Машар Роман целиком

                МАШАР
                (роман-шарж)

Эсер ккебгърайи кьюб гаф:

КЬЮБ ДЮНЬЯ

Ц1аркиди ккилигураза «гьатдиз»,
душман улихь дийигънайиси!
Хъа «мидлан» алдагъураза хабар,
жвуван дуст багахьна дуфнайиси!

Гуч1урира азуз саб к1ур к1ури,
«тидиз» узу маш ачухъ гъап1иш!
Тярифар ап1ура йизна яв «миди»,
чак гьаргандиз карсну гъузруси!

Машнаъ ибшри шулиз к1ваан нач,
«тму» узуз либгруган йиз язухъди!
Рябкъюрашра ачухъди узу вуйиб кач,
кап1ра ухьук фурсна гьисс «миди»!

Инсанар дап1найи кьюб пайназ, фужар вуйк1ан мурар:
Сабпир – «тму» – ву гьякьвал!
Кьюбпирра – «му» – ву куч1ал!
Вахт дарин ухьуз ихь келле  бисуз хиларигъ
адарди гъянаъ "жини ч1ал"?!









1. ГУНДУШВ РУБ

Агь яв биц1ивахт узу!
Ахсрар ккахьуйи К1ару Ярквлантина убхьурайи рукьси.
Ккахьу ахсрарин нурар кархьуйи ичв унч1вин гюзгдик гъеебц1у гъургъмишин рангси.
Уларигъян гъюдубзури нивк1 мярхярин кьяляхъди гъягъюйва крибчуз хъюбгъю чигран дифраъди Кьаркьлиинна ук1аз.
Ва ужв ккадатуз, талсар али канч1арихъди – Гьеп1илна ук1у ругдиз.

Ккат1абхьу вичун гъюл жиниди гъадабгъну ип1ру!
Шалар гъахи рякъярихъди дяхнин к1улар дюхру!
Кац1нах ккубкьди к1ури, уьлер ктагъурайириз дерникк ккилигури дийигъру!
Агь, гьякьвал адру, гьаци дубхьну ккуниси гьибгъри гъабхьи, биц1игандин вахт!

Гьадмуганси гъира гъяраригъинди гъяхьра!
Ургмар, гьалвар, бархлар, ахнар, диванар, телефнар, телевизорар уазариъди, газонариъди, нивйириъди, газелариъди!
Йигъандин аквнаккди!
Ашкарди!
Сарихьанра гьилигуб адарди!
Хъанара бул ибшривучв!
Бул ибшривучв гъяхьрударихъди улар гъярудариз!
«Гьяйифийк1ан» к1ури!
Юк1в убгурайидариз!
Лихурушра гьубк1ну адрудариз!

Хъа думуган мицикьандиси дайи.
Шуйи айидар мал-марчч, багъ-бистан, хяр-хут1ил ва гьадрарилан артухъ вуйиб йишвну жиниди гъябгъюйи жагвариъди, гъулариъди гъяраригъинди!

Адруриз начди вуйи айирихьан ча пуз!
Айириз гуч1уйи адруриз тувуз! Диндина гьюкми дерккнайи гъадагъйирихьан!
«Дурар гъузну ккунду касибди, фук1а гьудрубк1ди, ухьухъ лихуз. Ади гъабшиш дураризра, дурарси лихбакк ккуркьди ухьура!» – магьа фтихьан гуч1уйиш ва гъадагъйир фицдар вуйиш!
Агь думугандин мидкан хабар адру байвахт!
«Аллагьдин кьадрар гьацдар ву! Кьисматарихьан дар гьудуч1вуз шлуб!» – магьа касиб адмйир ва к1вакк фук1а кадру касар лук1валиъ гъитрайи диндин куч1лин к1улин къанун!
Кефер ап1инай учвуз маллйир ва кьазйир!
Ачва дап1ну вердиш учвухъ лихрудар – к1ул ис, ва ап1рудар – учву гъяру рякъяр диш!

…
– Гьамус ухьура, жан бай, дахъдихьа хьаяргъ. Хач айи ахин гат1абхьидихьа гъяригъинди. Лэъфин ерина илипурайи, ч1илар кайи бархал ккипдихьа ихь ужв ккадатнайи хяларин хулакк. Шагьселем бажийи туври имдарзухьна руб. Ичв адашдиз марччарихъ хъайи ккубкьну кьюб шегьи. Закур Хючна базариз гъярударихъди гьаъдизаву хуз ухьуз леэф бирхуз гундушв руб. Яв таяри вари ап1ура, уву душну ухьуз саб-кьюб карка айи лишвкьана хурадарваааа гемерйирилан Сулан сивиъ айи!

Гьамус хиял мап1анай колхоздин марччарихъ хъайи Хамисайин жилири гъахи хьаяригъ дахъди к1ури му хизан. Ваъ, гьап1руб! Касиб марчлихъниз ккуркьуз гъитдайин искалатчйирина, биргадирарина, саркрари!

Сар фуж-вуш кент-худайи гъяригъинди гъяфдар, йишвну душну гъюдюхну гъахидар вуйи му дишагьлийин!
Гъугъмик гъизил гъибихъганси, гъулайвална шадвал кади гъяжягъюрайи жигьил хъуркьрайи дада.

…
– Сарун лишварин вахт ккудубк1ну!
– Ккудубк1ундайиш валлагьи зиркь адабт1идийва!
– «Шейт1нар-жинари…» к1ури уву узухьди удуч1вуз гъитнана ч1атиндиии, дурчарра кмиди уву хури яв кьял’индиии! Ич классди Бадайина Атури чпира закур гъягъюрча к1ур Хючназ аьхюрарихъдиии!
– Уву, жан бай, дурарихъди мягъян! Бадайин адашди, Хюл’ин малариз лигури пялкьярстар пулар гъадагъура, Атурин адашди мектебдин савхузуди хъабхьну ккудубк1айиз, пул ккадабц1ура! Хъа ичв адашдин, ч1ат-ч1урдиъ кьяши жилариин дахъри, ярхи хьарди мархьар-мирккарикк гъазанмиш гъап1уб, учв’ин алабхьрубдихъкьана гьубк1радар! Вааа-ваъ! Дурарихъди уву пулт1ан ч1ур ап1идарва! Мягъян!!!
– Ич классди баяр вудииии, узуз гьарган гивч1лягъ к1удииии!
– Ккудубк1у! Гъягъидива Ряжявалдин Гюлюзерихъди! Узу дугъаз дупназа. Гъадагъидиза к1урайи, чахъди!
…

Ярхла рякъ жилгъйириъди Дизирдихъантина, Дубсу (Пайгъамбардин) гъарзхъансина, Уркъларин канч1арихъди, Аьхюниркантина (Рубас), Халгъарин ушвариантина, Ягъли (Жжугьудити) гъарзарихъантина, Нискраригъянтина, Дифран-хьам’антина, Йирхьинидири Ззимззарт1илан улдуч1вну, Жвжвугьут1накасина, Жжафран-штухьансина, Мукьакку-хулихъди, Варг’андидарихъанди, Мякьярт1илансина, Абдиярикансина Угъулдизди удуч1вну, Барсик1айин штухъансина, Нит1ик-прарихъантина, аэродломдилансина, Цалккарин гъулккансина йиц1икьюб километркьан му биц1и бали фици ккадап1ур?

Сюгьрин хьайизра, мегьел ахсрар ккт1уршвузкьана хъуркьнадайи, амма:
– Я, Хамиса, нашдияв учухъди гьаърайир гундшвиз! – к1ури дурарин улдариккантина гарпаринна к1ик1йирин сесер саб гегьди гъажаргъу.
– Гурбагур ишричву, гьарайниин алдарчва, дийигъай, гъириккну гьаъраза!

Дадайи набалугъ хъиргну хъитайиз, дурарин шил мектебарикансира гъубшнийи.

– Чкиди гъарах, бай! Дизирдихьинди гъягъяйиз хъуркьдива!
– Хъа муч1уди узуз гуч1дарииин?
– Гуч1уруш, кьяляхъ хъадак! Мягъян!

«Пагь, фу к1ура гьагъму ич дадайи! Вари уьмурди ккилигурайи гъягъру гьаму саб йишвхъанра хъадак к1урайириз лигайчва! Губч1уруш, йибк1 жан! Филадизкьан гуч1ури уьмур хъап1уз ккава? Гъушхьа ухьу! Гъайихай, ликар, учу! Жаргъури! Хъуркьруси улихьди гъярайидарихъ! Сифте вуйиз гьа базариз гъюри! Думура – гундушв гъадабгъуз!»

Асккан табарин муч1у даргар, шикил зигурайиси, завхьан жара хьуз хъюгъю!
Даргарихъди вари дерейиин рябкъбан юруш илибшу.
Ригъ гьудубч1вайиз абхънайи аквну сюгьюр алап1урайи.

К1ик1ларна дюргънайи жвилли гъванаригъянтина биширугдиъди гъярайи гурпарна-гарпар, аьлхъбарна-к1ик1йир, Дубсу гъарзхъансина гъяради, гьамус, ерхьуриси, рякъюрира айи.

Набалугъдин гуч1 гъудубгу ва дурарихъ хъуркьуз жвар ккипу.
Ккадабхъу Ургъларин гъулакк ккайи, дюрхъяр айи гъарзариккантина дифруна мик1ру уьлюбхну гъабхурайиси айи му дестейихъ хъуркьуз пиган – думукьан ухди дурарихъ хъиркьидарва!
Мурар, сарун вердиш духьнайи гьар султ йигъан рякъяриъ ахъри.
Хъа хъуркьуз ккунди кьяляхъ хъахънайирин сабпи раж вуйи, мицистар, жандикан зазар-кюлер кц1ахури, диву лик гагь кьяни, гагь уьлюбгъюри, ккадаурайи жилгъйир!

Дици дайва гьа жигьил, дадайи гъяриз кац1ариз лигуз гъарах гъапиган, ярхла ву к1ури, унт1ар-зунт1ар ап1урайир!
Магьада берей!
Ибар кюдют1ну дерккнайва ичв дадайин, узура Хючназ гъягъюрза к1ури!
Жарари ап1руб уччвуйи дябкъну узура гьаци ап1арза к1урубдиз шлуб гьациб шул!
Магьа хъуркь увхьан шулуш дурарихъ!
Ликариин алидар шверттер дарив, урхъар кайидарушра жжахдин кетйир алвуин!
Увук кайиб: жарадари киву бурзарин карсу к1анар, дернин гарнакан кц1ахуб!
Ва ц1ар-ц1арнаъди дивнайи ц1аргъарин даргар ктуршвури, ликар эрхнайи дерниъ ирчри, кфир кумар адауб!
Аьхю хпарилан гъайри дурарихъди, увут1ан биц1и баяр-шубарра хъа гьа, увуз аьгъяш!
Гьадрарихъдикьана шуладарвухьан, хъалтушв!
Гьелебелесен – кьял’ин алиганси саб шврушв!
Гьудуч1в гьамлин, кушвкушв!

Хъа му фици вувуз, тинди ктуч1вуз к1ури Рубасдилантина иливнайи, гъяч1яргъю гак1вларин ккуру ливливсиб гъядлантина улдуч1вурайир, гук1унди!
Хиял ап1ин, му, сабпи ражари т1илариин, паргарагъаж хьтарди улуч1вурайи пягьливан ву!
Уву улуч1вну к1ури, яв гъагъишнаан, к1анакк ккайи кьюб зурба хамхар дюргъну ниризди ахьидар, ликар дуркьну див, ккюрхну мягъян муркларикди, яв гъагъ ц1иб ап1арза к1урубси!
Марччарихъ хъайи ичв адашдин юк1в мюбгъян, дарши гьилламадар!
Гьеле увусдариз лиг: Бадайизна Атуриз, теленгйирси, ялхъвнар ап1ури улдуч1вури шулу душвлан.
Гьамус, Халгъари гъап1уб ву пну, дурари ярумчухди дап1надар – чпи улдуч1вуз дап1найиб ву!
Дифриинди тинди хъайи Чвкъюригъна гъяру вахтар дурарин гъушну!
Индийский гуруси уьрхну гьавайиъди гъягъру Наврузбег-халу йик1урухъанмина!

Хъа Ушвариз хъуркьу ихь набалугъ, ушв абццну, аскканзина ккилигура, аьршдиз удуч1внайи хифарин к1ак1наъ, балдабу йивури фуж деънайк1ан к1ури!
К1екке ву, я хъахънай, чаз хифар уьргъюрайир, ахълириз ц1икбак кахьуз!
Ягъли швуршвлариин али к1ару «урхьар» ит1уз хъюгърада миар ву к1ури!
«Тююю» дап1ну гат1ахь!
Саб биц1иди рякъюъ гъафну к1ури, гаш алабхънадарвуин!
Гьарарикк гъягъмучар аг, гвач1нин гъиву чиграхьди ккахьри шулу.
Гьадрар ит1ин!
Миар к1арударси уьрударра шулу, зазар кади шлу гьараригъ!
Му, гъула гъахьир вуза к1ури, фук1ара аьгъюр дарки!
Хъа фици аьгъю хьивдихъа, гъюбарихьан гуч1бу, дут1наш-дарш чпин кац1арихьна гъяризкьана дурушрайириз!
Агь байк1и йиз вахт!
Набшдик1ана думу?!
Ч1урдиъ фук1а йиз лик ктрубк1ишв гъидритру!

Ягъли гъарзарихъинди гъюру му.
Ва, сац1ибсана вуйиш, кьяляхъ хът1урччвурайи. К1анакк ягълишин гъябкъюр!
Ул хъубкьдар к1аназ!
Гъябгъюрайи Аьхюнир, гардандикк ккайи арсран зунжурсикьана рябкъдар – гьадмукьан ккуруди!
Дилинтина, жвуван улихь хьайи шикилси рябкъру Чвкъюрюгъярин (Сулант1илра к1ури шулу думу гъулаз) гъулан аьгьвялатназ, уччвуйи тамаша ап1ури деуз шуйи.

Деуб наънан, дестейихъ хъуркьну ккундарин!
Атуна Бадай гьадрарихъди хъашра аьгъяянхъа?
Дураринра шил айибси дар.
Айиш, дурари Угъулдиъ гъядлансина зюргълар урсрайи кьулуртйиризди гъванар ккат1ахьури, эллешмиш духьнахьидийи, шлинуб гъванди фукьан аьхю пакь ап1уруш гьюжатнаъ уч1вну.

Барсик1айин штукк ккухъну-ккухъундар, душвкансина гъяризди кайи хяхлин кьуликансина саб жжярхял дибиргъну му бай, Акъаарин багъдихъансина кум-ц1ади т1ибхурайи дестейихъ хъуркьуз ккунди, гьяракатнаъ ахъу.
Амма – наънан!
Мугъан жаргъубт1ан дестейин гъягъюб чкиди вуйи!

Саб арайиланси машиндин дих гъабхьи.
Халгъарин Нурудин халуйи, кьябаъ йишв имдаршра, сарна-сарди гьаму рякъяриъ айи биц1и бай гьап1рур вуйк1ан к1ури, дебккну, иту.
Му, шадну ктут1у!

Школайин му машиндиъди гъярайи адмийири гья-гья уьлюбхну, яягъди гъярайидарикк хъял кап1райи.

Кьялхъян бортнахъан хъит1игънайи набалугъди чпин гъуландариз гьарайниинди, хъич1ибхнадру хил саб-швнубан хъап1у.
Гьамдиинди дугъу дурариин чан сабпи «гъалибвал» улупурайи!
Пагь, мугъан, биц1ир вушра, жандиъ айи гьисс!
Гуч1бяхин!

Машин диш дап1ну базариз, Хючнаарин асккан к1улихъна хъап1нийи.
Эдеурайи халгъари му бализ фукьан к1убнир дарин к1урайи, чан сарна сарди Ляхлаансина базариз гъюрайир!
Хабар дар дурариз му ахникк аварши, дестейихъан хъадабхънайи хъалтушв вуйибдикан.
Якьин, мушвахь Бадайна Ату хьайиш, дурари халгъарикна мугълан к1урудар к1уйи, фукьан учв гуч1рур вуйиш, гьариз аьмлюхъяриз гъягъюз даршули, ясана гъяриз – дагрик кахъуз!
Хъа вушра хьтарди хьуб ужуб гъабхьну, дарш балин паргар ургъюйи.

Ул алдатну ккудубк1дар – му фукьан аьхю базар ву!
Мушваъ адрубра адар: кьярт1-парт1налан гъадабгъуб, куш-кейт1нииннакьан; гъаб-гъажлан гъадабгъуб, кепккир-абугелднииннакьан; сини-миндилан – хямир кт1ибшру кьяб-т1абк1ииннакьан, яни – ккуни жюрейин бакришин!
Мугъаз учв мина гьаз гьаънайир вуйиш, зат дярякъюшварихьан, гьич к1ваиндикьана имдайи.

Базар, Хючнуарин кючйир вуйибси лицури, му саб вахтна, гюздин тукандихъинди адахънийи.

– Ччумгьа думу, Ату, – к1ури, Бадайи, аьхю гюзгдиантина ткандин айит1инди лигурайи чпин классди бай улупу.
– Яяя Рашид! – к1ури Атуйи дих гъап1у.
Чаз таниш дих кубк1у му баликк ич1 ккибшу ва багахь гъахьидарин хилар гъидису.
– Учу уву гъагууууб!
– Хъа узу учву агури хьуууб!
– Уву мина шлихъди гъафунва, Рашид?
– Машиндиъди! – къурзлувалиинди гъапи миди.
– Дарш увура гьаддиъ айна?
– Хъа узу учвуз дид’ан хилар хъаъри гъяркъюндайнучвуз? – мугъан фурснан кьадар адайи.
– Учу думуган, гьадабт1бахъ, акъаарин багът1ансина гъягъюрайча. Машиндин дих хьубси, хъивну, кеъну, эъдича к1ури, рякъюзди ут1урччвуз ккун гъабхьунчуз, хъа машин мик1на-клакси гъубшу.
– Ари гьаддиъ узу айза!
– Ивус ижжири, машиндии ээуьр! – Бахилвал кадиси гъапи баяри чпин нугъатниинди мунуриз.
– Ухьу, кьяляхъ, гъулаз фила хътакидик1ана, – пну Рашидли ушвниан, гъайгъуллу, гъулайлу ва фу-фтикна вуш аьгъю ап1ру, кьюб гаф идирчу.
– Магьа гьамус, гюзгдин маганзиндиан гьялавана гюмбе гъадабгъну гъягъидихьа. – гъапи Бадайина Атури.
Рашидлиз, хъа ухьу Гюлюзер бажикьарихъди гъягъидарин, пуз ккун гъабши, амма Атуйи, дурарин гьял аьгъяди, гьамцидарихъинди илт1ибк1у:
– Дурар ухьухъ лигрудар дар. Дурариз ухьу чпит1ан улихь гъягъруб аьгъя. Гьееей, дурар биржварин гъядлан улдуч1вайиз, шлиз аьгъя ухьу, наънанзина гъяради шулуш!
…

Ибшри сарун. Мурариз вари ляхнар аьхюдар хътарди, чпин к1ул’инди ап1уз ккун гъабши.
Аммаки сабсана му Рашидрин к1ваан удубч1вурадайи.
Дугъаз гьялавана гюмбе фйир вуйиш аьгъдайи, я гьамусдиз гъеерхьу гафар дайи.
Му тукандиъ Бадайихъдина Атуйихъди уч1ву Рашидлин «шархьал ккадабхъу».
Хъа фукьан утканди дабалгнайишв дарин!
Миндина тинди жерге-жергеди, зисдина асисди жар-жарди – кьуларигъишвар ва дурар гъяц1ну – ицци-ужудар!
Шархьил ккададабхъурин гьамцибган!
Хъа, гьамрар улариз рякъюри, гъюбахъ-гъюбахъ артухъ шулайи тямягьнакан гьап1дива!
Тямягь ву к1ури дурарикан фук1ара гъадабгъуз удудубкьрайиваликан гьап1дива!

– Узу, саб кила вафлйирна лиманад гъадабгъидиза, – ва гьаци гьап1нура вуйи ицци фун ккайи, «ч1ач1ухйирин дада» Атури.

Му классди бализ «ч1ач1ухйирин дада» гьаз дупнаш варидариз аьгъяйи ва дугъ’ин думу ччвур аьдати лак1амси алабхънийи.
…Гьаз даршулин арда, Атури, гьар чпин дадайи илипу ч1ач1ухай «фурт1» дап1ну, минди лигну тинди лигайиз, хътип1уйи.
Вари гьаци, Гьябибит-бажийи метте-жжюжжейиз, урч1вц1урна урч1вуб ч1ач1ухай алахьну к1ур.

– Узу, шкалатарна пиражккияр гъадагъидиза, – чан фикриз гъафиб дишла тамам гъап1нйи, «п1ялц1ик1айи тавра» Бадайира.

Хъа мугъаз «п1ялц1ик1айи тавра» гьаз дупнаш сакьюдаризт1ан мялум дайи.
Даршра, школайиъ айи варидари дугъаз, ччвурнан ерина, гьаци дих ап1уйи.
Мугъ’ин му фици алабхъну хъа?
Алабхъну сарун чав ап1ури гъахьи жинжалвалариз дилигну.
Фу ву арда, МТФейиинна, хюнйириз никк артухъ хьуз, патока дубхайин тувуйи ахир.
Хъа мугъу гьап1ру, Хюл’ин маларигъ гъяйи чпин адашдихьанна дадайихьан жиниди, адабц1ну флягайиан гьадму малариз тувру патока, абт1ну чан турбайиъ, п1ялц1ик1 вуйиз к1ури, Кьулккариз масу туври гъахьну.
Гьаддилан Кьулккарихъ ц1их хъабхьру ва гъулан саб швур гьут1убччвуру.
Хъасин, касибар, Огнийихъинди алдауру.
Халгъаринуб вуйиш, вари дюньяйиз ашкар гъабхьнийи, хъа мураринуб, жини-жиниди гъюдубч1вну гъубшнийи.

Багъишламиш ап1инай, Кьулккар, ичв сир ачухъ ап1баз. Сарун ичв гъул, Велт1лари хъурхьну кчвубхуб вуйич дупну, пуз хьибдарчвухьан.

Улар вари кьулар вуйибси исина-зина жаргъура му набалугъдинра, фтихъан хъч1ихуруш мюгьтал духьну.

– Яя, классди баяр, гъапнийчва ахир, «гьялава, гюмбе», к1ури… – мушвхъантина чаз фу пуз ккунди айиш Рашидли ачухъ ап1дар, хъа дишла гъавриъ ахъу Бадайина Атури дугъ’ин «ппяяяя» уьлюбхю.
– Гьамусра гьадрар фйир вуш аьгъдарнус? Гьагувухь, фукьан хьавухь пул?

Мугъу, гъюбччвну к1анаригъ хил, адабгъну саб кайи к1аж манат, улупу.
Бадайи дишла гьисаб гъап1у:
– Саб гюмбена кила гьялава гъюрдувуз! Ча гъадагъузавуз?

