Белые ночи ф. м. достоевский ингушский язык

                БЕЛЫЕ НОЧИ   Ф.М.Достоевский (ингушский язык)

                ЙИЪЛАГ1А БИЙСА

          Са Даьла мишта хаьдар из деррига! Сенца хаьдар из деррига а!
        Со хьавера ийс сахьат долаш. Из яр хьаена цига. Сона кхы а гаьнар ейра из; из латтар цу хана мо, эггара хьалха, 1от1айижа апари залг1а хийбердаюсте, ца хозаш, со шийна хьаюхевоаг1аш.
       - Настинька! – кхайкар со цига, низаг1а то1адеш се корзаг1валар.
       Из чахка хьайирзар согахьа.
       - Аь! – аьлар цо, - аь, чехкаг1а!
        Со хьежар цунга ца кхеташ.
       - Х1аьта, мичад-кха письмо? Оаша денадий письмо? – юхааьлар цо, хьалаьца апри залг1а.
       - Дац, сога дац письмо, - аьлар ах юххера, - х1анз а хиннавац из?
       Кхераме бос д1абахар цуна, тоъала хана хьежар сога меттахьа ца йоалаш. Аз дохадир цуна т1еххьара догдахар.
       - Х1аьта, Даьла ва цунца! – дийцар цо юххера хадашхулача оазаца, - Даьла ва цунца, - нагахьа цо иштта юте.
      Цо лохехьа б1аргаш 1ахьожадир, т1аккха сон б1архьажа г1орташ, мага-м маганзар. Кхы а массекх минот котяла г1иртар ший корзаг1ъялара, х1аьта ц1аьхха д1айирзар, 1от1ата1аш балюстрада хийбердаюсте, б1аргар хий а 1одохийташ.
       - Тоъаргда, тоъаргда! – оалаш хилар со, далее а са низ д1акхачац-ар д1ахо хьежа, фу ала хьожаргвар со?
       - Мат ее со,- оалар цо елхаш, - ма дувцал сонна цох, ма дувцал, из

                34





воаг1аргва оалаш, цо со йитаяц села къиза, села адами доацача тайпара, цо из даьча тайпара. Сен духьа, сен духьа? Боккъал цхьа х1ам хинад са письмо т1а, цу ираздайна письмо т1а?..
       Укхаз елхар дохадир цуна оазо; са дог д1а-х1а доалаш дар, цуна б1арахье-жаш.
       - Аь, мела адамидоацакъиза хьал да ер! – йолаялар из юха а. – Цхьа муг1а а, цхьа муг1а а! Жоп мукъа лудалар, со шийна ца езе, цо т1а ца эце апазйоак со; б1арчча кхаь дийнахь цхьа муг1а боацаш! Мела атта да цуна халхетарде, вас е мискача, гадаккха са воацача йо1а, ше везара бехке хилара! Аь, мела лайнад аз укха кхаь дийнахь! Са Даьла! Са Даьла! Дагадохаеча, со йоаг1аш из волча хьалхах се йолаш, со цуна хьалхишка доастамйоалаш, елхаш, аз дехаш цунгар цхьа т1адамал се езар… Цул т1ехьаг1а а!.. Ладувг1ал,- дувца йолаялар из, хьат1аерзаш согахьа, 1аьржа б1аргилгаш а цуна къегар, - х1аа из иштта дац! Из иштта хала йиш яц; из мадарра дац! Е шо, е со 1ехаданад;  хала мег, цо письмо д1а ца эцаш? Хала мег, цун х1анзалца х1ама ца хара?  Мишта мегаргда-кх, кхел ел оашош, ала сога, Даьла духьа, хьакхетае со, - сона из магац кхетаде, - мишта мегаргда иштта харц барба-рой мо энже хила, из соца хинача тайпар! Цхьаккха дош а доацаш! Амма эггара эслаг1ача сага а ма хули къахеташ дунен т1а. Хала мег, цуна маллаг1а ца1 хаза, хала мег, цхьане со йийца хургъя цунга? – ц1аг1ахьакхар цо, сона доаг1аш хаттар. – Мишта, мишта хетт хьона?
       - Ладувг1ал, Настинька, со г1оргва кхоана из волча шуна ц1ара.
       - Х1ай!
       - Аз хоттаргда цунга шедар, дадувцаргда цуна деррига.
       - Х1ай, х1ай!
       - Оаша яьздергда письмо. Ма алала дезац, Настинька, ма алалахь дезац! Аз отвергва из ларх1а, хьона караг1адаьннар, цун деррига а д1адовзаргда, нагахьа а…
       - Дац, са доттаг1, дац,- соцавир цо из. – Тоъарда! Кхы ца1 дош, кхы ца1 дош согар, ца1 муг1 – тоъаргда! Сона из вовзац, сонна из везац д1ахо, сона из вац…г.  ва.. .
         Цо деррига д1аалацар.
        - Сацал, сацал! 1охал укхаз, Настинька, - аьлар аз, 1ахоаеш из г1анда т1а.
        - Х1а со-м тийна я. Тоъаргда шоана! Из иштта да! Уш б1аргар хинаш-м, уш докъалургда! Фу хетт шоана, аз се хьалакеш, хийчу эккхаш?..
        Дог дар хьалдиза; со хьажар къамаьлде, амма магацар.
       - Ладувг1ал! -  къамаьл дохийташ яр из, са кулг а хьаийца, - алал:
оаша-м дерригадацар изза морг? Оаша-м ютаргъяцар вож, из ше шо долча хьаенар, оаша-м ютаргъяцар изх эхьдайна б1аргий беламца цуна мела, 1овдала дегаца? Оаша-м кхоергмаяри из?  Шо-м кхетадеш шоашка хьожаргмадари, из ца1 хилара, шийга хьажа ца ховш, ше ло-

