75

75
(Окончание романа "Машар" (Лица))
(Шамил Казиевдин 75 йисаз бахш гъап1у гьядиса)

– Гъидарза Су…
– Хъа яв дуст дарнив?
– Шли гъапунвуз?
– Шагьвеледди яв «Завариан сес» китабдикан вуйи РГВКайиан улупу «Мил» передачайиъ к1урадайин?
– Айи.
– Вуйиган гьаз гъюрдарза к1урава.
– Узу дуст вуш гъюрза, хъа дуст дарш гъюрдарза к1ури дийигънайир дарза. Ярхла рякъ Газелиъди аьгь ап1уз шулдарзухьан. К1ул илбиц1ри дубхьайин эдерчури, кьялхъян йибчури шулу. Учву узккантина инжиг ап1уз ккундарзуз.
– Узу яв дуст дарин?
– Вува.
– Вуйиган, яв дустрахъанди жан тувуз ккундайвуз?
– Мяаьшсузди – ваъ!
– Йиз теклиф вуйиз, гъач. Хьибдар мяаьшсузди!
– Дици вуш…


***

Гьар кьюб вазлик сцепления дюбгъяйин ц1ийибдиз дигиш ап1бу т1убариин к1ашар йивнайи Гъвандккарин Аьлимирзайин Газелиъ а (кьялхъян скамейкйирихъан хъюгъну, тааап…):
Аьбдурахманов Аьбдурягьим – дустар хъайир урсар – Голубничий, Сорочкин ва аварра – Ахмедов, язухъинк1ана хътарди табасаран – саркьан, лайикьлуди чавси удуч1внайир умбририз поэзияйин заан, убхъуз гагьлан дюнья…
Шагьмарданов Шагьвелед – нит1рихъарин шаир, шубариз ккуни лизи сумпил ва Яргълаариз хас дару хусуси ч1алниинди улхру Винокур. …бика Уьмароваси кьюр гъардшин кьялаъ айи Митаровар, Абдурягьмановрин...
Аьбурягьманов Аьбдуллагь – къурурикарин шаир, чан хал, исламдиз мусурманси, ккуни, ва гьамус духьнайир Кизлярарин, чан гъардаш Рягьимси тмунуб гъал крахурийир Шагьмардановдикан...
Раджабова Фируза – лезгйиригъна табасаранаригъ гъярснайир, шлихъинди маил ап1идик1ан к1ури к1улхъан гьарган хъич1ихнайир. Арха-хана адлувалинуб хъади, думу чаин ккудудубк1уз чарйир зигурайир ва вари жанна фагьумна ният хъипну, чпиндара адлу ап1уз кьюбиб хиларира, кьусмар йивури ликарира ва ккаъну ккадаури ушвнира хъзигурайир…
Каратаев Сергей – урсарин поэт, лап заанишварикан ктатурайир ва саспиган нивк1ариъ ахърайир, даахнайиган артухъ пул хилиз гъюру к1ури сонникар дюзмиш ап1ури вахтар гьаърайир. Арабир саб сяаьт ккубкьиш, думура ландшафтная культурайихъ хъайир, к1ик1ларикан зюргълар, дагълар, гъарзун кьулар тикмиш ап1ури, гьар шаир-писателин юбилеяриз гъяраза к1ури килияр-килияриинди минералар чан подмосковная дачайиинна хъирк1ри эллешмишнаъ арснайир…
Исрафилова Сувайнат – к1уруб адарди микрафондихъна удуч1врур, удуч1ур удудуч1врур, удурзури гафар ушвниан булагъдиан марцци штарси, ккудудук1ди, хъабалгну убхурайи халачиси швушвахъ хъап1райи «кюкйирин ц1арси» ва хъасин, аьгъдарзуз узу фу гъапнин, к1ури рюгьниинди яшамиш шулайир, имбударик гъилигган, пулар айи ахнарикк дахьрайи – дахънайидариз пули бецер ап1ура, хъа му шуран улар крач1ура, штулан ц1арц1рарси, ц1ару т1уларихьан дифракк ккуч1ври ва заансина рузури…
