу» да «ага» манын веле шогылто. Ала мутланымыже ок шу, ала ойлымо артамже ялт пытен шуын – каласаш неле.
- Колышт, Митя, - кавакпурам подылмо деч вара кугун ро‰гед колтен,  шо‰гые‰ын черетан ой-мундыражым кўрльє садет, - мыйын ик предложене, манам, темлымаш уло. Айда эше ик клен¬ча гыч налына. Мыйын вич те‰ге уло. Кодшыжым ешарет?
- Ешаремат ыле да, тольык мыйын ынде йўмемжат огеш шу.
- Пиве пеш сай, нигунамат тудо уто ок лий. Лекташат шкеак рожым муэш... Тый таче нигушкат от вашке?
- Вашкем такше. Кум шагатат пелылан автобусем кая.
- А кызытше жап мыняре?
- Кечывал деч вара ик шагат эрталтен.
- Э-э,  тугеже але шуктена!.. Мий,  писынрак кок кленчам налын тол.
- Мыйже мо, ынемат йўыс...
- Тый от йў гын, мый шке йўын кертам. Мий, нал. Вашкерак налын тол!
- Каяшат кўлеш да...
- Ит тургыжлане, будь спок, батя, каена! Теве тылат мыйын кидем -   кеч-кунамат э‰ертен кертат.
- Эй, Васлий шоляш, тыйын кидетлан ынде куш э‰ертет? Тылат э‰ертыме гала, шкеже теве пыкше гына шогет. Тура каласымемлан ит єp, ит єпкелалт, мый ялысе улам, вик ойлаш йєратем.
-О-о! Я-алысе! А мый тыйым па-га-алем, - койын руштеш ала-мо ынде садет, ала тудат ялысе е‰ым семынже игылтнеже. – Колат уке, пеш пагале-ем... Эше йєратема-ат!
- Йєра тугеже, вич те‰гет пу. Налам иктым.
- Молан иктым гына?
- Оксам ок сите. Адакшым мый ынемат йў, пел кленчажым, шке ужашем, тугеже, подылам да кодшыжым тыланет кодем.
- Кодшыжо гына мыланем огеш сите, нал коктымак!
- Манамыс, ынем йў!
- Палыме лийме верчат от йў мо?
- Тидын верч теве гына йўнас!
- Давай, шо‰го крис, нал манам! Коктымак! - ындыже нўждымє пондашанет, от шинче, семынже командоватлашат тў‰алнеже.
- А тый, шоляш, ч... от кучо?! — Васлийын кадыргыл шогылтмыжлан Метрий руал пелештышат, вожгоклаж гыч сумкажым шўдырал луктын, шогымо  верже гыч ошкыл колтыш...

25

Метрийын Йошкар-Олаш каяш тарванымыж деч вара Майрук ласкалыкым пўтынекак йомдарыш. Йўдымжат сайын мален ыш керт, эрденат кече деч ончычак кынеле. Эре марийже верч тургыжлана, эре семынже азаплана. Тудыжо мо, лектын каен, тудо, коштеш ынде ала-кушто. Тольык, кузе коштеш, ала?  Тора кундемыштыже вет, чынжымак, шкеж манмыла, мо война деч вара салтак гыч пєртылын, райрўдє деч умбалныже нигуштат лийын огыл. Кузе ынде тушто пернылеш? Такше, корныш тарванен лекмыж деч ончыч чыла рат денак шогылто: Юмымат пелештыш, корно кургылан котомкашкыже кинде курикамат пыштыш да… Юмыжак арален коштыктен, мє‰геш порын гына савырен кондыжо ыле.
Майрук эрденсе сурт сомылкам вўге ыштен пытарышат, пєртыш пурен, чай йўаш шинче. Эй, калтак, марийже деч посна кинде падырашыжат логарыш шинчеш ала-мо. Ны йўмє, ны кочмо огеш шу. Метрийжак гына чарныде вуйыштыжо пєрдеш… Тыге тудо, эре пырля тошкешт тунеммеке, ўмырым пырля илен эртарымеке, ик кечыжымат посна илен эртараш неле шол. Эсогыл мутымат нигєн дене пелештен колташ, нигє дене шомакым вашталташ вет. Пырляж годым, тудо, кокланже кере мутымат, тореш шомакымат пелештен колтет да, тыгайжылан кє сырен шогалеш, кє вуеш налеш. Мо, вашла нерым кадыртыл шогаш ынде самырык улыт мо?..
