Достоевский гуманизмацар - саги буни а, дийнал а г

                ДОСТОЕВСКИЙ ГУМАНИЗМАЦАР –   
                САГИ БУНИ А, ДИЙНАЛ А ГУШ    
                (природа и жизнь в гуманизме Достоевского)

          Наьха юкъарлен сакхетам хул х1ара сага жопдалара к1ийле-бух болаш, цун вахара е шемоча наха юкъе д1алеларакхетам боалабеш; мишта ваха-лела веза, хаьдда хоадамболаш дика, во къостадеш, ший нахацар юкъарле хьаллоттаеш, шийна махбеш, иштта шемоча наха а махбеш, ше ларх1ийта везача лорх1ийташ, цох оал ийдам – эрссий металл отношение.
       Наьха юкъарле хьаенай дукха агакепаш (формы) гойташ, царех кертера агакеп йолаш адаман е къаман шоай паччахьалкхе йола болх-

                43






беш функцех. Паччахьалкхено шийгар хьайоахаш наьхаюкъарлен (обществу) эшаш йола агабокъонаш (законы).
      Саги сакхетам хиларца, из саг наьха юкъарлен дакъалг долаш мо кхоачамбеш дика-во, дарий-дацарий, эшарцаэшар къостаде е цуна махбе йоаг1ача кхелаца. Цунах белгалбе лов саги сакхетам, цох  гуш
саг хилар сакхетамо в1ашаг1долилга, вахар-валар кхетаде ма хулла из ца довзар саг довза хьожаш, цунах довзарте (познание). Довзартен наькъаш е канаш (методы) тайп-тайпара хулаш. Сакхетамо вугаш саг довзартенга (в познании).
        Х1ара замай ший ханаш хиннай, цу замашка наьха юкъарленаш дег1айоаг1аш. Лакхе Достоевский яьзаь романа т1а гойта ха хиннай Росси Х1Х-ча б1аьшерашка, цигар миска нах бахар, цар дегахьа лийна уйлаш д1айовзийташ, ц1ана къаман миска сакхетам б1аргабайташ.
       Мала хиннав Достоевский, д1адувца ца дезаш вовзаш ва шерра дерригача дунена философски ийла (мысль) белалйоаккхача даькъа.
Х1аьта «К1ай бийсаш» яха йоазув да къонача, мискача наьха вахара никъ д1агойташ, царна хьалхишкар ноахой (социальный) декхараш хилара, цар вхар, цар дунеда1ар гучадоалача, дезал хинна т1ехье езаш, шоашта т1айоаг1а ханца диканга, парг1атонга догдохаш.
      Х1анза 2019-ча шера, г1алг1ай сакхетамца т1ахьожаш, цу яхача хана Достоевский гойта лов, цу хана хинна эрссий оамалтах (нравственность) махбеш, цигар къонача наьха дог-безам хилар, х1анзара адами мо, из ха эргаш хиналга мара доацаш.
       Маллаг1ача къаман бале а, мика наьха ц1анал гучайоал хьалха денна, т1ехьа роман а коачадалалца, Достоевский турпалахе, Настинькахе, царгар ц1ана мог1ал (мораль) я кертера ийдаман дакъа гойташ. Цох махбе мегаргболаш Достоевский уйлах-нигатах, цуна ловш хиннар сагах доахка дуккха дикаш д1агойта, цунах кхыбола нах къа-хетаме хургболаш, диканга догдаха 1омалуш.
       Мела к1аьда, тешаме, миска хьаболабу дешархочо уж турпалаш, шеккъе турпа-лаш гуш ц1ена синошца, цхьа дингахьар малайкаш ца-рех тарадеш. Мела гонахьар хана сурташ гучадувл из дегара хоаламах яьздаь дувцар хилара. Юххьан, чакхдалалца хьагуш сага чухьар бала-г1айг1а, диканга догдохаш. Эздел д1агойташ, г1улакх дара кий-чо гойтар деце турпалхо кийча хила Настинькан товраде хьожаш, цу даькъа г1алг1ай сакхетама махбеш сов совг1а хьанаб аларгахьа цар хинна сентиментальни ийдам (отношение), цхьа дог кхоардаде ловш села ц1енхаштахь махбуча дешархочун.
       Цох дар, фуд аьлча, из да Достоевский сакхетамо хьагойтар, саги е наха дика оамалаш хилар диканга кхоачаш. Из хинай цун уйла эрссий къам дахара наькъа молх гойташ, къам цхьана барта хилара, дина Провослави гонахье хилар дезаш, ший «почвенники» уйла-нигатаца.
       Мела тешаме хиннав турпалхо Настинькаца, шийна Дала из хьаялара доккхал-деш, цуна дезар-эшар кхоачашде кийчаволаш, фуннаг-