Багомедов Муса – даргйирин аьлим, даргйирин фолклорист яни кюгьне меденият уч ап1ури жвуван уьлин кьац1 ип1урайир, чпин адашси, киври дарсар, дарсар урхуз даккнидариз, чпин топонимия даргиярин аьгъю ап1ури хъюгъюр Рашидли табасаранаринси. Ялхъвнар кайир чпин Меусиша гъулаъ варит1ан…, хъа мяълийир – варит1ан…
Азизов Рашид – къюлкъяц1и: табасаранарин вари гъуларин гъяляригъ гъябхъну гъабхьи, ниъ зигури, фтихъанушра, лазим вуйибра дарубра бик1ури гьавайик ва штук. Штук учв китиш кьалу, ясана кубзиш ап1уз биябур, бач1вугйириси марцц ап1рур ва марцци к1егьсиб шид завариан чигсина мархьси халкьариинна улубзуз амин ап1рур. Узуз аьгъдарзуз му мициб наънан арайиз удубч1вуб вуш, жилариан дарш завариан – вухьиди Аьзиз чпин абиан, думура вуйиган хабахъ тар, хабар рабгърур бакуйин хъюгъну буругъарихъан, Ужувлан хабарнакан, Кьаркьулин к1арарииннакьан, инсанарин юк1варин айит1на…
Алишева Шейит-Ханум – шиърарин ханум къумухарин хъабхьну лизи ягълухъра шалси келягъяси рябкъру, ап1ури гафар «алах, алах», фикрар идирчури чан фикрарин фабрикайиан, ич гимихъ шлу, Баммат-юртнакк учв бабкан гъахьи, ккадарди шлу, я чав переводчицади гъилиху Шахназаровдин «Мосфильмнан» кинойирик даршлу. Хъа кади шлу, бик1уб даршра чан думукьан улихь гъябгъру, къурзлувалар, ч1яаьнзуз ву к1ури узу гъап1у гьунарар, амдарзуз к1ури сарун ккунди таниш’валар, вуйибси дурар чан улупури бизарвалар васана кьабишнар, чав дап1ну к1ул чан лизи…
Колюбакина Марина Ахмедова – даккунди хьуз кьаби, агъзариинди дик1ури эсерар ва к1ури юбилеяриъ гафар эсер кайи вуйиси учв дишагьли табасаран, табасарандихъанди убгури чан булушкка, булушккайихъди гагул гъвалахъинди ккайибра кт1ут1убшвди ккимдаршра Шамил уларикк, чан варит1ан ккуни дуст, даахнайир ругарикк Ккуми, маш илбицну Ханит1инди чаз ккуни, аьйнари гьит1ик1ури улариъ айи шадвална гъалаб, кч1юкьюваларна уьлч1юкьювлар ва нивгъарна ригъар, учв бабкан гъахьи Челябинскдизди ахьу хъади ц1ин рижвар…
Гасанбег – ул кюч1юбкьну шубуб ликрииндири шулайир яшамиш, гаф-ч1ал дарди маш адабгъурайир машназ…
Асланов Пирмагомед –
мягьямядарихъ хъайи аслан,
дурариз яв намус мутуван,
даршиш ч1уруди улхидиза увлан
ктутубч1вуз пир яв накьдилан.
Дуст бадали яв адназ кьяляхъ гъизигунва…
Гьаци гъуз имбударизра…
Гъузиш «пир» хьидивукан алди гъабхьибсиб Ч1ихт1ил…
Гъулан гьац1 кьялаъ дагар айи Верт1ил.
Макарахан узкан Асланов…
Сану гъягъюз хьибдар ухьхьан ярхлариз.
Гъахьунва увура аьсси…
Аьсси дап1назу узура му сиягьли…


***

Хъади гъурхунчу, ягъадашдин кас, табасаран райондин аьхюрихьна чан зурба кабинетдиз…

– Кьан гъабхьну к1ури узкан гиран мап1анай, юлдшар писателар, фицики му гьюкми йирт1назу телерихьди ижми, миж кайибра ктипури му уьмрикан…