Дустарин кюмекниинди Рашидлин хиликк сеткайиъ фу-вуш ибшу.
Дугъан хъюхъни чан сетайихъан ицци кьюб ниъ зигура.
***инси ппуларра кмиди ришвура.
Хъа фу ниъ фтинуб вуш аьгъю ап1уз шуладар.
Мициб аьжайибвали дугъан сппариккан шид гъябгъюрайи ва: «ккунийда деъну саб майдандиин булагъдихъ, ниъ кап1уз» к1урайи чан-чакна.
Мугъан бахтнаанси гьаци гъабхьнира вуйи.
Дурар биржвар ккайи гъядланди дурушди, гьадабт1бахъ, Дагънуарин гъазмйириккантина гъярихъди дуфну, Нит1хъарин булагъдихъ егин гъаши. Ва, гьарди чахь хьайидар адагъну, чиб-чпиз каъри, баяри иццишнарикан бегьем кьукь ктабгъу.

– «Гьялава» гъапиган йизра хиял гъабхьнийиз му мишмишин т1яаьм алиб вухьиди к1ури, вуйишт1ан – п1ялц1ик1ин! – дупну Рашид Бадайихьинди циккандиси гъилигу.
Ва чахьинди гат1абхьу лигбан гъавриъ ахъу Бадайира кьялхъруси:
– Уву мишмиш наан гъябкъю биркува! – гъапи!
– Бирк узу гьацира вуза… – дупну Рашидри чаин али, чпин бабан хччугикан дибирхну алабхьнайи филиндин шалврин кьамкьаринишвариин али урхъариъ т1убар урччври, – хъа му яв пирашкказа к1уруб, Бадай, ч1ач1ухайин ниъ хъайибсиб вуявки? Дарш вари пирашккияр гьамцдар шулин? – дупну, му ражну Атуйихьинди гъилигу.
Мидкан ассар гъабхьи бай, гьамус Рашидлиин алархьуз хъюгъю:
– Гьамусдиз я ч1ач1ухай, я пирашкка ккудрубкьурик кайи фурс! Урч1вц1урна урч1вубушра, варжушра, ичдариз гъит1дар! К1уруб аминив?! Дарш увуси, базариз гьаз гъафир вушкьана, аьгъдарагайси! Чав сабан машиндиъ т1еъну к1ури, вардарикан ктатури хъюхъяр хъюгънайир!
– Гьамус диван ап1идияв ичв дади! – гъапи Бадайин гафари му «хъюхъ дазабгнайир», кцухуз гъиту.

Сарун дугъан хъюхъ дазабгну рябкъюри имдайи.
Дугъаз дишла к1ваин гъабхьи учв мина гьаз дуфнайир вуйиш.
Ву пну сарун кьан вуйи.

– Йиз фу тахсир а хъа базариъ гундушв руб адар к1ури! – К1улар ккадагъуз ккун гъабхьи гъучдиз.
– Гундушв руб адру базар гъапиш, вари гъуландар аьлхъюрвуин! Дици к1ури ичв дада алдатмиш ап1уз хьибдарвухьан!
– Хъа узу дугъаз магьа гьялавана гюмбе гъабхурадарин?
– Гюмбе ккипну к1анакк, гьялава илипну зиълан, беле ицци нивк1ар ап1идива, ичв дадин п1акьар куркьиган! – Мурарин агьвалатнакан хабар айи аьхюри хъаънайиси гъапи «алверчи» Бадайи.
– Сарун яв жжану! – пну хъипу Ату, алишвлан гъудужву ва гъулазди рякъ гъибису.
– Учухъ нугъатар хъит1рубси дайчва! Гьамус увухъра, Рашид, «Гундушв руб» хъибшурш к1урза! – гъапи Бадай гъяаьлхъю.
– Хьузра ву гьа «П1ялц1ик1айи тавра»! – гъапи Атура гъяаьлхъю.
– Увуз ужуйи «Ч1ач1ух’ярин дада»! – гъапи Бадай Рашидлихьинди гъилигу.
– Хъа «Гундушв руб» гьаз ккебехъна, баяр? – гъапи Атура Рашидлихьинди кялхъруси гъилигу.
– Ц1ийи нугъат хъибшу бай фици хьиди к1урва!

Мурар чак кялхърайиб аьгь дарап1ди му гъучийи дамах кади:
– Хъа узу машиндиъ эур вуза! – гъапи.
– Яваш сабан! Гьеле уву Хамиса бажийин улихь гьаци к1уруш лигархьа!
– Узу гъилицунза, адайи гундушв руб базариъ!
– Ваааа! Чаз «гундушв руб» гъапида!
– Я кас баладар, хъана узухъ хъахъдичва, хъа гьадмуган лигарзачвуз!
…

Му гъучдиз мици хьуб’ин шадну кудут1найи баярин улхбар-рахбар гъулаз гъяйиз ккудук1ундайи.

«Гундушв руб» лак1ам хъибшурин хасиятра гундушвси кагьалуб ва рубси абсруб гъабхьнийи.
Магьа мухъугъанай учву лак1милан хасият асиллу дар к1урубдихъ!

***

Гьаддихъанмина биц1и Рашидли, чан гьациб хасиятниинди вари йирхьц1урпи йисар чазра хабар дарди ккадаънийи.
Дугъан биц1игандин вахт гьамцдар биц1и-биц1и дюшюшериинди гъубшнийи. Хъа айибт1ан уччвуйи ахтармиш ап1ури гъашиш, дугъан «дюшюшарикан» – «гьядисйир», «гьядисйиркан» «тарихар» хьуб мумкин ву.
Хъа фукьан учв кагьалди гъябгъру вахтра вуйда! Думу гъябгъяйиз йиз варжна къабарра гъахьнийиз!
Дубшну ккудубк1дайда, мябгъян к1ури чаз кьяляхъ зигурайиси! Узу улихь гьуч1вну чаз зигурашра, кьяляхъ гъябгъюйи. Даккунди вуйи дидизра узу ап1ру т1уларихьан, чаз нач дархьуз, учв сикинди гъибтуз.

Гьибгъри шулу вахт гъябгъюра к1ури, хъа гъягъюрайидар уьмрар, гьядисйир вуйи.

Хъа вахт, жвув ккарцуз к1ури, жвувкан кадабгънайи саб гьациб диллигт1ан дар.

Узу дюз дарш, магьа – жара гьядисйир.
2. К1АШ


1. Пушвтна Хамуч

Лигури шуйза. Лигураза.
Лигурза! Гъюра Кьулккарин Ханмягьямад-халу.

Варидариз гьамус аьгъя Печкин, хъа думуган аьгъдайчуз.
Думуган Печкин хьубра мумкин дайи, фицики Ханмягьямад-халу сабан Эдуарддиз дяркънадайи!
Успенскийиз, гьа!

Вуйи йисар ургц1урпи.
Хьубпи – йирхьубпи классариъ айза.

Кабхъну гъюра Кьулккарин халу сумка газтар айи.
Юкьуб улиз гъяркъну думу кас.
Успенскийин улари дугъкан Печкиндин образ арайиз гъабхну гьадму йисари. Вуйиш к1урза – 1974 -пи.

Хъа, биц1и бай Рашидлин улар ал дугъан газтариин!

Швнуд йис вуш думуган думу балин, чазра ужуйи аьгъдар. Узхьан гьерхри шулу. Фу пуза-хъа узу?
Думуган думу узуз дицикьан аьгъюрра дайзуз, йисар – мийибшри!
Хъа кьант1а учв вуйиб чазра аьгъя.

Кьант1а гъапиган, жердрахъди чавра, бегьем алдру к1арчар ч1ирнарикан ктатури, бювер ап1ру к1ирихъси вуйи учв!

Дик1уйи шуйи дугъу, «магьа узузра аьгъязуз гьадраризси» к1ури, чан "жавагьирарра"!

«Гьадраризси» дугъу думуган Шамхаловдизна Шагьмардановдиз гъахьну к1ури!
Шуйи аьхир «Октябрин аквнаъ» дурарин «гьунарар»!

«Дурарин шули, хъа йиздар гьаз хьидар!» – К1ул’ин гизаф гъизигур вуйи, жугьудрин бай жугьуд!
Дурарин аба Аьзизра гьамцир вуйи! Мунурик гъилигган, дугъан аба гьеле аьяндарра вуйи!
Хъа касибур вуйиган гьясбикк ап1ури гъахьундар, касиб, капиталист, исламист ва социалист чапхунчйири!
Гъийин заманачйири: динагьлийири дугъаз аьлим пуб мумкин вуйи...
Хъа гьюкми – экстремист! Фицики, чпихъ хъпебехъди, дюзвал к1урур, дурарин душман шула!
Хъа дюзвал пуз, гъурху, гъидицу ва арайиз дубхнайи му дюньяйин гъавриъ ахъу инсандихьант1ан шлуб дар.

Хъа шлин хтул ву к1ури духьнайир ву к1урачва му, кьирт1 хътру кьант1ара!
Гафар ка к1ури, дурар хъит1уз аьгъяди ккундарин?
Гафарра хъилт1ана!
Хъит1ну к1ури дурар, «Аьхю гьар’ан» йицарихъ хъит1ну хурайи муццуругъар дар!
Гафариинра хам ал. Хъч1юхюрайидарилан аьлч1ябгъиш, гъяц1лишв кказабгган гьап1дива, аьяндар!
Хъит1дарикан саб мяна айи мутмура арайиз дубхну ккундарин?!

…
– Я халу чавава саб газат?
– Пушвшвшвт, пушвшвт! – к1уйи Ханмягьямад халуйи, узухьинди «…акв» гьач1абккури.
«Пушвт» «Печкинди» ич адашдиз к1уйи.
Дугъан ччвур «Пушвт» дайи – Аьлипаша!
Ханмягьямадди «Аьли» хътипуйи, хъа «Пашайикан» «Пушвт» ап1уйи узуз хъял гъюз.
Сифтеган хъял гъюрушра, дугъаз, ич дадайи хъаъну, «Хамуч» к1урдайза! Газат тувидайи.

…
Кап1ну шулдайи дидик йиз «гьунар».
Йицарихъ муццуругъар хъит1радарва гьа, «Пушвт»! Бик1уз аьгъяди ккунду!
Узуз аьгъязуз бик1уз!
Кьант1а т1улар мап1ан! Сабан уву яв хъюнт1ар ккажакуз дубгъ, хьубпи-йирхьубпи класс!
Гьич к1ул’ин дибрисарза. Аьгъязуз бик1уз!

Хъа узуз бик1уз аьгъяшра, йиз хъюлиан, узхъанди Гитлериккан ккадату Яргълаарин Ибрагьим халуйин бали кауз гъитри гъахьундар «Октябрик».
Гъахьундар, куразачвуз!
Гьаци вуйиб ву – гъахьундар гьан!
Гъитундар, красный Гитлери!
Магьа чан маш ч1варч1вли, магьа – йиз, хябяхъ гъябхънайи, гъядябхъюз ап1урайи!

***

Чав, Шегьвеледди, думуган Хив газтиъ лихурайза, к1ури шулу.
Белки му, «Народный…» тувнайириз, узу дик1рудар кьабулди даршлийи!

Гьилигу гьялариан, думу Шагьмарданов, Аьзиздин хтулиъ гьадму вахтарихъанмина ут1укьнайхьиб?

Гъира чав гьаци к1ури шулу: «Уву бик1уз аьгъюр дарва»!

Дарза! Узу яратмиш ап1рур вуза!

«Хъа ав, уву чаз алахъур к1ури начу йик1ури гъахьи Пушкин, Яргълиз гъюрайир Ляхлазди рюкъюъ ахъур Дантесди гъядаъну к1ури шулу. Думуган яв яратмиш гъап1у «Замана» пьесара гъябкънийзуз: «гъур ккубччвну ифи уч1вубхура гьа!..» Шли шликк ккубччвну? Гимбун гъурариинди ифйир адагъруб вуйин? Гьудуч1в гьааа!!!» – Хъуч1ухну сумплар йиз терефназди йибчуйи "гъарх", "гьарх дидкан" к1урайиси, гъапну, ртутьдихъ ниар хъаъри гъахьири.

"Ртутдихъ ниар" гьапиган, яргълаар, чпизра аьгъдарди, гьаддиин яшамиш шулади гъахьну.

Узу гьудуч1вишра, уву узхьан гьудуч1видарва! Хътакуз ккайир дарва!

"Народный писатель" к1уру ччвур узуз дурубкьну ккундайиб вуйи, хъа уву узхьан думура тадабгъунва!
Гьамус хъиржвну хилар, узу яв машар жик1арзияв, нит1рихъ жви! Чпира – турфарин сиркейихьди!
Сумпларикан аржлар шлуси!
Хъа маш к1уруш, гъючвюбхну, Яргъли нирик кабхъруси!
Узу увухьна хътау шикларик кайи бутар ккайи ичв хуларихьансина гъяризди гъарабхрияв маш! Товарищ!

Тадабгъунва, П1ут1ин Немцовдихъан хътадакиганси!
"Аьхю гъулаз" душну увуз аьхюч1веъ сесер гьадушв'ан уч ап1ин дупну, дугъу думу дина гьаиганси!
Яни, думу гьюрматлу ччвур, уву узхьан тадабгъунва гьюкмихьна духьну багахь!

«Тадабгъуз, дициб ччвур сабт1ан адайк1ан ягъли кабинетариъ?»

Уву дици гъавриъ махьан, ччвурар гизаф а пну, ччвур узузт1ан дурубкьну ккунди адайзуз, шагьрарин Шагь!

***

Аьгъю гъабхьунзуз дидкан Мягьямаддин «Милаъ», «Ютубдиан».

Вуйишт1ан, «Народный…» – «ча» гъапиган тувруб вуди!

Хъа уву, Ибрагьим-халу, увуз «Герой…» гьаз ча гъапундарва? Узуз дидкан аьгъяйиш, Сталиндиз тув, пидийзаки!

Гъапунза аварарин Аьгьмадовдиз тув к1ури! Узуз! Дициб ччвур!

Хъа, Расулин ерина айири: «Гитлериин гъалиб гъахьирин бали чаз ча ухдит1ан дупназуз» – гъапну.
Гьаддиз, мушваъ, ««тув» гъапирин гьунар адар, хъа – «ча» гъапирин»!

Мидкан хъасинси гъапнийзуз писателарин аьхюри дугълуйирин.

Гьар «ча» к1уруриз туври гъашиш, Брежневдин мухрарикра фук1ара гъудрубзур!

Ибрагьимовичди гьунар гъап1ну: Аьзизуф марцци штуинна адагъну.

Баркаллагь чаз!
Ккахърайир?
Ав ккахърайир адагъну штун зиинна!

Ккахърайи Рашид ккадагъуз ккайир дайи Шагьвелед!
Хъа дугъаз, узкан, гизафси, фтин к1уллан хъял гъафнуш аьгъяйчвуз?
Хиварин Шамхаловдихъдина Достоевскийихъди гьюжатнаъ ава, к1ури!

«Табасаранский Достоевский» гъапнийи «Пушвтрин» бализ Кази Керимовичди, хъял гъафири, узу чаъ гьарган ут1укьну шлуган!

***
...
– Вагь, уву дугъаз дициб ччвур гьаз тувдива, Жвулли-жви! – Шагьдин юк1вну гъадабгъунадайи.
– Я бай, бакьалйирин бай! Уву даждиз якъ гъапишра, диди чан ап1ру «иаь» ап1иди!
– Узу аькьюллуди гъавриъ ккаъ, узура увуз биярин бай пузавуз, гьала увуз фици шулуш?
– Фици шул, беле к1вак кубк1у бамбагси! Жвуван тухмин ччвурар, ччивар наънан вуш аьгъяди духьну ккунидар вуйибдин уву гъавриъ ауз узхьан удудубкьрайиган, гьагъмунубдин фици гъавриъ аъруш уву аьгъдарзуз?! Хъа вушра тялукь мисал сабсана хибдизавуз: ригъдиз ваз гъапну к1ури, ригъди чан акв вазлинубдихьнакьан зяиф ап1урин?
– Яни увуз пуз ккундавузки, ичв «гъула» жвиваз Достоевский дарпишра, дугъу чан бик1руб гьадгъуси бик1ура?
– Йиз уьмриъ йиз ученикарикан уччвуйи гъавриъ ауз гъахьи сар ученик, увут1ан алахъундарзуз «Шябан»! Гъач гьаддин гьякьнаан саб «шмурдякдиккан» ккадатидихьа «Балхариъ»!
…

***

Ч1аларин вуза к1урайи духтур, Курбанов К. К. мушвагъ наънан гъахьияв гъапиш, Шахмардановна Кази Керимович лап ухдихъанмина «два сапага – пара» вуйи, кьюредра Марковайиъ саб кабинетдиъ хьурухъанмина, гьей, дидиз улихьна, пуз шулу, дягьзаманйирианмина.
Тмуну терефнаан, чан юк1в кч1абгру шлиз вушра «Шябан» к1уру ихь аьлимди учв Хив райондиан вуди гьисаб ап1ури шуйи: саб гъапиб, улихьган жвул’ар хивинди кайиган; кьюбпиб, ч1алниин сифте хивар лихуз хъюгъиган: шубубпибсана, чан хпир Ляхлаан вуйиган – Гюлзереф.

«Народный… -дин» ликарикк йишв ккухьри шуйи чахъди «Шябан» "уткан" шлуган.
Ари гьадму ккухьу йишваз дилигну, ва, Гамзатовдин гъайгъушнаъ хьубра фикриъ ади, аварарин «Народный…» дуст вуйиз пубазра дилигну, дициб ччвур ухдит1ан дурубкьнайи Агьмядовди, чанубсибдихъди ихьурра «кац1нийи».

Кац1нийи мани ччвурнахьди хъуркьувалариз дилигнайиси!

Алац1нийи кунц1ари "ччвур" жибк1урайи устлар «Буйнакскийиъ» ва «Редукторнийиъ»!

Дугъан, Аьзизуфдиз дих дарап1у ниятнура му гьядисйир, дугъридан гъахьидар вуйивал субут ап1ура пуб дюз гъюрайиси шула, гьяйвант1ан чкиди гъажаргъунза гъапиринси!

***

Саб гафниинди, думуган узхьан «Печкииндихьан» йиз "мутму" кайи газат бисуз гъабхьундайи.

Узуз хабар дарзуз газтин тинди фуж хъаш.
Тинди хъайириз хабар дар минди хъайир фуж вуш.
Белки хабар вушул, "узхьанра Шагьмардановдихьанси шулзухьан" к1уруган, мугъу, бик1уз!

Газатна Ханмягьямад-халу симар духьна учу кит1райи.

...
«Увуз, «Пушвт», директори дих ап1ура».
Гъушунза.
...
«Увуз бик1уз аьгъдарвуз» – гъапну узуз, Хиван ич школайиз дуфнайи халуйи, Аьлимурад учителин кабинетдиъ!
Яни, узу бизар мап1ан, яв хъич1ибкьну дус, гъапнийи ягъли аьхю думу гъуллугъчийи!
Есть, товарищ капитан! Увухьинди вуйиб хъч1ибкьархьа!

Хъч1ибкьза!

Йиздариз "...акв" рябгъюз гъадагъа гъап1нийи.
Акв дярябкъруган, "муч1ушназ" дик1ури гъашиза – тахилиз!

К1ул'ин гъизигуриз, акв гьа гъитархьа, дарин, муч1ушинра гьярам ву!

Халккут1ай!
Хъа уву гьамциб, Ккувгъарин Шамил халуйи к1уруганси: «уччвур ву дупну я уччвур дарур, я саб ляхин-кар ктрур му дюньяйиина фу к1ури гъахьир вува?!»

Белки ашул узу ап1рубра, эгер узу му дюньяйиз дуфнаш!

Рябкъюрадархьуз увкан айи мянфяаьт!

Мянфяаьтназ дарза узу, эй!
Хъа гьап1уз вуйи «эй» вува?
Дюз гъапиш, узу фтиз вуйир вуш, аькьюл–халай, аьгъдарзуз!
Хъа дугъридан, ук1у Шамилиз гъябкъю, узу гьаз гъахьир вуйк1ан?!
…

Пионер вуза аьхир, галстуккьан абхъуз аьгъдру!

«Всегда готов» значокра азуз, вуди узуз багьаб!

Му вуйи узуз гъурубкьу сабпи ва аьхиримжи пешкеш!

Будь готов!

Дидлан гьайри, магьа дук1нура гъяраза, сарун адарзуз гьюкмарихьан гъурубкьуб!

Пакьарт1ан!

Я ккундира дариз!
Я чара пидарза!

Лайикь дархьуб туврушра фици бисуру?
Жвув начан ап1уру диди.

Дурари «душмниз» я тувдира дар!
Пубси даршул, хъа вушра – всегда готов!
…

***

Биц1и бай.
Йиц1июкьуд йис.
Хьуд йис вуйиз урус ч1ал киврайиб дубгъури.

Уз’инди вуш узу думу ухдит1ан дурубгъназа!
Дид’инди, магьа, шиърара дик1ураза!

Ап1дарин «…аквнан» тинди хъайири дидик чап йизуб, ап1рубдикна хътап1арза.
«Пионерская правдайиз».

…
– Я халу изус к1ажжу аян?
– Иву гьясив ккану ивус к1ажжу шли билк1унда, поэт! – К1ура узук кялхъри, школайиъ баяри.
– Пушвшвшв, пушвт! – Ханмягьямад-халуйин дих гъабши, школайин икриъ, урт1лар ккувгъар, гьяргъяриз почта пай ап1урайирин.
Яни гьадму гъулариан вуйи биц1идарихьна дугъу газтар, кагъзар, журналар туври шуйи.
Чазра – рягьят, биц1идаризра – шадвал!

Ханмягьямад-халуйи адабгъну кагъаз чан сумкайиан, варидарин улихь за дап1ну узухьинди гьач1абкку, – Масквайиан къюнавус, – дупну.
Завук-жилик узу кдисурадар! Кагъазра ву гьадму «… правдайиан»!

Кялхъри «поэт» к1урайидарин ушвар балугъиндариз илт1ик1у ва дишла чурчларси гъудургу гъяраригъинди.
Аза узу ургур завариъ уьрхну!
Гъабхьиб дар!
Москвайиан «Пушвтраз» аьхюрарихьан кагъаз гъюб – му, му дерйириъ гьамусдиз зат дархьи гьядиса ву!

Гьаддихъанмина миди (кагъзи) узук гьиссра, аьшкьра, гьевесра кап1нийи.

Магьа аьгъяди узуз бик1уз!
Агъявуз, аьгъявуз бик1уз увуз!
Хъа яратмиш гъап1уб навшдив?!

«Шиъриин сац1ибсана лих, хъа хъадап1» – кайи думу редакцияйин кагъзик.

Мимидар куч1врайзу варисоюздин биц1идарин газтик!
Мура зурба хъуркьвал дарин!

