Белые ночи ф. м. достоевский ингушщский язык

                БЕЛЫЕ НОЧИ Ф.М. Достоевский (ингушщский язык)
            

                ШОЛЛАГ1А БИЙСА

     - Аь, еррал даьхар вай! – аьлар цо сонна, са кулгаш а то1адеш.
     - Со укхаз вола шиъ сахьат да; шоана хац соца б1арчча дийнахьа фу хиннад!
     - Хов, хов…г1улакхага дала. Хой шоана, сенна со хьаенай? Селх-ан мо пайдабоацар ца дувцаш. Фуд аьлчак: вайна доаг1а хьаькъалех хила. Аз цунах дукха уйлайир цу бийсан.
     - Сенах а, сенах хала ях 1а хьаькъалех? Са оаг1уврахь, со кийча ва; кхы нийссаг1а сай вахаргахьа нийссдандац сона хьаькъалех цхьаккха, х1анза долачул.
      - Ше ма дарра аьлча? Эггара хьалха, дех аз шуга ма теъде села са кулгаш; шозалаг1а, д1ахайт шоана, аз шоаг1а уйла яьяр тахан дукха.
      - Х1ай, чакхдаьлар-кха сенца?
      - Сенца даьлар уйлаелга? Чакхдаьлар юха а уйла е езарца даррига, х1ана аьлча деррига хадаш аз лаьрх1ар тахана, шо кхы геттара ца во-взаш хилара, селхан со бер мо хилар, йи1иг мо, кхы а хала доаг1а, из иштта хьахилара, дерригнена бехке да к1аьда дог, нийссаг1а аьлча, аз сай хостаяра, массихана мо йистедоалаш хулар, маца вай долаларгда вайдар цхьалхадаккха. Цун духьа а, г1алат тоадар духьа, аз лаьрх1ар довза хьох дар, эггара долача беса. Амма, мишта ховргда хьох дар цхьаккха ца хилча, т1аккха шо декхаре хул сонна деррига хьадувца, деррига м1ара к1алдоалар а. Т1аккха, фу саг ва хьо? Чахкаг1а – вола-лел хьайна, хьадувцал шоай истории. 
     - Ишта мишта даьхад шо, нагахь истории а деце? – къамаьла юкъеиккхар из, елхаш.
     - Геттара доацаш ца1 истори! Иштта, ваьхав, вай оалаш ма дара, со сайна волаш, нийссаг1а аьлча, бокъонца ца1 волаш, - ца1, ца1 а кхоа-ччаш, - кхети шо, фу яхилга да ца1 хилар?
      - Х1ай мишта ца1? Ма дара аьлча, шоана ц1аккха цхьаькха саг вайнавац?
      - Аь, иштта дац, гу ма гой сона нах, - дали а иштта со ца1 ва.
      - Фуд из,цхьанна сагаца къамаьл дици оаша?
      - Лаьрхх1а хулача уйланца, цхьанеца.
      - Ва малув-те хьо иштта вола, хьадувцал шоаш! Сабардел со кхет-аде йоал: шуна бакъдолчо, нани а я, са мо. Из б1арга са доацаш я, цу-духьа х1анза б1арчча дийнала яхаш со цхьаннахьа яхийтац, цун даь- ла со геттара къамаьлде йицлуш латт. Шиъ шу совг1а со харцахьа лийнача хана а, из гуш цунна, со соцае могарг ца хилара, хьаийца т1айихкар со маха а белла са кочае, шийчое – иштта  цу хана денза  даг1а тхо б1арчча деноех; цо тханпаст ю б1ар са дайнадале а; х1аьта со цунна юхе яг1а, махабоаккхаш е книжка дешаш, цуна хозаш – иштта а тамашйина оамал я, х1анза ер шиъ шу даьнад со т1айихка…
   