                35






рае а ца хара цунцар безамах, из бехке ца хилара, из юххера а бехке ца хилар… цо  цхьаккха ца джара!.. Аь, са Даьла, са Даьла!..
      - Настинька! – ц1аг1ахьакхар аз юххра, низ д1ацакхоачаш карадерзд сай корзаг1алар. – Настинька! оаша догэтт1аду са! Оаша-м 1отбаккхар ду са дега, оаша вув со, Настинька! Сона магац йист ца хала! Со дкхар ва юххера дувца, ала сай дагичу хьакхихкар укхаз…
       Из дувцаш, со хьалг1аттар г1анда т1ар. Цо са кулг беделлар, хьежаш сога ццяьнна.
         - Фу хиннад шуца? – хьадийцар цо юххера.
         - Ладувг1ал! – аьлар аз сацца.– Ладувг1ал сога, Настенька! Фу дувцаргда аз хьона, деррига дошдоацар, дерига хургдоацар, деррига 1овдал хул! Сона хов изх ц1аккха халайишйоацилга, х1аьта магац-кх сона йист ца хила. Оаша х1анз бала 1ов-шара ц1раца, хьалхх дех аз, бехк ма баккха сох!..
         - Х1ай, фуд, фуд? – оалар цо, соцаш лха кхы а к1иръенна хьежаш сога, цу хана тамашйина хат1рал (любопытство) мо къегар цуна цецдаьннача б1аргишка,- фу хинад шоца?
        - Из хургдоацар да, цхьабакъда сона за хьо, Настинька! Из да-кх из! Х1аьта, х1анз деррига аьнна даьннад! – аьлар аз, кулг а лостадеш.
- Х1анз шоана гургда, могаргди-те хьона иштта дувца соца, х1анз дувцаш мо, юххера могаргдий-те ладувг1а, аз хьога оалачунга…
       - Х1ай, фу дергда х1аьта? – юкъеккхар Настинька, - фуд цунах? Аь, дукха ханаденна ховра сона, хьона со зулга, далее а духьал а, сона хеталора даррига, хьона со цхьа атта мишта тайпара езаш мо…  Оффай, са Даьла, са Даьла!   
       - Хьалха дар из атта, Настинька, х1аьта х1анзх, х1анз… со нийсса иштта-м, шо мо, шо хьадаьхкача хана мо, т1аккха щоай к1адах баь
шодаца. Вог1а, шо хиначул, Настинька, х1ана аьлча цу хана цхьаккха везацар, х1аьта хьоа-м веза.
       - Фуд из оаша сога дувцар! Юххера со кхетац хьох геттара. Дале ладувг1ал, сенна деза из, ца доаг1аш да-кх, х1анад шо иштта, ц1аьхха иштта дувцаш… Са Даьла! аздувцар 1овдал да! Цхьабакъда шо…
        - Настинька а мгеттара кегаячлар. Басилгаш цуна т1айоаг1аш; цо б1аргаш 1олакхар.
        - Фу дергда, Настинька, фу дергда аз? Со бехк ва, аз юкъедаьккхар во хилар… Вац-кха, вац со бехке, Настинька; сона из хов, хоалуш, х1ана аьлча са дего сога йоах, со нийсса волга, х1ана аьлча аз шоана халхетарде могаргдац цхьанна х1аманца! Со хиннав доттаг1а; аь, ер ва со х1анз доттаг1а; аз цхьаккха бехкедац. Хьал х1анз б1аргар хийш долх са, Настинька. Ахийтал уш, ахийтал – цар цухьанна новкъал яц. Уш докъалургд, Настинька…
       - 1охал хьайна, 1охал, - аьлар цо, 1оховеш со г1анда т1а, - оффай, са Даьла!
      - А-а! Настинька, со 1ахоргвац; кхы дукхаг1а магац сона укхаз хи-