Президентвализ кандидатура йизра дивнайиз, амма саб-кьюб сес гьурк1ундайзуз.
Дарш вуйза гьа парччагь!
Ва «сим-симризра*» тувуйза велосипед!
–––––––––––

*«Сим-симриз» гъапиган гъавриъ адрахъдариз: «сим-сим, открой дверь» к1ури шлуб наънан вуш аьгъячвуз. «Простоквашинойик», Печкиндихъан хът1арццури гъям-гъям йивуйи жакьвлира. Ари гьадму жакьвлиз к1урайиб вуйиз «сим-сим». Велосипед тувраза дидиз Печкинси почталион хьуз. Хъа жакьвлин гьаз вухъа велосипед, чахьан дит1ибхну гъябгъиз шулайиган? Яни паччагь дарза, тувруб адариз; паччагь вушра, туврушра диди бисидар; аьхирина-аьхир паччагь вушра-даршра туврадарза к1уру гаф ву думу. Му гьациб саб тамашавалси шулайи аллюзия аллюзияйиинна, элипсис элипсисдиинна, ва гьацдар литературайин жара приемар ишлетмиш дап1найи акмеизм ву му. Му таниш дару гафарин мяна, му китабдин аьхирихънаси хъайи «Мярака» к1уру к1улиъ ачухъ ап1ураза. Мюгьтал махьанай, му эсер гьацибси дюзмиш дап1найиб ву. Имбуну мушваъ т1аънайи «дургъунугъар» сарун, подсказка дап1найиган, рягьятди алахьидичвуз.
–––––––––––


Хьуз чакан Печкин! Урт1ил-Ккувигъ-Гьяригъна гъягъюз шлуси, хьади едросарин пайдагъ!

Хъасинси гагь «…нурариан», гагь «…аквариан» гъахьизуз гъюри манатар: шу-шубуб… хьу-хьуб, ургу-губ.

– Пууушвт, ма гъул зиг кифтанцияйихъ! – к1ури гъаши Эдуарддин геройи школйириин, масккурдихъ, латакк, раццарихъ, избачдиъ…

Гьаддихъанмина думу кас, ич почталион, гизаф ккун гъахьунзуз ва дугъаз узу, шагьриан гъюрайи ич адашдизси, ккилигури гъахьиза.

Марцциди уьрхидихьа к1ваъ жвуван уьмриъ иштирак гъахьи касар!


Хъа вуш, гизаф ккундийиш, гъадабгъну саб фук1а гьаз тувундарва?
Аабц1у фун, «марцциди уьрхидихьа…» гъапиш!
Гьа гьудуч1в гьамлин! Сар шли вуш гъаписи!
Кьукь!
Шагьвеледдин!



2. «Народный…»

– Узу рази гъахьунза узуз Махачкалайиз ляхниз дих ап1баз… – К1ура Яргълиан Хивинди ктахъу газатдин гъуллугъчийи.
Икибашт1ан, рази дарди шулин-хъа гьамус гьамушвариан меркездизди ктахъурайир! Жараб дарш, «…узуз! Махачкалайиз!..» пуб, ебхьуб ч1яаьн дарин Яргълаариз! Хъюхъ за ап1ин, Шагьвелед-халу! Хъа ц1ийи кастюмар ануз?
Ибрагьим дахайи гъадагънин?

Бай ккунду гьа, Берлин гъибисуриз!

– Узуз, – к1ура, Багъир халуйи, учу Дербентдиъ рякъюхъ кафейиъ чан убгъури деънайиган, – дугъан кастюмар гъяркъниз.
– Фици?
– «Октябрин…» редактор вуйза думуган ва Мягьячгъалайиз гъярайи отделин заведующий Шахмарданов, учуз гежехайрар ап1ури, редакцияйин идарйиризди уч1внийи гьадрарикди.
– Хъа?
– Хъа фу шул? Мархьлин йигъра вуйи. Саб гъуч1убхубсиб палащра хъажайи мугъахъ, – к1урайи Ражабуфди, чан гъвалахъ хъайирихьинди гамгамра дап1ну.
– Увууура, баяяя, фйир к1уураваа! Фициб, фициб вуйиии? – Чру ук1арин ч1ук1ниин кьац1 алахьури гьерху юбилейиз гъярайи писатели.
Кьац1 пиган, кьац1ра дар гьа баяр, ч1ук1ран язухъ шулийи!
– Аьхъю дархьуз хюнди гъап1у к1ари, гъибиржибсиб! Балунувий! – мушвахъ деънайи, иллагьки Уьмаровайихьан аьхю гьягья тадабхъу, фицики, мура мугъаз, ихь писателиз, ккерягъюрайир ву аьхир, чавси дугъура литинститут ккудубк1найиган, ва чахьинди гъюрайи гьюрматар гьатгъахьинди гъярайиган.
Гюлбикейиз ккунди айиб, гьамциб кялхъбануб вуйи, сац1иб учв зи ккюрхюз.

– Хъа? – Къарар дяргъюри хъзигураза узура Багъириз, чан гьаддихъантина хъимбубра, гьамшваъ деънайи вари писателарин улихь хътипуз ял ап1ри, кьярси духьнайи кьаби жвиваз.
– Хъа фу шул? Немци, «хянди хух!» гъаписи, кабинетдиъ айидар к1ар гъахьунча, палаш хъидибтну кастюмар гъяркъюбси. Фу лигурва, мугъ’ин алидар, Мягьячкъалайиз ляхниз гъярайиин, ц1ийи кастюмар вуйиз к1ури, немцарин форма ву.
Мици гъеебхьган, Шадгьвелед халуйин ушвниан вари ч1ук1 сагъдимиди ут1убччвну, гъаншариъ деънайи Аьбдулмаджиддин машаригъ гъябт1ру. Хъа гъядахьу гъурччву ук1ари вари устул алабц1уру. Ай аман – мушвахь гъабхьиб!
Представит ап1инай гьа!
Уьмаровайин, дац1абкну к1ул, Шагьмардановдихьинди либгурайи маш рябкъюз ккундийчвуз! Сарун фу к1уза! 
– Йиз фикрихъна гъафи узу мугъхьан, мурар мицдар гьап1рударив, гъапиган: «Германияйиан ич адашди гъахидар!» гъапи фурс кади. Хъа я Ибрагьим, я дустти-жви, Ибрагьим йиз ужур дустра вуйиз аьхир, йиз газтиз гьаммишан шиърар, макьалйир дик1рур, фунур батишккнин хиларигъ гъяхъюнва чан фрицдин фурма увуз тувуз!? «Фици фурма, гьап1ру фурма? Узу йиз бализ духнайи кастюмариз дици гьаз пидива? Узхьан эсесна эскер жара ап1уз даршулайин?!» – Улхура узукди дявдин иштиракчи! Хъа яв гъулхиш гьерччю бетер – асинадира зинадира… Гьяракат дап1ну илдит, дибисну уву Махачкалайиъ, НКВД-ейи ГУЛАГДИЗ хътап1айиз… – гъапунза, табасаран халкьдин багъдин кюкйир, мугъаз…
 – Чухсагъул, Багъир Раджабович, мура, ц1илдигъ гъибт1уз, беле ужуб хабар ву! – уьру маш ярхи гъап1у поэтессайи, ктубч1вурайи бурзси дерникан.
 – Кампрамат уч шула гьа, Ибрагьимович! – пну идпу уччвувалиан сабпи йишв гъадабгъу хъюхъниан Буньяминди.
 – Кабхърурсир дар! – Жикъидиси ут1убччву давления ут1убччвнайи булка гъяйи сфатнаан Гьюсейнийин Шюшеханумдин гъвалхъанси.
 – Рубкьруб гъурубкьну бализ! Сану сарихьанра гьлиркъури имдарза! – Гъапи Сувайнатдихьинди дилигну Шагьди.
 – Гъурубкьнуш, гъурубкьубдихъди мубарак ап1уразаву! – гъудужвну хил гъибису Фи-Розайи Черненкойи Андроповдинси.
Ва дугъахъди вари имбударира Шагьвеледдиз «Народный писатель» ччвур тебрик гъап1у.


3. Гъиллигъар

Узу гъап1ундайза мубарак! Хъял казук дугъкан, Андруп1уфдикан! Гьаз? Фици гъапиш?
Фици шул? Писателарин союздик каундарзу чан вахтари.
Яни, учв Председатель вуйиган секцияйин.
Увуз бик1уз аьгъдарвуз, к1ур.
Агъдруган китабарра кмиди удуч1внайин!
Узуз аьгъязуз, к1ур, дурар фици удуч1вдар вуш.
Я кас, гьамцурикан гьап1ри аьдат ву!
Гьамгъан фу ву «Пушвтнахъди» удукьуз?
Чак гъилигган Аьзизуф, уф аьзиз ву аьхир!

…
 – Узу «союздик» гьаз каърадарва, бай?
 – Гьамгъаз лигайчва! Узу яв тай фила гъахьир ву «бай» пуз! Дар аьхюр–биц1ир айиб, дарин? Уву лижаъ адарва гьа, мал-къарайин, къарагюн! Мушваз писателарин, поэтарин храмар к1ура ва мушваъ лихурайидарра машгьур касар ву. Дурарикан сариз «Шагь» к1ура! Ебхьурайвуз? Шагь! Шаа-агь!!
 – Шагь! Фтин шагь? «Жихрин гьарин»?
 – Шолоховдин «Тихий Дон» йиз «Жихрин гьарик» гъилигган гьадму ичв, ляхлаарин, хъархъасна-ч1юрх гъябхьнайи гъярсит1ан дар. Уву шликди улхурава? Аферин йип узу уву йиз багахьнаси гъюз гъитбаз, ч1яппюрях!
 – Дици гьаз к1урава, ярхлаъ амиди шубубан икрам ап1ин йип! Хил гьач1абкк, макра ап1уза! Арфанйирна жихрар хъайир! Вуш яв «Гъатхумухурра» ат1абццну диц «ккалакьури» «Чюнгюрра» хъивну хабахъ!
 – Гъурхунна дарш йиз дурар?
 – Гьаци саб т1агърушназ…
 – Узу яв т1агърушнар алдаъбахъди гьамкьан зегьмет гъизигнин, кефчи-бег! Жарадариндар дицидарихъинди гьаз урхдарва? Дарш, йиздаригъян жаради дурар «Тавханайиан» вуйин?
 – «Зазарин таж» али Шамилин «Тавханайиъра» айиб адар, чпин дадайин чухтйирна хуччгарт1ан гъайри.
 – Гьаа, гьаци йипа! Увуз Шамил Казиевра гьясби ккимдарвуз сарун?! Агьаан! Тму терефнаан, узук гъилигган, гьясби ккаузкьан мутму учв дар. Дидин гьякьнаан уву дюз ап1урава. Мицибдиз дилигну, союздик уву каузра хай шул. Документар гьязур ап1ин: рекомендацйир – шубуб, членарихьан, ва подстрочникар, яв дидик1найи «Т1авк1аринна» «…насларин».
 – Зарафтар ап1урайва, падиШАГЬ! Узу улдугуз мигъитан гьа!
 – Имбударин урх т1агърушназ! Йиздар – уьмур, гележег, туврайидару! Дурар маллайин хил’ин кьуръмару! Дурар девриз гьарай-фигъану! Дурар увуз, писателарин ц1арнаъ учвуз ккундайириз, дарсару! Узухь сабси гьич фужк1а дет1райиб дар! Ебхьрайвуз?! Ичв я Шамилар, я аварар, я ибнйир!
 – Хъа «ибнйин» фици гъавриъ шулу?
 – «ва имбудар»!
 – Расул Гьямзатовра?
 – Думу кьюбпибдиъ ахърайиз.
 – «аварариъ»?
 – Гьедрерхишра гъавриъ духьну ккунду. «Писателарик каъ!» Фици каъру гьамцир, гъавриъ адрахърур!
 – Багъишламиш ап1ин, худа, яв аьхювализ, «шюкюр» к1ури шулу думу фу вушра чпиз аьгъдарди, аьгъдрубдиз узура «ибшри» к1арза! Сабсана суал йиз агъайиз тувиш, хъял гъюрийк1ан яраб дугъаз?
– Ккубкри гъабшиш хъял дяргъюр! Йип!
– «ва ибнйирик» Дефо, Сервантес, Солжиницын… кахьрайин? Дарш гьамшвяригъ гъяйи етимар: Шамхаловар, Митаровар, К1ахаб–Росойиан вуйи Мягьмудар, Етим Эминар?..
– Садись два! Фужарихь дит1рава узу? Узуз гьябкъю УЗУ!
– Хъа учву, пеэр-даттар, гизаф вуйчва?
– Узуз фу ебхьураа! Гъавриъ ккаъ му яв гафарин!
– Увуси узура пуза: садись два!
– Шлиз диврава дициб кьимат?
– Увуси узура пуза: гъавриъ адрахъруриз.
– Гъавриъ адрахърайир фуж ву: узу дарш уву!
– Магьа, Шагь-халу, уву гъапи даттар-пеэрин уву гъавриъ адарва…
– Дици гъапир узу вуйин дарш уву?
– Уву!
– Фици узу?
– «Ккубкри гъабшиш, хъял дяргъюр» гъапнийва. Хъа ухьу даттар-пеэризт1ан ккубкри шулин!
– Марццихь йиз уларихьан, гьярамзада!!
– Ваъ эй, Шагь-Велед-халу! Уву гъизмиш машан…
– Гъизмиш хьуз узу лич1рахъ хъебгнайи жерд вуйин!
– Узу уву…
– Гьамус узкан, зикв алибдихьна, ч1ар алибра, ктап1урава, нянати! Дургинихь гьамлин!
– Хъа, гъавриъ духьну ккундазуз яв, Шагь-Велед-халу! Узу йиз узукна фикир ап1урайза, эгер учву, ккубкрудар гизаф вуш, йиз фукьан харжар гъягъюраш гьисаб ап1уз ккундайзуз! Шлихьан бурж ап1уруш фагьмиъ агурайза…
– Гьацибкьана хлиъ адарди, «каъ» к1ури зегьримандиз мина дуфнана!!
– Хъа узу йиз бюджет планироват дап1ну ккундарин! Фунуб статьяйикан фу ктубт1уруш лигурайза…
– Гъарах, кудубт1ну хъа гъач…
– Рекомендаццйир…
– Гъарах, ктудубт1ри дурарин гаф дарибшри!
– Хъа яв репутация! Писательвалин заанвал! Увухьна вуйи гьюрмат!
– Дурар я фун я ул абц1рудар дар!
– Жараб дарш юк1в абц1руки!
– Юк1в адрури думу фици абц1ру?!
– Узу ув’ин мюгьтал гъашиза.
– Машан! Узу мицдар, узу гьамцир вуйиган к1урайир дарза! Аьгъю йибхь, жарадарин гъагъ уз’инна гъадабгъураза. Ихь арайиан, гъавриъ йихь,  му хасиятарна гъиллигъар кам хьпан бадали!
– Шагьвеледхалу, уву бегьем гьурк1у инсан вуваки!

Чан биц1и хъюхъниз т1уб йивури Шагьмардановди гъапи: «Аьзизуф, Аьжжизуф!»
– Явт1ан биц1иб йизра дариз! – гъапиза, йизубдихьинди узура улупури.


4. Аькьюл-халай

…
– Шлихьан дисуза рекомендаццйир?
– Уву гъидик1дар дурхну кьабул гъахьи членарихьан, «союздик» кади шубуд йист1ан зина вуйидарихьан.
– …

Вот эта задача! Фици ап1уруш ап1ин!
Каурзаву гъапи Шагьмардановдиз хъана суалар туври гъашиш, хъял гъибди. Хъа хъял гъюрухъан думу ужур дар. Кадраузра мумкин ву.
Гьап1ру?
Йигъаъ ригъ дийибгъну гъубзру мутму дар!
Хъялра гьар гьялари арайиз гъюрубра дар!
Сабансана багахь улуч1видихьа ац1у халуйин!

…
– Хъа йипа, Председатель союза писателей, гьацдар шубур членар наънан агуза?
– Йиз хярт1хъан!
– Дурар яв хярт1ахъ деънанив?
– …!!!

Магьа фици мябгъян к1уруш йипай!
Хъял гъюру гафар ап1руган, дарфири фици гъузур!
Гьациб жюрейихъанди суал тувруб вуйин аьхюриз?
«Наънан агуза?»
Рази йихь увуз «гьаму йиз чв’ан» дарпбан!
Гьеле мугъу гъюдалди дупну гъибтна!
Хъа мугъан дидхъан тувру суалну ц1а ктрипди гъитурин! «Хярт1ахъ деънанив?» пуз!
Шагьси вуйинна узу му йиз уларихьан сюргюн ап1рийзачав!
Узу гъавриъ аза гьа, дебккнайи суалнан.
Суалнаъ айи дерин мянайинра, хъа му учв, Аьзизуф, дидин гъавриъ адрубдин, завуъ айи гюзел ригът1ан уччвуйи аьгъязуз!

– …
– Хъа хярт1ахъ хътарди наан а дурар?! Чпира хъат1ри! Узу мурарин марцц ап1ури! Хъа чпи чпиз кефер ап1ури! Гамзатовдин улихь йиз машар уьру узу фукьан ап1уза?
– Машар уьру гьаз шул?
– Сарира саб башакайи произведения дибрик1руган! Чпи я гьич саб серенжемдиъкьан иштирак даршлуган! Членский взносар вахтниинди тутрувруган! Сарун фу дарп1ну ккундувуз дурари? Гьамрар, ц1ибин, хъат1райидар?
– Узу думукьанишвяригънакьан дурукьнайир дарза…
– Магьа рукьуз ккунди чарйир агурава, иблис! Увуз, Аьзизуф, ккун хьибдийнуз сабсана хъабт1руб хярт1ахъ хъипуз?!
– …

Ари фици шулу!
Ар гьаци шул гьа, гъавриъ т1ап1ну удудубкьруб!
Яв хиялив мурари ляхниъ йиччвар-ччимар ит1ура к1ури!
Хъа увуз теклиф ап1урадар к1ури!
Аг яв гьамус уву увуз, уву каъру, дициб к1аж, туврур!
Ккундар Шагьриз хъабт1ру сабсана член хярт1ахъ хъабт1уз!

– ...
– Узу думундарстарсур хьидарза.
– Дугъри к1урава, дурар хярт1ахъ хъяъраш, уву йиз к1ул’ин улуч1видива, кяфир!
– …

Узу гьамгъаз гьаци йип дупнайин?
Пайгъамбарвалин гафар адарин Шагьмардановдин ушвниан адахьури?!
Узуз, аькьюл-халайиз, рябкъюрайиз, увуъ, жан Рашид, ич1ибгнайи зегьер!
Зегьерра – Шагьрин к1ул чабхьруб!
Давди зегьметар мизиган!
Дидкан аьгъяди, дугъу уву гьич фицик1а кьабул ап1дарву.
Дугъаз аьгъю дубхьна Кази Керимовичди яв «Т1авк1из» тувнайи заан кьиматнакан.
…
– Аькьюл-халай, узу яв гафарихъ хъпехъидарза. Узу гизаф к1ул’ин гъизигу кас вуза. Йизуб вари дюз шлубра аьгъязуз!
– Ибшияв дюз вари! Узура гьаддиз ял ап1идиза. Уьмур алдарабхъди, гьич фужк1ара хъугъри шулдар. «Уьмриъ алабхъубт1ан», «уьмур алабхъуб» гъагъи ляхин вуйиб увуз аьгъю йибхь! Уьмриъ алабхъуб – садар, дюшюшарт1ан дар, хъа уьмур алабхъуб – вари рякъ яв гъюнариинди ккадап1урава.
…



5. Рекомендацйир:

а) Пирмягьямад Аслановдин
…
Шлихьан дисуру, я чви, теклиф ап1ру к1ажар?
Фуж а узхъан дициб гаф дебккру кас?
Фуж лайикь ву?
Шлихьна гъягъюза чавай узуз рекомендацйир к1ури?
Расул Гамзатовдихьна?
Ясана Пушкиндихьна?
Хъа Дюмайихьна гъушиш хъана ужуйи дайин!
…
– Я Алискандир Дюме-жан, узу яв мушкетёрра дайин, чавале узуз саб к1аж?
Мици гъеебхьу «гений» накьдиан ут1унччвну, чан улихь хьайир фуж вуш аьгъю дубхьну, хъана ругариккинди ккадакнийи.
…
– Жан Дюма, аман Дюма-халу, увухъ хьудваржкьан хпар хъади хьуваликан сарикнара пидарзаяв, узу к1уруб, яни узу ваъ, гьатму къинц1и Шагьди к1уруб узуз тув. Дарш узуз ч1ук1 ккубкьдар! Гъитрадарзу гьатди чпин гъвалахьинди! Миннатра дад-бидадра, жан Дюмажжан, вуйиз, йиз гъуллугъ гьубк1!
– Узухъ фу к1ури хъюгънава, узу уву гъидик1дар гъурхурин? Ичв, ляхлаарихъ, йиз фила хъабхъну?
– Яваш, яваш, дицикьанра вягьтайиан гъягъюз хай даршул, хъа думу яв шубудваржна сумц1урна шубурпи любовница ич гъуннуан дайнив?
– Гъуннуан? Белки – гуннарикан? Увхьан узу алдатмиш ап1уз хьивдарвухьан! Думгьадму ичв Пирмягьямадарихьан дис! Гъит узу йиз сикинди гъвандикк! Гужназ хьудварждиккан гьергнайиб аьгъдардахьидивуз! Гьеле ча саб яв, фу дибик1наш урхузаяв! Думу яв «Ч1иви майит» ихтилат мутуван, дарш пиди «Королева Маргойи», ч1иви майти «Ч1иви майит» урхура к1ури! Хъа узу фу маш гъядябгъюру Бонапартдихьна!
– А дургинихь гьа, яв аьхю гъулаз! Французрикан фу уж’вал хьивдивузипа!
…

…
– Пирмягьямад-халу, к1аж чава?
– Тувидарза?
– Чавава?
– Тувидарза?
– Аман-миннат…
– Увуз ккуш, Мярдягьяйин* минат – тувидарза!
– Гьаз? Фу дябкънавуз узкан?
– «Фу дябкънавуз?» Нач шулдайвуз? Фйир дидик1нава узлан яв «Мизмизар ва музмузар» к1уру ихтилатнаъ! Мялхъян уву узуз! Аьлхъюз азабгнайишв адариз!
– Я Пирмягьямад-халу, душвак гьич яв ччвуркьана ктариз аьхир! Фйир к1урава?
– Узу ахмакь дарза гьа! Писатель вуза! Душваъ аънайи образар гьап1рударив? Шликан ктагъдарив? Шлихъ хъебехъну душваъ йиз уьмрикан дибик1нава? Узлан футнийир дидик1ну, гьамус узлантина писательра хьидиза к1урайва? Тувидарзавуз, жан, тувидарза!
– Увуси фикир ап1уруш, узу вуйин дурур гъидик1ур?
– Хъа, хюрккарин Гясануф вуйин?!
– Уву думу китабдик гъурхунданна Шамиль Казиевдин ччвур ккади. Гьадму дарин редактор?
– Ар вуйиган яв рекомендацияра гьадму къучийиз ча йип! Гьамус аьгъю гъабхьизуз узлан увукна футнийир гъап1ур фуж вуш!
– Гъабхьиган, узук тахсрар гьаз кирчрава, Пирмягьямад-халу?
– Узу к1урубси вуйин? Гьит1ит1ибк1ди чан дюзди йип? Шамили гъапуннукна узкан?
– Ваъ! Дюмайи!
– Фуж Дюмайи?
– Франццузли!
– Дици вуш чан ушв алдабхъричан, ***н балин ***н! Ичв гъул’анин думу?
– Ваъ! Ккум’ан!
– Вуш Шамиликнара узлан футнийир ап1урайир гьадму гъюлгъяц1и вухьиди! Ибшри сарун! Яв дугъривализ дилигну ва дишди узукна пузди, туварзавуз! Лиг гьа, бик1ру хъарин ихтилат Шамиликан бик1! Узузра азуз чаллан к1урудар!
– Дугъканра гъибик1унза, Пирмягьямад-халу!
– Дици фици? Сабан узу фук1ара саб футна дарпиди?
– Хъа гьаци! Гьаму увкан гъибик1иганси!
– Шулугъар ап1урава гьа, гъула жви?
– Шулугъариъра саб фук1а-мук1а ади шулу…
…
–––––––––––––
*Мярдягьяй – дягьзаманйириъ ихь халкь Аманди терг ап1бахьан гъюрхю игит кас. Дугъан чан миннатнахъ чан жан туври гъахьну, чан халкь дюрхьну хьпан бадали.