«Метриемже мый дечем ондак колен колта гын, шкетынже кузе илаш тў‰алам?» - тыгай кўлдымаш шонышат Майрукын вуйышкыжо ала-кушеч толын перныш. Мутат уке, тунамже ўдыр-шамыч кокла гыч кудыжо гынат виешак шкешт деке на‰гаят тудо, тольык шке ўдыр-ве‰ычат родной мариетак огытыл ве-ет. Такше, кызытшат ўдыр-ве‰е-шамыч шкешт деке илаш пеш ўжыт да, Метрийжат, Майрукшат тореш улыт шол. Шке нєлтымє, тўзатен шындыме сурт-оралтым, тынар ий илыме жапыште ынде шкендынак лийше суртводыжымат кузе кудалтен кодет?..
«Мо, чынакыс, ынде мый такше шкежат кужунжак ом кучалт дыр, вашке теве... – семынже шонкала Майрук. - Шочынава шўлышым пуэн, йол ўмбак шогалтен гын, вес тўняш кайыде кодашат огеш лий, тудо. Содыки, эшеже иктаж идалыкшым илымат шуэш да… Тазалык шот денат але Метрият, мыят, Шочынава Юмылан, пўрыш-сакчылан огына єкынє такше. Семынна шогылтына эше. Манмыла, кузе Юмо пўрен ынде…»
 Кугу пєртыштє марийже верч шкет йєсланен-азапланен шинчылтын, пўтынекак шерже теме, да адакше тўрлє кўлдымє шоныш деч утлаш лийын, Майрук иктаж-куш кылыш миен-толаш лие. Тольык кєн деке каяш гала? Ялыште шукынжо эше паре‰гым луктын толашат шол. Йєра, нунын ўдыр-ве‰е, уныка-шамыч тўшкан погынен толын, ик кечыште паре‰гым луктын, поген пыштен кодышт да. Чылаштын тыге огыл вет.
«Ай, тугеже теве пошкудыш, Ведаси деке миен толшаш», - семынже ыштале Майрук.
Пошкудыш миен пурмыжлан, Ведаси лачак Настасий ўдыржє дене чайым йўын шинчылтыт ыле. Тудыжо таче эр автобус дене Йошкар-Ола гыч толын, аважлан паре‰ге лукташ полшынеже огыл-ла. Майрукымат, шкеже тыгат-тугат «пеш тау, кызыт гына мє‰гыштем чайым йўын лектым» манын толашыш гынат, пеленышт ушышт. Ялыште тыге тудо, кинде деч кугу от лий, маныт: ўстел тєрыш шинчашыже перныш.
Чайым йўмеке, озавате ден ўдыржє пакчаш тарванышт. Мє‰гыштє кугу сомылжак укеат, Майрукат полшымыла, пеленышт шогылташ лие. Паре‰ге кўнчымє годым тудо шып от шого, тўрлє нергенат мутланет шол. Тыге жапат писын эрта, пашат шолеш веле. Эй, мо нерген гына кутырен ышт пытаре! Но Настасийын олаште ондак пырля пашам ыштыше йолташ ватыже нерген каласкалымыже путыракат о‰ай, мыскара сынан ыле.
…Вот садет, Настасий деч икмыняр ийлан кугурак, да ынде пенсийышкат лекше ватет, Качырий Васильевнат эше самырыкше годымак ала-кузе шотым муын, ял гыч олаш тєргалт лектын кертынат, эре ик заводыштак пашам ыштен. Ондакше тыршен ыштыше, ончыл пашазе радамыште коштын, эсогыл социалистический та‰асымашын ударникше лўмымат Настасий семынак ятыр жапак нумалын. Вараже, чылажат  пўтынек  кумыкталтмылак, унчыли савырнымылак чучшо пагытыштет, паша нерген гала, утларакше, кузе эрласе кечым илен лекташ гына шоненыт.