                36





ла, шоана дукхаг1а магац со б1аргаго х1анз; аз дррига д1ааьнна д1аг1оргва. Духхьал сона лов ала, шоана ц1аккха ховргдацар, сона хьо езилга. Аз сайга кхоабаргъяр-кх сай къайле. Со оттаргвацар хьа дог этт1ад х1анз, укха минота, сай эгоизмаца. А! цхьабакъда сона магац сатоха х1анз; Оаша шоаш дола ма дарий цунах, шо бехке да, шо бехке да дерриганех, х1аьта со бехк вац. Шоана магац со д1аэккха-ве шоашта юхера…
      - Ай боккъал дац-кх, дац, аз эккхавац хьо, а-а! – дувцар Настинькас, хулаеш шийна мА могга, ше корзаг1ъялар, мискинг.
      - 1а со эккха мичаву7 а! со вар се шоах вадда лаьрх1а. Со а д1аг1оргва, хьалха аз аргда деррига мукъа, х1ана аьлча укхаз ма дийцари, сона магацар ваг1а, хьо укхаз йилхача хана, хьо дог этт1адеш хинача
  Хана цун духьа, ойя, цун духьа /аз-м ц1и йоаккх цун Настинька/, цудухьа, т1аэцац хьо апзйоаккхаш (отвергат), д1ататандаь хьай безам, сона хоадалар из, сона хазар, са дегачухьа сел боккха безам хьоца бо-лаш, Настинька, сла безам!.. Сона-м къаьхьал эттар, са новкъостал д аьттув боацаш, цу сай безамца… дог а д1а-х1а хадаш, со а, сона – ма- гац из ца ала, со декхар вар из дувца, Настинька, со декхар вар дувца!...
        - Х1аа, х1аа! дувца сона, дувца сона иштта! – аьлар Настинька ца ювцалуча д1а-х1а хьарца. – Шоана тамашина хетта мег, аз шуца, иштта ца дувцаш, далее а ..дувцал оаша! Аз т1ехьаг1а аргда шуга! аз шу-га деррига д1адувцаргда!
        - Шоана къахет сох, Настинька; шоана духьал къахет сох, са доттаг1! Из дайнар, дайнача да! Цкъа аьннар, кхы юхадаг1ац! Ишта деци из? Хаьта, ишта долче шоана хой дррига х1анз. Х1аа, ер-м д1айолалу юхь я. Х1аьта, дика да! Х1анз из деррига дикан да; духхьал мукъа ладувг1алаш. Хьо елхаш яг1ача хана, аз сайца уйла йора / оффай, алий-тал сога, сайна хийтар!/, сона хетар, /х1аьта, шеконза да, из хала йишъяц, Настинька/ , сонна хийтадар хьона … сона хийтар, мишта тайпара цига хьона… цхьа геттара юстара маллаг1ача тайпара, кхы ца везаш из. Цу хана, - сийсар а, кхоалаг1ча дийнахь а сона села хетадалар, Настинька, - цу хана аз дергдар иштта, аз деригадар дича ца воалаш ишта, хьона со дукхавезалуш: оаша ма аьлари, Настинька, хьо сона х1анз геттар гарга взаваннув. Кхы фуд д1ахо а? Хьал, дррига из гаргга да, со ала г1иртар; ала дус духьал, фу хургдар цига, нагахьа шо-ана со везаванвалари, духьал ер маьрел, кхы доацаш а! Жи, ладувг1ал, са доттаг1, - х1ана аьлча деррига д1адоале а хьо са доттаг1 я, - со, шко яц, атта саг а ва, Къе ва, дукха ца лоарх1ачарех, духхьал цунах дац г1лакх /аз цхьадолча даькъа деррига долача дувцац, из да эхьхетара, Настинька/, духхьал сона-м  хьо сла заргъяр, села зар, нагахьа хьона кхы а вийзавалари из, везаш а хулаш из сона цавовзашвар, иштта далее а зувргдацар аз, из са безам хьоцар миштта тайпара хьона база ба цига. Хьона-м духьал хозарг мара дацар, хьона хоалург мара дацар х1ара минота, хьона хьалхишка дттадалар эздий, тшаме дог, д1айха дог, хьо бахьанц … Эшшаяхь, Настинь-ка, Настинька! фу дир оаша а соца!..