б) Арбен Кардашовдин
…
– Вагь, вагь, Рашид, лезги ч1ал ч1идачни?
…
Мугъаз, Арбендиз, лезгйирин шаириз, «ч1идач» пузра дарпузра гуч1уразуз.
Дюзди алдарабхъиш биябур шулу!
Гужа-гужт1ан Пирмагомед Аслановди рекомендация тувундарзуз!
Бай к1уз ужжур, Дюма дайиш, тувидира дайи!
Хъа учвура к1урадарнучва, дук1найирикан фу уж’вал дябкъну ккундувуз, к1ури!
Хъа магьа рябкъюри!
Юк1в шад ап1ричан Дюмайин хьудварждикан саринкьана! Сари дарап1руб хьудваржди ап1ур к1урайчва?!

…
– Зачем тебя ч1ал лезги, товарищ Кардаш? Тебя важнее ни ч1ал, а халкь лезги!
– Ты как Расул Гамзатов – интригующий подход у тебя!
– Арбен, обижаешь меня?
– В чём обида то?
– Я ни – как Расул Гамзатов, а Расул Гамзатов – как я!
– Ну, да! Кто не ошибается!? Мне этим более широко открывается твой характер! Пусть будет так! Плох тот солдат, который не желает стать генералом! Читаю твои произведения, такой же дух и в них! Значит, авторство, несомненно, верно!
– Раз ты меня похвалил, давай это закрепим в рекомендации. Напиши, Мехединдин гиди, мне бумажку для вступление в отряд писателей.
– Разве ты, Рашид, не член Союза?
– Как станешь, когда препятствуют свои же!
– А я то думал, ты давно в Союзе! Когда я собирал документы, я хотел, чтобы ты мне написал рекомендацию, но тогда ты был в командировке…
…

Фу пидива хъа Микрах жвиваз!
Думу дюз ву!
Цикаб гъип1гант1ан аьгъю шлуб дар дад, ва, думу гъап1у хиларин гьунар!
Фуж вушра «кьявар-кьуларихъ» хъа к1ури, дугъкан т1яаьм рябкъюри шулдар!

Гьамус кьюб к1уру ражари документар уч ап1ураза Союздик куч1вуз. Сифте рекомендацйир Муталиб Митаровди, Пирмагомед Касумовди, хъасин Касимов гъаши, ва чав, Шахвелед Шагьмардановди, думура, Кази Керимовичди тув дупну, тувнийзуз.
Ухди вахтар вуйи.
Вушра каундайзу!
Багьнийир ктагъури: гагь Базутаевдин гъам кади, гагь Перестройка гъябгъюради, гагь ваучерар тувра, инфляцияйи гъитрадар к1ури ва аьхирки, документар гъудургну дупну.
Пагь, думуган узуз гъафи хъял!
Магьа гьамусдизкьан имиза цал дибрихъди хъюхъяр йивуз!
Гъибихъунзуз, дустар цал – Россия.
Дерд гъабхьир, гьергну гьамрарихьан гъушунза лихуз Чернобылин багарихьна, к1ваълан гьауз табасарандин писателари ап1урайи т1улар!
Гъахьунза лихури: урсарин маларихъ гаванди!
Гъахьунза дик1ури дердериан шиърарна поэмйир: «Йиздихъди Яраккна»:

…
Хъебццурайи гьюжат вуйкIан ригъдинна дифран?
Учухъди чпира жюрэтлуди вуйиган гьарган:
Гагь шюшесиб лизишнаъ итри, саб гегьдилан
Гагь нурариз мюгьлет туври, жвартI шули сивлан.

Йизнур багахь хьашра, пис дифран гуж гъабшиган,
Гъарантуси рякъюйиз лизи мучIушнаан.
ЛакIамсуз гьяйванатдиз тяди илтIибкIайин,
Фагьум гъудубгиш, шуйи зуз думу пягьливан.

Йизнур ярхла ашра ригъдин кьувват гъабшиган,
Рякъюйзуз, хъугъуз даршули, кунцI вуйибдикан;
Кьюрдун йигъари сив'ин кудубчIвнайибдикан,
Мержан миржиб ранг юрушналан рагъурайган.

Йизнур багахь хьашра нярс дифран гуж гъабшиган,
Гъаранту вуйзуз рябкъруб ичIи улариан.
Йизнур ярхла ашра ригъ загьирлу гъабшиган,
Гъаранту рябкъюйзуз утIубччвнайи дамарариан.
…


«Гъанасузвал ва буржи»:
…
Вахтариинди унтIаъ кьюкь йивури,
КIапIларигъ кюмексуз юлдшар урччвури,
Къанунчйирин къаншариъ биябур шули
УтIру бахтар гьаъзакIан харабатдиъ.

КьутIкьалвал хъютIюбкьюз мюгьлет тутрувди,
Фукьан зиллетарикк гъузуз ккимикIан?
Жандин тегьернакан хуш'вал гьудрубкIди,
Батлагъари сузйириз зу хъчIюхюрайкIан?

Даккунди тамамвалин йишваъ учIвуз,
Хъимдардузухъ гьич тIянкью мискинсузар.
Ужудари аькьюл жиларикк ккубчIвуз,
Алдагъуруда йизна дугъан хамар!

Илмиваликан мушв'ин касар бахтавар -
Гьякьсузди киршнайидар гъавриъ шуладар!
Дерин ичIаъ аъри иблисарин табари
Ккайи бин ккидипуйкIан барцIаксузари?

Дурарихьна къанмишди гьергри гъашиш,
Гьелбетда дюзсуз апIурив, Рашид.
Гъит ишри гьадрар гьамрарихъди гъушмиш:
Ебккуз, кивуз, хъубзуз, ктучIвуз чалишмиш.
…

Гьамци кадап1ну хъял, йивну хъюхъяр урсарин цаларикан, гьап1ну вахт сац1иб, сац1иб духьну чурчли, абц1ну «тавра» эсерари, магьа дуфнайир вуза хъана миннатар ап1ури, каай Союздик к1ури!
…
в) Шамил Казиевдин
…
– Хайрар!
– Хайрар!
–…
– Каидарву!
– Уву бик1, хъа лигун!
– Давди…
– Давди даруб фук1ара адар… Хъа йипа, Шамил халу, гьамкьан ут1укьну гьаз ачва?
– Шагьрин т1улар аьгъдарди айвуз?!
– Лимит!
– Фу, гьап1ру, наънан гъафи?
– Ихтияр туврадарчуз, к1ур, кайидарилан зина кауз!
– Хъа жара миллетариз лимит айиб дарин? Дурари гьар йисан къар-сумч1ур каъраки!
– Дурарин гъуллугъчйир гьюкмин улихь гизафдар хьа, хъа ихь хьтар!
– Яваша, Шамил-халу, Союздик хъуркьувалариз дилигну каъруб вуйин, дарш хъана жара жюрейин «гьунарарра» кади ккундин?
– Хъуркьувалар кайидари тешкил дап1найи идара ву думу, гьацдар касариз вуди, хъа «гьунарар» кайидарин хилиъ абхъна думу гъи! Сарун дидик кайи файда кимдар!
– Хъугъдарза!
– Хъугъдарш, уву хъугъбан бадали рекомендация бик1арзавуз! Му саб тереф! Тмуну терефнаан, каурдар пну, уву яв бик1урайиб мидипан! Яв эсерар, зат сариндаризра ухшар дарудар вуяв! Дурарин аквнахь чарчар гьерхрайидар гизаф а.
– Фу бадали, гьаз?
– Гьюкум хилиъ айир, чан тяриф дарди, кдисру мутму дар!
– Ккундуш, узу дурарин тярифар гьарган ап1арза чпин!
– Дици дар гьа! Дурарра ахмакьар дар! Дурариз ужуйи аьгъя, эгер адмийирин улихьна кьюб мутму адагъиш, дурари ужубнуб гъядябгъруб аьгъя улихь хьайидариз, хъа саб мутму адабгъиш, думу кьабул дарап1уз адмийириз чара хьибдар, фицики сарун жараб адар! Ари гьаци, ву ляхнар, Рашид, ихь бик1рударин арайиъра. Эгер жвувут1ан ужуйи бик1рур адахъиш, дицир дурари улуржбахъ хьиди. Гьаддиз, к1ураза, увуз «давди»!
– Хъа Касимовди йиц1ихьуд агъзур тувнуза к1урайики?
– Касимов, фук1а тутрувишра каърур вуйи. Вушра гьадгъахъ ц1ибт1ан «гъагъ» хъипундар!
– Гьаму вари Шагьрин жибдиз гъябгъюрайин?
– Сар Шагь вуйиш, фу вушра ап1уз шуйи! Дугъланзина алидарикан хабар айвуз?
– Вуш гьаддиз, йипа, Шагьри узу гагь-гагьнак Гамзатовдин кабинетдиз хъч1юхюри гъахьну, гьар ражари пятизвёздучний каньякна шкалатдин к1ару плитка хьади!
– Уву гьамус биц1ир дарваки, ачухъди дарпиш, гьацдарикан аьгъдарди дархьуз!
– Йиз фикриъ дицдар уршдариз! Дици хьуб гьич мумкин дар!
– Дарш, ма, гъарах, Союздиз Шагьрихьна!
– Ча! Гъягъидиза! Лигурайхьу гьамус дугъу фицдар багьанйир ктагъуруш!
– Сарун шлихьан гъидисунва?
– Аслановдихьанна Арбендихьан.
– Хай шул! Гъарах, гъарах, рах-рах, ругъ-ругъ!
– Рахидиза, ккарахидиза, карахидира вуза!
– Гъвандикан гъван крахну к1ури хах шлуб дар! Кьюрякки ккунду!
– Ккундуш лиззагънара ачуз!
– Вуш, гъул’ан гъюрури сакьюдар гьаз гъахундарва?
…

Шамил-халуйи мици гъапиган маш уьру хьуз хъюбгъриз, хъа – гук1ни!
Дибик1ну туврайи рекомендация, пиянискийиси даршули гъибисунза, дюзди гъиву тягьнайихьан уч1вруди ва кьут1кьалди дубхьну нач!
Казиев папрус зигрур вуйиш, йиз машнакан кабхьуйи, ч1анади вуйи ц1а!


6. Шагьмардановдин «гъирагъ-бужагъ»:
…
Пиган, гьаз к1урва к1ури шулу!
Дарпуз фу чара а?

…
– Хъа яв хал ккаравхърияв! Системайин марианетка! Уву каурзаву дупну вари документар: подстрочникар, характеристикйир, рекомендацйир филадихъанмина гьамус кьюбпи ражари тувназавухьна, хъа уву, Гамзатовдин рижв, союздик каърадарва! Гьамус фу дубхьна? Гьудрубк1райиб фу ву?
– Аьгъяйвуз, гъунна жви, яв хъайибкьан вари люкьнар ап1ин, рягьят хьибдивуз! Япунарин хъял фици ктап1уруш аьгъяйвуз, чпин начальникдин жакул дивру ва хъял кайири чахьан шлубси гъурдар йивуру. Гьаци ктап1уру хъял.
– Узу япункьансир пеъ дарза! Яв ву к1ури, йиз метлеб узкан хъял ктап1уб дариз! Узуз уву куч1лар дап1ну ккундариз! Ебхьурайвуз! Куч1лар ап1ури алдатмиш ап1уз мушвахь бякья хьтар!
– Гьаддихъна дуфнаш, йиз уз’инди, узу увуз куч1лар ап1урадарза! Сабан улихь гьял дап1надру меселйир хьа!
– Фу меселйир, я чви? Дурар завариан ахьрайин?
– Заварианна дар, дар пну, сабдиан саб адахьурайидар ву! Мисалназ, шубуб китаб удуч1внаяв, саб китабкьан «гъижибк1унна»?
– Хъа яв фниъ букъу абхърияв, узу гизаф гъадабгъурайин дарш уву? Узу мушваъ саб ляхин адарди бик1барииндикьана мадар ап1идиза к1ураза, хъа уву йиз ушвнигъна гъафи гьадму кьюб кепегра гъюч1юбгъюрава! Узуз йисак сабан туврайи гонорар аьхюди рябкъюравуз, хъа яв Табасаран секцияйин Председательвалин зарплата, «Ппаздин» редакторвалин зарплата ва гьар жюре изданйириан гъюрайи жюрбежюр гонорар рякъюрадарвуз!
– Узу вуй гьацииир! Фйир вушра мак1ааан!
– Узу даруб к1урадарза! Дици вуйиган, узу гъавриъ ахъруси, ачухъди гьаз к1урадарва, узу гьаз каърадарш?
– Хъа сарун мидлант1ан артухъ, фици ачухъди к1уруб ву?! Дажди иаь ап1дар зазкьан ктрубк1иш! Хъа сарун ухьу дажарт1ан камидааар вуйин-хъа?
– Ухьу дупну, учвюгъ узура мигъит1ишван! Камидар дарудари чпи даждихьди дит1руб вуйин!
– Учкан уву дарш, фу к1ури хъюгънава каъ к1ури! Эгер уву «ич Къази-халу» хъазухъ к1ури к1арчар заргураш, дугъазра уву яв гьякьяр хьади дат1на! Увккан наанди гьергдик1ана к1ури аьси духьна думура!
– Вааа!!! Яваш-явашди гьамус к1улиъ убч1врайиси вузуз!
– Жарадарин, гьялариз гъилигубси к1улиъ убч1вру, хъа яв хъизигну ипрашра убч1врадарив! Уву к1урайиси, узу куч1лар ап1урадарза, хъа зиълан узуз туврайи намёкариинди ва арайиъ шулайи ляхнариинди лигураза яв куч1вувализра!
– Вуш Расул Гамзатовдиз узкан мадар ккунда йипа?
– Дугъу дици к1урадар! Ва тму терефра к1ваълан гьап1ну ккундар: дугъан зиинра аьхюр ал! Дустар хъайиб ву! Маил-мадат ккарцну ккунду! Мурар ц1иб харжар дар гьа!
– Я Шагьвелед-халу, уву узуз таза дюнья абццрайир вуна, дарш узу рихшанд ап1урайир!
– Уву узура мюгьтал ап1урава! Гьамусдиз увуз мицдар ляхнарикан ктибтрур гъахьундарин? Дарш уву му дюньяйиан дарна? Узура дажи дарза: яв иблисвалин гъавриъ айир вуза! Гъарах, аьгъдруб аьгъю ап1ин! Шлуб фикриз гъадабгъ! Уву каъдихьа! Мегьел, аьрза тувну ктраур гъахьундарихь!
…

Фу пидива-хъа, му ц1арар урхурайир!
Йиз ушвниъ ч1ал имдариз!
Узу к1ар духьназа!
Набши гьякьвал, дюзвал, масанвал, хатир-гьюрмат, кюмек, намус, эд, перде, эдеб!
Ухьу наанди гъахура?
Инсандиз фу дубхьна?
Вуйишт1ан, Пирмягьямад Касумов дюз вуди: «чпиз пул тутрувди каидарву» к1урайи!
Гьаму касдихьан, член хьузди, пул бисрудари, арда узу ч1анади каурин!
Я кас фу бадали узу пул тувру! Наабарут, дурари узуз тувну ккунду, ужудар эсерар дик1урава, чухсагъул, к1ури!
Хъа, чав, Гьямзатов, ужудар дидик1найиган гьадмукьан заанди адагънадарин!
Мурарин фици к1улиъ ахъру: дик1рур лазим дар, дидрик1рурра лазим дар!
Гьамус, чав, Шагьвеледди к1уруганси, гьялариз дилигну ап1урайиси шула.
Саб гафниинди, «узуз узу гьап1раш аьгъдарзуз, хъа узуз хайир ктарди лик алдабгъидарза: гьам аьхюрин улихь дугъаз икрам ап1ури, гьам жвувакк ккарснайириз «ча» к1ури!
Гьамциб, белки, фикир вушул му заманайиндарин!
Наънан му арайиз гъафиб ву?
Дициб йиз к1улиз гьаз гъюрдар?
Я, т1ап1уз шлур, адар?
Гьамцибган ап1уру маариъ к1аш!
К1аш – камк кабхьнайи дюньяйи кап1райиб!

***

Гьамус ихь «классик» духьнайир ву к1урайи Шагьмардановдиз, «Народный писатель Дагестана» к1уру ччвур тувна к1ур, Расул Гамзатовдин йишв’ин деънайи Ахмедовди.
Гъеебхьунзуз тувнайиваликан, амма, гьаму зиихъ узкан кч1икьу зивзивар к1ваълан гьаъну, хъял кайири гъап1ундарза мубарак!
Гьаз ап1уза?
Ап1айиз суал тувраза: фу хъуркьувалар гъазанмиш дап1ну?
К1ваъ к1аш ап1узди?!
Думура дар гьа!
Ахмедов аьхюр гъахьи вахтаригъди, чав, Шагьди теклиф дивну, гьамус, дугъридан, каурзаву, гъапну союздик.
Мугъан му гьафариинди, гъилигу гьялариан, кауз мяшат ап1урайир Расул гъахьну.
Гьеле лигухьа фу шулуш…



3. ГЪИ ФИЦИ ДУХЬНАШ ТАБАСАРАН ВУЗА К1УРАЙИ ПИСАТЕЛЬ, ШАИР
ВАЯ
ГЬАЦИРИХЪДИ СЮГЬБАТ

–Уву фуж вува?
   
–Гьамусра узкан аьгъдарнуз? Т1егь! Т1егь! Т1егь!
Аьйиб к1уруб к1арчар алди гъюруб дар…
   
–Дици гьаз гъапира?
   
–Узкан телевизорариан к1ура,
узкан газтар-журналариъ дибик1на,
йиз произведенйир учебникарик каъна,
я саб гъулаъ, я райондиъ узу адру мажлисарна мяракйир шулдар…
Сарун фици пузавуз… вари аьхюрар йиз хулаз гъюриз,
ужуб насигьятна абур узхьан гьерхра…
Жвуван тярифар жвуву ап1руб дар, хъа йиз ад адрушв адар…
Уву наан дуламиш шулава?
Саб гьациси гьерхайиз, сабан фуж, фуж вуш, аьгъю дап1ну хъа багахьна гъюруб ву.
Уву фйир к1ури узухьна дуфнава, адмийир биябур ап1ури…
Т1егь! Т1егь! Т1егь!

–Яваш, яваш, жвуван тяриф ап1уз начу кас, «Уву фуж вува?» – к1ури гьерхиган,
узу увхьан яв ччвур гьерхрадарза…
узу увхьан яв хъуркьуваларикан гьерхрадарза…
узу увхьан яв аьв-гьялатнакан гьерхрадарза…
уву зиихъ гъапиганси яв варибдикан хабар азуз…
Тму терефнаан, гьаз ву йиз яв дицдарикан аьгъяди…

–Жарадар хьайишвахькьана гьаци мак1ан, к1амай!
Хъа учву бадали узу гьамцдар жафйир зигурадарин?!
Узуз артухъди айинхъа, райондиан гъафидарин улихь чарва гьивуз?
Узуз артухъди айинхъа, телевиденияйиан гъюрударин улихь – чарва?
Узуз артухъди айинхъа, мистаризна, маллйириз садакьйир тувуз?
Узуз артухъди айинхъа, диндинна гьюкуматдин машкврар гъахьиган якъар урккуз?
Ад гъапиган, адра кьиматнахъ гъадабгъруб ву гьа, аанай!

–Хъана уву гъавриъ ахърадарва…
Уву узуз гизаф суалар туврава ва йиз улихь гьар жюре меселйир дерккрава…
Дурарикан хъана улхидихьа, хъа сабан, «Уву фуж вува?» к1ури гьерхиган, гьадму к1уру гаф вуйизки: уву яв к1ул’инди фикир дап1ну ляхнар ап1рур вуна, дарш адмийириз дилигну?

–Му фу хабар ву, бай!
Сабан уву яв гъюняригъ гъяйибдиз лиг, гъарпуз али к1ул!

–Хъял, мябгъян, аьхю кас, заан вуйи гьюрматлу кас!
Му йиз суал уву гъидик1у произведенйириан арайиз дуфнайиб вуйиз.
Узу яв дурар гъурхунза ва уву фуж вуш аьгъю ап1уз ккундузуз,
фицики уву бик1урайиб саб вуяв, хъа яв уьмур жараси хъап1рава…

–Хъял дяргъюрин!
Му заманайиъ дик1урайидар урхуз к1ури дик1урайидар дар, ахмакъ!

–Дурухруган хъа гьаз дик1урачва, писателар, шаирар, ичв эсерар?

–Гьеъ, гьеъ, дарш аьгъдарвуз? Хъа гьаз дик1ур, жвуван халкь бадали… 

–…Фуланий касди гьамкьандар гъидик1ну пуз?
…Писателарин союздик куч1вуз?
…Диндин рижв биржвуз?
…гьюрмат артухъ хьуз?
…тярифар ап1уз?
…ад хьуз?
…
–Уву узу рихшанд мап1ан!
Узу увуси, ад бадали, мистаъ кьякь ап1рур дарза, гиди гаву хлинццар кадат1найи ппази!