- Адакше, тунамже вет чылтак демократийышкетак илен шуынна ыле:  пашажат эреж годымак уке, кунамже так, вуйым ончыктымыла веле заводыш толын савырненна, - паре‰ге кашым кўнчышыжла каласкала Настасий. - Пашадаржымат, тудо, шуэн огыл кум тылзе денат, пел талук денат тўлен огытыл. Тыге орланен илен толашышыжла, моло огыл, илышак, тунамсе неле саманак, пел курым утла ийготым погышо, ондакше путырак прамай ўдырамаш Качырий Васильевнанат кидшым шке велке кадырташ тў‰але, пычырик-пычырик, изин-изин мо кертмыжым заводет гыч йыштак луктедаш таратыш.
Пытартышлан умылыш тудо: кадыррак кидан от лий дык, тачысе жапыште, товатат, шкежат кавыргет. Пашадарымат огыт тўлє гын, за¬вод цехыште мо шаларак кийшыжым тыгат-тугат шканже йєнештарен, «солкалаш» тў‰але. «Солалташыже», тудо, «солалтет», да вот накас, проходной гоч лукташ нелырак шол. За¬водшат так, кызытше арик-турик веле, ожсо семынет, кўлынак пашам огеш ыште гынат, оролжым килька виса теменыт шол. Манмыла, ындеже орол оролым орола, коеш. Кызытше вуйлатыше-шамычет ик пашазыланат огыт ўшане ала-мо? Шкештат изин-кугун шолыштыт, очыни, санденак ты¬ге толашат. Но, кеч-мо гынат, ойлатыс: йєным мушо - йєрым кочкеш. Качырий Васильевнат ынде такше, шкенжым йєным муын моштышо айдемыланак шотлаш тў‰алын. Чылт кажне кечынжак огыл гынат, кок-кум кече коден манме гай, садак мом-гынат, шканже йєрышым завод цех гыч луктешак.
Тунамет теве нунын цехыш известкам конден ястарышт - пырдыжым ошемдаш. А Васильевнан мє‰гыштыжє, эше совет жапыштак завод пуымо тошто пачерыште, шкенжынат пырдыжше шукертсек ошемдыме огыл, ешартышыжлан, верын-верын тошто ошемдышыжат тєргалташ тў‰алын. Известкаже, тудо, озанлык сату магазиныштат уло, да оксаже гына кызыт уке шол.
«Солалташак» кўлеш, yкe гын, кунам эше пырдыжем ошым ужеш», - тудо кечынак шонен пыштен Качырий Васильев¬нат. Шонымо - ыштыме.
Цехыште пєрдалше тиде-тудо настам изин-изин наледен, проходной гоч йыштак лукташ манын, ўдырамаш шукертак трусик ўмбач чияш, кугурак размеран рейтузым кўлеш семын йєнештарен шынден. Такше, йєнештарашыжат шукак огеш кўл: лачак эрде да кыдал резинкым гына пе‰гыдыракым ыште — ямде веле. Тушто, юбко йымалне, нигєат утыжым тергаш огеш пиж: чылт кид денак огыт ниялткале…
Тунамат Качырий Васильевна ик гана веле огыл тергыме тиде йєн денак пайдаланаш лийын. Рейтузышкыжо тыманмеш известкам оптенат шынден. Мєнгє велыш гына йолым викташ кодын улмаш, лач тыгодым ала-кушеч, кереметешыже, бригадир толын лектынат, шоныдымын-вучыдымын «Екатерина Василь¬евна, тендам цех начальник шкеж деке пураш ўжеш!» - кўдырчыла рашкалтенат шынден. Мом ыштет, жапше путырак лачеш толдымо, йєндымє гынат, єкымешак начальник деке каяшыже логалын.
Тып-топ, тыр-тор тошкыштын, цех начальникетын кабинетышкыже пуренат шогалын. А туштыжо, ужеш - нигєат уке.
«У-у, калер, шойыштын колтыш аман, актык бригадир», - эн ончыч ты  шоныш  Васильевнан  вуйыштыжо  волгалт  каен.  Ала  ынде  мє‰геш лектын  ошкылаш, ала изишак вучалтен ончаш манын шонен шогылтшыжла,  начальникын ўстембакше ончалдалын. ™стембак ончалдалын  да  будильникым  ужылалтен. Садыже тугай мотор, але шукерте огыл веле налме ала-мо, шийын-шєртньын гына йылгыжше лийын.