– Фициии, шлиии, Сиражудинович? – Шагьвелед…
– Адмйир гъюри шулу чпин дерди-бала гьял ап1уз узухьна, йигъан сар къар. Гьамус йигъан кьюб ражари узу Махачкалайизра Москвайизра гьаддин гьякьнаан отчетарра хъадаъну ккунду, йишв-йигъ лихури, султ элегьер – дарпиди…
– А в чём причина, почему так строго? – Гость Сергей Федорович из союза писателей России…
– В целях улучшение жизни народа? Все приходят по поводу трудоустройства…– Глава Курбанов…
– Улучшается? – Су…
– А как? В районе 4500 мест труда, а молодёжи – 35 тысяч! Вот вы, на моём месте, что сделаете? – Глава Магомед…
– Сколько человек всего в вашем районе? – Азизов…
– Более 50 тысяч… – Глава…
– Я бы, при формировании статьи расходов на следующий год, включил бы их как работающие с зарплатой по 50 тысяч рублей в месяц и получил бы из бюджета 30 миллиардов рублей и так обеспечил бы всех неимущих людей своего района… – Рашид…
– Гья-гья-гьяяя… – Вари…
– Не смейтесь, между прочем, он прав… – Сергей…
– Спасибо, Фёдорович, за поддержку…
– У Рашида вопросы не закончится… давайте, пойдём возложит цветы… Мирзе Калукскому… – Аьбдулмаджид…

Гъушу…
Кюкйир диву…
Шиклар гъиву…
Ва
минди Эльмирайин свитара хъубкьу. Наънан вуш дарпишра сарун аьгъячвуз. Литобъединения. Нарын-Калайиккан.
Свита – варидарин хилар гъидисза, узу вуза гьа узу, к1ури, фурс ап1ури, хъац1абкну Ккумгъарин Камилдиси к1ул, учв к1ул вуйиган чакк к1ул ккиврударин, Хив к1улди хиликк ккап1найиган, к1улиъ айиб вуди жвуван дерди, дерди ктарди хил бисурайидарин, мидкан хабар имбудариз даршлуси, узуз баркаллагь к1уруси, адмийир гьясбикк ккаърур ву дупну… Агь йиз гъянаъ ич1ибгнайи иблисвал, ккунийдизуз увуз Кремлийиъ саб гъуллугъ тувуз, уву фйир ап1рийк1ана адмийирикан… курхьри… ккат1ри… кат1ри… лик-ликрихъ хъипну йирфар яркьуди дивандихъ хъирчри, диван кьяляхъ хъайибдикан, хъайиб аьгъяшра, вижна ктарди…

– Гьап1раяв, Эльмира, свитайи? – Раш…
– Уву свита гьаз гьерхрава узу гьедрерхди? – Эльм…
– Увук кайи файда имдар уву яв юбилей ап1урухъанмина, Союз Писателарин Ахмедовдиз ктарди… – Раш…
– Теклиф гъап1унзаки дугъазра Гьясановдизра, Васильевдизра, гага Римскийизра… – Эльм…
– Хъа даши Азизовский-Ляхлинскийиз гьаз гъап1ундарва? – Раш…
– Думу фуж ву дицир – дарши, я лигуз ранг алдрур, я адмийиригъна гъядягъну хяларин улихь дерккуз даршлур, я… нубат алдрур, я… – Эльм…
– Я жжан Эльмира бажжи, увухъ жжан хъади рябкъюри гъит! Узура, уву вуйк1ана к1ури гьаци к1вахъниди гьавайик хилар кучур вуйза ва яв дих ут1убччвган, уву вуйиб аьгъю дубхьну, хъа вуйиз яв свитайикан гьерхуб… – Раш…
– Хъа узу вуйиган узук фу файда ва гьаз фада кимдар, к1урава, Аьзизовский-Мердешовский?
– Гъавриъ адрахъузкьан читин суал дайиз, хъа яв ученикар учительдилан улт1урччвурайиб чпин бик1бариан рябкъюрахьуз. Уву гьаддиз къаршу вуна дарш яв гьациб суалниинди?
– Дици вуйиган, хъа, уву к1уруганси, слин суфат, учитильдиз вуйи тяриф набши? – Эльм…
– Яв тяриф ап1ри яв теклифчйири: Францискди, Арабцискди, Карагцискди… – Раш…
– Гьайвуин каргъар алархьну машарикан бацар кац1ахрияв, гьявун маш гъяйи гьяйван… – Эльм…
– Баркаллагь шураз, бацарт1ан дарш… – Раш…