                44





1а даь а, цуна товра хилча кхы сагота воацаш, х1ана аьлча цун хинабац кхы оамал, кхы са-низ Настинькана д1алургбар мара. Из шийна Дала ейтара хостамбеш, из йистхила, дар долаш д1адувца хилара, Настинькас ше д1ацатотташ хилара, ший къайле д1аювца цунга, из в1алла ца хинна йо1 нийсялара, дегардар д1адувцаш.
      Достоевский даьхха яьзде монологаш обзацех, ца1 шоллаг1чо тара хилар сов-г1а, юха белгалдоахаш – цох хоалур (чувство) сомадувлаш т1ехь-т1ехьа ч1оаг1а, къонача наха эшар-дезар боккха безам а хулаш. Фуд гучадоалар в1аший ийдам балара Настинькане, кертера турпалае юкъе? Дагадоацаш в1ашаг1кхийтта довзаш шиъ саг, иштта а дагадоацача тайпара къасташ.
      Настинька маьрий яхар духьа цу Москвера юхавенача къона сагаца;  цуна дера д1адахьар духьа ший ираздолча седкъа к1ала лепаш хина шигахьа хоалам (ощущение) балара. Цхьаккха килловзар е интриг йоацаш, туладанна къамаьл доацаш оппех, нийсса тешаме шина малайка юкъе хула дегар бувзам болаш, дар Настинькае, кертерча турпале бувзам хилар. Цхьаккха даар-малар доацаш хетара дагадуха харц-бакъ къамаьлашта, нагахьа гора мара йоазувна сюжетах йола дукхе (тема) йоацар, цига дар 1одувцар доацаш, духхьал шин саги бала-г1айг1а хулаш из боаца безам ц1аболбер доацар.
        Достоевский-м кхы а белгалваьннав къеча, мискача наьха бала д1абовзий-тара, цок хы а даь йоазувнаш да:: «Къе нах», «Сийдоадераше, Эхьдаьраше», цар т1а, йоазанхочо ма яхха, аьннад ч1оаг1а син-чамаца, кхы а доагача б1аргишца: «Ай оаша кхетадой-те… из оаша 1от1аяьздаьр!...» Из яхилга хиннад, Достоевский цхьана деша-ца хьагойташ бокъонца дола дух, наха юкъе боала ийдам, цох критикаш а, публицис-таш а б1арчча къамаьлаш яьзуча хана. Иштта психологический нийсса сурт гойтад йоазанхочо. Из хинад-кха из къайле хар цуна мадарра бакъдар а, искусство гойташ исбахьлен деша.
       Дагойта ма1ан мадарра исбахьлен къайленца, из хьаоттадаь адама гургдолаши б1арчча юхьсибатах (образе). Цхьана дешаца е цхьана хиннадаьнчунга ца кхоачаш, из юхьсибат гойтар, цига гойташ б1аррча саги вахар. Юхьсибат хулаш исбахьлен оттам йоазувнца б1арчча цхьана.
      «К1ай бийсаш» яха йоазув сентиментальни романага кхоачаш да.Из догдаьхачун дагадохар долаш, ший хоалама комплексаш йовзийташ (комплексы ощущения). Дукха, к1езига да ала хулаш, уш хула массекх дош, х1аранеча дизза ма1ан хулаш.
       Ма варра гуш из кертера турпалхо романа т1а «дагадохаро» (мечтатель) волаш , цо ше шийха ма яххха. Цун вахар а хиннад гаьна саьнча 1аховш, хулалуш сов нахах е сердалонах, ца1 виса ловш баьдеча метте. Цо моча сагах даим г1алг1ай сакхетам-гахьа «дердайнар», оалаш хиннад. В1алла метте хилар дий из цхьанна замангахьа уйлайича, цох махбе хьажача, цо Обломов дагавохийташ. Дагадохар долча сага