«Э-э, - шоналтен колтен трукышто Качырий Васильевнат, - тугеже начальникым изиш вучалташат лиеш. А вучалтышемла, теве тидыжымат, путырак чапле будильникшымат, чыкалтышаш тушкак, рейтузышкак».
Жапыштыже чыкалтен, юбкыжым тєрлатен гына шуктен ма уке, цех начальник ден брига¬дир иквереш толынат пуреныт.
-Екатерина Васильевна, вуеш ида нал, тендам изиш вучыкташат логале, витне, -  ты¬ге лыжган кутыра але самырыкын койшо начальникет. - Теве могай йодыш шотышто мутым лукнена ыле. Те вет мемнан, манаш лиеш, ик эн тошто пашае‰на улыда. Кумло ий утла эре ик верыште, эре мемнан заводышто, мемнан цехыште тыршеда ынде. Сандене завод вуйлатыше да ме тендам сайынак куандараш лийна.  Тыгайже кызытсе саманыште модышто огыл гынат, окса чўдыштє могай модо да монь, мо-гынат, санаторийыш миен-толаш путевкым кучыктынена.
Цех начальникет Качырий Васильевналан саде путевкым кучыкташат тў‰алын улмаш. Кўлеш вет, лач тыгодым, албаста, калер наста, будильникет чы‰гырташ тў‰алын. Тыгодымет, ой-ой-йой веле, мо лийынже-е! Начальникет, Ва-сильевна деке кидым шуен толшыжлак, тў‰ын шогалын. ™стел коклаште шинчыше бригадират, эсогыл, верже гычак тєрштен кынелын, тудыжат трукышто тунар єрткен колтен, тунар єрткен! А шинчалан койдымо шайтан наста ала-кушеч, Васильевна могырым, тугак кєргє йўкын «чыр-р-р!» да «чыр-р-р!" чаргыжеш. Бригадир ден цех начальникет трукышто нимат умылен огыт керт: бомбо ма, мине, але террористын пудештарашлан кучылтмо иктаж вес настаже ынде йы‰гырташ тў‰але мо? Лач умшам гына карен шогат. Вара, иктаж пел минут гыч, самырыкрак начальникет ўстембакше ончалешат, люргыктенак воштылаш тў‰алеш.
Качырий Васильевнажлан ынде мом ышташ га¬ла, куш пурен кайыман? Садет пєрвєжє вигак лум ора гай ошемын, вара чисти тарай гай йошкарген шогалын. Шкеже тыгодымак йол гыч вуй марте чылт пўжалт пытен. Пўжвўд шарча чурийже мучкат йоген, маныт. Тыге трукышто туткарыш логалше ўдырамашетын вуйышкыжо, актыкешыже, ик ушан шонышат огеш пуро тудо. Ты жапыште, йєра кеч, рейтузышто кийыше будильникет, заводшо пытен шуктен ала-мо, шке семынжак мўгырымыжым чарнен.
Нигуш пураш, нимом ышташ єрын, Васильевнат цех начальник почеш  люргыктен воштылаш тў‰алын. Воштылаш тў‰алын да трукышто семынже изи сулыкымат ыштен колтен. Известкашкет, кылымде деч ўлычын, кучен кертде, вўдым манаш ала-мо, мо-гынат, ночкым йоктарен луктын. Чылт шукат огыл тудо, изиш веле да. Тольык известкаже вет, шкат умыледа, тугайрак шол: ночкеш шолаш тў‰алеш да тыгодым путыракат когарта. Чыташ лийдымын!
Ындыже Васильевнат, воштылмо гала, ала шорташ, ала начальникын пєлемже мучко куржталаш — нимат огеш па¬ле. Но ик толашымым семынже начальник ден бригадир коклаштет толашенак: чужлен, мўгырен, васарен, будильник семынат кертмыж семын чы‰гыртатен...
Икманаш, бригадир ден цех начальниклан Качырий Ва¬сильевнам санаторийыш огыл, больницьш ужаташышт логалын.
«Эмлымвер  гыч  лекмекыже,  Васильевна адак тошто верыштыжак пашам  ышташ  тў‰алын.  Проститленыт.  Тольык  ынде  ушыжо  путырак пурен улмаш: умбакыже рейтуз дене пайдаланен огыл. Кужу йылман-влак тыге  воштыл  ойлыштыч,  пуйто Качырий Васильевнан ынде о‰жо койынак оваргаш тў‰алын. Тидыже молан гын, ала?..» - тыге йолташватыж дене лийше мыскара сынан азап нерген каласкалымыжым мучашлыш Настасий.        

