Шлиз к1ура узу му гафар

ШЛИЗ К1УРА УЗУ МУ ГАФАР
(Отрывок из романа "Машар - лица")

Гьюрматлу вуйи, ми-мидар ич гъула риш, йиз биц1и чи, Сефижат!
Гъи йиз увухьна вуйи илт1ик1уб гьадму вуйизки,
узуз ихь арайиъ назаривалар а к1урайи гафар деерхьназуз.
Ихь ара гъапиган, ихь творчески, фагьум, фикриинди жвуваз саб-кьюб кепег гъазанмиш ап1урайидарин ара к1урайир вуза.
Хъа увуз аьгъявуз, му касар имбударигъян жаради фукьан заанди фикир айидар духьну ккундуш,
фукьан заанди ухьу ихь халкьдигъна гъюдуч1вну ккундуш,
фициб саризра хас дару масанвалинна ккунивалин аькьюл айидар духьну ккундуш.

Саб ражари, йиз аькьюлсузвалиан к1архьа,
Эльмирайик ктукьуз хъюгънийза.
Эльмирайик чак ваъ гьа, хъа – чан эсерарик.
Хъа Эльмирайин к1ваз гизаф иццру гъап1нихьидийи,
гьаддиз дугъаз узу чак кудукьнайиси гъабхьнира вуйи.
Фицики, йиз хиялиан дугъу гьисаб ап1урайхьиб,
чан эсерар
чан багърумвалиан удучвурайи чан веледарси.
Белки гьаци хьузра вушул.
Хъа ухьура гьадгъуси,
ихь эсерар
ихь веледарси гьисаб ап1ру терефнаан лигидихьа.

Гьаци дайиш Эльмирайи узуз пидайи:

«Рашид халу, уву яв гамгмин эйвал ап1ин!
Яв фук1ара хътарив узу гьап1раш.
Узуз узу ап1урайиб увузт1ан уччвуйи рябкъюрайиз ва
гьаддин гъайгъу зигурайир,
гьаддин гъайгъушнаъ айир,
анжагъ сар узут1ан дарза.
Увуз уву,
йиздар асккан ап1биинди
заан хьуз ккундавуз.
Фици удубкьурувухьан,
жвувсир адмийиин лик иливну,
магьаза к1ури
к1ул забгуз?
Сабан уву
увухъ хъайи гьадму кфир гъиллигъназ лиг,
хъасин уву
узу бик1урайибдихьинди лиг, безграмотная тварь…»

«Тварь» гъапиган хиял гъабхьнухьиди Элмирайин узуз хъял гъибди ва асккан ап1идиза к1ури. Хабар ктар, «тварь» к1уру гаф ужуб вуйибдикан, фицики ухьу вари творение вухьа Заанурин ва узу дициб гафниинди дамах ап1ураза.
Вуза узу тваренный адми.
Вуза узу творящий адми.
Вуза узу творческий адми. – Рябкъюрайвуз му фукьан ужуб гаф вуш!
Чузсагъул думу ихь шураз узуз тварь пувализ!
Дугъаз аьгъяди гъабхьну инсандиъ айи патенциал ва Заанурин хил инсандик кайиб, ва, фужар-вуш Дугъан хликк ккайиб.
Магьа гьаци дарш, алахъиган чахьан гьерхуз шулвухьан. Думу кантактдиз гъяру ужур дишагьли ву!

Дюз гъапиш, диш-агьли узуз узура вуди ккундийзуз.
Мици гъузну ккундар: диш-агьли хьуз, узу чарйир дизигну ккунду.

Дидихъди сабси, дугъу ктитидивуз узлантина учв фукьан гъургнуш, ва гъургури гъапи гафар вуйиб. Аьлдябхънушул сарун касдин шуру убгурайи юк1в.
Узу вуйиш, му ***ин бай ху, Рашидза к1уру чабан, маргъликкан ап1рийзачав! Чав шлик кудукьнаш дилигди, я аьгъю дарап1ди! Сиржжа кабхьуз ужур!

Гьациб жюрейиинди ихь Гюлбикайик дягьзаманйирианмина «кудукьнайир» вуйза ва
дугъура, му жугьудрин бай жугьуд Рашид, яни узу, йиз йишвахь дурччвунзу.