       - Ма велхал хьайна, сонна дезац, шо делхаш, - аьлар Настинькас, чехка хьа-г1оташ  г1анда т1ар, - долх вай, хьаг1атта, г1оргда вай цхьана, ма влха хьайна, мА велха, - оалара цо, д1адоахаш са б1аргар хий, ший йовлакхаца, - жи, г1оргда вай х1анз; аз хьона ала мег, маллаг1а ца1… Х1аа, нагахьа-м х1анз со цо йитайолаш, нагахьа со цуна йицянахилча, сонна из везашвал а / дзац сона хьо 1ехаве/… сабар-дел, ладувг1ал, жоп дал сона. Нагахьа сона хьо везашваларе, массала, вешта аьлча нагахьа-м аз духхьал… Оффай, са доттаг1, са доттаг1! Мишта уйлаергъя аз, мишта уйлаергъя, шоана васяь, халхетардеш, цу хана хьа бзамах  елара, хьо хставаьча хана, хьона со ейзацар! Аь, са Даьла! ай мишта сакхийнадац са цунах, мишта кхе-тадаьдац, мишта хинай со 1овдала, далее а … жи, жи, аз лаьрх1ар, аз деррига д1ааргда…
         - Ладувг1ал, Настинька хой-те хьона? Со д1аг1оргва шуцар, из да шоана! Духьал аз хьога бала озийта атта, х1анз шо шоаш бехке хилара, бахьан долаш сатем байнаб, хье йийландаь, х1аьта сонна а дезац, шо шоай турпалал совг1а… со, шеко яц, бхке ва, Настинька, вале а 1адикахайла!
       - Сабардел, ладувг1ал сога: шо хьежаш хила мег?
       - Сенга хьежа, мишта?
       - Сонна из веза; амма из д1аг1оргда, из д1адаха деза, из д1ацадахача даргдац; д1адода-кх, сона хоз… Сенах хов, хала мег, тахан а хадаш, х1ана аьлча сона из гоама ва, х1ана аьлча из сох вийлав, цу хана шо дилхад укхаз сонна цхьана, х1ана аьлча оаша д1ататаяц со, цо мо, х1ана аьлча хьона езандаь, х1аьта цуна йийзаяц со, х1ана аьлча сона хьо, юххера а, веза сайна… х1аа, веза! Веза, хьона со езаш мо; аз-м кхы айса а хьалха из аьннадар хьога, хьона хьайна ма хазари, - цудухьа веза, хьо цул дика воландаь, цудухьа хьо баркалоалаш ва, цуду-хьа, малув из…
          Мисканг корзаг1ъялар хилар села ч1оаг1а, из дийца ца йоалаш, 1от1абулаш ший корта сона белаж т1а, т1аккха наькха т1а, г1айг1ане елхайолаялар. Аз теяр из, меттайоалайир из, х1аьта цуна-м магацар саца; цок хы а т1адора са кулг елхашехьа дувцар: «Сабардел, сабардел; х1анза со соц-кха! Са шуга ала безам ба… шоана ма хеталаш, ер б1аргар хий долаш мо, из иштта са мелал долаш, сабардел, хьанзарчоа д1адалалца… «Юххера сацар из, б1аргех х1ама а хьокхаш, тхо а юха доладалар. Со хилар къамаьлде лаьрх1а, х1аьта цо дукха дийхар кха сога сабарде. Тхо сайцар къа-маьлде… Юххера из а кийчаялар де-налца йолалуш дувца…
         - Фуд аьлча, - йолаялар из мелача, эгача оазаца, х1аьта цунах ц1аьхха дкадалар цхьа маллаг1а 1отталуш сона духьал дега кхы мерза ч1ичкъешяь цунгахьа, - ма хеталаш со ишта цхьатарра а яц аьле а, кертарчу мух болаш а, ма хеталаш, сона магац иштта атта а чахка а йицъяла, кхычунца хувца а… Сона б1арчча шера вийзав из, Даьах а дув буа аз, ц1аккхаа, ц1аккха уйланца а хинаяц цуна шекяьна, цунцар бзамах. Из кхардав сох; из вийлав сох, - Даьла ва цунца! Х1аьта цо шийна човеш экамбаьб сона кхы а халхетардаьд са дега.
      Сона – сона везац из, х1ана аьлча сонна могаргда деза духхьал хулар ч1оаг1а догц1ана дар, маллаг1а сох кхеташ къахетаме дар эзделца дар; х1ана аьлчап со с иштта я, из а са когар вац, - х1аьта, Даьла ва