...
–Я Шамил Рамазанович, увуз мист ва дидин ляхнар наънан вуйидар вуш аьгъяйвуз?
–Аьгъязуз, …аллагьдихьан!
–Наънан аьгъю гъабхьунвуз?
–Маллйири ва варидари гьаци к1ура, аьхирина аьхир, Кьуръмик гьаци ка…
–Гъурхунна думу? Дидик фу ка? Аьхирина аьхир, уву к1уруганси, думу наънан арайиз гъафиб ву?
–Гьаз ву йиз гьацдар аьгъяди?
–Увуз гьякьвал фувуш дубгъбан бадали ва гьадму гьякьваликан бик1бан бадали…
–Гьудуч1в узхьан, т1ягъюн, узу гъапундайин, дик1рудар урхуз к1ури дик1рудар дар… Яв гьацдар суалари иццру дап1назу…
…

…
–Хъа я, Кюребег Аьлимягьямадович, иццру духьназа к1урава…
иццрушназ Дарман ада!
Уву аьдтар гьацдар ву к1урава…
инсанари аьйиб ап1урда к1урава…
аьдтар фтиз вуш ва инсанарин к1улиъ шли фу убзраш думу гьаз рябкъюрадарвуз?

–Гьамус узу ху духьнайин варидарихъ хъивуз…
гьамус узу лизи къяркъяр хьуза имбударигъян гъит1игъюз…
гьамус узу увуз… сикинди гъитай узу йиз… йиз лизи дубхьнайи к1ул ап1уза к1ару…

–Хиц1раз ужу шулу учв ич1ибгну гъитрурикан,
хъа язухъийк1ана шлиъ ич1ибгнаш гьадгъан…
Гьар ражари кч1ибгу хиц1 удубт1уруш, думу увук кч1ибгидар ва увуз рягьят хьибдивуз…

– Мал хьуз ужур, лигарзавуз думу яв хил дурубкьрушваъ ич1ибгиш, уву гьап1руш…

–Инсан хьуз ужур, гьап1ур, хъа уву йиз узухъ хъади гьаз ву, уву узуз гьаддинра кюмек ап1дарш…, дуст…, гъардаш…

–Дургин йихь, душмнариз кюмек мап1ан к1урачуз ич мистари… чпихьинди абкъин к1ура…
…

…
– Хъа я, Эльмира Ашуралиевна, уву узуз дургин йихь к1урава…
гьякьярикан аьгъяди ккундарзуз к1урава…
уву узуз, к1уруш, дик1ру темйир йип, к1урава…
табасаран халкьдин мяракйир артухъ ишри к1урава…
гьадушвариъ жвувлантина тувру насигьятарна аькьюллу гафари, халкь, чиб, гьякьвалихъна гъюр, к1урава…
Фила уву пидива жарадар бадали гъилихуб ч1яаьн ибшри?!
Сифте жвув лайикь духьну ккунду Ужувлаз,
хъа думу фу вуш аьгъдарди,
дирип1у йимишдикан жарариз фу пидива?

–Тмундарин, чпин дик1рудар урхуз дарш, йиз дик1рудар к1ваълан ап1рудар вуйиз…
Тмундар халкь бадали лихураш, узу дурарин шадвал бадали лихураза…
Тмундариз к1ару к1ул лизи ап1уз ккундарш, узу лизира к1арура духьназу…
Увуз дургин йихь пузкьан, узхьан удубкьидарзухьан, гиран ап1урда дупну…
...Гъапишра гьап1рухъа... имбуну писателарна шаирар дургин ап1узди шад шулаш…
Кьюб рякъюз кч1ябгъюз саб йиз жан к1югъялди вузуз, гуч1ури,
шад хьуз ккунидариз узхьан рубкьруб рубкьидар к1ури…

–К1вахънивали ургура инсан, ясана аьйибну…
Язухъ ву яв, кьюб рякъюн кьялаъ айир, куч1ал йибцру уьлчме хилиъ адру…
Цал гъацабкуб, ич1 исч1либ – фици пидива, хьтарди алат?
Гъавриъ ахърайчва йиз, аллагьар…, мягьямадар..., пайгъамбрар…
Динди улупурачвуз т1убаригъян: "Мягья! Мягья! Мягья!Учвуз адар мадар!"
Варибдин уьлчме ва алат вуди Ужувлан Хабар... Хабар... Хабар!
Гьаддиинди, Табасаран Бик1рудар,
яракъламиш йихьай, учву гъалиб хьуз!
Диндикк ккарсну гъудрузуз!
Гьаз гъитрачва учву, учвуз маллайи кивуз дарсар,
учву вуди му деврин ягьна-намус
ва абурсузариз  – марцци гюзгюсиб к1егь!
Т1егь! Т1егь! Т1егь!



4. ГЪАЛА
гъябсна халкьдин гъухригъ…
Гьаз вуш хът1юбк1юрадар…
Ригъ гъядар гъи думу гъяригъ…
Деври сир ачухъ ап1уз гъитрадар…


«Уьмриъ ухьу
Кюмек дарап1иш гьякьназ
Нягьякьвали
Гьякьнан йишвра бисуру».

Шамил Казиевдин эпиграф «Руг ва рюкъ» поэмайиан минди дубхна к1ури гьиидардиси рябкъюраш, магьа гьамциб кьабул шулуш, ап1инай:

Гьякьваликан к1урудариз
кюмек ап1дарш,
нягьякьвали ап1иди «кюмек»
тарих ап1уз барбат1.

…даршиш, гъушхьа,
йивури  рижв йирфарилан,
кт1урккури жаглугар!
Барсик1айин булагъдихъансина,
лигури бистнар йирккурайи Акъааризра!
Яраб наанди алдахъидик1ана узу?

Узу, сабан фуж вуш, аьгъдарди дерккдизачву,
иц удубч1врубси хахайиз!

Жилгъа жяргъларилантина гъябгъюрайиз
Угъулдихъан ккебгъуб.
Ккуриди ву пну баладар,
алахьиш,
кьюб аьраба гьадауз шлуси ву!
Артухъра гьаз ву-хъа – гьаваи жафйир!
Урчуб, ут1урчуб, убкну, барут абхьну, т1убк1уб гъарз, – гьаз ву саб хайир адарди дидкан нежбриз?
Ап1ри рякъяр газгазарина ягьлари
ариш-веришчйири заан табасарандиз!
Узу дарза ич мушвариан уч1врубна–кьюракки,
мерна–хиф,
гъюрна-ц1урц1ул –
вари ужуб-харжиб
хъибк1райир тувуз масу арандиз!
Аьраба хьайир гъарахри
хъдицури
илт1ик1ури кьулар-гъярарихъан!
Гьяйван хьайир гъарахри
жикъи жилгъйириъди
уьлюлюбгъруси лик
гъябхъну гъванаригъ.
Хъа узу,
узу фу ишри,
пч1у жан,
жандиин алдарди ккебкруб гъяц1лишв,
гъяц1лишвкан кт1урккури пялкьюхьди жаглугар,
 дидихъди сабси,
ккап1ри
ханумдизси
гъаравшли мик1ра мич1ли,
 гъягъидиза
дарпиди рякъярна жилгъйир
заансина узуз рякъюз ккунирихьна,
лавлан шайиз.

Дюз гъапиш,
йиз рякъ Думурхьлантина Чвкъюригъинди,
хъа Акъааррин хярт1хъантина
Ц1ургариз хабар хьайиз
Цалакинди кт1урччвруб вуйиз,
ухди ихь абйиринси, жикъидиси.
Хъа гъи, Хццуланмина гъюб алабхъунзуз
Халгъарин Наврузбег к1уру гъучдиз кьюб дарс тувну тарихнан.
Тмигъариннур малла Наврузбег ваъ гьа,
хъа, дугъахъна гъяйиз – швнурна сарпи арха.
Дарсар гъапиган,
аьлим хьуз ккунди азуз к1урайи балин т1алабра фици ликрикк ккивза к1ури,
 гъярайирин рякът1инишвра вуди ибшри дупну
гюне-гюнйирикди,
ханк1арайикк ккайи чрк1уларин машнаантина вуйиз гъягъюб алабхъуб.

Дурар (Наврузбеган абйирин абйир),
Шам’ан ву
табасарандиз гьаъну дуфнайидар,
чпин (персарин, аьрабарин) паччагьди,
терг дап1ну гъузну имбу табасаранариз
чпин дин-т1яаьт улупбан бадали.
Узу дугъаз ктибтунза сац1иб ихь ва чпин абйирин тарихдикан,
Дамаскдиъ, Кессарияйиъ, Ерусалимдиъ, Кафернагьумдиъ,
гъардшар,
фици гъардшарси яшамиш шули гъахьнуш ва,
чапхунчйирихъ хъебехъну,
арайиъ фици хъял ипнуш.
Хъасин медо-персарин империя грекари бисбалан кьяляхъ,
хъиригъну гъузу девлетйирин тереф уьбхру къушмари
табасарандикан гьап1ри гъахьнуш.

Хьазухь саб багъламара,
яни цилдигъди хпири баклукра тувназухьна.
…
– Шалам, Аьзиз! Наана гъярава сабдиканра вижна ктру саягъниинди?
– Шалам! Наана гъягъюза-хъа, Аваккум, саягъ вижнайиз дуфнайи кас! Дустагъдиз!
– Гьамусра деетундарнив гъардаш, кьяни вазари?
– Деетуруш, миннатар ап1уз ккунди азуз! Дугъан хяр-хут1ил ккилигури дийигъна йитимарси, эйсийин хил кубк1айиз!
– Даш-баш хьтарди – бежегьет!
– Хьазухь!
– Харук кайи чямяхийин баклук?
– Хъа узуз, йиз хизандиз, гьацибкьана ккубкьуз гъитри айин дурари? Учу ип1урайиб – чру ч1ихир, шт1ум сурслин кади хю!
– Арс, гъизил, мухан хю, ушвхърян гъит1ибшу гъидикь, к1ирхъин гъах, ясана саб чакъу гарк1ал, ханжал…  – дарш деетидаричв Бейнамин дустагъдиан бит1ари!
…

***

Му ихтилат бик1урайир ургурпи насил вуза Аьзизрин Ягь’яарин (Ляхлаарин).
Касиб, ава (учу «аба» – ваъ, ич абйирин-абйириси «ава» к1урамича гъира),
думу дустагъдиъ увура адаунва вахтар фукьан,
мут1и даршлуган чпиз,
чапхунчйири гъап1у тикмиш,
ругариин табасарандин!

Фу дустагъ, гьап1ру дустагъ?

Ахтармиш дарап1ди гъибтурин узу му девриъ,
ккудушу тарихаригъ ва
рихаригъ гъулариан гъулариз гъяри табасарандин вари.

«Саб гъала а
Багъри юрднаъ умун,
«Ургур чвуччвун гъала»
Ччвур тувна дидиз.
Рякъюъ аза,
Чвлин йигъар вушра ламун,
Сабсан ражну лигуз
Кюгьне цалариз». (С. Кюребекова, «Струны судьбы», 248 –пи маш)
…

– Я риш, Я Ямисат Шамилин! Уву дахъна к1ур гъалайин улихь Хючнуарин гъюрдакк!

«Думу накь ву, к1уйи, жасус
Гъахьи алчагъ, фасикь шуран». (Ш. Казиев, «Тавхана» 47-пи маш.)

Рейгьанатра к1ура увуз халкьди!
Саб мяна адарди дарк1ур к1урудар чпин!
Магьа яв чве Шамилиси, чи Сувайнатдира бик1ура увкан.
Уву дугъаз аьрз дап1нава гьамци:

«Душмни талаф гъап1ну йиз чвйир,
Гъудубгну йиз уьмрин мяна». (С. Кюребекова, «Струны судьбы», 272 –пи маш.)

Яв аьрзайин гъавриъ адрахъган думу риш, ич гъулан зиихъ хъайи дагъдиз гъапунва узуз ерхьри к1ури яв агьузар:

«Гиран мап1ан ккуни Кьаркьул,
Яв риш гъахьну уьзикъара.
Футнайи йиз адабгъну ул,
Увузкьан ебхь йиз к1ван гьарай». (С. Кюребекова, «Струны судьбы», 272 –пи маш.)

Дюз гъап1унва думу дагъдиз пуб!
Яв чвйириз гъап1у аьзабар,
хъасин, гьадму аьрабари дидизра гъап1нийи инсафсузди гизаф зийнар.
Дагъдиз аьгъяйи адахъруб табасарандиъ яв гъаври шлу кас.

Дих гъап1унзуз, диди чахьна швуб сабан – ягъч1ур йисан.
Гъяри гъяхьунза, дубшвайин хяр, гъюйза!
Гъяри гъахьунза лижахъ, дап1ну мал-къара тухъ, гъюйза!
Дарап1ди ибак, гьаз каш дагъдик «зийнар» – ич1ар-гъумар, архар-рихар!
К1ури гъахьну яв дердер ничхрари узуз!
К1ури гъахьну алахьу нахшрари зурт1аригъ мяаьшсуз!
Хъасин гьидипнийиз чарч уларихьан аьмлари динагьлийирин,
дидкан хабар адрудариз ап1ру!
Гьякь абгури гъидицунза вари дюнья вуйибси
илмарин мяднариъ,
инсанарин ниятариъ ва
аькьюллу фагьмариъ
хъиржвну хилар,
пялкьярихьди кт1уккури «камарар»
гъяц1лишв ккебкуз ужубкьан ккубкьуз гъидритдайи му девриъ.

Магьа, жан чи,
чи гъардшарин ургур,
вари табасарандиз ачухъ ап1ураза яв дердна гъам гъи.
Хъебехъай, думу гъабхьиб вуш фици.
Жикъидиси.
«Ургур чвуччвун гъала» к1ури гъахьну дидиз
душваъ дурар талаф гъап1хъанмина.
Думу думугандиз дустагъ вуди гъабхьну,
мют1югъ даршлу табасаранар духайин ирчру.
Фтиз мют1югъ?
Чапхунчйири арайиз гъабхну дин,
чпиз ляхин дарап1ди ктабгъуз хайир.
Ари гъаддиз гъаршу вуйидар
талаф ап1ури гъахьну
аьрабарин девлетлуйирин эскрари думу дустагъдиъ сифте.
Хючнаъ айи му дустагъдин
агъзурна юкьудварждиланзина духьна йисар.
Табасарандин игитар,
аьрабарин дин кьабул дарап1рудар,
дисайин духну итри гъахьну душваъ, ва
мют1югъ даршлудар,
дийихайин ктиргъури гъахьну Рубасдизди,
нириз.
Шид илт1ибк1ури ифдиз.
Убхъай к1ури, учвуз – вари табасарандиз!
Ари гьадму игитариинна маллйири гат1ахьуз гъитри гъахьну
халкьдихьди к1ик1ларна гъванар,
ишричву, дупну, нянайиз.
Чан гъардшариз кюмекназ гъафи шурканра гьаци гъап1ну дурари инсафсуз.
Ва динагьлийири чпин дин уьбхбан бадали,
жараси ктагъну махъвар,
биябур гъап1ну ихь чи,
дустагъдикан «ктап1ну» «гъала» –
«ихь ватандиин алархьру душмнарихьан уьбхру макан» – дупну!
Табасарандикан дурарин «макан» гъабхьну, ксиб ктабгъру! 

Суалар арайиз гъюра:
ургур касдихьан шулин агъзрарин къушмихъди зигуз?
Душмнихьан уьбхру гъала гьациб ап1урин тикмиш?
Душмандиз дилин дарш заан табасарандиз рякъ адайк1ан яраб
му таблин,
тму таблин
тлин терефарихъанди –
Тинт1анзина, Лижв’анзина, Турфланзина, Хюркканзина, Гъурхнаанзина гъягъюз?
Ясана, наана гъягъюз ккундийи дурариз дилинзина,
кьаб, ччвив ва бин – аран табасаран, гъибтну кьяляхъ?

«Фу бадали узу удуч1внийи  гъул’ан?
Гьаму вуйин йиз уьмрин метлеб заан?
Улдугуншул… Наан? Гъахьуншул гъафил…
Гоморрайиз, Содомдиз гъубшну йиз шил.
Фици рякъюк тахсир кипза – вуди йиз,
Йисар гьаъну, икрам ап1ури куч1лиз…
Булагъ гьархну, убхъурийза шид кьалу,
Душмнихъ хъайза, дуст гат1ахьну вафалу». (Ш. Казиев, «Тавхана» 552-553-пи машар)

Магьа биц1иди гьамцибу
халкьдихьан жиниди
динарина гьюкмари
уьбхюрайи гьякьвал…

«Фукьан гъи дубхьну арша кьан,
Ваъ, ваъ, аьгь ап1дарза куч1лар!
Тахсир кадру аьжуз шурлан
Узу илдирчарза гъванар». (Ш. Казиев, «Тавхана» 48-пи маш.)

Урхай Китабар – рякъидичвуз аьламатар!




4. АД БАДАЛИ

«Даа!» – гъапну аьламат гъахьи урусли!
«Яяя!» – адабхъури шулу табасаран касдиан гъах гъахьирин!
«Я риииш!» – к1уру дишагьлийири чиб-чпин арайиъ!

Расул Гамзатовдин «Буйнакскийиъ» айи кабинетдикан писателарин музей дап1найи.
Аьгьмадовдиз йишвкьана гъубзну имдайи. Касиб, хъурччвнайи саб мурччвахъинди, душваъ керхнайи багьадинарина ц1адасйири!
Душваъ месела гъит1ибккнайи: сар писателиз дагълуйирин меркездиъ, имбуну халкьариндаризси, памятик дивуз.
Табасаран, ч1иви, чпиз аднахъна тярифарихъ хъач1аккнайи бик1рудариз деъру йишвар хьпан бадали, дийихну, устлариин ва курсйириин али адлу поэтарна писателар, цаларикиндина цалариккинди улт1урккнийи, саб вахтна халдеяри табасаранар Ярдандилан* улт1урккганси, Рубасдихъинди, хьуд-йирхьуд агъзур йис мидиз улихьна.
––––––––––––
*Ярдан – Иордан нир
––––––––––––

Ад бадали дуфнайидари, собрания ккебгъайиз, Сувайнатдин кабинетдиъ чайра убхъуз хъуркьну, ухди чпиз улихь йишвар дидиснайи, Марьямна Аьбдуллагь, Урт1ил швушвра хъади, чпихъди гьенгниинди улхуз дуфнайиси.
Гъя мураригъди, чан рябкъюз к1ури пч1у ккуртккара хъидибтну, лизи жигет алди, имбударигъян учв гъит1игъбан бадали, фурсар ктру, амма гизаф къурзлу жви – биц1идихъанмина чан аднахъ хъергнайи Рашид.
Думу, кьанди гъафи Сефьяханумдихьинди, уву наънанува узу хьайишвахь к1уруси, маш кьяни дарап1ди улар ккадатну, президиумдихъан, Багьаутдиндиз памятник дивуз бин ккайи далилар хурайи Маринайихъ, хъпехъурайи.
Сефьяханумдира, яв юк1в т1убк1, гьап1нура узу увуз «Миллетдиз» дих ап1рур дарза к1урайиси, Аьзизуфдин терефназди унч дап1ну, хъивну хилар, хилар ктрук1у мухрихъ, деу.
Хъасинси, Калюбякинайин далилариин рази дархьи Асланов улхуради, му мугъарайизди, Муртузялиевайин «Миллетдиъ» Сефьяханумди тувру суалариз к1ваълан дап1найи жавабар туври гъаши сарпи, сарпи, сарпидарт1ан сарпи аьлим набаллугъ риш уч1вру.
Кафарийиъ мерккарин швеъруси лизи жигет алабхьнайирик гъилигган, мугъак фурс к1уруб зат гъабхьиб дар! Зверевна Юдашкин авру духьайин шулу, чпизра палтар Шихалиевайин хусуси партнихайихь фици заказ ап1идийк1ан к1ури!
Ари дубгъай учвуз! Наан дубгъуруш, текстар к1ваълан ап1уз!
Сабринайин хил, бегьли уьлч1юбгъяйизра гъибиснийза, к1ваъ хиял ади, белки узухьнара текстар илт1ик1уз тувур к1ури, жвуваз сакъюдар кепккар хьуз!
Дарш узу гьаз энт1и т1улар ап1уру, хъуркьувалар гъазанмиш дап1найидарихъди!?

…
– Гъяркънийвуз, жан риш, Ра…за к1урубди гьап1нийиш! – «Миллет» передачайиинди: хялишди эйсийиз чан «аьламат» улупурайи!
– Фуж «Ра…» эй? – Гьеле-белесан, шликан улхураш хабар адруриси гьерху «Чухсагъул, жан чи, гъи ихь передачайиз гъюбаз» к1ури къаршулламиш ап1рури!
– Я кас гьадму, гьамшвариъ писатель вуза к1ури бицурайиб! «П1ярязи» гъибик1ур.
– Гьааа! Вуйи гьа! Узузра гъяркънийиз думу, классдиъ айи ученикдиси, учитил Сувайнатдихьинди лигури, чав адаъ к1ури, сикин дарди, хилар заъри!
– Сарун йиз гъах гъахьиза дугъ’ин! Пуз аьгъдарди фук1а, «доскайихьна», чпин учительницайин «Струны судьбы» китабра хьади удуч1вна!
– Вуйи гьа, «жан чи», гьич убхузкьана аьгъяйин?! Шубубпи клас ккудубк1ур дар думу, узухьинди улар ккадатруб!
– Му фу ц1ийи хабар! Увуз улар кч1юкьюрайин дарш, Софья – ханум?
– Беябур мап1ан адмийир! Ухьу табасаран халкьдин гюзгйир! Фйир к1ури ушвниин илитуз ккундавуз ухьу, кюкйир!
– Хъа уву дайна сифте ккебгъур, улар ккадатнийзухьинди к1урайир! Дугъан улар кур духьнайин шлихьинди ккадатуруш аьгъдарди хьуз! Узуз гъябкъю Зверевдизра дюрябкъюб алир чан улихь хьади! Гьа баладар, уву дицдарикан кадахънайир вува, Соня – госпожа! Хъа дидин думу жигет гьап1руб вуйк1ан, варишвар ут1урсну улубччвнайиб гьациб?
– Шлиз аьгъя-хъа Рублёвкайиъ Зайцевди мусоркайизди, чав пенсияйиз удуч1вруган гатахьу ч1юрхяригъянуш! Думу гьаддиз кми-кмиди Москвайиз т1ирхури шулу гьа! Гъяргъяригъ гъюч1вуз, бомж Галустяндихъди!
– Дици мак1ан, Соня-бажи! Саспиган узура т1ирхуруза айрупаландиъди! Дугъахъди!
– Вуйи гьа? Вуна дарш? Яя жаан! Вуш гъяяч йипа! Сабрина халай!
– Уву дицидарихъинади хиял мап1ан, Сонка, золотоя ручка! Учу намуслу, абурлу, гьяяллу, гъирьятлу…
– Вуйин? Хъа уву узкан дицидарихъинди гьаз гъап1унва, сабурлу Сабрина? Учура, аькьюллу, важиблу, нумуналу, насигьятлу…
…

Му, ухьуз ккуни ихь шубарин гьамус башламиш шулайи дявйиригъ гъюч1видархьа, хъа гьадму, ихь шубар ккурттариан адахъуз гъиту Рашидза к1урубди гьап1нуш, гьадгъахьинди жаргъидихьа. Фицики думу, ад бадали мистаъ «п1уу» ап1руру!