                11






   - Айяхь, са даьла, мела ираз дац из! Ай, яц кха, са яц из мо нани.
      - Нагахь мо деце-м, иштта мо из шо йишйолаш да ц1аг1а даг1а?...
      - Ладувг1ал, шоана ха безам бий со малав?
      - Жи, х1аа, х1аа!
      - Эггара ч1оаг1ача дешашца!
      - Мегад, со тайпа да.
      - Тайп, тайп! Малаг1а тайп? – ц1аг1 хьакхар йо1о ч1оаг1а елалуш, б1арчча шера ка ца яьлача мо елаяла. – Шоаца а т1ех сакъердаме я!.... Хьажал: укхаз ер г1анд да; 1аховша вай! Укхаз цхьаккха саг а д1а-х1а лелац, вай цхьанена хозаргдац кха - хьадоладел  шоай истории! х1ана аьлча, х1анз со тешаргъяц оаша, шуна да истории, духьал хьулалу шо. Эггара хьалха, фуд из тайп яхар?
      - Тайп, тайп – из оргинал, из иштта сакъердаме саг ва! – жоп лора аз, се а ч1оаг1а велаш цуна берий елара т1ехьа. – Из иштта а хула оамал я, ладувг1ал: хой шоана, малув из сатувсархо?
      - Сатувсархо? сабардел мишта хац? Со се ма я сатувсархо! Цкъаза яг1аш нанина юхемассаг1а-массаг1а кертачу доаг1а. Хьахьий йолалу сатувса, иштта села уйлаеш – жи-вари, атта китай принцига йодаш… х1аьта из-м цкъаза дика да – сатувсар! Дац, вешта, Даллп хов дерриг! Къаьстта нагахьа да из доацаш а уйлае х1акма, - т1атехар йо1о укхаз оалачох тоъал шишболаш.
     - Т1ех дика да! Нагахьа шо маьридахадали китай богдыханага, иш-тта а хала мег, геттара сох шо кхеташ. Х1аьта, ладувг1ал оаша… Пурам дал: х1анза а шуна ц1и миштай сона ма хац?
      - Юхера а! х1ахь, хьалха дагадехад шоана!
      - Оффай, са Даьла! сона-м кертарча а хьачаденадац, сона-м иштта а дика дар…
      - Сох оал – Настенька.
      - Настенька! Кхы йоацаш?
      - Кхы йоацаш! К1езига я-кха из шоана, села хьалдузаш дац шо!
      - К1езига я-кха? Дукха я, дукха, духьалчох, геттар дукха. Настень-ка, дика йо1 я хьо, нагахьа хуллашехь сонна хьо хилара Настенька!
      - Ойя, из да-кха из!
      - Аь, хьал, Настенька, ладувг1аклаш, малаг1а сакъердаме истории а хул.
      - Со 1охайра цуна юххе, хьаэцаш педанти-тешаме ваг1ар, вола а луш д1аяьз-даьчахьа мо:
      - Да иштта. Настенька, нагахьа хьона цох х1ама ца хой я-кха Пет-ербурге тоъал тамашйина ми1ингаш. Цу меттигашка в1алла малх чу ца хьожаш мо, массанена петербургера адамашта хьежашбола, хьожар ба маллаг1а кхыбар, кердабар, лаьрхх1а заказа дейтара мо, цу ми1ингашта, даррегнена а хьежаш, ший къаьстта сердалца. Цу саьнашка, хьамсара Настинька, дийна биса г1ерташ сана геттара кхыйола дийн-ал, тара йоацаш вайна гонахьа кхехкаш йолачо, х1аьта йолаш ткъаит-

                12





тлаг1чо тара ца йовзача паччахьалкхе чу, вайцига а йоацаш, укха вай шишах, шиш хиннача хана. Из да а да вахара дийнал болаш в1ашаг1ийна кегар, маллаг1чох ц1ена фантастиках, б1айха-син1алашон кхы а цхьан цунца /айяхь, Настенька/ баьде-чакх-садоаг1аш, массаза долачох, ца ала духьа: хала йиш йоацаш яха ханга кхачалца.
      - Оффай! Са Даьла! малаг1а хьалхе оала дош да! Фуд кха сона из хьахозар?
      - Хозаргда хьона, Настенька /сона хетт, ц1аккха к1аьдлургдоацаш мо, ц1и яха шун Настенька оалаш/, хозаргди хьона, укха саьнашка дахаш тамашйина адамаш – сат-увсархой. Сатувсархо – нагахь деза хули бе безаш хаьдда соцам белгалонна – саг вац из, х1аьта, хой хьона, ца1 маллаг1а са дола ганц1ол да юкъерча ваьрах. Даха хов из, дукхаг1ча даькъах, цхьа маллаг1а саг т1акхоачаргвоацача мотте, лачкъа мо ден-на сердалех кхы а, нагахьа шийга чуделлача-м, т1аккха хьат1адоалаш ший саьнча а, митал мо е в1алла деце, из ч1оаг1а тара да цу даькъах, сакъердаме хьайба, хилара хьайба а, ц1а а цхьана, ц1и хилара богапхьед я алара. Фу хетт хьона уйлаеш, сендухьа беза цунна ший биъ пен, басар хьакха ца доалаш баьццара, к1урзашдиза а, маьлхардаха а, цхьа бокъо йоацача тайпара г1алий ийзае? Х1ан ва из беламе сийдар, маллаг1а ца1 воаг1ача хана б1аргтоха, дукха боацача бовзачарех  /йисте-доаккх цо, цхьа долачох баррига цун бовзараш кхычак уйланга бувл/, х1ана укх беламе сийдаро т1аэц из, иштта эхь хийтта, села хувцаванна юхьа т1ар, кега-валарца духхьал х1анза цо дича мо зулам, ший биъ пена юкъе, кийчадича мо аьрхьа-фальшиви каьхаташ е маллаг1а байташ д1аяхийта журнала анонимни каьхатаца, белгал-доахаш, цунах бокъонца вола поэт валара, цун доттаг1чо лоарх1 даза декхар кепато-хийта цун къаьна силлабах йола «вирши»? Сендухьа, аргда сога. Настинька, къамаьл села хотталац цу шина къамаьлхой? Сендухьа дац белар а, цхьа маллаг1а ира дош а, хьана даг1ац метта т1ар ц1аьхха чуваьннача а, йоакхо юча а доттаг1а, кхыча мотте геттар дезаш хилара велар, ира дош, хозача кхалнахах къамаьлаш, кхы а сакъердалу ха-бараш? Юххера, фу бахьан долаш ва из доттаг1, хетара дукха ха йоа-цаш вайза вола, хьалха го воаг1аш, - хьана аьлча шоззалаг1а вар, иштта долача, х1анза кхы хургдац, доттаг-м кхы цхьаькхаза воаг1аргвац, - цунах ше доттаг1 села эхь хийтта, села вувлаванна, ший ира хьаькъалах / нагахьа цунца из а далее/, хьежаш аркъаляха ц1енадаь юхьмарашка, х1анза геттара ший дакъа кхийн д1адов, т1еравала а т1еххьар-ча кхетамах, геттара ч1оаг1ие, пайдабоацие хьажаг1ортара д1ашердеш, д1акъоарздеш къамаьл, хьахьовкха маллаг1ча оагуврахьа да довзар светкость йолаш, къамаьл дола-де хозача кхалнахах а, иштта мутахьа-волаш дала а, везавалийта миска къадолчо, ше кхача ца везача кхоач-ачо, г1алат а долаш хьоашал вара из волча? Юххера сендухьа хьаьшо хьаэц ц1аьхха ший шляпа, чахка д1авахара, дагадоацаш дагадехи эггара эшача г1улакха, ца хинна ц1аккха да оалар, хала хьамукъадоккх-

