Белые ночи ф. м. достоевский ингушский язык

                БЕЛЫЕ НОЧИ  Ф.М. Достоевский (ингушский язык)

                КХОАЛАГ1А БИЙСА


         Таханар ди дар г1айг1ане, дог1ание, сердал йоацаш, сецца а хургдола
кхоанал мо. Сонна т1аг1ерт тамашйина уйлаш, ишта баьде саходалараш, ишта кхы а кхетае хала долаш сона хаттараш в1ашкате1- ар са кертачу, - маллаг1а цхьан тайпара хилац низаше, безамаше уш къоастаде. Сонна даг1ац из деррига къоастаде!
        Тахан тхо гургдац. Селхан, тхо къастача хана, морхаш къайлаяк-кха йолаялар сигале, кхы а дохк г1оттар.  Аз аьлар, кхоана хургда хала ди; цо жоплацар, цуна дезацар шийна духьал дувцар; цуна-м из ди дар сирда а, къаьга а, кхы цхьан морхалго д1акъайладоккъаргдац цуна ираз.
      - Нгахь дог1 хули, тхо б1аргагургдац! – аьлар цо. – Со йоаг1аргъяц.
      Сонна хетар цо зийнадац аьнна таханар дог1а, цу хана а янзар.
      Селхан дар тха кхоалаг1а в1ашаг1акхетар, тха кхоалаг1а к1ай бийса…
     Цхьабакъда, иразо веш саг дика бакъахьар! Безамцамела мела доаг цун дог! Хетало, д1адоссаде  воалаш  мо  ший  дог а кхыча  дега, деза деррига хилар сакъердаме, деррига делаш. Мела д1а-х1а доалаш да из г1адвахар! Селхан цун дешашца яр иззал г1адал, иззал дикал соца дегахьа… Мишта хьожар из сога, мишта хьестлора сонна, мишта хьаллоацар, боча ма дора са дог! Аь, мела ц1окъал хулар доаг1аш иразах! Х1а хал со… Аз деррига хьаэцар бакъдаь; сонна хетар из а я сай …
      Дале а, са Даьла, мишта хетадолилга дар сона из уйла е? мишта могар сона села б1аргашдайна виса, деррига иштта кхычо д1аийца а хилча, деррига са дар; юххера долача, изза а ше мА ярра цун бочал, цун йоакхо, цун безам… х1а, безам соцар, - хилар кхычунца в1ашаг1кхетара, г1адяхар мара доацаш, догдайташ хьахотта сох ший ираз?... Из хьацавоаг1аш висача, оаха зехьа хьийжача, из ч1ачк1а яланзар хьа –жа юкъе шод боллаш, из зовза яланзар, кхера а яланзар. Деррига цун д1а-х1а хьар, деррига дешаш цун тхьовре хилар сел атта доацаш, ловзаш, сакъердаме а. Аь, тамашйина болх бар, - цо шозза дукхаг1а йир ший терко, фуннаг1а да а инстинктах дезаш сона  хьадувца хьат1амохдеш мо, деррига шийна халийта дезаш хиннар, цуах ше кхераш, из шийна дийзар ца хулаш дисар. Са Настинька ишта зовзаяьлар, ишта кхераялар, юххера а хетара кхеташ, ше сона езалга,  хьат1ата1аш са миска безам т1а. Иштта, тха ираз доацача хана, тхона ч1оаг1а хоалу ираздовр наьха: безам хоабалар довц, цудухьа цхьаннахьа гуллора.