          26

Кушкын пытыше пондашан да сырве-сорво чийыме вургеман,  сандене ийготшымат вигак  каласен мошташ лийдыме Васлий деч кора‰ ошкылын, Метрий пазар кудывече гыч уремыш лекташ тарваныш. Но вот накас, шке артамже дене нигузе уремыш корным муын огеш мошто. Икте деч да весе деч йодышташ логале. Йєра кеч кокла ийготан пєръе‰ чыла радамын умылтарыш, эсогыл икымше номеран толлейбус шогалме верымат ончыктыш.
Умбакыже пазарыште нимом ышташ манын, Метрий вокзалыш каяш лие. Шке манмыжла, тромлейбус остановкышкетат шуэш ыле, тыгодым ала-кє дыр шола шокшыж гыч шупшыльо.
- Кє керемет, адак саде сырве-сорво Васлиет поктен шуо мо? - семынже шоналтен, савырнен ончале. Ше‰гелныже шортшаш гай чуриян пєръе‰ шогылтеш, изин-кугун я‰ыша:
- Юмо да тый лий, мужик! Колем ала-мо, ик кумло те‰гем пу, а?! Ой, путыракат ом керт! Вуй шелеш,  мокмыр витара...
Метрий трукышто нимом вашешташат єрє. Шинчам пашкартен шогалынат,  умбакыже  мом  ышташат  ок  пале.  Мо керемет, кечыжак тыгай мо ынде?  Эр  годсек  вет  эре тудын деке тыгат-тугат пижедылыт: олаш толшо автобусышто гын, автобусышто «строитель» шерым темен пытарыш, вара — таксист «чиктен» кодыш, ситартышыжлан пазарыште Васлий ала-кушеч лекте. Теве ындеже кечывал кече дене, ялт урем покшелнак ала-могай мокмыран киямат пижедылаш тєча. Мо, але вара Метрийын са‰гаштыжак иктаж пале уло гын веле? Тидын деке пижедылаш лиеш манме пале? Такше, са‰гажат огеш кой: упшым, вуй леведышым, кртуз манметым шинча йоткеак волтен шынден. Пашаже, пожале, са‰гаште огыл. Айдеме кумылышто. Но кушеч тудын шыште гай кумылан улмыжым чыланак шижын шуктат, ала?
- ™мбакемже чылт тыге ўшаныдымын ит ончо. Манмыла, путырак раш е‰, честной айдеме удам. Нигємат ны пуштын, ны аген омыл. Пашамат ыштем, арняште чили кум кече. Тыге шол, паша кечыже ынде пайремыш савырнен. Сандене палемдыде ок лий. Вот. Те‰гече паша деч вара пырт утларакат колталтышна ала-мо, мє‰гемат шуын омыл. Таче канена... Пешак мокмыр витара, Юмо гай лий, ик кумло те‰гем кеч пу, а, - пижын да пижын веле пашазе-пайремзет. — Чылтак яраш, такеш ынет пу гын, мый чечасак тыйым  воштылтенат  кертам.  Воштылташ кўлеш, а?.. Давай, тугеже, воштылтем мо?
- Э-эй, шоляш, мо дене ынде мыйым эше воштылтен кертат, ала? Таче мый такшат тынар йомакым, тынар мыскарам ужынам...
- Хэ, от ўшане тугеже? Чечас воштылтем. Товат, мўшкырет кученак льыргаш тў‰алат вет. Тольык вара кумло те‰гем пуэт, а?..
- Вокзалыш вашкем, воштыл шогаш жапемжат уке, теве икымше  тромлейбус, витне, толеш, — Метрий пижедылше пєръе‰ деч семынже кузе-гынат кора‰нежак. Но садыже, албасташыже, вўдыш пурен каяш тў‰алшын  олым пырчым кучен кержалтмыже семынак, шола шокшешыже пижынак кержалтын веле.