                13





аш ший кулг, цу ц1аг1ар дас дайха бедоаллара, фуннаг1а даь а ший дехкевалар д1а-гойта г1ерташ а, тоаде дайнар? Сендухьа д1авода доттаг1, аркъалваха, велаш цунах, на1арах араваьлча, цигга дош лу шийна кхы ц1аккъа ца вара, ер зенисолта го, из тамашне саг вале а ма дарра аьлча, т1ехдика з1амаг1а волаш, цу хана иштта далее а, шийна ца могаш дезачох вала кхетаду, з1амига дезар долаш: гаьнарча тайпара дале а, юхьмарех, дукха ха йоацаш хинна ший къамаьлхо, цига цхьа-на яьккхача хана таралуш з1амига циска к1орига, хьокхадалар, кхерадалар, фуннаг1а даь а халхетар-даь бераш, тийшача белха хьаллаьца дугаш а, корзаг1адаккхар дакъа хинна, царех лечкъашдар г1анда к1ала, баьдеча, цига б1арчча сахьата мукъа метте ца доалаш мос г1оттаяь, кхы-х-ха – яхаш шокетташ, юлаш халахетардаь ший юхьилг ший т1оадаца, дукха ха ялалца кхы а цул т1ехьаг1а моастаг1алца хьежаш дунен 1алама, ший дахара, цу шийна даннача дара аьлий муках, хьождаьдола цунна къахеташ чулаттача д1оаг1аш леладу кхалсаго?
       - Ладувг1ал,- аьнна соцавир Настинькас, цул хьалха ладувг1аш хиннача сога цецяьнна, б1аргаш а бордаш хьадийла, -  ладувг1ал: сона в1алла хац, сендухьа из деррига хиннад кхы а, х1ана духхьал оаша сонна хьахет цу тайпара беламе хаттараш; хетара сонна ховчох да де-ррига а уш тамашне г1улакхаш хиннад шуца, халанза ца доалаш, дошагар дошага кхоачаш.
       - Шеко яц,- жопдалар аз, эггара шишболача юхьаца.
       - Жи, нагахьа шеко еце, т1аккха д1аходувцал,- жопдалар Настин-ькас, - х1ана аьлча, сонна ха лов ч1оаг1а, мишта из хадаргда.
       - Настинька ха безамба хьа, фу деш ваьхав вай турпалхо ший саьнча е нийссаг1а аьлча, со, х1ана аьлча ва, из турпалхо берригача белха – со ва, ший карара айхье шийхалца (самостью); ха безамбий хьа сенах а г1алатвувлар талхаш, вовр со б1арчча ден ц1аьхха венача до-ттаг1чох? Ха безам бий шун, сенах села ткъамашта водаш водар, села ц1елора со, са ц1аг1ара ни1 хьайийлача, х1ана хацар сона хьаьша т1аэца кхы а эхьхинна леш сай хьаьша т1аэцар халонца?
       - Ойя х1а, х1а! – жопдалар Настинькас, - из да-кха г1улакх. Ладувг1ал: оаша къаьгга хоза хьадувц кха, х1аьта йиш йийте села къакьгга ца дувца? Оаша дувцаш, хетало кинишка дешаш мо.
       - Настинька! – жоп лора аз лоарх1аме а, хаьдда оазаца, хала а соцалуш велаваларах,- хьамсара Настинька, сонна ховкха айса къаьгга хоза дувцилга, х1аьта – бехке ва, кхы дар хьадувца хац сона, Х1анз а, хьамсара Настинька, х1анза со тара ва Соломон паччахьан сина, хилара эзар шера кхабилгача, ворх1 махьар отта-даь, юххера т1ера хьадоаккхаш уш ворх1 тамаг1а. Х1анза, х1амсара Настинька, вай в1ашаг1-кхийтача хана юха а села д1аьха ваг1аш къастара, - х1ана аьлча сона хьо гаьна хьалха йовзар кха. Настинька, х1ана аьлча аз хьо дукха лийхай моллаг1а тайпа долаш, х1аьта из я-кха белгало, аз духхьал хьо лахар, кхы а кхелах дилла хиннад вай иштта в1ашаг1кхетаргдолаш, -