      Со венавар из йолча дизза дог ц1ана долаш, хала-м хьийжар со а, в1ашаг1кхе-тар духьа. Са апькхахацар хьалххе х1анз сайна фу хетаргда, хьалххе кхетадацар, деррига из ишта хадаргдоацилга хеташ. Из г1адъяха къегаш яр, цо догдохар жоп кхачар. Жоп дар из ше везар. Из хьава везаш, ведда хьава, из кхайкара. Из хьаенаяр сом хьалха б1арчча сахьта. Хьала из дериганена елаш, ч1оаг1а хулар, маллаг1а са деша а елаш. Со волавалар къамаьлде кхы а соцавалар.
      - Хой-те, сендухьа со села г1адяха я? – аьлар цо, - иштта г1адяха я хьона б1архьежа? Села веза хьо тахан?
      - Аь? – аьлар аз, дог а са тохадалар.
      - Сона хьо х1ана веза аьлча, шуна дезадалар сох ца хилара. Х1ата из ,кхывар, шун метте. Волалургвар саготде, т1аг1ертаргвар, цог1хьекхаргдар, цамогашхургвар, х1аьта «шо» села безаме ва! (эг1ор!)
       Укхаз цо са кулг ишта то1адир, аз ц1аьхха ц1аг1а тохаш*. Из елаялар.
       - Са Даьла! Мела доттаг1 ва хьо! – цхьа минот яьлча йолаялар из.
Хьо сона-м Дала вайтав! Фу хургда сох, нагахьа хьо соца х1анз хинавецаре? Мела шийна бола пайда ца лоха шва хьо! Мела дика да со хьона езаш! Со маьрияхача, вай хургда ч1оаг1а доттаг1ал леладеш, вежарел дукха а. Сонна везаргва хьо, цуна гарга, из маар мо…
        Сона хилар цхьа унзара г1айг1ане цу ханаца; цхьабакъда маллаг1а вела-валара тарадар тохадалар са сингахьа.
       - Хьо эг1азяха-м яц, - аьлар аз, - оаша г1айг1а ю; шоана хетт, из-м вог1аргвац.
       - Даьла ва шуца! – юхаоалар цо, - нагахьа со к1езига ираздолаш яларе, хетара со елхаргяр хьо ца тешара, шун 1оттарех. Дале а, оаша сонна уйла дагаехи-йтар кхы а луш сона даьха уйлаяр; х1аьта сона хе-тадалар т1ехьа, х1анз-м аз дариду, оаша бакъдар оалаш. Х1аа! цхьанна тайпара со сай яр яц; со еррига цхьа х1анз-х1ана ца1 хиларга хьеж, холлу сона  деррига села атта хулаш. Тоъаргда, дутаргда дега хоалураш!..
      Цу хана доаха когаш, бедеча хетадалар юхет1ехьвоалар волаш мо, тхона духьал воаг1ашвола. Тхо шеккъе кхосадалар; из к1езига ц1аг1а ца доалаш йисар. Аз 1охи-йцар цуна кулг, цхьа юхера д1авалавоалаш мо, оамал отаеш. Х1ета тхо 1ехадалар: из вацар из.
      - Сенах кхер шо? Сенна 1охийцар оаша са кулг? – аьлар цо, хьал-