                45





хулаш шиндухьар кхетам нахах: дагадохаре, кхыбола нахе. Цо ше духьал оттавеш еррига наьха юкъарлен (обществу). Дердайна нах дукха ма хиннабий цу хана, иштта Петербурге е Москве х1анза а.
      Цу даькъа, даима хиннаб «ноахой т1о» (социальный слой), къаьстта Росси, ше йоккха хиларца геттар белгала гуш: цох б1арчча декъадалар (расслоение) доаг1аш, ше ший замангах цар шоай ц1араш а йолаш, тахан ц1адоцача нахах «бомжи» оалаш мо. Бакъда, из хьал хьакхачар хиннад наьха юкъарленгахьа (обществе) цар контраст хилара духьоттарца (принцыпу), духьаллатташ нийсса могаш хулача оамалта (нравст-венности), хьалха Петербурге мо, х1анза б1арчча Росси а.
     Росси тахан а массадолча къамашта юкъе нийссалу дердайнараш (прпздные люди), духхьал ха д1аяхьа моттиг хилчахьа кхы сагота бо-ацаш, царех г1алг1ай сакхетамах, оалаш хиннад: йовзаргаш, хурдел-аш, теннарий халхарой, ц1а-бога доаца нах, йоахар гулду нах, лвзар-га дукха латта нах, саг1адехаргаш, пхьег1а т1а латт нах, из б1арчча 1охье (явление) хиннай шоай ханашкахьа
    Цу тайпара хьал хиннадале а Петербурге Х1Х б1аьшнрашка, из дагадухархо (меч-татель) волаш, цу белгаляьча ноахой т1оаца ца лоарх-1аш цо ше, х1ана аьлча ший сингахьа из к1аьда, тайжа юхь-эхь шийга долга хайташ д1алеларгахьа, цул совг1а дагадохархочо д1ахьож шийгахьа духьален (протест) сурт, из духьле гуш шийна хетача тайпара.. Геттара къайленгахьа, чухьар диа (мир) хьалкхоабаш сина-алах (духом) дагадохархо ше хилар гуш, цу цун ца дезачо духьал хилар уйла йолаш цу тайпара вахарца.
       Дагадохархо хьалха д1аволалуш ший дагардар д1адувца дагадох вайна укхаз цо дийцар: «Настинька д1адувцийта сога х1анза кхолаг1ча юхьар, т1аккха из хьалхар юхьардар д1адувца ч1оаг1а эхьдолаш да…» Цох гу дагадохархо кхычунга воаккхаш ше цхьа маллаг1а кхыча саги юхьага, х1ана аьлча цун деза хала ший дувцачох озали (объе-ктивным), махулла ц1анача уйланца – дукха долча даькъах цун из караг1адоал. Лерх1аме ма дий х1аьта цо ше шийха дувцар, кхычо ца а дувцаш.
      Тайп-тайпара кхетам гойт авторое, турпалхочое, лерх1аме долаш хьагойта цхьацца хулача массалех. Цар шинне хьахозийта къамаьл: саг ва «суртдулларч ший вахара», х1аьта цун ма1ан луш шоаш духьал улла ма1ан, ца1 шоллаг1чунга хьажача, ший чулоацамах. Дагадохачун уйлах из яхилга да, из саг хилар «хьакхолаш цо и дийнал (жизнь) х1ара сахьта-минота кердача белхаца (произволу)», шемаварра кхоа-чийташ цо ше уйланга (фантазига).
      Ший вахара суртдилларча хулаш саг, из яхилга долаш оттабеш ший бартхилар цу хано д1адехарца, реальни сурте хилар дезаш. Из д1адехаро декхар гарца цунга кхы-ча, геттар кхыча ма1ана. Цига б1а-ргагуш кхыбола хургбола толам дег1ава сага, цхьана халарченга (состояния) кхыча халарченга кхоачаш. Цу тайпара хургдола дика-дар,