                14






х1анза са кертачу хьаделдалар эзар уйлан лак, х1аьта со а декхар ва хих дешаш 1одахийта, из ца дой а са докъалургда чудолла са. Иштта, дех аз юхасоцацавар, Настинька, мутахь а йолаш ладувг1аш хила, кх-ыча тайпара – со йист хуллургвац.
       - А-а-а! хьадувца ! Х1анз аз кхы цхьа дош аргдац.
       - Д1ахо дувц аз: сак доттаг1 Настинька да хулача денай ца1 сахьат, къаьгга белгала сона дезаш. Из да из, са дола сахьат, хьадер а кхоачалуча хана, г1улакхал а, хьал-моттигаш а, йисте яьле, берригаш сихалуш чубаха делкъинга мук даа, цхьан ханилга сала1а кхы ци-га наькъах дагадохаш кхыдола сакъердаме г1улакхаш, сайрен-ца, доаг1ашдола, бийсан а еррига мукъа юсача хана. Цу сахьта вай турпалхо а ва, х1ана аьлча, пурам да сона, Настинька д1адувца кхоалаг1ча юхьаца, х1анад хой хьа-лхарча юхьаца деррига, из ч1оаг1а эхьдолаш да дувца,- долаче, цу сахьте вай тур-палхо а воацаш хиннар г1улакх доа-цачарех, водаш хинав г1абоахаш кхычарна т1ехьа. Тамаш йолаш г1адваха, хоадалар (чувство) ловзаш дар цун босбаха, к1езига м1аьддаь-ча юхьа т1а. Сайран малх чубазара, хьежар из цхьанеца безам болаш, шортта д1абовш хилара, шийлача петербургски сигален к1ала. Хьеж из, аз оалача хана, т1аккха аз опп бувц: из-м хьежац, амма цо-м земуйлаеш, моллаг1а цхьан тай-пара хоадам боацаш, к1аьдвалача е цхьа х1ама деш сана цу хана моллаг1ача цхьанеца мо кхычунца, къааьгга хозаг1ча х1амилдаца (предметом), долча къайлаг1а духхьал долаший, гаргга ший карадоацаш, еррига гонахьен ха д1ахьожае мег. Из раьза ва, х1ана аьлча, йистедаьхандаь къоаналга ца кхоачаш, к1ордадешдо-ла цун г1улакхашца, раьза ва из ишколера дешархо мо, хьаарахийцавола дешар г1анда т1ар ловза, коа деза ловзарашца. Хьажал цунга оаг1уврахьар, Настинька: т1аккха цу сахьте гургда, цун г1адваха хоадалар (чувство) х1анза-м иразе 1аткъара цуна мелахиннача нерваш-та, лазарах дорхъянна фантазии а. Хьа цхьан х1аман уйла т1аяхай цун… Шоана хетте, делкъина дуача мука? Таханарча бийсанах? Сенга, ишт-та хьеж из? Цу кепара сийда-рае арахьар, села сурте хинна корта 1оберзабеш сув-кхалсаг (госпожа), хохкаянна юххе г1олла т1ехьиккхача кадай когаш даьхка, говрий къега каретаца? А-а да, Настинька, фуд цуна х1анза кхача цу к1езигача х1аманга! Из х1анза ваьхий ва, кхы а ший къаьстта белгала вахарах; из цхьа ц1аьхха хилар ваьхий, из д1абовжлаьтта маьлха з1ы, зехьа къаганзар цун хьалхишка, сакъердаме кхы а хьадийха дохьданнача дегачур, б1арчча гурмат хозхетараш а. Х1анза цо хала зув из никъ, хьалха хинар, цу т1а цигар з1амига к1езигало цецвоаккхаш а хинна /х1ама тоадалча курвоал саг/. Х1анза а «фантазийцар даьли йо1» /нагахь 1а вийшавола Жувовский, са хьамсара Настинька/ тхьовре а д1атегаш мухане кулгаца ший дошо к1ийле, цхьа йодаш д1адоржаде цун хьалхишка к1узу-догамсш цахиннараш, тамашйина дийналах – е х1ана хов, хала мег т1ерахь хьат1адоак-кхаш, из мухане кулгаца ворх1лаг1ча ингале йола сигале т1а, хоз гра-

                15





нитни тротуара т1ара, цу т1а а г1олла, из йодаш ший ц1аг1а чу. Хьайна моги соцаел 1а из х1акнза, ц1аьхха хаттал цунга: х1анза мичахьа латта хьо, маллаг1ча урамах вера? – хетара цхьаккха дагада могаргдацар цуна, цох а ше лийннача, цига а ше лаьттача, е кхы а ц1елуш васах, белгалла опп бувцаргбар к1алхьарвала духьа, ца1 дагадеха товшдолчох. Хьала, х1ана кхоссалу из села, минот яха мара ц1аг1а хьокх-аш, цхьа кхерамца д1а-х1а а хьожаш гонахьа, геттара наха лоарх1а йоккха саг лоар-х1аш, соцавир из тротуара юкъе кхы а хеттардеш цунга, никъ хетташ, ше боабаь хин-на. Хьажа юкъе шод болаш васах, г1а боаккх цо д1ахо, хала а зув, цхьаккха юхет1е-хьвоалар велаваланзар, цунгахьа а хьажанзар, т1ехьа т1ахьажа цунна, латтар цхьа з1амига йи1иг, кхераш новкъабитар, ч1оагг1а йелаялар, хьожаш цунга ший б1аргашца, шерра земуйлан велаваларае, лестаду кулгаште. Дале а, ший хулача фантазис хьалло-ацаш ловзаре, воаг1аш хиларца йоккха сагае, хаг1ийрта юхет1ехьбувлараше, йийла йи1иге, къонахилгаше баха таралуш хиннараш шоай баракачу, Фонтанка хьалюзаш /лоарх1аргда вай, цу хана цига г1олла венав вай турпалхо/, д1атегаш ловзарца бер-ригаше, дерриге х1ама ц1ера ягарца мо, цхьа мози мазех тосалуш хетта, ший керда ийцарца занисолт тхьоврре чуваьлар шойцига дикахета 1оргачу, тхьовре хайнав мук даа, тхьоврехьа делкъинга х1ама яьай, кхы а сомавоала духхьал из г1айг1ане, уйл-ане Матрена, укхан г1улакхдеш хинна, тхьоврре дерига истол т1ар д1аэцаш, хьалуш укхан топпара г1аьле, сомваьлар цецвоалаш дагадехар, ше геттара де-лкъинга х1ама яьалга, хаьдда хьожаш ше, из иштта даьд. Ц1аг1 баьдялар; сингахьа яьсса, г1айг1ане яр цунна; б1арчча паччахьалкхе улар цун гонахьа сатувсара, кхоллаялар лара йоацаш, г1ара-тата доацаш, юххе д1а т1ехьаэккхаш г1а мо, цун шийна а дага-даг1ац фу дагаухар. Моллаг1а а цхьа баьде сахоадалар долаш, цунах атта 1увдалуше, тох-алуше наькхачу, моллаг1а керда догдар, мерздара г1адалгдоаккхаше, эг1азвугаше хул цун фантазис, иштта ца гуш в1ашаг1атох б1арчча гурмат, керда б1алг1аш. З1амигача ц1аг1а къаьгга сатем латт; цхьан-висарие, мекъалие хьест б1азем; из а лоталу шортта, шортта кхийхкад, къаьна Матрени  кофейникачар хий мо, юххейоалаш хилара, сихайоацаш, кухни хьадоаккхаш ший кухарки кофе. Из да-кха тхьоврехьа атта хьадоала сердалашца, из-м х1анза книжка а да, хьаийца дагалоацамие, аьттувие боацаш,1адож кулгашта юкъера, из кхоалаг1а оаг1ув т1а кхаьчадоацар. Цун б1азем юхаэттабар тохабанна, ц1аьхха цкъаза а керда дуне, керда безам т1абода вахар къагаш цуна хьалхишка, ч1оаг1а, ший аьттув хиларца. Керда г1акерда ираз! Керда кеп йолаш къоардача, зудмоахкал долача дохьажа! Аь, из фуд цун дезар, вайга долача вахаре! Цун кхаа баннак, ийца б1архьажар, вай цхьана, Настенька, дах села мекъа, шортта, маьлхара; цун хетара, вай дерригаш а раьза дацу воай кхела, села хало хьегаш вай дахарца! Ше ма дара бак-ъдолчунга хьажал цкъарчоа вайна юкъе бе-башхал яц, маьлхара я, эг-