                30





уш кулг юха сога. – Аь, фуд т1аккха а? вай т1аэцаргва из цхьана. Сона деза цуна гургдолаш, вай мела деза войла.
       - Мишта, вай дез войла! – ц1аг1аиккхар сога.
       «Аь Настинька, Настинька! – хийтар сона, - мишта цу дешаца дукха аьлар 1а! Цу тайпара безамах, Настинька, кхыча хана шалалу дог хеталуш хала хьалкхаба ший са. Хьа кулг-м шийла да, садар д1а-йха да ц1и мо. Мела б1аса дайна я хьо Настинь-ка!.. Аь! Мела хала хала ва ираздола саг кхыча минота! Цхъьабакъда сона-м магацар хьона эг1азвахап!..»
         Юххера а дог са хьалдизр.
        - Ладувг1ал Настинька! – ц1аг1ахьакхар аз, - хой хьона соца фу хилар б1арчча ден?
        - оай, фу дар из? Хьадувцал чехка! Х1анзалца хьана лийнав-кха хьо ца дувцаш!
        - Цкъарчоа, Настинька, аз сайна 1ча т1адиллар чакхдаьккхадаьл-ча, д1ада-лар письмо, хилар шина дикача наьхацига, т1аккха … т1аккха со чуваха, 1овижар.
       - Духьал из? – соцавир цо елаш.
       - Х1аа, кхоаччаш из мара, - жопдалар аз дега 1откъам болаш, х1ана аьлча б1аргашка са кхехкаданна 1овдала б1аргара хий. – Со сомаваьннавар сахьат хьалха вай в1ашаг1кхеталехь, цхьа тхьайса ца иллача санна. Хац сона, сайца фу хиннадар. Со воаг1ар, из деррига а шоана дувца, хетаду сона ха соцаялача мо, цхьа сахоадал мо, ца1 хеталур халадезаш диса ука хана денна, соцар даима, ца1 минот яхаезаш сана д1аяха даима, деррига вахар соцадалача мо сона… Со сомаваьлача, сона хета-далар, цхьа маллаг1а музиках узам, дукха ханар денхьа, цхьанахьа хьалха хаза, бицбанна, мерза а, х1анз дагабохаш сона. Хеталора сона еррига дийнала цо бокъо ехаш са сингар, х1паьта х1анза мара…
        - Айяхь, са Даьла, са Даьла! – юкъеиккхар Настинька, - миштад кха из деррига иштта? Аз кхетадац ца1 дош.
        -  Аь, Настинька! сона ловра миштта тайпара д1адовзийта шоана из тамаш-йола дега чудижар..-  волавалар со къахеталургдолча оазаца, цу хуллушхинача кхы а дагадохилга, геттара гаьнара хиняле а.
        - Тоъаргда, сацал, тоъаргда! – къамаьл доладир цо, цхьан хатилга (мгновение) цун сакхийра, оппашбувцирг!
        - Цаьхха цхьан тайпара яьлар из къамаьлде, самукъне, ловзар дара т1ера. Цо хьаллоацаш со п1хьарсах, елаш, дезаш со а вийлача, х1ара эхь хетарца хинна са дош теркалдеш села ира а, села яьха елаяларца… Со волалора эг1азаха, цо ц1аьхха йолалуш ц1окъал лелае.
       - Ладувг1ал, - йолаялар из, - сона-м к1езига вас хулар да, со шоана езацаялара. Къоастадел оаша цул т1ехьаг1а саг! Х1аьта а миштта тайпар далее а, ше аьнначун т1ераваргвоаца сийдар, хьо йиш йолаш
Вац со ца хоастайича, со иштта атта хилара кхетае. Аз шоана деррига