Гафар ккудук1дар.
Кушра ибшри мубарак ихь шуран, варидинси, творчество…– жвув кжакуз, ва каргъари кц1ахайиз бацар – вааа гьамусдиз аьгъдайдузуз каргъарик бацар кайиб т1убарин ерина… узу гъавриъ адрахъди Эльмирайин, аьгь келле… – алдатмиш ап1ру пуза гьамцикьана тебрикнан кьюб гаф, дарап1уз аьйиб, «аьйибназ»* ккилигури хъац1найидари.

–––––––––––––––––
«аьйибназ»* – сарикан саб фу-вуш ктубч1вайиз…

–––––––––––––––––


Гъушча…
хъади «свитара», рякълансина, «Дом культурайиз», табасарандиз айи, Сиражудиновичди…
Фойе… – Ккуч1врушв…
Дабалгна ужуди, уччвуди…
Музей – саб цаликкинди…
Табасарандин тарихнан шиклар – тмунуб цаликкинди… – маншаллагь, маншаллагь…
Шиклариз – маншаллагь!

Магьа, лигай, саб-кьюб табасарандин тарихнан шиклиз учвура, йиз чвйир:

 
Му шиклик хачракк кьюр Рашид кка: Рашид мукьам йивурайир ва Рашид шикил йивурайир.


 
Гъизилин акв ап1руб (минора), Шамил Казиевдин китабарин выставка ва музейин алатар.


Мушвакк гьахъунзуз гизаф адлу инсанар – Рашидовар музыкантар… ва мяълийир ап1ру артистар…
Дурарикан сар…
Гъюру узухьна гьаз шиклар йивурава, к1ури.
– Хъа гьаз йивдархъа жан…
– Жарадариз шиклар йивуз ихтияр адар! – гъапи узуз хъжагъури.
– Дици вуйиган мициб уткан, ихь абйирин ччивар улупурайи выставка гьаз вуячв ачмиш дап1ну?
– Му, Махачкалайиан ва Москвайиан Шамил Казиевдин юбилейиз гъафи хялариз улупуз к1ури.
– Хъа жвуван халкьдиз му мубарак шиклар рякъюз хай гъюрдарин…
– Яв фук1ара хътарив шлиз фу дябкъну ккундуш… Ккудуч1в, ккудуч1в мушвккан…
– Уву фуж вува узу ккут1урккуз?
– Узу фуж вуш аьгъдарнуз? Арсен Асланов к1ури зат гъеебхьуб вунуз?!
– Гъеебхьунзуз жан дуст кас, увуз гьаци к1урубра аьгъязуз, хъа йиз суалнан уву уччвуйи гъавриъ ахъундархьидива. Арсен Асланов узуз уткан мяълийир ап1ру ужур артистси аьгъязуз, хъа Арсен Асланов полицейский вуди аьгъдарзуз. Уву, жан, Арсен палицай вуш, узу ккут1урккуз, наанив форма, удостоверение, нагрудной знак…
– Иву изус махъар киримитан, гъараххх, гъараххх ичв хулаз!
– Увуз узу ккут1уккуз фу ихтияр авуз? Фу гъуллугъ аяв хилиъ?
– Узу гьаму «Дом культурайин» заведующий вуза! К1урув аминив?!
– К1урудар гизаф айиз, палицай-малицай культурайин табасаран! Диривархьа! Диривархьа!
– Ккудуч1вну гъарах гъапунзавуз! Ебхьдарин?!!
– Уву, жан аьхюр, багъишлалиш ап1ин! Узуз ичв аьхюрари ичв улихь дивнайи меселйирикан хабар адарзуз, фициб жюрейиинди му ихь культура халкьдихьна гъайибхай дупнаш, хъа увура гьап1дива-хъа, дурари гъапиб тамам ап1райир вува сарун. Дидиз йиз манигъвал адариз…
– Фукьан гафар ап1урававу, чкиди диргинихь гьамлин, аьхюрар гъяйиз!
– Дурар ухди дуфну залиъ деъна…
– Яв дурарихъ фук1ара хътарив дурар наан аш, уву дургинихь милан!
– Я аьхюр, яв аьхювализ икрам, саб суал увуз тувуз узуз ихтияр тувава.
– Гьа йип чкиди, узуз увухъди ил хъитуз мажал адариз.
– Гьаму китабар, ичв гьатму шикларин улихь устлиин дивуз гъитава…
– Гьап1ру китабару мурар…
– Магьа гьамцдару сарун – дупну улупза.
– Гьап1рудару – хъжагъуриси.
– Аьзизув Рашиди к1урурди тувнузухьна, ккунидариз пешкешди ишри дупну. Ч1анади ву гьа, мугъан мурар!
– Хъа думу учв гьаз гъафундар юбилейиз? – бай ктаршву.
– Узуз гьаз аьгъя думу гурбагур хьуз ужур наан аш. Наан-фу закъум а дугъан мушваъ-тушваъ дудургну, гьаминакьана дарфиди…
– Фйир к1урава уву ич писателиз. Культурайин адмийирин гьюрмат уьбхюри ккундарин! Дивну китабар гъарах гьамлин!.. Арда писателаркьана гьясиб ккадарда гьамдиз… Тдиин али рангназ…
– Анжагъ хъял мяябгъяна, аьхюр, ичв аьхювал, узу гъушза. – ккудуч1вза, жан дустар, мурарин фойейиккан ч1атинди.
Саб арайиланси, Арсенра ч1атинди удучву ва узу дидисну чахьинди машди илдицуз гъитну «Завариан сес» китабдик кайи шиклизна узуз лигури, йиз к1уллар ибар кирихнайи гъюран, саспишвариан хьара дубшнайи бачук1 уьлч1юбгъю ва мюгьтал духьну йиз улихь дийигъу.
– Рашид халу, чист узу биябур гъап1ваки. Дишлади гьаз гъапцндарва Рашид Азизов вуза к1ури… – Гъюч1ккан дибисну гужназ айит1инди гъурхзу.