                16






1аздахача мо… «Мискаш» - уйла ю са сатувсархочо. Тамаш а яц, иштта уйла яра!  Д1ахьажал тамашйина б1алг1ашка, села безам т1абоадаш, села мухане, села даьржа а шера хьахул вайна хьалхишка цу тамашйина, са чудена суртах, цига хьалхарчо, хьал-хар юхьаца, шеко йоацаш а, из ше, вай сатувссархо, ший къаьсттача наькъаца. Хьажал, маллаг1а тайп-тайпара дагадоацараш хул, мела цакхоачалу гурмат я дог айданна уйлашца. Оаша хоте а мег, сенах уйла ю цо? Сенна хотташ да из! Дерригачох а … поэта дакъаловзарах (роль), хьалха т1аэцар ца хинна, т1ехьаг1а кхоачашхина толамех: Гофманцар доттаг1ала; Варфоломеева бийса, Диана Вернон, турпал дакъалов-зар Казань хьайоаккхаш Иван Васильевичас, Марла мовбарай, евфия Денис, прелати собор, кхы а Гусцан хьалхишка, байнарий духьал г1овттара Роберте /дагайоаг1ий музыка? Кашах хьажетталу!/, Миннае,  Брендае хинна т1ема ачам, поэма ешар графини В-й-Д-й йолача, Дантон, Клеопатра цун безаргаш, ц1алг Коломне дола, ший ц1ен са, юххе хьамсар яр, хьога ладувг1ашйола 1ана бийсан, багие, б1аргашие дийла, х1анза оаша ладувг1аш мо сога, са з1амига малайк… хац, Настинька, фуд цуна-м, фуд цунна, зудмохкалах мекъаварга, цу вахарца, вайна иштта дезашдола шоаца? Цун хетт, из къе, даькъаза дийнал, хургдар ца а тоахкаш, цуна хала мегара, мичча хана кхоачаш г1айг1ан сахьат, цо цхьан дийнахьа миска вахарах, деррига фантастики шераш д1аде-лача, кхы а дегаг1оза доацаш, ираза доацаш д1алургда, хоржам бе а ца дезаш сагот-он сахьата, дехкевалара а д1акъаланза хул хагото. Хьанзарчо хьакхаьчаяц, из – ун-зара ха, цун цхьаккха лаац, х1ана аьлча, из лакхаг1а я дего беха безамал, х1ана аьлча, цунца деррига да, х1ана аьлча, из хьалйиза я, х1ана аьлча, из ше суртанча я, ший вахаре, цун кхоллар хул шийна, х1ара сахьата керда ловр дара.. Ма иштта, атта а, из натуральни хьахулийта, хьаду из фаьлгара кхолла, фантастикара дуне! Сенна, ма дара аьлча, из б1алг1а яц! Бокъо я, кийча волаш теша кхыча минотах, деррига дийнал (жизнь) доацаш догуротта хоадалар, б1алг1а йоацаш, хетадалара 1ехавалар ца хинна, фуд из ма дара аьлча, бокъонца дар, х1анза дар, ма дара! Сенах хул-кха, алал Настинка, сенах а укха тайпара минотах 1ехьхета сина? Сенах а маллаг1ача бозбуачалах, маллаг1ча карадоацача лаар дара, сихлу пхаьний пульс а, 1олег б1аргар хий сатувсачо, йоаг цуна босбоаца, т1ехьдаьнна басилгаш села юхто-халургдоаца дикахетар, хьалдузаш деррига, цун дунен т1а хилар? Сенах а б1арчча н1абйоаца бийсаш, д1аух цхьа хантилг мо, ц1аккха ца эшалуча г1адаллахие, иразла-хие, цига са хьакхийтача х1армакхи з1ынца корашка, сахул сердало сийрдадоаккхаш, ц1имхара ц1алг, ший шекони фантастиках сердлонца, вайцига мо, Петербурге, тха сатувсархо, к1аьдванна, халохьийга, вожаш метта, тхьовсаш 1имад йоврах, ч1оаг1а дог г1оздалара, ший лазара-корзаг1даьккха са а долаш, иштта кхы халачаэтта-мер-зача сина лазамаца? Х1аа, Настенька, 1ехалуш, ца воалаш хьайдоацачох тешаш, бокъонцахьар амар долаш, цун бокъон-