                31






дувц, деррига дувц, маллаг1а хула 1овдал кертачу ца эккхара.
       - Ладувг1ал! Из цхъьайтта сахьат долаш хеталу? – аьлар аз, эзза оаз 1ахача гургал гаьнар г1алан г1ала т1а. Из ц1аьхха юхасоцар, елар а д1адоадеш, йолалуш ларх1а.
      - Х1аа, цхьайтта да, - аьлар цо юххера зовза, хоадамза оапзаца.
      Со цу сахьте - дехкеваьлар, из кхераяра, оттаеш ларх1а сахьаташ, сайна на1алт а олалаш эг1азвахара. Сона хилар из бахьанце сагота, сонна а хацар, мишта эцаргда айса къадар. Со волавалар из тее, хьалохаш бахьанаш цуна хилар /вар/, хьакхувлаш тайп-тайпара бахьандоаладар, догаж /довод/ - кхы хьавар даг1ац цуна; оаша со а 1ехаваьв, юкъеозаш а, Настинька, иштта дий хьона аз ханах хул чот йоаяьй… Оаша джухьал уйлаел: из хургва хала мара каьхат д1акхаьчача; кхетаде хьож вай, цуна ва йиш йоацаш, дул вай, из воалалургва жопдала,Цу т1а письмо а доаг1ар-гдац кхоначул хьалха… Со г1оргва кхона из да, х1аьта цу сахьте хетаргда. Хеталуш – хьалал, юххера, эзар халамегараш долаш: жи-вари, из вацар хьона ц1аг1а, письмо хьадеча, из а хала мег, х1анзалца? Фуннаг1а-моллаг1а  хала ма мег.
        - Х1аа, х1аа! – жоплора Настинькас, - аз кхы уйла а яьяц; шеко яц, дерри-га хала мег, - къамаьл д1ахоадара, цо эггара къамаьлен оазаца, далее а цунах васан диссонанс долаш мо, хьахозлора маллаг1а кхыйола гаьнар уйла хилар. – Хьал, оаша фу дергда, - д1ахо дувцар цо, - шо г1олаш кхоана, хала ма мег хьалха а, нагахьа маллаг1а хьаэце, цу сахьте сона хайтаргда оаша. Шоана ма дий, мича со ях? – Из йоалаялар кха сона юхадувца ший адрес.
       Ц1аьхха цу т1ехьа, из хилар села к1аьда, села увзаянна соца … Хеталора цо ладувг1аш терконца, аз шийна дийцачох; х1аьта со шийга йист хилча маллаг1ача хаттарца, из йист ца хулаш 1ийра, кегалора, д1аберзабеш кортилг. Со чухьажар цуна б1аргашка – иштта да а дар: из елхар.
       - Аь, мегаргди, мегаргди? Айяхь, ма бер да хьо! Ма берал да-кха!Тоъаргд
шоана!
       Из хьажар елаяла, са теде, х1аьта ч1енг цун эгар, накха а кхы эгар цуна.
       - Аз уйлаю шоах,- аьлар цо сога минота йист ца хулаш 1ийначул т1ехьаг1а, - шо /хьо/ мела дикал гойташ ва, со хургъяр-кха кхераг1а яь, нагахьа из деррига ца хоалоре. Хой-те хьона, сона  кертачу ера уйла х1анз?  Аз шо шеккъе нийссадар. Хьана вац-кха из хьо? Хьана вац-кх из, хьо мо? Из дикаг1а вац хьол, хьол дукхаг1а сона из вези а.
        Аз жоплацар цхьаккха. Из, хеталора, хьежаш, аз ца1 аларга.
        - Шеко яц, со хала мегар, геттар цо ма яхха воацаш, геттара ца вовзандаь из. Хой-те, со массихана хетало цох; из массихана вар села ц1енхашта, села кура. Шеко яц, сонна хов, из иштта духьал ц1енхашта мара воацаш, дегахьа цуна дукхаг1а к1аьдал я сачул… Сона дагадоаг1а, мишта хьежар из сога, мишта со, дагадоаг1ийте, ена из вола-