Ад бадали гъапиган, йиз гъап1у «п1ура» адайиз!
Хъа Сефьяханумдиланна Сабринайилан ккурттар гьаз алдахьнуш аьгъдарзуз.
Думу гьамци гъабхьиб вуйи, жан дустар.
Жан дустар пуз мугъаз рубкьурира дар! Гьаз гъапиш мугъу гъап1уб аьгъдарчвуз.
Собрания ккудубк1балан кьяляхъ, алдагъурайиган дугъахьна поэт Рамазанов Рамазанна, писатель Гьяжимягьямад Гьяжиев илт1ик1ну.

Чав гъулариъ лицури, табасаран история бик1урайи вахтна, Къужникна гъафир, Рамазну ганан якъ дубккуну, къаршулламиш гъап1ну думу.
Гьадму якъ кчвубхайизкьан думуна дугъан к1аттар дишди саб гьяфтайиъ ими «кеф-кфе баяр» ап1ури дугъан хулаъ! Му саб!
Кьюб к1урубсана: Хюриккна гъафи Рашид гъучи, Гьяжимягьямад халуйин хулаъ гъубкку жерд хътип1айиз, саб вазлин арайиъ ими, историк вуза к1ури, ап1ури куч1лар, йишвар адаури, ч1ир-ч1урдиан идицури, куч1лариинди чан тямягьяр гьурк1райи ху!
Узу, яни чав, гьамкьандар гьаму ихь гъулариъ дап1ну, дубхъну–дип1ну, ярхла рякъди Махачкалайиз дуфнайи гьаму кьюрид хялариз теклиф ап1уз гъабхьи бирк дар!
Теклиф чан хушниинди, гьа, ап1уб гъибтархьа! Хъа чахьна дуфну, гьамкьан уччвуйи, Рамазанра Гьяжимягьямад халура, ахъли гъузну ккундийчуз дупнура, гьич, ч1уру аьрхюн кабхьуз ужубди, гъачай, лисундин ч1евкьана гьивзачвузкьан дупну, ушвниан ут1убччвундайда, ***ин балин!
Пагь, фукьан учв заанди рякъюра мидиз, я кас!
Ари гьамцибган Су…-йина, Фи…-йина, Ши…-йи, дюньяйиъ намусна гъирьят имдар к1ура!
Инсандиан, убччвну хил, юк1в уьч1юбгъганси!
Уьч1юбгъю юк1в ибиргъну ислаткайиан хъана, дяч1яргъну мухрар, кьяляхъ, мачалккаси, гат1абхьну ипганси.
Аъ, гъянаъ, думу чан гьаци, дуч1убхну.
Ккилибгури Заанурин Йигъаз.
Сафуний пайгъамбри к1урайиси:

Багахь хьа Раббийин зурба Йигъ!
Багахь!
Гъи-закур улубкьура!
Раббийин Йигъандин, магьа, дихра!
Хъа гьадмуган
ут1убччвиди ишбан гьарай варит1ан к1убниринра.
Хъял алдабгъру Йигъ хьибди гьадму йигъ –
дерднанна бед-бахтвалин йигъ,
йигъ алархьбаринна даргъуваларин,
муч1ушнанна барбат1валин йигъ,
йигъ к1ару кьюкьнан дифарин,
дих ап1бан зурна рабхру йигъ,
женгназ гъудужвру ижми гъалйириз,
дивнайи ягъли ч1вурдариз!
Алархьидиза гьадмуган адмийириин
хъа уьргъну хьиди чпи кур духьнайиси,
Раббийиз удуч1вган чпи къаршу!
Ифи удубзиди кьуришси гьубкьушвариъ,
рудрар-фунар – пейинси.
Уьрхидар дурар Раббийин хъюлан Йигъан,
гъизили я арсну.
Дугъан хъюлан ц1и дибиснади хьибди дюнья вари…


Рамазнанна Гьяжиефдин улихь «ав, ав» дупну, учв мушвяригъян гъючвюхну гъушнийи!
Шлизк1а рякъяйиз!
Шлик1а, я Рашид, дийигъ, пайиз!
…
…
Аьхю гъуллугъчи Гьябибатдин улхбарихъан ва классик Пирмягьямад Аслановдин полемйирихъан, собрания гъизгъинди гъябгъюрамиди узузра варидарин улихь гафар пуз ккун гъабхьунзуз!
Гьамциб арайиъ «сикин дарди» хилар заъраъди гьап1райир ву узу!
Беле ужуб берей ву, гьам ражари жвувра, гьаму вари табасаран интелегенцияйин улихь улупуб!
Гьаддиз к1ури дарин узу алабхьнайи лизи жигетра, сариндиканра дарубсиб!
Накь Су…йи пешкеш гъап1у китабдиан, улихьмиди ц1арар ккадатнайишвариканра урхидиза, йиз пуз ккайи гафар,
арайиз адабгънайи меселайихъди аьлакьайиъ ади шлуганси хьуз дурар.

Му серенжем гъабхурайи писателарин аьхюриз, узу «доскайихьна» адаъну ккунди адайи.
Дугъу чан-чакна гьамци к1урайи: «йиз гьатму адаъну гьаз ву, гьацира вахт адрушваъ вахт ч1ур ап1ури! Адаурушра, памятникдиз кюмекар ап1уз шлударикан ададаъди»!
Хъа узу йиз узукна к1урайза: «Гьатгъу узу гьаз адаурадар! Мушваъ узуз йиз ад ат1абгуз ккундазуз! Ва ужуб вахтра ву»!
…
Адаъну аьхюри узу ва, ярхи мап1анна, гъапну.
Хъпебехъуз чара адар!
«Ярхи гъап1иш, хъа ражари узуз гаф тувидар» к1уру хиялара ади удуч1вунза, агьлар, вари табасаран «багъдин» улихьна!
Халкьдин улихьна, узу, удуч1вурайир, фици вувуз!
Алди фурснан ялав!
Дюз ап1ури жигтин лугар,
канч1ар!
Лазим даршра хъич1иху аьйнарихъан!
Сарун чандарсдарстар мушваъ адрубси, тувну, анжи базарилан хьуц1ур манат гъадагънайидар,
итну фальшивый хамалеон пластмасарра, гюзгдиндарин ерина!
Хабар дар, мугъаз, мушваъ айидарин аьйнар, Гуучии учв дуфну, «Глаз алмаздиъ» нано техноложжияйиинди дап1найидар вуйибдикан!
Кьиматра – Хюрикк гъип1у к1ирхъинубкьан!
Чахьинди элди фикир туври к1ури, аьйнар гагь гъадагъуру, гагь дивру устлиин!
Китабра гъя касдин хиларигъ!
Думура дар гьа, касар, мина гъюрайири, чан уьмриъ ушвник зат паста ктрубк1ири шубубан сппар щёткайихьди гъижик1ну. 
Лизи щёткана паста, ризинар дургну  хъюмру гъяц1найи кюмгъригъишваригъян гъядатганси к1ару-к1ару шкьярси гъаши!
Гьар гъижик1убкьан, усппагьан, душайин чан суфатназ гюзгдихъанра лигуру гьа.
Гъю!!!

…
Магь увуз!
К1уз ккайиб вари к1ваълан гъубшдиз!
«Багъдиан» сари: «думу китаб рекламироват ап1ури удуч1вурайир вуш…», гъапибси, узлан алдабхъурайи фурснан ялав, дишлади аязназ илт1ибк1нийиз!
Думу гъайсари вари маар гъаргънийиз!
Мелз, Къужникарин Рамазну гъубкку якъранси к1арч гъабхьнийиз!
К1ак1улси дицибкънайи мелз шяргъярикк ккабсри гъабши!
Ушвниан удуч1вру гафар, цигьрахъ хъайи кьунан леблемарси удуч1вуз хъюгъю!
«… Ихь гьар гъулариъ устйир, аьлимар, писателар айихь, – к1ура халкьдин улихь ад ккун гъабшири, – ари гьадрарин памятникарра ади аллеяр дап1ну ккунду ухьу!..»
Мугъу мици, дурарик учвра кахъур дупну гъапиб вуйи!
«…Гьар гъулаъ этно-культурный центрйир арццурхьа!..» – Мура, мугъан, гьеле учв гьадушвягъкьан гъяхъруш, гъапиб вуйи!
Хъасин, чан хилиъ айи китаб абццну, душв’ан:
«Гьякьлувалин убгура шил
Душман ву гъи дуст вуйир накь.
Илцикънайи зийнариан
Ц1ийи к1улт1ан хъибтна ифи.
Шли уьбхиди душмнарихьан
Накьв шаирин, кьяляхъ дарфи?» – гъурху, Митаровдиз бахш дап1найи.

Мугъу му, учвра душмнарихьан уьрхри к1ури, ва, му ц1арарин автори чаз гьюрмат ап1ри к1ури, гъурхуб вуйи!
Дугъаз гъюрмат, автори – ваъ, хъа «кьяляхъ дарфири» ап1иди!

Урхрубра, урхуз даршули, сабпи классдиъ айи биц1ириси урхураза, явашди, хъахъри, игьар ап1ури, чру мангъйир хъчвухури!
Сарун фици урхуз шул шиир, ул кидипнайи жандихьан!
Ад бадали, вари табасарандиз йиз ад рабгъарза к1ури сягьнайиинна улдуч1вур, чист мидарди, айи адра бат1ил дап1ну, шврушв гъябхьиш гъядядябхьру машра хьади, улдуч1вуз мажбур гъахьиза, дустар, сягьнайилан!

Узуз, узу гьадушвлан дук1ну алдагънийиш гизаф рягьят хьибдийиз, гьаци асккан шайиз!

Му фукьан гъагъи ляхин ву я эллер! Ад гъазанмиш ап1уб!

Хулаз гъафи узу, Кюрейиси, сарун узу писателар к1урударихьна гъягъюр дупну, хпиризра гъапнийза!

Йиз хулаъ хтулихъди деънамийиш, узуз я Къужникарихьан, я Хюрккарихьан, ясана «багъдихьан» начу йик1ури яшамиш хьуб, алабхъидайзуз!

Гьап1дик1ана!
Наанди гъягъюза!
Фу дупну маш гъядябгъюза!





5. ДЕРБЕНДНАЪ «ТАБАРИСТАН»

Гъахьи ляхнар гъахьидарси
жвуван фикриъ айиси гьисаб ап1ури гъузруш – гьа, баладайи!
Хъа имбу «фикрарра»
жвуван фикрихъна гужназ хъч1юхруган – «гьа баладайи» хруб дарин балайихъна?!

Гъахьи ляхнариинди ккебгънайи дюнья ригъ ади
«жвуван фикрари» ригъ адарди ап1ура тмундариз!

Магьа гьамци шулайидар ву динарна гьюкмар!
Магьа гьамци шулайидар ву инсан ап1уб даккунна ккун!

Гьеле лигухьа гъирагъдихъан мажлисназ Дербентдиъ гъубшу августдин гьац1кьялаъ.

Вазлин йиц1ихьудпи йигъандин гьац1кьялаъ – «Табаристан» фонднан гьякьнаан.
Дина дап1найи теклиф сар Рашид к1уру гъучдизра. Вуйи Ляхлаан.

Ухьу хъахъдихьа дугъан кьяляхъди.
Ва теклиф дару ухьура уч1вдихьа айит1инди дугъахъди.

Мюгьлет ккабхънамиди, Ляхла жви дидхъан хъч1иху, т1афли тадабгъурайи чан турбайихъан хъч1ихурайи дишагьлиси.

Дугъу чан йирси «запарожецдихъ» чан Аьзиз бай хъитнайи.
Хъа Аьзизди: «йиз таярихъ – «бентлийирна» «майбахар»!
Мициб «хуц» хъап1уз начди вузуз!» – к1уйи.

Думу машин Рашидли, дявдиъ гъахьи чпин гъула Даниялихьан вуйи гъадабгънайиб!
Кьюб-шубубан чпин цаллан кьял-кьяляхъди абхъну гьял кимдруб!

…
–…гьа, Аьзиз, хъап1ну гъушхьа! – гъапи адашди.
– Наана?
– Дербентдиз!
– Базариз?
– Ваъ! Писателаригъна!
– Наана-наанааа? Гъарах яв уву!
Яв гьадму «дякьянч» хъап1ну! – гьергу му бай учв «асккан» ап1рубдихьан мик1на-кулакси!

Гьамус, чпи «заан» ап1урайи жарадарси,
дустарихьан дибисну «хаммер»
хъап1ну гъягъидар аьхир му.
Гъушиш, чахьан нач дарин мугъаз!
Гъит, гъарахри чан «чухрайиъди» «уркьаз*»!
––––––––
Уркь – мушваъ, «интелегенцияйин» «саммет».
––––––––


Гъягъидира ву!
Думу вижна кайир дар, адмийирин кялхъру, саягъ кят1ябкъбарихьан!

Ивну улихьинди багажникдиъ чан китабар, шадну йик1ури шул писатель рякът1ин кюгьне шагьриз.

Хьуд агъзур йис, (хъа гьаз «хьуд»? «Ургуд» – дарпиди! Фицира гьисаб ап1урайир адар, хъа «варит1ан… варит1ан…» вуйиб улупну ккундарин, заанди улупуз!) дубхьнайи дягь заманайин «Дар-Банд»диз, нивк1хьанра духьну, ахсрар ккивайиз рякъюъ уч1внайир гъяйиз, шофёрарихьан плар гъюдюхну милицйир архаинра гъахьнийи.

Мугъан му «урч1ур агъзур» йис дубхьнайи, жугьдарихъ хъиву фяряуьндин «колесница» хъубкьайиз, швнуб-сабишвахь, гагь бакдихъан убгруб, мат1урихъан ягъ хът1абццури, гагь телери йибт1найи чарх ккутубччвури, гагь шпагатдихьди кибт1найи гюзгю ктабхъури, гагь…, гагь… гагь алабхъру нивк1 хът1убччвури, «ягъч1вур йис» гъабхьнийи шагьриз – «Ерусалим».

Гьамус мугъу мушваъ, «кьюбпи Ерасалимдиъ», чаз ккунишв фици абгуру…
…
– Где ваша улица Салмана?
– А что хотите там?
– Ковровая фабрика!
– А там такой фабрики нет!
– Бывшая ковровая?
– Не знаю, я не древний человек?
– А на какой хер, в древнем Дербенте живёшь?
– Не живу, а – рабствую!
– Не унывайте и на нашем дворе будет праздник! Ураза-Байрам1!
– Только – не это!
– Хорошо – Йом-кипур2?!
– Скорее бы! Сколько же ещё можно ждать этого праздника?!
– Совсем скоро, как только потрубиться Ангела шафар3!
– Какой бальзам на душу! Вы, случайно, не Машиах4?
– К счастью ли или к сожалению ли – не Мессия4!
– А можно к вам в машину сесть?
– Пожалуйста!
– Тогда вы потомок царя Давида?!
– А это возможный вариант!
– Спасибо! Вы меня подняли на седьмое небо! Теперь езжайте! Там – вместо фабрики, филиал Ивановского университета. Двести метров, с левой стороны увидите.
– Моя благодарность! То-да5! Вот вам моя книжка «Табасаранцы – кто они»!
– Ну, дайте «пять»!.. То-да Раба6! То-да Раба!
…

Пагь, мугъаз аьгъдруб адарда! Т1ягъниз!
Ар, дугъридан, мугъак «жугьудрин яхъван» ка!
Вуйишт1ан, ихь кьандирин абйирин му мисалин мяъна гьамди ади: Жугьудрин ялхъван кади хьуб, Йом-кипур машквраъ иштирак хьуб вуди!
Фукьан зурбавал дарин!
Гъиямат йигъ хьайиз дубгъай, аьгъю ап1инай аьгъдрудари!
Миди гьарсар уьрхиди!
Йигъккан Заанур вуйи Раббийин.

Вушра, Дербентдиъ, гъуни-гъуншдиъ яшамиш шули фукьан жугьдар ади, табасаранари дурарихъди гъуншивал дарап1райибдиин мюгьтал фужк1а гьаз шуладар, я эллер?!
Тарихариъ му мициб гъабхьи гьядиса дар ахир!
Дюньяйин тлихъан к1улихъ хъайи аьрабаринуб вариб дубхну гьубччвра, хъа жвуванураринуб фук1ара кьабул дарап1райивали учву мюгьтал ап1урадарин?
Ва гьаз мици ап1ураш, фикир ап1уз к1ан-к1улиъкьан аничв?
Табасаранар фила гипноздиан уягъ хьиди?! Йипай, я аьршар!

…
Кьан шула дупну, «рукьар-бултар айи кьутдин» эйси актовый зализди гъажаргъу.
Фицики, дугъаз собрания гьадушваъ шулу дупнайи.
Хъа урч1арихъ дийигънайири:
– Наана! Наана гьаци гьялакди!
– Наана шул?! Писателар уч духьнайишваз!
– Хъа гъарах уч духьнайишваз! Мушваъ гьаз архьрава?
– Хъа гьамшваъ адарин дурар?
– Дурари «Тадж-Махализ» переносит гъап1ну.
– Му фу бала гъабши!
– Бала даршулин бала! – гъапи тинди хьайири.
– Увуз гьаз бала?
– Узура гьадина дуфнайируза!
– Вуйиган мушвахъ гьап1рава?
– Гьаму уву ап1урайиб!
– Гьа гъач, тяди, гъушхьа! Индияйиз!
– Тяди гъушишра хъуркьидар ухьу дина!
– Ярхла вуйинхъа?
– Даршулин арда, синагогайихьансина «Пассаждихъ» хъайиб!
– Узухь машин хьазухь!
– Хьаш, гъач, гаф мап1ан! Хъа хъуркьиган таниш шалхьа!
– Ибшри сарун! Яв аьхювал!
…

Гъушу, ягъадаш, мурар, ктлухди!
Таниш хьайиз гьа!
Машиндихьинди!

Машин гъябкъган, «гаф мап1ан» к1урайир хъумп1 дап1ну дийигъу ва кулху:
– Зарафат ап1урайир вуна?
– Ваъ! Гъач эъ!
– Гъи узу асккан ап1уз к1ури узуз яракар гъахьунна?
– Яракар гъахьихъанмина, «асккан», «заан» ап1урушра ккудуч1вуз хьибдарвухьан!
– Гьатлинмина гъюрайи адмийириз узу увухъди гафар ап1урайибкьана дярябкъри! Зат мидарди биябур хьайиз, йиз яягъди вушра гъягъидиза! Если что, ухьу чиб-чпиз аьгъюдар дар! Гъавриъ ахъунву!
– Ахъунзу, Аьбдурягьманов…! Ахъунзу! Саризра пидарза! Дарш увустаригъна маш гъядябгъюз даршиди хьидива, дуст кас! Уву – наан! Олимпияйин к1ак1наъ! Заан устларихъ, гьякимарин гъвалахъ! Хъа – узу? Узу – уршвлиъ! Хут1лариз пейин гъабхрударихъди машинар ац1ри! Хярар-хут1лариъ, гъуландаригъди, амк1ар-бат1рариъ! Ухьу саб шулин!

Гьесхъарина Чювккери мицдар ляхнар ап1ури имдар. Дурарира «бичар» гъадагъуз дурубгъна «Имам Шамиларихъан»

К1ваин ап1инай, мугъан, Чиркейиъ айиган гъибик1у «Бич» к1уру ихтилат, гъавриъ дархьидар!

Тмуну терефнаан, Аьбдурягьмановдин «Тухум» алабхьиш гьап1ру гъунна жвиву?! «…узу асккан ап1уз…» к1уру гафар ачмиш гъап1иш, чав гъапиганси!

«Тадж-Махализ» гъафи мит1лан, ужуб гъабхьну сабан вари гъюри имиди хьубра, тешкилатдин аьхюр вуйи Айваздихьан гьерхну ихтияр, Рашидди чан китабар варидарин уларикк устлиин, «ккунидариз ч1анади вуйиз» к1ури, дибик1ну, дивру.

Ч1анади вуйибдиз шли ваъ пидихъа! Пеэр дарки дурар ккабхьу пул дурубдуз!

Собрания ккебгъайиз мугъан мушв’ин гьич саб я «Ужувлан хабар», я «Исайикан ихтилатр», я «Ц1ийи Йикьрар» гъитундайи.
Варидари чиб-чпихьан жиниди гъадабгъуйи ва дишлади сумкйиризди жин ап1уйи.
Гъадагъа дап1найи йимиш арда ицциди дарди шулин!
Дурари автор фуж ву, ясана му Гимари Китабар ихь ч1алназ илт1ик1ур фуж ву, к1ури гьерхри гъахьундар.
Фу пухьа, белки дидкан дурариз хабар ашлийи, хъа гьамусдиз китабар дяркънадаршлийи.

…
– Гьаккму, «Тадж-Махалихь» хьайи гъянжара, шлинуб ву? Поэтар–писателарихьди гъюз гъидритди, рякъ гьадабт1ну, дебккнайиб! – пну китабариз лигурайидарихьинди гьарай гъап1у сари.
Ляхла жвиваз, учв вари халкьдин улихь асккан ап1уз к1ури вуйи, чан машиндиъ эдреу гьадму касдин дих, дишла аьгъю гъабхьи.
Аьбдурягьмановдин хиял гъабхьну, гьамус му, гъунна жви начу йик1ури адмийиригъянтина гъудуч1вну душну, «къянжара» ярхласи гьадабгъиди ва мицирин китабар гьясбикк дарап1ди  гъитди к1ури.

Дугъу думу начди душну гьадабгъуз дарди мийибшри, чавра варидариз ебхьруси:
– Фуж вуйи йиз «къянжара запарожец» гьадабгъ к1урайир? – дупну гьерху, гьеле дици гъапир чаз фуж вуш аьгъяшра.
«Интелигенция» мюгьтал гъабши, китабариин али улар, му кьюрид касариинна гъушу.
Хъа «Къянжарайин» эйсийи, чан хилиъ айи, Гюлбеки Уьмаровайиз к1ури гъадагънайи кюкйир, душну Аьбдурягьмановдиз:
– Ма, йиз ккуни дуст! Уву гъидик1у китабар гъурхунза ва гизаф бегелмиш гъахьунзуз! – дупну туву.
Му файйейигъ гъяйи халкь, гьеле русвагь пуб ц1ибдира ву, гьаци гъабхьнийики, заварилан Месигь дуфнайиси!

Гъит учвкан гьич фужк1ара, ихь машгьур поэт–писателин саягънаъ адрахъри!