                17





ца дола, сину тохадалар гойташ, ца воалаш тешаш, хилара дийна, сахолушдола цуна пайдабоацача уйлах! Кхы маллаг1а 1ехавар да из, массала, наькхачухь безам бессача, деррига ца хадача дегаг1озаца, еррига 1азапера халонашца… Духхьал, хьажал цунга а тешаргда шо! Теша мокъа теша хьо, цунга хьожаш, хьамсара Настинька, бокъонца хиннар из ховш ца хилар, ц1аккха кхыъ-кхе села, цуна езаш яр, ший аьрхьданача сатувсарца? Боккъал дий-хог1 цун из б1аргайовра цхьана торонашца хинна б1алг1ах, духьал мара г1аьхьаиха, цунна из амар? Боккъал ма дара аьлчак, дий-теш ца болхаш ужаш: кулг кулгаца хинна иззал ха йоаккхаш бахаш – ца1аш, шиъ цхьана, деррига дуне  д1акхесса, в1ашаг1хотташ х1аране ший дуне, ший дийнал дот-таг1ачуна дийналца? Бокъонца из еци, хаяхача сахьата, д1а-х1а къастар хьадеча, из аларца елхаш а, саготдеш а цуна наькъа т1а, ца хозаш ду1а, ловздаьнна ц1имхара сиглен к1ала, ца хозаш мух, хьадоахашхинна, д1акхохьашхинна, цун 1аьржача б1аргцкъазамех хий? Боккъал дарите из деррига сатувсаш догдар – ехы из соми беш а, дог ийша, д1атасса, акха, наькъа тоатолгишца, 1ов яьннак, къаьстта ила, ц1им-хара, уж шеккъе цхьана лийнача, дегар дешаш, саготдеш, безаш, безаш шойла села дукха, «села дукха, села к1аьда»! Из шийтайпар, даьдаьхинна дол ц1а, цуча яьха из, иззал хана д1акъаьста, сагота къаьнача, ц1имхарча мараца, даима йист ца хулаш а, к1ома а кхерабеш уж, зовзабараш бераш мо, маьлхарбаха а, кхераш а, лочкъабаь шоайл шоай безам? Мишта хало а хьийгар цар, мишта кхийрар уж, мишта бехкбоацаш, ц1ана бар цар безам, кхы мишта /шеко-м яц, Настинька/ дорха бар нах а! Аь, са Даьла, боккъал т1ехьаг1а кхийтанзари-хьог1 из цунах, гаьна ший маьхкара бердаш-кар, кхычанаьха сигален к1ала, делкъинга, яйхача, тамашйина даим йола г1ала т1а, халхар къагача, музыка г1ар йолача, палаццо т1а /белгала хала доаг1аш палаца т1а/, фордах лампаш лотаяннача, цу балкон т1а, т1аласта миртаца а, хьармакхаца а, мича я из хайна цуна, села сихаклуш яьккхар ший м1ажг, бордаштохаш: «Со мукъа я», огаянна,кхоссаялар цун мархьа, /Аь/ ц1аг1ахьокхаш г1адяхара, в1ашкате1а шойла, цхьана хантилга бицлуш уж шоай саготон, в1ашикъастара, еррига хало хьегар, ц1им-хара ц1а, воккха саг, чамбайна соми беша, гаьнарчак даймехка, г1анд долаш, эггара ч1оаг1а т1ехьа барт боаккхача, из хьакарарйолаш тхьайсача цун мархьайолара 1аза-пах дорхаванна… Аь-аь, раьзахилал, Настинька, хьалг1оттаргья, эхьхетаргда, ц1ел-ургъя ишколник мо, х1анзза киссабелла 1аж лочкъабаьб лоалахой бешара, маллаг1а в1аьха, тенна з1амига саг, бегашбер, сакъердамевар, оаша цавехашхинна доттаг1а, хьаелаш шуна ни1, ц1аг1 тохаргда, цхьаккха х1ама ца хилча мо: «Со-м, воша укха мин-ота Павловскера ва! «Ва са Даьла! къаьна граф ваннув, кхаьчар кхайканза ираз, - укхаз нах хьабоаг1а Павловскера!
      Патетически къамаьл аз соцадир, йистевоалаш сай дог ураэтта 1абарах. Дага-доаг1а, сона ч1оаг1а дезадалар, миштта беса низах д1аве-