«Лиг, – гъапну, –
гъюдубт1урзияв,
ккудубт1урзияв,
удубт1урзияв
йиз «веледарик» ктукьури гъашиш!
Ухьу ихь биц1ир ихь жандихьан
урч1вуб вазлилант1ан гьадат1урадархьа,
хъа йиз «му биц1идар»
гьаммишан гъянаъ айидар вуйиз!
Гьациган,
узу уву вари табасарандиз рякъюри,
Кьаркьул даргъдик
Иса Месигьси йивну кьумар хилар-ликариантина карсайиз,
саб иливрушв’ин,
ккивну жахттийин пинна,
ургур жарди скотч илбижну
дубк1ну дабхъ», – гъапну.

Магьа, гьаци дарш, чахьан,
Гюлбекийихьанра гьерхуз шулвухьан.
Дугъаз гьамсра,
гьар узу гъяркъюбкьан
бец ап1ури шулу,
гьеле узу ухдихъанмина ккедярхънашра.

Гъитурин ихь шубари узу урцури?

Шид улубзунзуин гъабгъу гъансиб!
Гъаргъунзу жилиан убхьури ут1убччвурайи ц1аси,
ккахъну кафари мерккарин дагъларикк.

Гьацдар гьюжмар уз’инна
жара интелегенциярира гъап1унзуинна.
Дурари гъубччву бедендиин
гьамусра илмийиз зийнар.
Ва гьадму зийнариъ ургъри,
мегьел духьнадар сикин,
гьадабт1бахьан узуз жаза.
Гьацдарин кьяляхъ хъасин йиз даабхнайи фагьум хъебгниз ва,
узу йиз уьмрихьна жараси лигуз хъюгъюнза.

Фу бадали ва гьаз узу инсанариъ ургъра?

Ич гъула Кюребег Мурсаловди к1уруси,
шту чаз рякъ абгиди!
Т1ивкарин Магомед Гусейновди к1уруганси,
арайиз адабгънайи эсер,
учв тяаьм кайиб вуш,
варидари думу «ип1иди».
Яни,
урхиди
к1урайир ву сарун.

Гьамус Эльмирана Гюлбика гъяркъюр
начу йик1урайиси шулзу,
маш ачхъди лигуз даршули дурарин ачухъ машариз.
Гьадму сяаьтди йиз гъвалахъ Аьлимурад ваясана Мирзакерим хъади гъабшиш,
гьадрарихъ гьит1ик1ури шулза
узу дурариз дярякъюз.

Гьаз ву йипа йиз мициб уьмур,
жвувстарихьан гьилигури шлуб?

Швнуб-сабан мурариз гъапунза,
аман-миннат шубар,
йиз вари тахсрар йиз гардандиъ дисураза,
йиз к1ул’ин – рюкъ,
жандиин к1ару ирин палат алабхьураза,
фукьандиз узу гьамциб саягънаъ гъитуз ккачва, гъапнура вуза.
Ву пну гьап1дива-хъа?
Уву, к1ур,
гьадмукьан тахсрар гъап1унва,
яв тахсрар алжакуз
яв уьмур ц1иб ву, к1ур.

Гьич гъядар мурар узлан хил алдабгъуз.
Гьаддин казуз дерд.

Дерд гъапиган, узу ургурадарза дерднаан.
Гьаз гъапиш, йиз тахсрар дидисназа к1ул’ин.
Жилииннакьан алахъну икраммарра гъап1унза – миннатарра,
ккунра гъап1унза алдабгъуб хил.
Марцц гъап1унза намус йиз
Йиз алчагъваларихьан
Шубариз улупу ихь.

Дерд казуз гъапиган,
дерд вуйиз ихь шубарин,
узухьинди вуйи юк1в чпин дюч1юбкьнайиган ва
гьадму чпи дееебтрайибди дурариз аьзият туврайиган.

Аьзият тувуб гъубзри,
дееебтрайибди гъахурахьу дербедериз.
Я шубар, швумал вуза
йиз ап1ру вари ч1урубдиин.
Я шубар, теебтуз ккундузуз учвухьна дифариккан нурарси
йиз к1ваанра ригъдиси масанвал.
Мап1анайчва йиз гъалат1ар текрар узуз къаршу учвура.

«Ап1урадарча» к1ураш
хуз ккундузуз мисал саб.

Гъибик1унза саб эссе
Эссер дубхьнайи к1ваан
Кап1руси йизсиб гьевес
урхрударикра му эсер сац1иб.