                46






цхьа ромонтизм гуш Достоевский а воацаш кхыча романтикага, цох критик Белинский оалаш кхычахьар хьаийца Жуковскигар. «Фий из романтизм?», ший хаттара жоплуш: - Из я, доготтар, ца1 де г1ортар, шийгахьа мух болаш хоалурца (чувством), садаха, ц1аг1атоха, када ший чакхцадаьнчох, белгалдаьнна деци а ц1ийоаккхаш, г1айг1а йоа-г1аш шийга ца доаг1аш дисача иразах, Даьла къайлена мара ца хара.
Романтизм да диа (мир), гаьнадолаш маллаг1ча бакъдара, цигахьа 1инаш а, б1алг1аш а хулаш, геттара хознех, хьамсара дега, х1аьта а уш хьалаца, карайолае хала дол-аш, уш хул бесазадаьннача суртах, шортта д1атакхаш, в1алла ца кхоачалу х1анза гучахьадар, из делхаш хиларца д1аяхача хана байнача аьттувна, цох шийна хьалхишка т1айоаг1а ха догтийша ца хулаш.
       «К1ай бийсаш т1ар» догдохархо гуш ший мелалца, кара х1ама хинна ца1 доладе е кхоачашде даг1ац из бехке ве, х1ана аьлча из хинав ши ханар малайк мо ц1ана улаш йола саг, Настинькана нийсса, цхьана шоай бехк ца хилар хьадовзийташ. Х1анза г1алг1ай сакхетамга дилача а царех дувца дош, уж шеккъе шоайла доглазаш хилар гуш масса метте. Цар ло1амах цхьаккха ца хилар гучадоал цар шойла дувцача къамаьлах. Цу кертера турпалхочо нийссаяла йоаг1аш-м яц къамаьла «Петербурских записок» оалачар, цо ше д1авалара ший догдахарашта бехке воацаш, цхьацца хантилгаш (момен-ты) караряьлийта яли а да доаг1ар ца деш иразга кхача. Мелал хиннай, цу догдаха-рах тийша 1ера.
        Юха а белгалду вай кертера ма1ан цу романи, хьалх шеккъе турпалхой, гуш уж шоайла нийсса шоай ираздовра, цхьаь бисара, шой къелца, къаьхьа г1айг1анца, дика дезара, мела шоаш уланга кхачар доацаш. «Аз айса догдох диканга !» - йоах турпалга йо1о. Т1ехьа гучабоалаш г1ойленца болх-моттиг (ситуации). Цу йи1и д1адахар а хул толажаг1. Цу догдохачун цхьаккха ца хилар цу йи1и хиначун юхе.
       Догдоахачун хинадац йо1 ейза, безамбовзар, тешаш лийнавац е безамах 1еха-ванавац. Из Настинька йозар хиннаб цуна хьалхар баьккха г1а, цох тарлуш ма1саг а хилча села мела хилар, села замано д1атувлаваь хилар долаш, йо1а нийсса велхар гойташ. Безамах бала-г1айг1а кхачар хьалха гучадоалаш, хана воккха хинавале а дуне довзар цунца ца хилара, цхьа бера когаметта уйланца кхелеш ший дахачох е хургдолчох тешшаме г1абаккха ца могаш. Цхьа исуствени хьаяь мунда шийха торйолийташ. Миштта тайпара ше хьагойта вале а, ц1ена
дог-уйла ца йоаеш юххе кхаьчав Достоевский турпалхо, «К1ай бийсаш»  йийшавалалца дешархо.
        Из хьалхар безам кхаьччача юххера цох волаш, вус из, цуна мегадар духьал хьалхар г1абаккха, йо1ага д1ахазийта шийна из езалга, цу йо1а ше везаволийташ, хьалхар безам хинбале а. «Сона-м шеккъе везаргвар шо шиъ йиш е торо ялвре. Из хьалхар безам хувца йиш йолашехь хувца ца хувцаш, цо хьалхар ше йитай аьнна хетаданна мара.