                18






лавала, х1ана аьлча, тхьовре хоадалар соца тохалуш цхьа духьале ю шайт1илг, са къамарг къовлалуш укхаз, ч1енг эга йолалуш, дукхаг1а, дукха б1аргаш т1оадалуш са… Со хьежар Настинькага сога ладувг1аш хинна, хьабийлача хьаькъале б1аргилгашца, д1а елалуш ший деррига бералцар юхьа, ца соцалуш сакъердаме елаяларца, цунах-м вар дехкевоалаш, селагаьнавалара, зехьа дувцара сайдар, из хьалххе хьа1айнар, са дегахь к1ежяьха, цунах са дувца йишйолаш яьздача мо а, х1ана аьлча, гаьна  хьалха кечбаьбар аз сайна кхелсоцам, х1анза-м со соцаваланзар, из 1оцабийшача, мук1арло еш, ца хьожаш майха ладувг1араш кхетаргбий; амма са цецваларца, из йист ца хулаш 1ийра, к1езига ха йоалийташ атта, тоа1деш са кулг, цхьа кхерача даькъа хаттар:
       - Боккъал ма дара аьлчак, иштта ваьхавий хьо укха дунен т1а?
       - Се дийна мелав-м, Настинька, - жопдалар аз, - еррига дийнала а, аь-аь, хетта, иштта а ваьхаваргва!
       - А, из да даг1ац, - аьлар цо сатем а бовш, - иза морг хургдац; иштта-м, хетаргахьа, со а яхаргъя мела яха, нанийна юхе. Ладувг1ал, хой хьона , из в1алла дикадоацилга, иштта ваха?
       - Хов, Настинька, хов! – ч1оаг1а аьлар аз, кхы са ца тохалуш. – Х1анза а хов дукхаг1а, хьалхарчул айса зехьа сай дикадола шераш аз д1аихталга! Х1анза, из сона хов, кхетаду кха халаг1а лазарца, цу тайпара сакхетамах, х1ана аьлча Дала ше ейтай хьо сона, са дика малайк, алийта духьа сога из, гучадакх а дар. Х1анза, со хьона юхе ваг1ача а хана, хьоца къамаьл а деш, тхьоврре сона кхераме я уйла е хургдолч-ох, х1ана аьлча т1айоаг1ача хана, дар юха а ца1 волаш висар да, юха а из дохкаданна, ца эша дийнал (жизнь) да; сенах а сатувсар хургда сона, со тхьоврре хьона хьалхишка гуш хилар, села ираздолаш! Ойя, хилийла даькъала, хьамсара йо1, со шойха д1ацахоадаваь хилара хьа-лххе, сонна магара ала се ваьхалга, шийна бийсан а мукъа са вахара!
        - Оффай,а,а! – ц1аг1а хьакхар Настинька, б1арга хилгаш а къаьгар цунна, - а-а, иштта кхы хургдац; вай иштта-м д1а-х1а къастаргдац! Фий, из шиъ бийса!
        - Эшшяхь, Настинька, Настинька! Хой-те , мишта гаьна тоавар 1а со сайца? Хой-кха хьона, хала мег, кхы аз сагот а дергдоацилга, сайна зулам дара а, къа дара а, села дунен т1а вахаш, х1ана аьлча иза мо саг вахар зулам а, къа а да? Ма хеталахь, акз шоана сайгар т1атехача мо маллаг1а, Даьла духьа, ма хеталахь цох х1ама, Настинька, х1ана аьлча, сонна цкъаза ха йоаг1а села саготон, села саготон… Х1ана аьлча а долалу хетадала цу минотех, сона ц1аккха могаргдоацаш мо ваха вола бокъонца хулача вахара; х1ана аьлча, сонна тхьоврре хетадалар дайча мо маллаг1а хула аьттув, маллаг1а сакхувр ма ярра, х1анза йодача хана; х1ана аьлча, юххера а, аз сайна на1алт оалар; х1ана аьлча, цу сай фантастически бийсашта т1ехьа, сона йоаг1а миноташ хьакхеташ, уш унзара хулаш! Цуна т1ехьа хозий-те шоана, мишта го-баьккха дека, хьувза вахарах мух хьувзача наьха уйлаш, хозий-те, гой