- Господи! — кычкыра. — Кугу Юмо да тый лий! Пытартыш гана сулыкан айдемылан полшо, мокмыр дене колымо деч утаре! Гражданин-йолташ, колат, Юмо гай тыйым сєрвалем! Кузе эше тыйым манаш — сударь, господин? Кузе эше йодаш? Ну, пу, пу тиде каргыме кумло те‰гем! От йом вет. А мый ўмырем мучко тыйым шарнен илаш тў‰алам.
Остановко велыш тарваныше Метрий шогале. Изин-кугун сєрвалыше е‰ын шинчашкыже ончалят, адак чаманыме кумылжо се‰ыш:
- Айда,   воштылто тугеже!
- Аха, мый час, тый ончен гына шого, - манят,  пашазе-пайремзет тарваналтен, тыманмеш остановкыш куржынат колтыш.
Троллейбус ше‰гек миен шогалят, тошкалтыш ўмбалне кечыше вўра‰ кандырам «чжок!» шупшыльо. Тўшка калык пайдаланыме транспортетын «тўкыжє» тунамак волен кайыш. Тыгодым мокмыр дене орланышет, воктечше эртыше, очыни, троллейбусыш шинчаш вашкыше, галстукан да интеллигент чиеман, кидешыже дипломатым кучышо, очкиан е‰ым кычкырале:
- Эй,  йолташ,  полшо,  пожалуйста! На, пыртак кучен шогал,  мый чечас педальым гына тошкалам.
Саде «йолташетат», интеллигент чиеман е‰ет, сай кумылан, полышым пуаш пеш кожмак айдеме улмаш, витне. Дипломатшым йолжо пелен шындышат, вўра‰ кандырам путырак веле шупшыл шогале, пуйто тєрген кудалше ожым чарынеже. «Тр-р-р!» манын, йўкын кычкыралашыже веле кодын.
А кумло те‰гем я‰ышыше мокмыран пєръе‰ет тыманмеш Метрий пеленат лие. Адак шокшышкыжо кержалтынак пелештыш:
- Ончо теве, чечас мўшкырет кучен воштылаш тў‰алат.
Очкиан интеллигент е‰ет, троллейбус «тўкым» волтылын, вўра‰ кандырам кыртменак кучен шога. Калык транспорт кєргыш чарныде пура, ындеже шы‰-шы‰ темын. Теве троллейбус омсат ик гана чўчылт-почылто. Воктечше вес троллейбусат эртен кудале. Тыгодым ончыл омса почылто да спортивный курткым чийыше кўкшє, кўжгє капан пєръе‰ троллейбус гыч чумал лукмыла тєрштен лекте. Чурийже тарай гай чеверген пытыше, теве-теве пудештеш, шонет, пўйжым осал пий гай шырен шынден, умшаже шєрын каен, мушкындым кувалде гай кугун чумырен кучен, шинчажат йўла гына, йылт-йолт веле коеш. Троллейбус ше‰гек куржын мийышат, «тўкым» волталал, кандырам кучалдал шогалше очкиан, какши, изи ка¬пан пєръе‰ым ужын,  уло кертмын карал шындыш:
- Тый мо, каза тага, ала-могай кабинетыште шинчен, йєршеш а‰ыргенат?! Троллейбус кандыра - модыш, шонет? Щ-щас, как двину – умбакыже больницыште модаш тў‰алат!
Интеллигент чиеман е‰ет чынжымак мо лийын кертшашым чулымын умылыш, витне: дипломатшым руалтышат, корно вес велыш «юшт!» веле койо, почешыже лач чеп ден «тўкє» гына гўжлен-сургалт кодыч...
Метрий, кернак, воштыльо. Чылт мўшкыр кученжак огыл гынат, льыргашыже, содыки, ситыш.
Мом ыштет, мокмыр дене орланыше пашазе-пайремзетлан кумло те‰гем луктын пышташыже вереште.

27

Умбакыже Метрий кучен шогалтыме саде троллейбус денак каяш лие. Кєргыштыжє калык шы‰-шы‰ темын. Метрий покшел омса тураште, пурмаштак шогылтеш. Ончылныжо торчакан пєръе‰ пыкше гына лў‰ген шога. Уке, йўшє монь огыл, тўсшє дене, сын-кунжо дене раш коеш: Кугу Отечественный сарын ветеранже. А тудын ончылно самырык рвезе ваштарешыже шинча. Торчакан шо‰гые‰ет самырыклан тўя:
- Пел йолем Моско воктене йомдаренам. Колат, пел йолем Моско воктене йомдаренам...