Гъизилин медаларина, лайикьлу ччвурарина, республикайин заан премйири, ляхлаарин «уршвлиан» вуйи, саризра гьяспи ккадру переводчик, далу хътрурси, сарикьан дугъхъан хътрипруси, гьисаб ап1урайи.
Амма дурариз дугъан далу Варит1анзаанур вуйибдикан хабар адайи.
Дурариз чпин ляхнарра, хъуркьуваларра чпин аллагьдиинди вуйиб чпин динди гьар йигъан хьубан ап1ин к1урайи гъудгнариинди аьгъяйи.

…
– Хуб ктатва! – гъапи сари, кадиси.
…
– Жердру чан к1ул’инна руг ебчур! – хътипу жарари.
…
– Гьяйиф кюкйир! Шлиз ва фу бадали тувунва? – гьерху, кадру мужрийиз зигури.
– Ч1урубдиз ч1уруб гъап1иш ч1урубт1ан даршул. Мици варидари ап1ури шулу. Хъа узуз варисир хьуз ккундарзуз!
…
– …гьаддиз гъира кримплиндин шалварна читдин ккуртт илмивуин! Чан, писатель вуза к1ури, адмийиригънара дуфнада!! – хъюбгъю Аьбдурягьмановдин саб тереф.
– Гиран гъабхьиси вувузки, жан ужур?! Уву фикир мап1ан узу адми ву к1ури! Тмуну терефнаан, эгер узу адмийиригъ гъяйиш, узкан адмийири мици дарап1рийи! Узканра фикир дап1ну узухъра «мерседескьана» хъабхьуйи! Габаннна дарк1архьа, Юдашкиндиндар уз’инна алахьрубси ап1рийи!
– Мугъаз фицира гафарра дихъуру гьа! Гафарра, чпи – фицдар!
– Узуз дихърудар ичв гъудургу гафарт1ан дар! Дихъуруш ичв мажникарна, пулар дивнайи йишвар гьаз дихъдар!
– Учу дурар дургуз гъитри шулдарчва! Дургрудар гафар ишри – увуз дихъуз! – пну гья-гья гъиву «…кримплин али…» гъапири.
…

Фицира, мугъ’ина гъап1у гъюжмаризра дилигди, мина дуфнайидари гьич саб дугъан китаб кьяляхъ гъап1ундайи.
Дурар, гьамцири фу дибик1ну айк1ан к1ури, штухъ хюси мукърамди айи.

Мура дюзюбин-хъа, автор саб мутму даршра, гъидик1дар урхрударихъ мягьрум ап1уб!

Зал абц1нийи, «табаристандикан», чпинишвариан, фук1а ебхьуз к1ури гьаънайи табасаранарихьди.
Айи Урт1ланра,
Хуст1ланра,
Хурсат1иланра,
Хюрхъанра… – вакиларна везирар!

Айваз ччвур али дилавар сар касди, чав дюзмиш гъап1у фонднакан чаз фу ккунди аш гъавриъ т1аъри, ихтилат ккебгъу.

Хъасин, историкин, дарш академикин, гьацир сар Гьясанов к1урури: «…уву, жан Ай-Ваз, фондниин дициб ччвур иливну ккундайи…», гъапнийи.
…
– Хъа фициб?
– Фициб, фициб?! Жвуван история аьгъю ап1рубу! Табаристанна Табасаран саб халкь дар! Уву фйир к1ури халкьдин улихьна удуч1внава? «Табаристан» алдабгъну «Табасаран» илив!
– Уву вердиш духьнава яв студентариз гьаци илзигури! Аьгъдарди туву ччвур, гьамус аьгъяди алди ибшри! Кюгьневал улупури!
– Ибшри сарун! Кюгьневал улупуз вуш, к1анар гъядарди диц! Адамси!
Вари гъяаьлхъю.
– Уву фйир к1урава, я тарихчи?! – гъапи залин улхьан, улхьан гъиву угъин илипну адру йицриланси, сари.
– Хъа дугъу фйир к1ура, даш-баш туву аспирантдиси! Гьабхъуб! Шафаригъ гъюбч1вуб! Ушванихъна гъафиб! Дюз вушра-даршра – вариб!
…

Пирмягьямад Кьасумовди чаанра ибичу:
– … вуза рази, фундназ уч гъабхьи пул вари, пай ап1уз жвувандаригъ!

Гусейнди гъапи: «…кап1дихьа снайперизра! Варжна къар гъийихуриз!»

«…дици вуш Гьесихъра хъа кьюрсана шаир! Дурарра гьаъну ккундар к1ваълан пайнагъян!» – хъипу гъунши гъула жвивахъ Абдурягьимди.

– …жафа зигурайир узу… – чан рижв гъюбччву художник Аьбдурягьмну.
– …фу жафа? Медведевдин шикил кап1узди? – рази гъашдар Чювккерин Сефер.
– …дарш Мустафаевдин гъизигну к1ури вардин фун абц1ди! – хъюгъю Хирччварин Аьли, Хив культура кц1абхурайи.
…
…
– Сабан уч дубхьнадру пул фици пай ап1урачва, эй шаирар! Ухьу мина сабан уч ап1уз дуфнахьа! Пай ап1уз хъуркьди! – дерккуз ккунди айи тмуну Айваздиз.
– …учву, «Ай вазар», мяаьш кайидар вуйиш, аьхю завуъси, сабт1ан хьидайчва! Му биц1и жилиин мурар, «вазар», фукьан ал? Сабкьан гьубк1ну акв тувуз даршлудар! Кьянидар! Мистариинна лагьикьлудар! Пистеларин айи-адруб гьубк1уз! – тягьна гъиву литинститутка Уьмаровайи.
– … жараринубдиъ ул ади мугъузанай, урхай халичйир учвура! – тюбгъюз гъабшдар Марьямдихьан, гъи чаз сумчриз дап1надруган теклиф.
– … Гьаз адархъа халачйир урхури, узу Гъушт1ил сар халайин халачайихъ деъну гугарра кит1унза., хъа «Даг правдайиъ» Аварари халачйир урхура к1ури дибик1на йиз шиклин к1анакк. Жафайизра айиб адар! Гьа, яваша, сугъакк риш, уву Ай–Ваздихъан хъюгъюз, йигъан сумчрариъ гъадабгъурайи ягъч1вур агъзрарикан гьап1банди вува? Тув гьеле ихь фондназ сад йисандинуб! «таб…ран»дикан «таб…стан» гъап1дар учву вучва ихь историк-академикдин ц1узариз дилигди!
…
– … явашай гьеле шубар, ичв улхуб гьаваиди дарибшри, – ктикьу Сувайнатра, –  дийигъай сац1иб ихь литературайин альманах возобновит ап1айиз! Гьадушвак каъруси ичв улхбар! Дарш фу ву арда 50 агъзур каст1ан адру нагъйириз журнал ади, хъа 150 агъзур айи ухьуз – адарди! Абсурд какая-то!
 …

Ширинатди, учвра дишагьли вуйиб улупури, хъа аьхю «лижар» ап1уз хъюгъю:
– …уву гьаци пуз, «Д…дишагьлийин» редактор, школйириз китабар дюзмиш ап1руган тувуз ужуб фук1ара бихъури шулдар!
– …альманах адруган ву гьа!
– …адруган, дарш, вари писателаринна поэтарин «ккундузузна» «ккундарзуз» вуйи «люблияр» вуйиган! Хъа ап1ру ч1алра мурари фицидарихъинди дигиш ап1ураш саб хъебехъава, жан Казиева! Мяълийир ап1ура, табасаран ч1ал аьгъдарди, «ШВ» пуз аьгъдарди «Ш» к1ура «швушван» ерина – «шуш», «КК»уйикан «Г»у ап1ура: «ккунду» – «гунду»! «Т1»-йикан – «Б»! «Шагьвелед»-дикан «Велед – Шагь» «Аьбрурягьим»-дикан – «Рягьим – Аьбду»! Наанакьан гъягъюз кка ухьу «Табасаран»-дикан «Аьрабистан» ап1ури?!
…
–…ебхьай, ебхьай, хьа али ибар! Сагъул ич шураз! – Чаин «Мягьямядов» фамилия алди даккни Кьасум халуйи, варидиз кзибгруси ил илиту чан «до-ре-ми-фа-солясйириин»! – Чухсагъул ихь мяълийир ап1ру баяр-шубаризра! Дурари, пешкеш вуди, гафар гъидик1у шаириз мелз адап1ури шулу, хъа мукьам гъибик1у компазиториз, кьяляхъ илдицну чпин, ц1иб исинаси, гъюдли–ягълишв’ин бач1 алабт1ри шулу! «…ац1ай! Адрац1руц1ар!», к1ури!
–…гьарган аьрзар кайи Кьасум халу! Кьусум йивну женнетдиъ ахънайир вува, хъанара фу гьубк1радарвуз! – Эльмирайи ихь компазитор ккарцуз чарйир агурайи. – Хпенч1вси, шубаригъ фу гъяяв? Гьадму ичв гъула язна бай Кюребеган ихтилат гъубхур вуна уву?
– Фу ихтилат?
– Гьадму, жердру ц1ийи машиндин айит1 к1ул убччвну арагъи убгъбакан!
– Гьудуч1в гьамлин, жердари – ичкки?
– Магьа дарш лиг. Хьайвухь, Рашид халу, гьадму Мурадхан Амирхановдинна Мусалов Кюребеган сат1иди адабгънайи «Уьмрин тяаьм»?
– Устлиин думура алйиз, Эльмира! Т1араш гъап1ну, заан базарикк ккайи алверчйири ичв Дербентдин! – жаваб туву, гаф тувну, саб-кьюб гаф пуз трибунайихъна адаънайи Азизовди.
– Ккушара, зарафат вушра, алверчйир к1ваин алауб ужуб гъап1унва, мердешю! – давам ап1урайи Ашурбековайи. – Учву к1урачва ухьуз сар алигархкьана адарда к1ури «Табаристан» фондназ пул хътап1уз, аскканра–заанра–арзура базарикк ккайидар вари алигархар дарин! Киври чпин пай дурарира «Табаристандик»!
– Уву яв фикрихъ хъайва, шаир-дишагьли? Узу Аьшурялдихъди гъярхьуз мигъитан! Уву диши агьли вуйиш «Табаристандик» гьаз к1урава «Табасарандик» дарк1ури. Аьгъяйвуз, табаристанар Ирандиъ айи саб халкь ву чпин Зара–Астра Мягьямаддин дин хъап1райи! Дурарин ухьухъди гьич саб жюрейинра фаркьвал адар! Гафар вуйич к1ури фйирушра мак1анайчва, жан баяр-шубар!
– Гаф тувнайирихьди гаф пуз гъитай! – гьарйир гъаши.
– Алигархар, агурайчва? – микрафондихъан Рашидлин му дих гъеебхьу халкьди дикъатлуди «хьа али ибар» гъазаргу. – Магьа ухьуз «алигарх»! Дугъри! Вафаллу! Гьарсарин гьурк1ну тямягьяр гьурк1ру «алигарх»! – к1ури дугъу, чав к1улиъ ади аьлимарин кюмекниинди арамейна грек ч1алариан илт1ибк1найи «Ц1ийи Йикьрар» гирами Китаб варидариз рябкърубси, чан к1улланзина за гъап1у. – Хиял мап1анай, му жугьдарин, ясана урсарин диндин, ихь ч1алназ дубхнайи, саб аьдати китаб ву к1ури! Ваъ, му Китабдин диндихъди гьич саб жюрейинра аьлакьа адар! Мушваъ, сифте нубатнаъ, девлету фици шулуш ктибтура! Мушваъ ихь абйирин ккудубшу, ихь, гъийин, ва ихь насларин гъюз имбу уьмрикан ктибтура! Миди, уж’вал фу вуш ва дидин сагьиб фици шулуш улупура! Йипай гьеле, сарун мут1ан зина вуйи «алигарх» шлуб вуйин?!!
– …уву аьлимариинди маалап1ан! Уву илт1ибк1ну!… – кьюбпи жергейиан, куч1лар гьаз ап1урава, Рашидими, к1урубси, дилигну гъапи, Мустафаев Камилин гъардаш Т1агьирин хпир Марьятдин биц1уну гъардаш, Эльмирайиз кьабул гъахьи Кюрейин улихь хьайи, Ляхлаъ болниццайин главврач Дашбеган риш Сабрина хьайи Маллаев Физулийи. – Узуз дярякъди имийин-хъа, уву маларихъ хъайиган, дахъну майднариин фици думу Китаб ихь ч1алназ илт1ибк1ури гъахьнуш! Гаван!
– Ибшри, я Физули, уву к1урубси! Габни илт1ибк1уб гьамус кьабулди дарчвуз сарун?! Габнарин хьараъ бабкан гъахьи Исайи ухьхъанди, ухьуз гьаммишандин уьмур хьузди Чан жан тувну к1урайибдихъ учву хътругърайиб, сарихьанкьан дархьиди, Габни илт1ибк1ну гъапиган фици хъугъдичва, я инсанар!
– Мурар ихьдар вушра, Габнихъна Исайихъ хъугъайиз, аьрабарин диндихъ хъугърайидариз фу пуз ккундучвуз, я эллер! – алишвлан гъудужвну гъапи, жвул’арин нотйирин габан, кьаби Кьасум халуйи.
– Хъа Рашидими, иву гаван вудира ич малар жанаврари ч1юргъюс гьас къятнува? – к1урайи кдидисрайи Мурсаловарин язна Физулийи. – Хъа яв гьадукьури дилк1унди… – ккебехъурадайи думу.
Залиъ айидари, ляхлаарин нугъат хъади гъапи гафар деерхьну, саб аьхю аьлхъюб ккец1яхю!
…
– …баладар габан вушра Аьзизувра «Табаристан» фонднан членди ктагъидихьа – гъапи президиумдиъ деънайи Гьясановди.
–  А яман! Габан гъагунчва! Хъа маларра духьну ккундарин! – к1ур улхьан сарпири.
– Магьа, малар, чпи! – к1ур улхьан шубурпири.
…

Гафнахъди – гаф, аьхирки, фонднан состав утвердитра дап1ну алдагънийи.
Пагь думуган гъахьи «дявйир»!
Сар сариз кьабул даршули!
Узу тмунурт1ан зина вуза, к1ури!
Узу хьайишвахь тму наан айир ву, к1ури!
…
Фонднан чарх, ккахьру к1ик1лариз дилигди, мюгькамди илт1ибк1уз хъюбгъю.

Вахтар гъягъбахъан «хьа али ибари» гъапизуз:
– Швнубан заседанияйиъ иштирак гъахьунва, Рашид?
– Гьич сабанкьан! Дих гъап1ундарзуз!
– Аьгъязуз! Хъа гьаз гъап1ундарш аьгъяйвуз?
– Узу чпин лиж’ан даруган!
– Ваъ! Уву габан вуйиган чпи маларси гьидригъуз! Душваъ сари гъап1у зарафатнакан варидариз гуч1 гъабхьну ва уву списукаригъян гъют1уршвну!
– Ай чпин к1ул’инна Ц1ийи Йикьрариъ айи ужувлар гъюричпин!
–…гъябкънийвуз дурар яв «запарожецдихьан» фици гьудуч1вури гъягъюйиш! Гьиликъури! Улар кдирчури! Бит1 гъябкъганси!
– Аьбдурягьим, дурарикан гиран ухьу ап1идархьа! Гьарсар кас кюкю ву, хъа сат1и гъахьиган, варидарин фагьум дубгру ва иблиси чан хилиз бисуру! Чпихъан юк1в Убгурайирин Кюмек кьабул ап1рудар ишри чпи!
– Гьаци шулду сарун…

Дюз к1урава, шаир, гьаци шулу сарун. Аьгъдруб улуп, дупна! Деребхьуб – кидибт!
Гьар касдиз деебтнайи азадвалихъан бару хът1ибк1рубси дарибшри!
Т1яамнан дад мелзну аьгъю ап1уру! К1улиъ айи фикри – ваъ!
–––––––––

1 Ураза-Байрам – мусулмнарин машквар.
2 Йом-кипур – варидюн’яйин суд ап1бахъан марцц хьпан Заанурин машквар.
3 Шафар – инсаниятдин суд ккебгъбакан хабар дебккрайи зурна-к1арч. Гьадму йигъан Малайикди, варидюн’яйиз ебхьруси думу рабхиди.
4 Машиах – жугьуд ч1алнаан Месигь, дюн’яйин суд ап1уз гъюру Заанур, Иса.
5 То-да – жугьуд ч1алниинди «чухсагъул».
6 То-да Раба – Аьхю чухсагъул.




6. САБПИ АЬЖАЛ

…
Бейнава Бейдуллагь!
Му гафарин учву гъавриъ ахъдик1ан, дустагьлар!?

«Бейнавайиъ» кьюб мяна а!
Чиб-чпиз къаршудар!
Антонимар!
Манишин – аьхълушин!
Аьгъюб – аьгъдруб!

Ав, ихь аьлимдиз аьгъдрубра айи.
Ихь абйири к1ури шулу: «даршули к1ул’ин гьаз бисурава?»
Ясана: «саб хилиъ кьюб хумурзаг мидисан»!

Писатель – бик1рур! Аьлим – дибик1найиб аьгъю ап1рур!
Ав, ихь бейнавайиз аьгъдрубра адайи. Фтиъ?! Ари гьаддиъ а гьа кьум!
…
Шагьвелед, Бейдуллагь, дустар ву.
Дустар ву!
Мушваъ жарабра а: фуж–шлин?
Фуж–шлин вуш исихъ гъурхиган аьгъю шул белки!
Бейдуллагь – Шагьдин, дарш Шагь – Бейдуллагьдин!
Бей… – Шагь…! Шагь – Бей!

Саб ражари писатели  аьлимдихьан, кялхъруси гьерхнийи:
– Фицияв ч1ал, ч1аларихъ хъайир? Йиз ч1ал, уву ахтармиш ап1ури айва?
– Узу, табасарандин президент, наан айир ву! К1елп1е писателари гъибик1уб, узу ахтармиш ап1ури дус, дарин?! Узуз гъубзрайиб: ичв ч1аппар кт1урччуб!
– Алабхъишвахь кт1урччидива, ханухра! Жараб аьгъдрури, фук1а ктрури гьап1дивахъа? Учу «ккажакдариъра» хъиржвну хилар, уч1вдичва, аьлимарза к1урудар!
– Хъа фици шуйк1ан учву! Дазабгну дицай!
– Чара адар! Чара! Чара гъудубгури кьилахъди уьл гъип1ну к1ури шулу!
…

Шли аьгь ап1ур мицдар кялхъбар!
Гьап1дивахъа, Шагьди к1уруганси, жараб удудубкьрайиган!
Хъа ихь ч1алнан аьлим удудубкьрударстарикансир дар!
Дурхнайиру!
Киврайиру!

Чан аьлимвалин кеспи кьабул дарди, дугъу, писательвализ, зиина ктуч1вурза к1ури, жандиан гьюлеркьан амк1ар адау.
Чазра «адмийирин» ц1арнаъ дийигъуз! Ц1арнаъ уч1вуз ккун гъабхьну! Зиин али ц1арнаъ!

Вушра касдин гъап1у жафйирна, адау амк1ар, дав гъюдуч1вундар!
Гьяйифийк1ана!
Чакан писатель гъахьундар пну!..
Сац1ибсана к1убанвал дап1ну ккундийи!
Узу хьайиш, ккизигуйзавуз!
Гьадрарин канч1арихъна, кас, гъафнийи!
Узу, дарин, Джамалунгмайин к1ак1ниинна гъитархьа, гьадму дагъ рябкърушварихьнакьана гъушнийиш!
Канч1арихъ хъаш – худуяв! Гьай алдабхъуб, ктабхъуб, кбиргъуб – вари гьадина диргъури гъюру!
К1ак1ар-к1улар алдахьрудару!
Кьабар-канч1ар гъузрудару!

Яв ад а вилаятариъ табасаран!
Хъана ибшривучв!
«Дицир аьлим адар!»
«Думусир зигьимлу кас гъахьиб дар!»
«Ихь ч1ал, ач1ал ап1ури, марцц ап1ура!»

Тярифнан гафар лайикь вуйирихьна му девриъ рукьури шулдар!

Ад дад кади ицциб шулу!
Ицци ниъ фуниъ абхъдар!
Фуниъ абхъу ицциб удубч1вуру дарцциди!
Дарццибди ап1уру асккан!

…
– Уву фйир дик1урава, я Рашид? Фуж гьадрарин гъавриъ шулаяв?
– Му гьякьяр му касдик кибшу хасиятнахъди аьлакьалу вуйидар вуйиз!
– Яни увуз пуз ккунди авуз, Бейдуллагьдик гизаф тахсрар ка к1ури?
– Узуз дици пуз ккудадарзуз! Ваъ! Узу гьамци к1ураза: Бейдуллагь-халуйиъра ич1игну тахсрар, ухьуъ гьарсариъси. Тахсрари адми пуч ап1уру! Адмийи адми, жвуву жвув пуч ап1руб дар.
– Уву гьякь вува! Инсандиз гьаци улупураки, варибдин тахсир учв, инсан, вуйиганси! Гьаци дарсар кивра динари! Гьаци дарсар кивра гьюкмари! Гьаци дарсар кивра обществайи!
– Хъа узуз гъи варидариз, Рашидлин дарс кивуз ккундузуз! Дарс, я динари, я гьюкмари, я обществайи тутруврубсиб! Бейдуллагь-халуйихъди гъабхьиб, мисалси хури!
– Лиг, муулдуган, узухъди, аькьвлихъди гъуз! Узу увуз кюмек шлуси ккарагидиза!
…

Ккунди адар Гаджи-Курбановичдиз «ккажакдариъ» хилар, «урч1вуз»!

Хъюгъру, жан жям’аьтар, аьлим, сифте ухьуси, шиърар дик1уз! Дик1уру, дик1уру, хъа гат1абхьуру!
– Му йиз пише дар! Шулушра ккундарзуз! Шинирк1арин т1улар!
Гъидик1ну касди! Гъилигу Шагьвеледи дугъан дурарикк «курхьру»!
– Аьлимвалин маш машнягъ гъимиди гъит, я ханухрааа! Аьйиб к1арчар алди гъюруб дааар! Иливну лизи к1ууул! Шаир шулану? Избербашдихъ таблик гъарзарик кайи Пушкиндин суратнан багхьантина, «Лениндин 100 йис» машарик бик1руганси, яв ччвур «Табасарандин президент» бик1идихьа! Аьгъю ибшри халкьдиз Пушкин уву вуйиб!
Гьаддихъан аьлимди шиърар бик1уб дипру.

Дипур пну хилин гагь убгуру!
Дац1рабхди кдисуз шулдар!
Думу гьамус хъюгъру биц1и-биц1и ихтилатар дик1уз.
Ав удубкьуру!
Ужудар ву!
Гаф адар!
Гъидик1ну касди!