                19






–те, мишта бах нах,- гучахьа бахаш, гуш царна вахар т1адилла ца хилар, укха тайпара хургда оалаш, цар дийнал (жизнь)  д1а-х1а ца г1атташ г1а мо, гучал мо, цар дийнал даима юхакердаювлаш, даима къоана сахьата тара ца хулаш кхычунна, цунца хьона мишта дог ийша я эхьдовргда кхоачаш цхьантайпара хула, кхерашйола фантазии, 1инв лай хилара, дагалоацаме уйла хилара, хьалхарча морхан лай хилара 1и идолаш, цаьхха малх къайлабоаккхаш, кхы юкъето1адеш саготонца, бокъонца хула петербургски дог, села доккхалдешдола, ший малхах, - х1аьта саготох а маллаг1а фантазии хул! Хоалой-те, из юххера к1аьдлолга, х1ана аьлча къонахчул ч1оаг1алу хьа, дийнавуса цу хьалхара хьай дагалоацаме уйлаш (идея): ужаш дом хилее юс, гар-гех; нагахьа кхыдола дийнал (жизнь) деце, т1аккха доаг1аш хул, ца воалаш цун гаргех хьалдотта дагадоалар. Цу юкъе дего дех, деза маллаг1а дола кхыдар! Зехьа сатувсархо хьеж ца1 лехаш, овкъарал мо, ший къаьнача уйлашка, лехаш а цу овкъарал маллаг1а цхьа сийгалг, лотаяр духьа юха а еррига хинна ц1и, из хьалха хиннар, села к1езига хилча мо, сина 1откъамбеш, сено кхайкадора ц1ий, сено б1аргах доак-кхар хий, кхы а села ваьхий 1ехавеш! Хой хьона, Настинька, сонна т1акхаьчар?
хой-те, со ца воалаш хулилга дезаде шераш далар, сай сахоалури  шераш далар, цига хиначох села хьамсара, бакъхулачох в1алла ца хинар, - х1ана аьлча из шу далар дезаду, еррига 1овдала, пайдан йоацача сатувсарех, - хьадеш из, х1ана аьлча яц ужаш а 1овдала сатувсараш, цул т1ехьаг1а низ бац уш к1алхьардаха: дог-уйлаш а да йоалийташ а к1алхьарйоах! Хой хьона, х1анза сона дезар дагайоха, ваха хьожаш хаьддача хана, уш моттигаш, се ираздолаш хинна цхьана хана сайтайпара, деза сона хьалде сайдар х1анза, цу хьалха д1адахачун тара, кхы юхадоаг1аргдоацаш сай вахар, каст-каста лела со 1и мо, эшам а боацаш, дагалоацам боацаш догийша, г1айг1ане петербургски урамашта г1олла. Моллаг1а хул деррига дагадоаг1араш! Дагайоах, мас-сала, хьа –жал укхаз  нийсса шу хьалха, х1анза мо укха хана, укха сахьта, укха троатуара т1а г1олла лийнав, иштта а ца1 хулаш, иштта а г1айг1ане, х1анза мо! Дагадоаг1а кха цу хана а хинна дог-уйлаш  сагота, цу хьалаг1а, аттаг1а децари, х1аьта а хоалуш аттаг1а долаш мо, парг1ата яр ваха, йоацаш из х1анза йола 1аьржа уйла, синах латар сох х1анза; дацар из ше бехке хилар, бахьан долаш сатем бовр, 1аьржа уйлашца, вахар дегача йийшараш денна а, бийсан а сатем боабеш. Хетт кха 1а хьайга: мичад хьа дог-уйлаш? Корта а эгабеш, оал: мела, чахка долх шераш! Кхы а хетт кха хьайга: фуд мукъа 1а даьр хьай шерашца? Мича яхийтай 1а хьай дикагш1а-йола ха? Ваьхав хьо е вац хьо? Хьажал, ях 1а хьайга, хьажал, миштап дунен т1а хул шийла. Кхы а шераш д1аг1оргда, царна т1ехьа йоаг1аргья ц1имхара цхьол, йоаг1аргья беелла г1аж йолаш, ка эга къоанал, цун т1ехьа сагото догэшадалар. Бесаздаргда хьа фантастически дуне, лергья, маьлхарг1оргья хьа дог-уйлаш,, 1ажаг1 листаш мо 1оле-гаргья гаьна т1ар… Аь-аь, Настинька! са-

                20


               



гота я-кха цхьаь виса, цхьанена геттара, ма дац-кха цун  хургдолар а ала – цхьак-кха, нийса ца1 дац… х1ана аьлча деррига цо доадаьр, фуд аьлча дацар из цхьаккх доацар, 1овдала, герга нуль яр-кха, дар духьал цхьа  догдахар, сатувсар!
      - Жи, къа ма хеталаш сох дукхаг1а! – оалаш. Настинькас б1аргар хилг даьк-кхар шийна б1аргах даьннар. – Х1анза шеко яц! Х1анза хургда вай шиъ цхьана; х1анза сох фуннаг1а хули а, кхы вай ц1аккха а къастаргдац в1аший. Ладувг1ал. Со атта йо1 я, аз к1езига дийшад, сона нанас хьехархо отаваьвац; далее а, нийсса со хьог1а кхет, х1ана аьлча деррига оаша сона 1одийцар х1анза, аз айса леладаь вахар лоа из, нанас ший коча маха а бела со т1аехкача хана. Бакъдар аьлча, аз иштта-м дика дувцаргдацар-те, оаша хьадувцаш мо, со дийша яц,- увзалуш т1атехар цо, х1ана аьлча кхы а хоаданна цхьа лерх1амца, са цу патетически къамаьла, са айданача деша а,- бакъда со ч1оаг1а раьза хилар села хьай къайле хьаяйзийта сона. Х1анза вовз хьо сона, геттар, деррига довз. Хой шоана-м? са безам ба д1адувца шоана сай исто-ри, цхьаккха лочкъацадеш, дийца яьлча оаша сона а алалаш нийссаг1дар хьехама. Хьо геттара хьаькъале саг ва; дош лургда оаша нийссаг1дар далара?
      -Айяхь, Настинька,- жоп лора аз,- со ц1аккха наха хьехам беш хинавеци а, цул совг1а хьаькъале хьехамч, х1анз-м сона гу, нагахьа вай даим цхьана даи, из хургда цхьа геттара хьаькъале вахар, х1аране войла ала корадеш, техдика хьаькъале хьехамаш! Аь-аь, са Настинька, дикаярг малаг1а хьехам лургба аз? Алавол-те сона нийсса; со х1анза мела самукъане ва, ираздолаш, майра, хьаькъале а, дош даккха киса кховдаргвац-кха.
      - А, а! – соцавир Настинькас елалуш,- сона дезац ца1 хьаькъалера дош, сона  деза дегар нийсса веший хьехам, даим хьайна со йийзача мо!
      - Мегаргда. Настинька, мегаргда! – ц1аг1а иккхар сога г1адваха, - нагахьа сона хьо ткъаь шера йийзаялари а, езаргъяр хьо сона хьанзачул!
      - Кулг хьадал! – аьлар Настинькас.
      - Ер да из! – жоп далар аз, кулг д1алуш цуна.
      - Деррига довзаче, доладу ва са истории а!

                (перевод Мустафы Ганижева)