                38





цунца! Цо дикаг1а даьд из, т1хьаг1а со 1халучал сайна дийзачох, малув из хайна долаш… Аь, шеконза да! Сенаг1а ховргда, са дика доттаг1, - д1ахо дувцар цо, т1е1адш са кулг, - сендухьа хов, хала мег, беррига са безам а хиннаб са 1ехаялар, хала мег болабанна из ловзар дара, дошдоацачарех, со нани б1арга к1ала лийнадаь? Хала мег, сона кхывар вза эшаш, из а воацаш, изза мо саг, кхывар, сох къахеташвар аь, кхы а… Жи, дутаргшда вай, дутаргда вай из,- соцаялар Настинька, садокъалуш корзаг1ъялара, - со шоан енаяр духхьал ала... со шоана енаяр ала, нагахьа сона из везар аьнна /а, веза из/, нагахьа, оаша аргдар аьнна… нагахьа шоана хоалой шуна безам села боккха хилар, хала мег юххера а д1ататта са дегара хьалха хиннар… нагахьа шоана дезаш хули сох къахета, нагахьа шоана ца дезе со йита ца1, юсаш сай  кхелаца, г1адяхар дайна, догдахар дайна, нагахьа шоана дезе со еза массихана, х1анз шоашта езаш мо, т1аккха дувбуа аз, баркал а … безам са хургба юхера халабоаг1ача тайпара шуна безама.. Хьаэцаргдий-те оаша са кулг х1анз?
        - Настинька, - ц1аг1ахьакхар аз, садокъалуш велхара, - Настинь-ка!.. Аь, Настинька!
        - Ойя, тоъаргда, тоъаргда! Аь, х1анз геттар тоъаргда! – йолаялар из дувца, хала котйоалаш шийла, - х1аьта х1анз деррига аьнна ма да, бакъдеци из? Иштта? Аь, шо а ираздолаш да, со а я; цхьа дош хургдоацаш кхы цу хьаькъахьа; сабардел; къахета сох… Дувцал-те фуннаг1-моллаг1 кхыдар, Даьла духьа!...
       - Х1аа, Настинька, х1аа! тоъаргда цунах, х1анз со ираздолпаш ва, со... Аь, Настинька, аь, кхыдар дувцаргда вай, чехка, чехка дувцаргда вай, х1аа! со кийча ва…
       - Тхона а хацар фу дувцаргда, тхо делхар, оаха дувцар эзара дешаш бувзам боацаш, уйла йоацаш; тхо лийлар тротуара т1а г1олла, тхо цкъа ц1аьхха хиннача юхадерзаш, даха долалуш т1ехьадала урамах; т1аккха соцаш а, юха т1ехьдовлаш хийбердайисте; тхо дар бераш мо..
        - Со х1анз вах ца1, Настинька, - къамаьл доладир аз, - х1аьт кхоана… Аь, шеко яц, со, хой-те, Настинька, къе ва, са дерриг эзаре шиъ-б1аь, из х1ама дац цунах цхьаккха…
        - Шеко яц халара, а-а, нани-м пенсион да; цо-м вай готтадергдац. Нани вошца хулийтаргъя вай.
       - Шеко яц, нани д1айига еза… Духьал я-кха Матрена…
       - Айяхь, тхацига а я из Фекла!
       - Матрена дика яр, духьал цхьа г1алат дола мара: цуна бац села кхетам, Настинька, в1алла кхетам; х1аьта из-м х1ама дацар!...
       - Дале а; уж шеккъе цхьана хала мег; духхьал хьо кхоана тхацига ваха хьава веза.
       - Миштад из? Шунцига ! Дика да, со кийча ва…
       - Х1а, лаца оаша маьха тхогара. Тха цига, лакхехьа, мезонин я; яьсса я из; ваха саг хинна, йоккха саг, аьлашха йолаш, из чураяхай,