– Гъапну–гъапундар, жараси фикир ап1рб дарин…
– Гьававааа! Саб яв китаб подписать ап1инава узуз…
– Фамилия, ччвур фицияв?
– Узу фуж вуш аьгъдеййвуууз?
– Аьгъеййзуз… Гьамус жара модйир удуч1вна, к1ур, али чвурарин ерина «ибнарна» «шейхар» духьна, «бегарна» «ханарна» «гьяжжйир» хъаъри, айи хпирин к1ул’инна кьюрпир, шубурпир, юкьурпирра хури, жиниди, айи любовницйириинна…
– Узу дицдарикан дарза! Дидин гьякьнаан марццир вуза…
– Хъа жарабдин гьякьнаан? Думу жараб фу вуйк1ан?
– Артухъан гьаз вуяв-хъа дурар, аьлхъру маш – чиб-чпин тяриф – магьа ухьуз ккундайиб!
– Сарун жараб – ваъ! Дарин?
– …


Язухъийк1ана «Рашид Аьзизофар» дарударин!

***

Гьац1ккансина зал абц1найи. Гьякимарна Писателар сягьнайин улихь йишварин к1уллун кич1игнайи.
Мурарин му гъябкъюр душну варит1ан кьяляхъ, вари уларикк ккархьруси, ич шофёр Аьлимирзайин гъвалахъ деъза.
Сиражудиновичди юбилей к1ули гъабхуз Сувайнатдизна Маринайиз табшурмиш гъап1у. Дурар душну сягьнайин саб мурччвахъинди, чпин китабар-дафирарра арццну деу.
– Сифте гаф тувидихьа… – гъапи кьюбиб хпари…

– …Шамил Казиев чиновникарин маш ккайир дайи… – Глава…

– …Шамилиз «Народный поэт» тувуз ккайза, аммаки шаир сарун гъак1нийи… Магьа дугъаз Лермантовдин гъизилин медаль тувраза… – Ахмедов…
Писателарин аьхюрин му гафариин аьжаин гъахьири, залин кьялхъян гьарай гъап1у:
– Шамил гъак1ивализ дилигну увхьан «Народный поэт» ччвур тувуз дугъаз гъабхьундарвухьан, хъа гьамус медаль фици туврава дугъаз? – Раш…