                32






ча, к1ада шодбаь х1амаех; х1аьта а, иштта далее а аз из дукха лоарх1,цох  хул вай нийсса доацаш мо?
         - Дац, Настинька, - жопдалар аз, - из да, шоана из дукхаг1а везилга укха дунен т1а, геттара дукхаг1а, хьайла ч1оаг1ага а.
         -  Х1аа, лоарх1аргда вай из иштта, - жоплора аьнначох атта тешача Настинькас, - х1аьта хой-те фуд х1анз сона кертачу денар? Духьал со ялац цунах ала х1анз, иштта долчох; сона кертачу удар деррига из дукха хина. Ладувг1ал, х1анад вай дерригаш доацаш села вежари вежарашца мо? Х1ана эггара дикаг1авола саг даим шийгахьа ца1 лечкъадеш изкхычунгар, йист а ца хулаш хетадолчох? Х1анз, духь-ал х1ана ала лаац, ший дегачур дар, нагахьа хой, хьай дош арана маьхаца хургдо-ацаш? Долче маллаг1авар иштта хьеж, ше ц1имхара волаш мо, бокъонца волачул, цхьа барригаш кхераш мо човхаде сингахьа хоалураш, нагахьа геттар каста шоаш д1адовзи-йтаргдолаш хилча уж..
        - Оффай, Настинька! бакъдар ях оаша; изза-м хьадувл дукхача бахьанех, - дохадир аз цуна къамаьл, айса в1алла хиначул дукхаг1а цу минота эхь хетара то1а-даьча сайна хетараш.
         - Дац, дац! – жопдалар йо1о къоргара уйлашца. – Хьал шо, массала, иштта вац, кхабараш мол! Бакъда, сонна хац, мишта шоана из д1адувцаргда, сайна хетар сингахьа; амма сонна хетт, шо из волаш мо, массала… х1ана мукъа… сонна хетт, оаша сона духьа цхьана х1амах доалара волаш мо саг1ийна, - т1атехар цо лоралуш, туллаш хьожаш сога. – Оаша сонна гештделаш, нагахьа аз шуга иштта яхе:? Со-м атта йцо1 я; сона-м к1езига дайнад дунен т1а, бокъонца, хац сона цкъаза дувца,- т1атехар цо оазаца, эгашхиннача цхьа къайлаг1арча хоалурех, кхы а хьожаш цу юкъе елакъажа, - х1аьта сона духьал ловра ала шоана, айса баркалоалилга, аз а деррига из довзаш… А1, Даьла а лолда шоана цунах ираз? Хьал из, оаша хьадайзийта шуна сатувсачох, бокъонца бакъдац, нийссаг1а аьлча, со ала г1ерт, геттара из шоаг1а хьокхалуш дац. Шо хьатоалелаш, шо, бакъда-кха, геттар кхы саг волилга, цу оаша шоаша хьавийца-чул. Нагахьа шо миччахана дезалуш хули, т1аккха Дала лолда шоана цунца ираз! Цунна-м аз цхьаннахьа алац, х1ана аьлча из хуръя шоца ираздолаш. Сонна хов, со се кхалсаг я, шуна декхар да сох теша, нагахьа аз иштта шоана яхе…
        Из соцаялар ч1оаг1а са кулг то1адеш. Сона а магацар цхьаккха дувца корза-г1валара. Д1аяха массек минот.
       - Х1аа, гушда, из воаг1аргвоаца тахан! – аьлар цо юххера, хьалайбеш ший корта. – Т1ехьа да ха яха!
       - Из воаг1аргва кхоана,- аьлар аз эггара дош ч1оаг1адуча а, ч1оаг1ача оазаца.
       - Х1аа, - т1атехар цо, г1адйоадаш, - сона сайна гу х1анз, из кхоана мара вог1аргвоацилга. Х1аьта, ишта 1адикахайла! кхоналца! Нагахьа дог1а хули, со ца я мег. Амма лома хули йоаг1аргъя со, шеко а йоацаш йог1аргъя, фуннаг1а мара соца ца хилара; халалаш укхаза ха-

                33






ланза ца воалаш; сона деза шо гу, аз шоана деррига д1адувцаргда.
        Цул т1ехьа а, тхо къастача ханга, цо далар сога кулг, аьлар кхетаргволаш къаьгга сога хьат1ахьожаш:
       - Х1анз вай даима цхьана ма дий, бакъдеци?
       - Аь! Настинька, Настинька! Нагахьа хьона ховри, х1анз со мишта цхьаь ца1 ва!
        Итт сахьат даьлча, со хилац цхьан мотте ваг1а ц1аг1а, х1ама т1аювхаш, аравоалаш а, йоачан ха яр аьнна доацаш. Со хиннав цига, ваьг1ав вай г1анда т1а. Со ма г1оргвар т1ехьавоалаш цар урамах, амма сона хетадалар эхь, кхы цигар юха-вирзар, ца хьожаш цар корашка а, шиъ г1а баккхал мара моттиг це а цар ц1еношта. Со чувера села г1айг1анца, ц1аккха ца хинача тайпара. Мела т1аьда, сагота ха я! Нагахьа дика хап эттаяларе, со волаванна леларгвар цига еррига бийсан…
        Кхоаналца, кхоаналца! Кхоана цо сона деррига хьадувцаргда.
        Цхьабакъда каьхат /письмо/ тахан хинадац. Х1аьта, долче, иштта хала дезаш. Ужаш х1анз  цхьана ба…