                39






нани а я, сона ховчох безамболаш я къона саг чувита; аз ях: «Сенна веза къона саг а?  «Х1аьта цо йоах: «Иштта а, со х1анз къаьна я, хьона-м ма хталахь, Настинька, хье аз цунга маьри яхийта йоал». Сона дагадехар из цун духьа долга…
       - Айяхь, Настинька!...
         Тхо шеккъе дладалар.
       - Х1аьта,  тоъаргда кха, тоъаргда. Мичахь дах шо? Со йицъяний.
       - Цига, эний т1ийна юхе, Баранникова ц1аг1а.
       - Из цхьа доккха ц1а дий?
       - Да, цхьа доккха ц1а.
       - Аь, хов ц1а да; духьал шо, хой-те, дитал из тхацига чехка ваха хьавола…
       -  Кхоана-м, Настинька, кхоана-м; со цигак1езига дкхар ва кварт- ирах, из-м х1амадац… Аз  хьаэцаргда каста алапе…
       - Хой хьона, аз, мег, дешара урокаш тергъя аз; се 1омаянна тер-гъя урокаш…
      - Хьал, дика да-кх… аз каста совг1ат эцаргда, Настинька…
      - иштта шок хоана хургда, са ц1аг1 ваха саг…
      - Кхы а, вай-м г1оргда «Свильски цирюлника», х1ана аьлча из х1анза юха а лургъя каста.
      - Х1аа, г1оргда вай, - аьлар елаш Настинькас, - а, дикаг1а да вай ладий-г1ача Цирюлник а доацаш, маллаг1а кхычунга…
      - Дика да т1аккха, маллаг1а цхьанега; шеко яц, из хургда дикаг1а, цунах аз уйла а яьяцар…
       Из дувцашщ, тхо лийлар шеккъе кортош эг1абича мо, дакъа дохках, тхошца фу хиннад ца ховш мо. Цкъа соцаш дукха къамаьлдеш цхьана мотте, цкъа юха а долалуш, дагадоацача чудолхаш, цхьа Далла мара а ховш ца хиннача, юха а делар, юха а б1аргех хий… Цкъа Настинька а ц1аьхха чуяха хьожар, со вацар из юхасца могаш, цуна дзе наькъа т1а йокхаргйолаш хулар цу1аг1а кхаччалца; тхо долалу наькъа, ц1аьхха пхийтта минот яьлача корадоаг1а тхона тхоаш хийбердайисте тхай г1анда уллув долаш. Цкъа цо доккха са доакх, юха а б1аргах хий 1одод; со кхералу, шалу… Х1аьт цо укхаз а то1аду са кулг, озавеш со юха а лела, дукха ле, дувца…
       - Хаяьнний х1анз, хаяьннай сонна чуяха; сонна хетт,геттар ха яхача мо,- аьлар юххера Настинькас,- тоъаргда вайна села берал леладе!
       - Х1аа, ва Настинька, духхьал х1анз-м со тхьовсаргвац; со чуг1оргвац.
       - Хтара со а тхьовсаргъяц, духьал оаша накъайоаккхаргъя со…
       - Халанза даргдоацаш да.
       - Х1аьта х1анз-м блгалла квартир кхаччалца д1аг1оргда вай.
       - Белгалла, блгалла…
       - Ц1нача дошора, - жоплора аз велаш…