Магьа думу:

«Йиз гюрчег Табасарандиз
гъизилна арс хьади чвул дуфнайиб
райондин сяргьятарихъна хъуркьубси
гъапIнийча гьисс:
уьру,
гъатху,
чру рангар гъидикьну,
табиаьтди
кIваъ машквар уягъ апIурайиб
гьисс шуйи,
хъа ич машин гъябгъюрайи
рякъюхъди хъайи
гьараригъян хълигурайи
элвен сиргъйир ккитIнайи
чимлин гьарар,
кьултIмар,
урхьар
му юрднаъ гъи
шлу шадлу
вакъиайиз безетмиш духьнайи
жигьил табасаран шубарси
рякъюйи.

Учу,
шаирарин аьхю десте,
багъри Табасаран райондин
90 йис къайд апIбан мяракайиз
вуйча гъюрайидар,
гьелбетда,
юкIвар аку
умудари ацIну…

Мархьлин литIнар кайи,
амма дурарикан учуз
саб манигъ’валра адайчуз,
аьксина,
чру укIан мяхмриин дахьнайи
дурари,
изагъ гавагьирариси,
гьацира успагьи
му юрднан табиаьт
айибтIан балгурайи.

Магьа
Табасарандин мерд юкIв –
Ургур чвуччвун гъала,
магълуб дархьи кьудрат
ва
кьувват!

Швнур хаинкри
дидин гъванарик зийнар гъитну,
амма думу
гъира дийибгъну ими,
швнур душмни
му берекетлу ругар ликриккан гъапIну,
амма дурар
гъира азадди ими,
швнур гъанлуйи
йиз халкьдикан гад гъапIну,
амма йиз халкь
артухъ гъабхьну!

Табасаран район арайиз дуфну
90 йистIан даршра,
Табасарандин тарих
къадим заманйирианмина уьбхюрайиб ву.

Гьадму
вахтарихъанмина гъийин девризкьан
йиз ватандин,
халкьдин
намуснак тIагъма шлу саб гьядисара
му умун ругариин
гъабхьундар:
ислягь хялижв багъри
чвеси кьабул апIувал
му юрднаъ гъира
намуснан къанунди гъубзна,
саб вахтнара
йиз халкь,
жара халкьдиз зарар туври,
жвув арбаб апIбахъ гъабхьиб дар.

Йиз халкьдин ва
Ватандин варитIан аьхю девлет –
му рюгьлувалин ву хазна.

Табасаран райондин рюгьнан хазнаханайиъ
гъи багьа савкьат уьбхюра:
ата-бабйирин аьдатар,
чIал
ва гьадму чIалниинди дупнайи ва
пуз имбу мяъли ва
фагьумлу,
тясирлу гаф.

Му ругари
гьациб гафнан сагьибар арайиз гъахну.

Шаир
ва женгчи Кьалухъ Мирзайин,

шаирар
Къ. Рамазановдин,
П. Кьасумовдин,
П. Аслановдин,
Ш. Къазиевдин,
Ю. Базутаевдин,
М. Къурбановдин,
Аь. Аьгьмедовдин
поэзияйин гаф
ихь гъюзимбу
наслариз
гъубзру ирс ву.

Гьадму шаирарин
баркаллу гафнан бинайиин
шаирарин жигьил насил гъабхьну тербияламиш.

Гъи ихь халкьдин
рюгьлувалин
булагъ
цIийи кьувватниинди шула ахмиш.

Шаирарин
ва адлу халачичйирин,
аьлимарин
ва харатчйирин,
зегьметкешарин
ва баркаллу инсанарин,
аьхирра,
игитарин
юрд вуди гъубзрайи
йиз аьзиз макандиъ шадвал айиб

Хючна гъулан сяргьятарихъна хъуркьайиз
гъабхьнийчуз субут:
гъалайиина за шулайи
инсанари вари рякъ дибисну,
лик гъивуз йишв адайи,
хъа улхуруш машинарикан,
дурарин цIар
швнуб-саб километр манзилназ
дубхьнайи ярхи.

Ургур чвуччвун гъала дийибгънайи дагъдин машнак
райондиъ айи вари гъуларин
гьатIарццнайи машкврин майднар
гюрюнюшси рябкъюйи.

Гьар гъулан советари,
чпин абйирин хурагар гьязур дапIну,
буллугъ столар кабалгнайи
ва ихь республикайин
ва вари пIипIариан уьлкейин
Табасарандиз дуфнайи
хялариз
думу хурагар дадмиш апIуз
теклиф апIурайи.

Гъалайиъ табасаран халачйирин,
райондиан вуйи машгьур художникарин
яратмишарин выставкйир ачмиш дапIнайи.