                47






              Юххера «К1ай бийсай» турпал къасташ Настинкаца, йо1о укханга кулг луш аьлар сийрда б1архьажарца:
         - Х1аьта вай х1анза массихана цхьана да, бакъдеци из?
         Ва! Настинька, Настинька! Нагахьа хьона ховри малаг1ча  цхьолаца ва со вусаш!»
        Цунах хов, ираз довро нах юхебугаш хилар, х1аьта цхьане ираз хиларо, йи1и иразо къостабеш уж шеккъе кертерча турпалца. Х1аьта турпалхочо кхетаду, юххера б1аргадовра из йи1и безам, маьда хилар шийца безамболаш хиналга, цхьа маллаг1а г1адал, каста юхгург хилара, ший ираз хилар д1ахьорчадеш укханах. Х1аьта, иштта халайишйоацача, ца1 мара иразе, еза йо1 кхычунца яхаш. Из бар баьсса цхьане ло1-ам, иразе ве йиш ца хилара шеккъе.
       Настинька ца1 йиса хиняларе ший хьалхар безам д1ахадаш, т1аккха из догдо-хачунца юсаш, из ц1ийоаца турпалхо ираздовр дар йи1и безам метте биса, цунах д1а-кхетар ше боккха безам хилара.
      Догдохар кхы х1ама хургдоацилга а хайна Настинька дешаш оал, уш таралуш безам бехаш дехар деш безамах. Нах-м тайп-тайпара ма хули, шоаш лирх1ар кхоачаш ца хилча, къизал гойташ, чир леха уйла хулаш. Х1аьта вай турпалочо цу тайпара дош оалаш а харцдаьнна гойтанзар, цо вешта аьлча г1улакхаца хулаш, йо1а эшар кхоачаш-де хьожаш ма могга. Догдаьхар мут1ахьа хулаш йи1и ло1ам кхоачашбе юххелца, из д1аяьнна д1аяхалца цу хьалха шийна вийзачунца…
      Юххера къасташ романа турпалхочун хилац уйла шийна хинача васа эг1азло хила, духхьал Настинькана ираз хилар ловш, баркал оалаш шийга кхаьчача ираза. «Са Даьла!» Барчча минута сина товрадолаш  хилар! Из к1езига да-кха, деррига аадами вахарга кхача!...»
         Роман йисте доалаш оала дешаш мела иронех г1айг1ане хилар. Цкъа роман турпалхо волаш догдоахаш цхьан минота а бокъонца дийналах (жизни), цун духьа раьза волаш д1адала деррига ший дунен т1а дуаргдар. Из ха хьат1акхоачаш догдаь-хачунга, х1аьта из хеталуш бокъонца йоацаш мо, х1ана аьлча хиннардаьннар мадарра хинна д1аотара ший долача мотте, диканца дагадохаш йи1и юхьсибат (образ).
        Догдохачунгар в1алла д1адоалари дийзачох догдахар? Далацар е дала лаьрх1а х1ама а дацар. «Са Даьла мела 1алашвир 1а со Настинька йовзийтара!» 

                Мустафа Ганижев 09. 10. 2017г.