                40






       - Аь, долх вай!
       - Долх вай.
       - Сигал хьажал, Настинька, хьажал! Кхоана хургда тамашина хоза ди; мела сийн сигале я, мела хоза бутт ба! Хьажал: хьал из 1ажаг1а морх, х1анз д1акъай-лайоакх из, хьажал, хьажал!.. А, из т1ехьяьлар юххе г1олла. Хьажал хьайна, хьажал!..
        Х1аьта хьажацар морхага, из латтар йист ца хулаш, цхьа лаьттаг1а еллача мо; цхьа минота из хилар кхераянна, готта  т1атаъаш сона. Кулг цуна эгадалар са кулгах; со хьежар цун юхьа т1а… Из 1ата1ар кха, сох кхы а ч1оаг1а.
        Цу минота юххе г1ола т1хьваьлар къона саг. Из цаьхха соцавалар, к1ирванна б1архьажар тхона, цул т1ехьа юха а баьккхар массекх г1а. Дог са чухьар оагадалар…
       - Настинька, - аьлар паз шортта, - малув из, Настинька?
      - Из ва-кх! – жоплора цо бордашдеташ, кхы а юххьа, кхы а унзаряьнна х1ат1а-т1аш смона… Со хала мапра когашта ца лотталуш.
      - Настинька! Настинька! хьо йий из! – тхона т1ехьа хьахазар оаз,цу минота а къонача саго массекх г1а баьккхар тхогахьа.
       Са Даьла, малаг1а мухь! Мишта кхосаялар из! Мишта са браиккхар из, т1амаш лестадеш мо, яхар цуна духьал!.. Со латтар, хьежар царга вийна саг мо. Х1аьта цо хала кулг д1адала мара ца хулаш, хъалла марх1аэккхаш, цухьа ц1аьхха юхахьажар согахьа, кхоачаш сона хьалхишка, мух мо, ди къовкъар мо, цу дерриганех юха мет-тавалхьа, марх1йоллаш са форт шин кулгаца цхьа ч1оаг1а, б1айха бартбаьккхар сона. Т1аккха, цхьа дош ца оалаш, юха юхакхоссалуш цун-гахьа, хьалаьца цуна кулгаш, токхавеш шийна т1ехьа.
      Со дукха лаьттар, хьийжар царна т1ехьа… Юххера шеккъе уж а къайлабаьлар са б1аргий к1алхьар.




                1 У Й Р Е

        Са бийсаш хаьдда йистяьлар 1урра. Ди дар дикадоацаш. Дог1а доаг1ар, г1ай-гш1ане а хьат1адетталуш са кораб1алгишта; ц1аг1ар баьдняр, коа кхоале йолаш. Корта лазар, хьувзар са; йовхал  т1аахар а т1аг1ертар са маьженашка.
       - Письмо да хьога, батюшка, г1алан поштар г1олла, пошта кхохьачо  денад, - дийцар сона т1аг1олла Матренас.
       - Письмо! Хьангар? – ц1аг1а хьакхар аз, хьаг1отташ г1анда т1ар.
       - Хац сонна, батюшка, хьажал, халамг, цига яьздаь хьангара.
       Аз дохадир тамаг1а. Из цунгар да!
        «Аь, бехк ма баккха, бехк ма баккха сох! – яьздора сога

                41





Настинькас, - гораотташ дехар ду аз шуга, бехк ма баккха сох! Аз 1ехавир хьо а, се а. Из дар г1а, б1алг1а… Йилхай шоах тахана, бехк ма баккха, бхк ма баккха сох!.. 
       Бехк ма я со, х1ана аьлча со цхьаннеха хувцаянаяц хьона хьалхишка; аз аьлар везаргва сона хьо, сона х1анза а вза хьо, дукхг1а цу безамал. Ва Даьла! нагахьа сона могаре шккъе дза цхьатарра! Аь, нагахьа из валаре хьо!»
       «Аь, нагахьа хьо валари из!» - са кертача г1олла г1аттар. Сона дагадехар хьа дешаш а, Настенька!
       «Далла гу, х1анз аз хьона фу дергдар! Сона хов, хьона халада, сагота я. Аз халхетар даьд хьона, х1аьта хьона ма хой – нагахьа езе, дукха лелалургйий хьона вас. Шоана еза со!
      Бапркал оал аз! х1аа! цу хьа безама баркал оал аз. Х1ана аьлча сона  дага-доаг1ара из тамаг1ах бисар мерза г1а мо, дукха дагарбаргбоацаш сомаялар деначул т1ехьа; х1ана аьлча сона даим йицлургъяц из хантилг (мгновние), оаша вошала хьадийлача хьай дог, иштта а догц1ана хьат1аэцаш совг1атах сох дар, дийнахинар, из лорадар духьа, лаьрхх1а 1алашде, дарба де цунна… Нагахьа оаша гештдой сона, т1аккха дагавохар хьох хургда айданна согахьа даим, баркал оал-ача дегаца хьох, ц1аккха дегара д1адаргдоацар хинна са сингахьа… Аз леладергда из дагадохар, цуна тешаме йолаш, хувц ца хувцаш из, сай дега хувцаргдац: из села д1адаладоацаш хилара. Из кхы а селхан  села чахка юхадера ше хиннача, массихана караханчунга.
     Вай б1аргагургда, шо  доаг1арг мА дий тхацига, оаша тхо дутаргмичад, хьо хургва доттаг1, воша са… Нагахьа хьайна со б1аргаейча, кулг хьалург ма дий 1а сога… лургдий? оаша лургдий сога из, оаша гштдари сона, бакъдци из? Шоана со зи хьалха мо?
      А, со езий-те, ма йита со, х1ана аьлча сона хьо сла дукха веза укха  минота, хьана аьлча хьа бзама товш я со, х1ана аьлча сона а боаг1апш ба из… са хьамсара доттаг1! Хьат1адоаг1ача к1ира со маьрийода цунга. Из юхавенав со езаш, цуна ц1аккха йицъяна ха хинаяц сох… Шо эг1азмаг1олаш аз хьога цунах яьздара. Х1аьта а сона лов-кха шунцига я цунца, шоана из дукхавзлургва, бакъдеци из?..
      Гештде а, дагайоха а, еза шуна