– Шамиля я был другом, вместе мы учились у Долматовского, он достоин большего… – Федорович…
– Рябкъюрайвуз, уруслира тяриф ап1ура Шамилин, хъа увхьан, тов. Ахмедов… – Раш…

– Я знаю, Рашид, почему ты на меня ополчился у себя на родине? Потому что, я тебя в союз не принял… – авар Магомед…
– А в чём причина, была? – Марина…
– Гамзатову не угодил… – авар…
– Ах вот как… – Сергей…

– … Дюз гъап1ну каундарш! Гъубзуйи чпин Ляхлаарин гъюлягъ. Расул ахмакъ духьнайин-хъа учвт1ан зина удуч1врур, духну чан гугахъ хъитуз… – Аьбдулмаджид…
– … Иса Месигь бабкан хьуб аьгъю гъабхьи Гьиродди фукьан биц1идар гъийихнийи, думу гъахьи биц1ирикан паччагь хьиди гъапиган… – Хюрккарин Гьяжимягьяммад Гьяжиев…
– …А вуйда, байк1а! Рашидли Расулит1ан ужуди бик1урак1урахьидийи союздик учв каанийиш! – Эльм…

– Ухьу мина Шамилин юбилей тебрик ап1ури дуфнайидарухьа, Гамзатовдинна Азизовдин – ваъ… Дураринна дарап1ди гъибтидархьа, хъа сабан ихь гьамунурин… – Су… – гаф туврахьа даргйирин аьлим ихь Мусайиз…

– … Я не согласен с Шамилем, который сказал, что мне никаких почестей не нужны. Нужны! Ещё как! Поэтому то и Ахмедов ему звание и не присвоил. А Рашиду почести нужны были, и поэтому он заявление написал, все документы подготовил, но этот аварец, израильтянами Гребневым, Козловским… поднятый на шестое небо не схотел, чтобы табасаранец был на седьмом небе… Поэтому то, когда узнал что он написал книгу «Топонимика селений Табасарана», проявляя уважение, пожал ему руку в ресторане на Орджоникидзе, когда отмечали день табасаранской поэзии…  – Багомедов фольклорист Муса…

– Теперь слово дадим кумычке Шейит…

–   Шамиль Казиев увидел не ровную борьбу аварского слона с табасаранским муравьем, отошел в задний план и отказался от причитывающих наград, заранее предчувствовав исход дела, хоть самому оставаться на плаву, после столкновение этих шхун… – Алишева…

– … и он действительно остался на плаву… Расул давно уже причалился и в прохладном раю развлекается с девицами, как и наши чиновники… А Рашид, бедненький, с завистью, через щель в раю, наблюдает за нашими корифеями пера… жадно желая, когда же и ему попасть в их гарем… – …

– … чухсагъул варидариз… Бахтаврар урус ч1ал аьгъюдар. «Масан» к1уру гаф фукьан кьиматлуб ва багьайинуб вуш ухьуз варидариз аьгъяхьуз. Гьациб багьа ччвур тувна Цухдигъари сар чпин мялимдизра. Гьамус дугъаз варидари «Масан мялим» к1ура. Гъудужв, Масан мялим, улуп уву гьамрариз фуж вуш, дарш пиди узу узкан кадабгъну к1ури, – шубудпи ряднаъ деънайи сар шаду кас ликри гъудужву ва вари зализ гьадму узу вуза к1ури, кьюбиб хилар завариз дазаргну, алишв’ин кьюб-шубубан илдицу. – Рябкъюрайчвуз? Мялимаригъян жаради шаирарик фу кечел ка хъа! Ухьу ихь сар шаириз гьациб ччвур тувурхьа. Хъа дициб ччвурназ лайикь вуйи шаир Шамил даринхъа?! Гъит1лантина ухьу сарун ихь Шамилиз «Масан шаир» к1уру ччвур тувну гъибтдихьа! Баркаллагь!

– Чан рижв гъядрушв гъибтдарда, гьаму пушвтнан бали… – гъапи Рашидли.

––––––––––––––––


Рецензии