Самырыкет сарын ветеранже ўмбак ончалын, иралте:
- А мый декемже молан пижынат, кочай? Ну, ужын омыл тыйын йолетым, ужын омыл,  манам.
Метрий тыгодым ыш чыте, кычкырал колтыш:
- Кынел, а‰ыра малай! Тый дечет йолжым йодеш мо? Ала верым пуэт ыле, маннеже.
Самырыкет иже умылыш, витне, кумылдымын єрдыжкырак кора‰ шогале.
- Чу, вокзалышкак кудалам дыр? — ала-молан коктеланен шоналтыш Метрий да воктенже шогышо ўдырамаш деч йодылдале.
- Вокзалышкыже — вокзалыш да, — манеш садет. — Тольык стадион гоч.
- Могай тугай стадион гоч? – ок умыло Метрий.
- Пеш йыр каеда, манам, - умылтараш пиже ўдырамаш. – Вокзалыш вашкерак миен шунеда гын,  «Коммунистическиеш» лекса да корно гоч вончен,  адакат икымше номеран троллейбусышкак шичса.
- Э-э, коммунизмышкыже чуч гына ышна шу шол, тачысе гай пеле-пуле  огыл, совет жапыште айдеме  семын, сайынак   илышна. Кызытсе а‰ыра-шамыч, элым ужален пытарыше тўча огыл гын, ала тачат тугак порын илена ыле... Но мыланем вокзалыш логалаш кўлеш.
- Манамыс, — ойла ўдырамаш, — теве тиде остановкеш лекса, да корно гоч вончен, мє‰геш кудалза.
Умбакыже шо‰гые‰ ўдырамаш ойлымо семынак ыштыш. Тольык корно гоч вончымекыже, троллейбусшымат шагал огыл вучен шогашыже вереште. Ала тудлан гына тыге чучо. Мо-гынат, ойлатыс, вучымо годым жапшат утыжденак шуйна, садлан тудын деч неле сомыл уке, маныт. Чынак, вучаш да поктен шуаш куштылго огыл  шол. 
...Вокзалыш миен шумыж годым лачак Метрийын кайышаш автобусшо тарванышаш нерген увертарышт. Шо‰гые‰ет тарваналтен, самырык йочалак вуйын-почын куржын колтынеже ыле да, ала-кушан дыр шўртнен, вокзал площадеш шуйналт возо. Ситартышыжлан, актыкешыже, нерлуж денак асфальтым «корен» кайыш.
- Э-э, — тунамак семынже шоналтыш Метрий, — теве ынде оспальтетым ужмо гына гала, эсогыл ўпшынчынат, єргалынат, кученат ончышым аман? Эше теве нерлу денат корен нальым. Мє‰гє гычак шонен лекмем, тугеже, пеш тўрыс шукталте.
Кынелшыжла, ситартышыжлан, сумкаж гыч эше банан лектын во¬зо. Метрий шижде тудым кидше дене пызырале. Тудыжо тунамак лозыргыш. Чумал ыш кодо, содыки акше уло вет, асфальт ўмбач погалтен налят, автобус шогалме верыш соптыртатыш.
Кўлеш платформыш шумыжлан пытартыш кок-кум е‰ автобусыш шинчыт ыле. Метрият машин омсаш пурыш, ветеранын удостоверенийжым ончыктыш. А контролёрет удостоверений пелен нулевой манме билетым йодаш пиже. Йєра кеч шофер утарыш, яра вер уло, саде нулевой билет деч поснат налам, мане.
Метрий самырык рвезе пелен верланыш. Садет, шо‰гые‰ кидыште бананым ужын,  савырале:
- Кочай, тыят банан кочкаш шуыч,  витне. Туддеч посна,  ойлат,  ынде   илашыжат огеш лий... Тыге-е, уло элге бананым кочкына... Банан элыште иленас. Шкенан пасуштыжо ынде кинде огыл, коншудо веле шочеш дык…
- Тыге шол, эргым, мутетше пеш чын, - шўлешт-шўлешт пелештыш Метрий. – Чынымак ойлет. Тыгеракын ынде илена. Толашена. Кушко-гынат шуына дыр…