                Настигнька».

       Аз дукха юхадешар из дайта каьхат; б1аргий хийш дехар дахка са б1аргара. Юххера из 1одежар са кулгара, аз д1акъайлар сай юхь.
       - Хозаварг! Хозварг-м! – йолаялар Матрена.
       - Фуд, йоккха саг?
       - Мазаш а деррига аз д1адаьхад тховнаг1ар; х1анз сагйоалае а мегаргъя хьона, хьаьший хьабеха, иштта цу хана а…
       - Со хьажар Матренага… Из яр кхы кадай, къона йоккха саг, х1аьта а

                42






ца ховш снах, ц1аьхха из хьалхера сона  ший дайнача б1архьажарца, хоадабанна мордашца, букарбирза, зарзакъяьнна… Хац сона а сендухьа, сона ц1аьхха духьал-эттар, са ц1а-м къадандар, иштта а йоккха саг мо. Пенаш, ийнаш ч1ормадаьндар, деррига бесаздаьнна; мазаш кхы а дукха даьржадар. Хац сона сндухьа, со кора арахьажача, сона хетадалар из ц1а духьал лаьтта кхы а геттара тишаданна, кохьна додаш ший арг1ах, штукатурка а  боаг1аш т1ар ийтт1а, 1оежа, карнизаш а 1аьржалуш, ийтт1а, х1аьта пенаш баьде-1ажаг1а хинна хиндар хьувкхаш…
       Ер маьха з1ы, ц1аьхха хьагучайоалаш морхашта юкъера, юха а лочкъаш дог1ан морха к1ала, из деррига юха а баьддирзар са б1аргашка дог1ан морха к1ала, из дер-рига юха а баьддирзар са б1аргашка; ер хала мег, сона хьалхишка къеда села чам-боацаш, сагота са деррига хургдар, иштта сона се а гуш, х1анз со мо, нийсса пхи-йтта шу даьнначул т1ехьаг1а, воккхахина, цу сай ц1аг1ара, иштта а цхьаь волаш, цу сай Матренаца, в1алла кхетаме ца ена цу шерашка.
      Х1аьта хала езац сона дагайоха сай вас, Настинька! Т1аейта езац аз баьде морх хьа сийрда, харц ца даьннача ираза, к1аьда 1оттар йир духьа, т1ейташ сахьув-зар хьа дега, чов еш цун къайлаг1а ше бехк хилар бахьан долаш сатем бовра, отта-деш из цун дог г1айг1ане детадала иразах кхувча минота, аз толхадергдац ца1 хинна а цуна к1аьда, хоза хинача зизех, юкъдехка ший 1аьржа хьайзача мосех, из йодача цхьана цунца алтарь т1а… Аь, ц1аккха а, ц1аккха! Халийла хьа сигал сийрда, сийрда а, духьале йоацаш а хьа безаме елаялар а, хайла хьо даькъала, г1адяха, иразе минота, 1айха кхычуна яна, цхьаьволлчун, эздий дога!
        Са Даьла! Дегаг1озаца г1адала йоккха б1арчча минот! Из к1езига я-кха, деррига адами вахара /дийнала/?..
                /перевод Мустафы Ганижева/
                *============= *
                конец