Монгол басаганай дуун

Манай гэрэй хажууда, хореон саана, хYршэнYYд байдаг - Батажаргалхайтан. Тэрэ айл зургаан хYYгэдтэй. Намтай сасуу, баhал табатай одхон Соелмаатайнь би Yдэр бэри наададагби. Ехэнхидээ басагадай наада нааданабди, «солдадуудые» гYY али «дай» Соелмаа наадажа YгэдэггYй. Наадаашье hаа тэрэ дороо диилдэдэг, Yгы hаа тэрьедэдэг.

Хааяндаа хажуудахи гудамжын Дариима маандаар наадалсадаг. Дариима дYYнэрэй эгэшэ, тиимэhээ удаан наадалсадаггYй, гэртэхи ажалынь ехэ. Дариимын хYгшэн эжыниинь зуу наhатай. Нэгэ дахин эжыеынь харааб: минии хYгшэн эжыдэ адли, ганса ааляар тонгойгоод ябана.

Батажаргалхайнда Соелмаатай бYхэлиин Yдэрoo нааданабди. Маанадые хэншье тооногYй. Зоной эдеэлхэдэнь, сугтаа hуугаад эдеэлнэбди. Заримдаа Батажаргалхайнда хYршэдынь, танил нYхэдынь ородог. Бидэ хоерые харахадаа наада баридаг, энеэлдэдэг: «Танай Соелмаатнай мYнooнhoo нYхэртэй болоо ха юм!». Бидэ Соелмаатай хYнэй иижэ хэлэхэдэ гомдоногYйбди, юундэб гэхэдэ дадашообди.

Нэгэтэ манай хYршэ Дондог-ахайнда тYрэ болоно. Аюур гэжэ ехэ хYбYYниинь hамга абана. Олон айлшад, тYрэлхид Дондог-ахайнда ерээ. Аяар Монголhоошье олон тYрэлхидынь бага хYYгэдээрээ буугаа. Гурбан хYYгэд Монголhоо ерээ: хоер хYбYYд, нэгэ басаган. Зоной тYрэдэ бэлдэжэ, ута, жэрытэр табяатай  столнууд дээрэ эдеэгээ зохеожо байхадань, монгол хYYгэд маанадта газаашаа гараба. ХYбYYд намтай наhаараа сасуунууд, басаган  намhаа халта дYY. Соелмаа бидэ хоерто орходоо тэдэ хYYгэд орогYй hайн хубсаhатай. ХYбYYд сагаан самсануудтай, богони шортигуудтай, басаган гое ягаан платьетай. Бидэ танилсаад, сугтаа наадаяа гэлсэнэбди. Нэгэ  хYбYYн Бадамцэнд гэжэ нэрэтэй, нYгooдэ хYбYYн ГантYмэр гэжэ нэрэтэй, басаган Туяа гэжэ нэрэтэй. Бадамцэнд хаб хара, намда орходоо халта томо бэетэй. Тэрэ шангаар хашхарна: «Би басагадаар наадахагYйб, бYхы басагад аймхайнууд!». Тиигээд гэнтэ  унан алдатарынь Туяа басагые тYлхинэ, гYйжэ ошоод, Соелмаагай гYрэмэл Yhэнhooнь татана. Соелмаа хоер альгаараа нюураа хаагаад уйлана. БYхы  шадалаараа нюдаргаа зангидаад, би Бадамцэндые сохижо эхилнэб.   Хамарhаан «улаан паровоз» удангYй бултайна. Монгол хYYгэд сошоhондоо бултааран шангаар хашхаралдана. Туяашье абяагYй байнагYй. Ехэ сухалтай хYнYYд маанадые тойроно.

- Ши, Бадма, холын айлшадые юундэ сохибобши? – гэжэ hамга абажа байhан гое хара костюмтай Аюур намай хараана.
- Юу хэhэнээ ойлгоногши, муу hанаатай  хYбYYн!- гэжэ Аюр намайе зэмэлнэ,- юун гэжэ hамганайм тYрэлхид  hанаха юум бэ!

- Тэрэтнэй ooрoo минии Соелмаае бархируулаа! - гэжэ би байhан соонь хэлэнэб.
Минии дуугарhанай hYYлээр  нэгэ хэды хYнэй энеэдэн дуулдана, гэнтэ тойроод байhан зон булта шангаар ташаганаса энеэлдэжэ эхилнэ. Нэгэ хYхюутэй монгол хYн хатаржа байгаад хYхинэ:

- Танай  хYвYY бэрхээ, зоригтой! Иимээ залуусаа насны нYхэртэй, тэрнээ хамгааляа! Манай монгол хариин басагады гасааляа, альган тараг эдеэ-э-э!
Алтан шэнги ялагар Yнгэтэй, нюдэ  hаргама гое хубсаhатай басаган намда хYнYYд сооhоо дYтэлнэ. Тэрэ hайхан сэбэр басаган ута Yhэтэй, мойhон хара нюдэтэй, зooлэхэн гарнуудтай. Тэрэ гарнуудаараа намайе хYзYYдэнэ. Намда тонгойгоод хасарыем талана:

- Ши бэрхэ хYбYYнши! Хододоо Соелмаагаа бYхы юумэнhээ хамгаалаарай!- гэжэ шэхэндэм шэбэнэнэ. Минии хасар дээгYYр тэрэ басаганай нулимса гоожоно. Би тэрэ басагые хайрлажа эхилнэб.

hYYлдэн маанадые, хYYгэдые, амяараа столдо hуулгаба. Бидэ амтатай юумэ эдижэ байгаад, тYрын Yнгэрхые харанабди. Би болоhон ушар тухай мартажархеод, виноград жажалжа hуунаб. ТYрэдэ сугларагша зон буряад дуунуудые дуулалдажал байна. Гэнтэ зон булта абяагYй болшобо. Минии харахадам, тэрэ алтан шэнги гое Yнгэтэй хубсаhатай  тон сэбэр басаган бодоод дуугарна:

- Минии дYY басаган мYнooдэр хадамда гарана. Би жаргалтай ябахыень Yреэлнэби. Манай Монголной эндэhээ холо,  яагаад хари газарта байха юм гэжэ бидэ hанаагаа зобообди. Эндэ hайн байха гэжэ би мYнooдэр ooрoo харааби. Ямар hайхан зонтой танай нютаг гээшэб! Жаахан хYбYYн, хэнииеш харангYй, эжэл нYхэр басагаяа хамгаалаа. Энэ ушар миниишье, таанадайшье зYрхые хYдэлгoo, уяруулаа. Би урданай сагай баатарнууд, дангинанууд тухай дуу дуулахамни. Тэрэ хYбYYн ерээдYй сагта баатар болуужан!

ХYнYYд хажуугаарнай шэбэнэлдэбэ: «Энэ хадамда гаражайhан басаганай абгайниинь. Улаанбаатарай театрай артистка».

ТYрYYн аалиханаар, hYYлээрынь халта шангаханаар дуун дуулдаба. Урданай саг тухай, баатарнууд дангинанууд тухай, тулалдаанууд тухай, дайсаниие диилэhэнэй баяр тухай тэрэ басаган дуулаа. Шэхэндэ шагнахада аятай, сэбэр хонгео хоолойниинь сугларагша зоной сэдьхэлыень хYдэлгэбэ. Аятай хоолойниинь зooлэхэн, дулааханаараа, хонгео шангаараа ехээр сугларагша зониие уяруулба. Зарим hамгад нюдэнэйнгэй нулимса аршажа hууба.

Монгол буряад хYYгэд суг хамта газаашаа наадахаяа гарабабди.