Му йигъан
райондин юбилейин сяргьятариъ
«Рубасдин мукьмар» фольклорин
фестивальра гъубшну кIули.
Фестивалиъ Дагъустан Республикайин
вари шагьрар-гъулариан фольклорин
коллективар гъахьну иштирак.

Табасаран адлу апIурайи
мяълийирихъ хъпехъури,
узу утканвал апIурайза гьисс:
йиз саризра табигъ дархьи
Ватанди гъи
азадди
хътабгъура нефес,
йиз
сарихьанра ккабгъуз дархьи
халкьди гъи
зигура зегьмет ислягь.

Хъа варитIан асасуб,
машквар яцIаъ айибсиб вахтна,
дифар наънан-вуш зав’ин али
утIубччву мани шавгьри
Кьаркьул дагъдин хъуржну йирфарихъинди,
ригъдин мани нурарихьди
гъибту апIуз аку зав.

Гьадму нур му йигъан
Табасарандин ругариина дуфнайи
гьарсарин машнаъра атIабгнайи.

Гьарган гьаци нурлуди,
абадди гъубзриву, йиз Ватан багъри!

Гъит, яв кьисматнак сарун
гьамдихъантина саб вахтнара зиян
дарибшри,
йиз варитIан умун шинт,
йиз варитIан багьа ужагъ!

Багъри Ватан –
йиз мюгьюббат,
йиз кьудрат!»

Кайинхъа харжи гафар мидик?
Ктар!
Фу-вуш мидиз гьубк1радарин?
Гьубк1ра!
Дибик1найинхъа харжиди?
Адар!
Ахъдаринхъа гъавриъ?
Ахъру!
Ап1урайинхъа фуж тандикь
Ап1урадар!

Хъа сарун саб тахсирра ктруган, Сефижат, ихь ЛТ журналин редколлегйири му йиз гъянаъ айи «биц1ирикан» фйир дап1ну дебккна шубубпи нумрайин журналин сабпи машариъ?
«…милли тикилишчйирин сечккйирин серенжемар кьабул дап1ну, ватандаш’валин буржйир кьат1’иди к1улиз адагъну, жямяаьтлугъ яшайиш аргъаж даршлуган ватанпервервалин янашмиш’валар кевшандин сяргьятламиш администрацияйин инанмиш’валиккди дюнмиш хьувал къайд дап1ну, дигмиш’вална безетлувал чешмера дубхьну, натижайиъ важиблу шараитарна форматарин жалаливалар лекеди бужбизламиш шула.» – Магьа йиз эссейикан дурари дап1найиб.
Мидин фтинк1а гъавриъ ахъунву?
…
Узура!
Дурари гьаз фикир ап1урадар жарарин эсер, эйсийихьан ихтиярсуз тартиб ап1уз ихтияр адруб!
Дурариз авторский правйир фйир вуш гьаз ктибтундарва?
Плагиат фу вуш гьамусра дидин гъавриъ адру коллегйир шулин?
Лигри сарун чпиз 43-пи нумрайин «Табасарандин нурар» газетдиз, фици кап1руб шулуш дубгъуз авторский текст.
Душваъ, гьаму узу зиихъ улупнайи йиз эссе «Багъри Ватан – йиз мюгьюббат, йиз кьудрат!» к1ури ччвурра алди авторин ччвурра дибисну кайи кайиси чап дап1на.
Редактор Гюлягьягьмаддихъ фужк1ара советник хътарди, ялгъуз чан к1ул’инди гьич саб гъалат1 ктарди, я чаз гаф дяргъруси гьамци ап1уз шлуган, агъзурна сар советник хъайи ихь ЛТ журналихьан дици гьаз удубкьундар?
Чпиин тахсир гъудрубзри к1ури, ихь редколлегияйи статьяйикк гьич сарин ччвурра улупнадар гьа, бахтаврари.
Шлинк1а хил ктарди думу статья чан-чаллан журналиъ убч1внийк1ан яраб?
Гьадму ихь Гьяжжимурад Гасановдин эсеририк кайи гъари бабари фал китну, т1илисимдиинди фици кубч1внин сиягь хьуз ужуб, коллегйири кт1убккурашра!
Хъа магьа учву мухъугъанай жинар айиб дар к1ури!
Жикъи гафниинди, Сефижат, узкан, узу зиихъ ктуху ихь шубари ап1руб, уву му яв коллегияйиканра дап1ну ккунду.
Дарин, хъипну дурарин гьардин гугахъ са-саб гъурд, илипну йирфариин гъирмаж, гьич саркьан гъидидитди вари саб хилди ери дап1ну ут1укк ихь ЛТ-йиан.
Фужар ву йиз мурар, Радакционная колления вуча к1ури лицурайидар, саб ашдиз кьил дару ***ир:
аслан гъюраригъ ва гъюляригъ ц1арарин П. Асланов
бег фурсарин, ханум хурмйирин королёк дару Э. Аьшурбекова
улжван дергсарин Ш. Дашдемиров
хиф ва йимиш ч1урарин Ш. Жамалиева
израил – ваъ хъа палестина Аь. Къурбанов
бакълукъариз ккивнайи мухур М. Къурбанов
приключение итальянцев С. Кюребегова
сумчир, мяъли, мярака ва узу… К. Маллаев
шаларигъян гъядахьдар дариз дюхюдайидар, к1урайи Ю. Муртузалиев
булушккайихъ приемия гьудрубк1у Г. Уьмарова
хпирихъди удубкьдаршра, накьдиз дурушу… Ш. Шагьмарданов

Му наан айиб ву, наан гъабхьиб ву, жвув, мурарин варидарин аьхюр – узу, халкьдигъна беябур дап1ну дерккуб!
Узу вуйиш, узу дурарин бедендиин хам гъитрийинхъа!
Йиз мурар наанди лугура, адабгъурайи нумрайихьинди дилигди.
Дарш на халяву ип1ури, мертвые душиси числится духьнайидар вуйин му хиц1ар, жарарин ифи учвубхури, редакцияйиз гъафи материалариз дилигди, саб насигьят тутрувди, ужубна харжиб гъядядягъди, хъариндиз паланламиш дарап1ди, гъабхьи гъалат1нан жаваб тутрувди!
Гьамус, Сефижат, чара гъубзрадарвуз, душну му эссейин авторихьна, яв дармоедарин тахсрар яв гъюнаригъна гъададагъуз.
Гъарах, йиз ккуни чи, кажак дурар, ккундушра-ккундаршра дурарин зиин аьхюр уву вува, ва шулайибдин жавабра аьхюрикан ап1урайиб ву ккун!
Гъит дарс ибшри дурариз чпи деету гъалат1арин! Хъа гъалат1ар жаза дарди гъузрудар дар.
Узу деету гъалат1арин узу жазара гъизигунза, швумалра гъахьунха, гардандиъра гъидисунза ва хил алдабгъубра ккун гъап1унза. Я усал хьидарва, я асккан.
Гьамус духьназукан ц1ийи адми, юк1в абц1ну масанвали, гьагъму зиихъ ктухдарилан гъайри вари инсаниятдихьна!
Гьамци шулайиб ву инсан заан!
Гьамци шулайиб ву жвув инсандиз масан!
Узузси увузра ккундувуз гьар касдин гьюрмат уьбхюри!
Думу яв «РедКоллегияйиз» иб мутуван, дурарин ерина, тму ражари гъапиганси, увуз «РедКоллегияди» узу дис – йирфарна гъюнар зийнари алац1найир, гъянна юк1в шадвали абц1найир!
Ва гьарсарилан футнйир рагъурайир!
Ккунийдизуз гъяъну гьаму табасаранар… дураринуб узуз ккубкьуз!
Фу-вуш ккубкьрийи гьа,
РедКоллегия гъап1нийиш фана!
Гьюрматлу саламар хътаурайир
Аьзиз уф Рашид, хъюхъ гъяйир!

Зарафатар-зарафатарихъди, Сефижат, гизаф дердна, хъялна, гъалаб кабхънайи ухьуз ккуни ихь шаир риш Сувайнатдик гьаддин гьякьнаан.
Ккун ап1уразавукан, душну, чи ч’ччухъдиси, яв вахт адрувализ дилигди, дусну, са-саб истикан чай убхъури, гьаддикан сюгьбат ап1уб. Агъяйвуз, Сувайнат гизаф ужуб, гъавриъ ахъру юк1в айи дишагьли ву. Думу принципариз удуч1вуз ккунирра дар, хъа чан эссейиз гьациб дубхьнайиган дерд гъабхьну. Дугъазси, шлиз вушра хьибдийи.
Учву ккундузуз албагну, шадди, мяракйириъ чиб-чпиз ачухъди лигуз шлуси. Гьаму вуйиз увкан вуйи гьаму саб т1алаб. Ккун ап1ин хил алдабгъуб. Диди яв йишв, яв хизан мюгькамт1ан ап1идар. Думу гьаддиз ккилигурира а.