Гъидик1урин ад рабгъну ккунду!
Гъарах му хъана писателарин аьхюр вуди гъуллугънаъ айи Шагьмардановдихьна: «Ма каъ «Литературайин Табасарандик»»!
Мурар гъурху Шагь мугъ’ин хъана аьлхъюру:
– «Табасаранарин поэтдикан» фу дубхьнааа! Гьамус наана гьач1арккуравааа! Ягъалт1ан ягъалди т1ирхурайисивакиии! Мубарак ибшри писательвал, ханухрааа! Завуъ айи люкьяр мюгьтал мап1ааан! Завуъ ялгъузди гъузруву гьааа! Икариз гъабхьиб увузра дарибшриии! Табасаран машгьур писатель!

Хуб ад гъап1у Шагьвеледди!
Узузра ккунийда гьамциб ад!
Му Шагьза к1урубди, тярифар дап1ну ккунир дарза к1урури, чан дустран фици адрар ап1ура!
Гьалаяв маш!?

Тярифариин рази духьну ккуни Бейдуллагьдин к1ваз иццру гъап1у!
«Фуж рихшанд ап1урачва йипа! Йиз фу дудубгна гьаму «хъюнт1ичарик» ктикьуз! Дарап1арза му пишера! Адну тувру дад адар! Му хилари ап1ру ляхин дар!»

Гъябгъюру сац1иб вахт, угрушв хъана ц1абхуру!
Хярт1ахъишв!
Фикрари гъадагъуру, гъучи:
«Гьа шиърар дик1уз шулдар, хъа гъидик1дарин илт1ит1ик1уз узуз гьап1на?! Хъюгъдихьа Омар Хаямдихъан!»

Фу к1ухьа гьан?!
Мидкан Шагьмардановдиз гъеебхьиш, гьап1уйк1ана чав!
«Переводчик хьуз ккундайвуз? Гьамус жараринубдилантина ад гъадабгъуз!»

Гьадагъай ичв гьадму Шагь! Гьаму удубкьурайи ляхнин улхьан йивну, касдин тямягь хътипуз мигъитанай!
«Янакас, узу Шагьдихьна гьаз гъягъюру! Районарин газетар адарин узуз, йиз таржума гъап1у эсерар чап ап1уз! Узу ап1урайи му ляхникан Шагьмардановдиз ебхьуз гъитну ккундар! Даршиш «к1арчаригъян» йивуру!!!»
…
Гъивиш чав гъузур, Бейдуллагь-халу! Увура фтин дердер зигурадарна!
Жугьудрин ялхъванра кади ккунду жвувак!
Думу Шагьвеледдин, уву гъавриъ адарва, чан гъванаъ ади ап1урайи т1улар ву!
Учвт1ан зина фужк1а удудуч1ври дупну!
Увуз аьгъяш, писателарза к1урудар, чпит1ан ккунидар дар.
Нагагь шлик1а, чавт1ан ужуйи бик1уз хъюгъиш, думу за ап1бахъ шулдар, хъа – улуржбахъ ва гъидитбахъ!
Шлиз ккун, чан ад, тмунуринди ккап1руган!?

Ужуйи шиърар дик1уйва, гьаз дипунва? Улуржган!
Ужуйи ихтилатар дик1уйва, гьаз дипунва? Улуржган!
Гьамусра уву улуржуз мигъитан! Ившриян?

***

Переводчиквал ап1уб, завукк т1ибхурайи люкь бисуб ву!
Фици бисидива-хъа думу, дидихьна яв хил, ч1имир, ад рубкьдарш?!
Низами, Навои, Хайям люкьяр вуш, люкьяриз рябкъруб жвувазра дябкъну ккунду!
Аьгъяди ккунду дурари чпин эсерариъ фу т1ап1наш!
Аьгъяди ккунду дурарин гьадму кьадар дерин аьгъювалар наънан гъадагънайидар вуш!
Агъяди ккунду, фтилантина дурарин хлинццар завариккнакьан гъурукьнуш.
Мицдар ляхнар, саб дупну ут1урччвну ап1ру ялхънар дар!
Аьгъяди ккунду!
Аьгъяди ккунду!!
Аьгъяди ккунду!!!
Аьгъювалар ади!

Му ва жара «люкьярихъ» хътрюгъю писатель, аьрабли ликриккан гъап1у ругариин илмидар!
Мут1алибдилан ккебгъну, гьамшварихьантина Аьбдулмаджид Курбановра каъну, Эльмирана, Гюлбика дишагьлийирииннакьан!
Мурарин хиял гъабхьнушул, «люкьярихъ» хъахъиш, чпизра «люкьяр» к1ур дупну.
Хъа учвуз, Семитарин ч1алар, гъиллигъар, хасиятар, дурурин айит1 дюнья аьгъянучвуз йипа, табасаранариз гьадму эсерар илт1ик1уз?
Йипай гьеле, Омар Хайямди гьякьваликан к1уруган, фу фикриъ ади к1урайи гаф вуйи?
Ясана Гянджавийи?
Ясана Алишери?
…?
Пуз шулдарин?
Даршлуган перевод ап1урча к1ури гьаз хъюгърачва, люкьярин дарши сирнар?

Аннамиш ап1инай узу ихь аьлимдикан бик1урайиб.
Узуз думу аьгъюр дайзуз. Китабарикан вуйзуз гьа, хъа чахъди таниш дайза.
Дугъу илт1ик1ну гьадму ихь «люкьяр» табасаран ч1алназ!
Гьадрарилан адра, гъазанжра гъазанмиш гъап1ну касди!

Шагьмардановдин улар удуч1вури гъахьну дугъкан тярифнан гафар ерхьруган!
Ва к1ури гъахьну:
– Гьаз гъягъмучарси улар, яв ич1ариан удуч1вура, Шагь, Ханмагомедовди ведомостьдихъ гъул зигруган, чаз кап1найи гонорарихъ?
– Даризкии! Вуйизкии думу узусии! Дицира дар гьааа, думу йиз гъула жви вуйиииз! Вуйиз гьа, баяяя! Илт1ик1ну касдиии! Чухсагъул чаз! Дидкан ухьузра ка, баяяя!

Илт1ик1ну касди!
Фикриъ трёхзначйин цифрйир ади, гъул зигуз!
Улихь клеточний тетрадь хьади, гьисабар ап1уз!
Ва гьисабаригъ – рубарйир «люкьярин»! Табасаран ч1алниинна духнайи дирчварин!

Гьадрариинди переводчиквалин гъабхьну касдиз зурба тяжруба!

Москвайиан гъюру т1алаб, илт1ибк1уз Гирами Гаф!
Шлихьан шулу илт1ибк1уз? Шлихьан удубкьуру хъюгъюз?
Вари миллетар духьна ликт1ин, багъриб багъридарихьна рубкьуз!
Табасаранарин а фуж? Чпик кайи гьунарар улупуз!
Варидарин гъабхьи т1уб, варит1ан адлуйиинна, «зурба айи тяжруба»!
«Удубкьидар сарихьанра, – к1урайи аьлимари, шаирари, – «люкьяр» илт1ик1у Ханмягьямадовдихьанра!»

Ярхибдиин жикъиб, «хъиржвру хилар» ихь алим-шаир-писатель-переводчик, Гъвандикк жвиву!
Кьуттайин хтуларикан сари!
Хут1ларин ерина квартира дурубкьнайи, меркездиъ миллетарин биц1и, академияйихьан ч1алнан илмарин!

Саб арайилан, Гирами Гаф илт1ибк1ган, «Инжил» китаб удубч1вуру, дагъустандин вари халкьаринси, табасаранаринра.
Абхъру ляхин худнаъ: адлу аьлимарна писателар ахьна илт1ик1бариъ!
Ахьра «к1ажарра» жибариъ!

К1ур пну, хъугъидарчва: «Инжил» табасаран ч1алнан, абхънийи йиз хилиъра.
Урхурза, мяна дибик1на, даршлуси ачухъ!
Гьадму китабдик ктагъунза деетнайи гъалат1ар ва хътап1унза институтдиз Москвайиз.
Душв’ан гъафну коммиссия, ахтармиш ап1уру илт1ик1у текстар.
«Дугъриданра, кадагънайи гъалат1ар, дишди кадагъна Аьзизовди» тасдикь гъап1ну гъуху ахтармиш’валари.
Саб арйилан дих гъап1унзуз Махачкалайиз, институт языка и литературайиз, Гаджиевайиъ айи дараматариз.
Гъушунза, ягъадаш касар!

Уву мина гъярна!
Алап1уру уз’ин саб зурба бягьсум!
Гъахра – ваъ, к1ар гъахьунзу!
Фу гъабхьну?
Гьаз?

Хъа магьа гьаму: хъазухъди Москвайиан сар аьхюр.
Дугъу чахъди гъач гъапну, сар зурба касдин кабинетдизди.
Гъушунча.
Гьамус, дидисну хилар, деънача му кабинетдин аьхюрин улихь.
Узуз му зурба кас фуж вуш аьгъдарзуз, я гьамусдиз гъяркъюркьан дарзуз.
Узу хиял гъап1унза, мура москвайиан дуфнайи аьлим вушул дупну: лизи куш, унт1ланзина уччвуйи дуч1вубхнайи, мелз йивнайиси йицру! Галстук – мухриин али, биц1и медаль кайи кастмигъ! Юруш – гизаф заанишваригъянсиб! Улар, лигуб – мик1сиб, ярквраан к1ажар завариз адаъурайи! Шамалдик* (Кьулккарин сив) кайи гунт1арин к1ак1ар алдагъурайи!
––––––––––––––––
*Шамалдик – Кьулккарин сив, Гъушт1ларин терефназди айи.
––––––––––––––––

Сари гъач дупну, узу хъади гъафир, му кабинетдиан удуч1вуру.
Думу удуч1вубси, «лизи куш» устлихъан гъудужвуру, гъурдар ут1укьну чан улихь хьайи зурба устлиъ, тинаси деънайи узухьиндиси алахъну ихь ч1алниинди гьерхру:
– Рашид Азизов к1урур увуна?
– Узуза! – Фурслудиси жаваб тувза, жвуван ч1алниинди гьерхиганра, мугъу гьамус узуз чухсагъулин ужудар гафар пиди к1ури миж кади!
– Увуу! Увууу, чабан, дагълариансина дуфну, шли ихтияр тувунвуз, узу гъибик1у китабдикан гъалат1ар ктагъуз!!! Узу фуж вуш аьгъяйвуз?!!!
– Фуж ккушра ишри, гъалат1ар дап1ну ккундар! Мялимди кьюб дивру!
Мици гъапиган му, «мик1» «кулкиз» илт1ик1уру, ва гьарарра кадагъну, завариз адауб мумкин ву, му касдиз дуфнайи хъяли.
– Узуу! Узуз гъябкью, узу – президент табасарана вуза!! К1ул алдруб!!!
– Увуз ккуш вари дюньяйин президент йихь, хъа ап1ру ляхин дюзди дап1ну ккунду. Уву Гирами Китабдин мяна, чаъ айибси илт1ибк1надарва!
– Узуз ужуйи аьгъязуз думу Марьям гьап1ру кьаппа вуш! Душваъ фук1ара дишуб адар! Дюзди бик1урайир узу вуза!
– Дици вуш, Аьршарайири увуз, лайикь гъахьубси тувривуз, «табасарандин президент»! – дупну, кьаби аьлимдихъди гьюжатнаъ удруч1вди, Гаджи-Курбановичдин кабинетдиан удуч1вза.

Дугъаз аьгъяйи чав гьап1райиш.
Дугъаз аьгъяйи чав фу илт1ибк1урайиш, амма дугъан улариъ узуз гъябкъюбди, думу кас йисир дап1найи.

Гирами Гафнаъ дибик1на: «Эгер шли Инсаниятдин Бализ къаршуди ч;уру гаф гъапиш, дугълан хил алдабгъиди, хъа шли Гирами Рюгьназ гъапиш, дугълан я гьамус, ясана гъюз имбу уьмриъ хил алдабгъидар». (Мат. 12 32).

Мидканра хабар айи Байдуллагь-халуйиз, фицики дугъу мунуб Китабра илт1ибк1найи.
Хабар а к1ури гьап1арва, эгер жвуву ап1урайи ляхин хъугъвал адарди ап1урайиган!
Хабар а к1ури гьап1арва, ихь табасарандин диб, кьаб ччив вуйи Заанур, Иса Месигь, Гирами Рюгь, Марьям, Давуд, Сулейман, Ягь’я ва хъанадар фужар вуш, рихшанд ап1ури хъюгърайиган!
Ясана, Ватиканди гьурччвнайи аьрабариндарихъди гьюдюхнайиган!
Рихшандвалар ап1уз, мурар, чпиз ккуниб ап1урайи аьрабарин динар дар!

Дугъридан, Заанурин дупнайи Гаф, гьич тамам дархьиди гъубзруб дар!

Саб ваз гъябгъяйизра, хабар ут1убччву: табасарандин машгьур аьлим кечмиш гъахьну, к1ури.

Вари халкь гъахьнушра му ляхниин мюгьтал, узу гъахьундарза!
Гьаз гъапиш, аьгъязуз аьхир, Гирами Рюгьназ гиран ктап1уб, хил алдадабгъру ляхин вуйиб!

Иблиси, Иса Месигьдин дада вуйи Марьямдиинна дибиснайи хъял, ихь адлу аьлим Бейдуллагьдин мелзналанмина улупнийи ва гьамцир гьунарлу кас, диди пуч гъап1нийи.

Магьа, жямаьтар, гьамциб аьжал фици гъюруб вуш, гьамус учвуз аьгъю гъабхьунчвуз.
Иблисин вазифа, йик1уб, пуч ап1уб, зулумна зегьер хуб ву!
Зарафатар зарафатар шул, хъа жвуван к1ван аьхювал иблисин хилиъ ивурин йигъ, йигъ хътуб шул!
––––––––––

Му ихтилатназ ухьу «Сабпи аьжал» дупну ччвур тувунхьа.
Гьаз «сабпиб» гъапиш, гьаз вуш аннамиш гъап1уншалчва.
Гьамус хьивди «Кьюбпи аьжал» Думунуб «кьюбпиб» гьаз вуш, аьгъю ап1инай.
Тму терефнаан лигуруш, ихь адлу шаир гъурхубнуб «шубубпиб» дубхьну ккундийи, фицики, гьадму ляхнар улукьу вахтназ лигуруш, гьаци шула.
Ухьуз имихьуз «Шубубпи аьжалра». Шубубпи аьжалра фици гъюруб вуш, аьгъю хьибдихьуз.



7. КЬЮБПИ АЬЖАЛ

Шамил Казиев варидариз ккунир ва манир вуйи. Дугъан инсандихьна вуйи лигуб я чан саягъналан, я тмунурин хъуркьуваларилан асиллу вуйиб дайи.
Дугъаз ккундийи бик1рудар вари чавси.
Чавси гъапиган, учв, чан улихь хьайирин ерина гьисаб ап1уйи, хъа чан улихь хьайир – чан ерина.
Насигьятарра кайи ва чаз к1урударра гъадагъуйи касди.
Дугъаз, гьарган чан уликк ккайидар: Юсуф, Шагьвелед, Пирмягьямад, Касимов, Кази Керимович, Гусейн Абдурахманов, Магомед Гусейнов, Багъир, Бейдуллагь, Ханяли, Загировар… дат1ну шуйи.
«Гьатрари, халкьдиз мяаьш кайи я ап1руб адар, я – дарап1руб. – К1уйи дугъу. – Сари саб китаб адабт1иш, я фук1а защита гъап1иш, ясана премия, звания, медаль тувиш, хъярццарси дуфайин улусуру к1ул’ин, «жибк1дарна?» к1ури. Я кас баладйи гьаци ву к1ури, хъа узура чпихъди хъч1юхруган – муудубч1ван хъял! Машквракк лицурайи хпарси шулу, аьхю жандкар! Гьамцдарихьан гьилигури, жвуваз тувру фукьан званйирихьан отказ ап1ури гъахьунза! Ккундарзуз му гъучйирихъди мициб жюрейиинди хъап1ру уьмур!»
– Хъа увуз фици ккундувуз, Шамил-халу? – гьерхуйза уьмриъ уьмур дабт1найирихьан.
– Узуз, ихь гъулариъси, ц1ап1ру хулаъ гъюн йивну дахъну, гъадабгъну тазади адабт1найи китаб, гьаддикан урхури ц1арар, гьарди чан фикрар ачухъ ап1ури, дустти-жви! Хъа сарун жараси фици? Гьягья-к1ик1и – убз–убгъ, уюгъарси!
– Уву аьлхъбазна убгъбаз рази дара, дарин?
– Я жан дуст кас, гьарсабдин чан кьадар а! Аьлхънура ккунду, дип1ну-дубхънура, хъа улупу т1уб’ин к1ик1йир ап1уруш, улихь хьа к1ури, саб тягьяр дарди, гъабхуб вари хътрип1ди хътакурдарш, сарун мурар йиз гьап1ру аьлимарна писателар ву! Гьамкьан асина ктахъуз гъузруб дарки инсан, тем более интеллегенция! Гьеле, саб биц1иди улам хъипри нежбрихъ, марччлихънихъ, яни лихру касдихъ, дурар саркьан гьаци шулуш!
– Хам духьнашул чпи, дилихди?
– Дарин! Мурар гьюкуматдиин аьлхъюрайидару! Ккабхьру – ип1уру, хъа жаваб тувуб адар! Хилар кивну лихрудариз гъилихубдиз мураризра тувуйиш, лигуйза узу мурари «гъюттар» фици ап1уйиш!
…

А касдин жандиъ аьхю арзуман! Рамазановичдиз мурарин му т1улар гьич бегелмишди дар!
Хъа шлиз хьиди-хъа?

***

«Санкт–Петербург» к1урашра, дидиз Ленинград пуб Ккум’арин Шамилиз кбалгру ляхин вуйи.

Думу кудут1найи гьамраригъян саб наантик1а гъют1урччвну гъягъюзкьан.

– Гъач, гъягъидихьа, Шамил-халу, Ленинграддиз. Гъюрийва?
– Хъа гьап1ру ухьу душваъ?
– Летний Лингвистический институтдиан дих дап1на, Павелин Римлянариз вуйи кагъаз ихь ч1алназ илт1ибк1уз. Вари харжарра чпи ахьра…
– Гъушхьа!?
– Гъушхьа!
…

Гъушча!

Ярхибдиин жикъиб: хъуркьча, илт1ибк1ча, вари Невский проспектра ликриккан гъап1ча ва Исаакиевский собориъ, дидин зурбавализна утканвализ лигури, кьюб сяаьтнаъ гъахра гъашича.
Дугъридан, му собор гьамусдин адмийири гъап1уб дар!
Лигай дурснайи колонйириз, дурар дап1найи ц1алц1амвализ! Хъа мрамориан адат1найи накьишар!
Ав, рит1ишнина табшви дап1на дурар!
Ляхлаарин Аьлипашайина, Аьшурина, уста Селимди!

Ургугуд йигъ кьюбан гъубшнич Ленинграддиъ, сат1иди, саб хулаъ, лихури, йизна Шамил Казиевдин, табасаран халкь бадали, дурарихьна дюньяйиъ варит1ан ужударстар произведенйир рукьбан бадали!
Амк1 идипну жафйир зигури!
Ари гьамцибган хай шул хъабхьри-хъабхьри ип1узра, хътабццубкьан убзри-убзри фуниъ убзузра, гьаму вахтнаъ уч’ин улукьу гьядисйириин «гья-гья–к1и-к1и» аьлхъюзра.

Хъа учвуз аьгъюр вучвуз аьхир ихь шаир! Дугъаз дурар Мягьячгъалайиъ яманди дат1найи! Арда, гьадрариккан к1ул ккадабгъну дуфнайири мушваъ, Невайиин али шагьриъ, дугъу гьаци ап1урин!
Ваъ, гъуландар, учу «сабантуй» гъап1ундайча!

«Сабантйир» ап1уз хъуркьидихьа, хъа сабан Ленинград дипну жвуван ужагъдиз дуфну ккундарин!

– Ляхин ккудубк1унхьа, Шамил-халу! Васалам-вакалам! Ухьуз маладиц!
– Хьузра ву маладиц!
– Гъушхьа?
– Гъушхьа!
…
Гъушча!

Шаирихь хьа чан ккурттар айи аьхю сумка, хъа узухь – ноутбук айи биц1и сумка.
Гъагъибнуб йизнуб ву.
Зарафатнахъди, сумкйир гьюдюхюхьа, гъапунза мугъаз, сац1иб рякъ ккадап1балан кьяляхъ.
– Аьдат бадали к1урайиб вуш – ваъ, хъа узуз гьюрмат вуш – ав! Ма!
– Ча!
– Ча явуб!
– Ма!
– Мидиъ гъарзар анив, Рашид, гьамкьан гъагъиди! Ма яв!
– Ча!
– Йизуб узухьна ча!
– Ма!
– Ваа!
– Гьаз «ваа» гъапира, Шамил-халу?
– «Гьамгъу узухь хьайи аьхю сумка чахьинди, хъа чаннуб узухьинди гьаз тувдайк1ан» к1ури фикир гъапнийза. Хъа фу лигурва! Сац1ибсана вуйиш жилик кат1райзу гьа! Вааа!
– Ваа! Хьузра ву! Вааа!
– Такси бисухьа?
– Жигьил жандиз дици гъагъиди гьибгърадариз! Сарун сац1ибт1ан ккимдар хъуркьуз, гъягъидихьа ихь яягъди. Яягъди ц1иб гъафидаринхъа ухьу Хючназ!
– Вуйи гьа вахтар, Рашид! Гюлюшан! Чрушан! Барсик1ай! Угъулди гъяр! Акъуарихъ дап1ну ликар гъяц1ли, хъиржвну чиркар кьамкьарихънакьан Рубасдикан ктуч1вру вахтар! Хъа гаш гъабшиган рякъярихъ ит1ин ккунибкьан хумсар, ругъизимзар!
– Увуз вари к1ваинди амивузки, Шамал-халу!
– К1ваинди дархьуз узу юк1в айир дарин дарш!
– Хъа вушра, гьамкьан вахтнаъ гъул’ан удуч1вну дуфну ади?
– Ужуб к1ваинди гъубзи ккунду, харжиб – идипури!
…

Ярхибдиин жикъиб: гъафича «Красная Стрелайиъ» эуз.
Москвайиз гъягъюз «Московский» вокзликкна.
Хябяхъдин вахтра ву.
Билетар хьачухь.
Ухдимиди гъадагънайич.
Поезд гъябгъюз йиц1уб-ц1ухьуб минутт1ан ккимдар.

Учу вокзликкинди хъуркьради ич улихьинди кьюр милица гъач.
…
– Проверка документов!

Адагъну ич паспортарна билетар улупча.
– Пойдемте с нами!
– Куда?
– В участок!
– Зачем?
– Есть подозрение! Сумки проверять!
– Но мы в поезд опаздываем!
– Ничего страшного! Ну так, завтра вечером уедите! – Саб жюрейинра гьялаквал адарди жавабар тувра тулйири.

Хъа Шамил-халуйиз яман хъял гъюра.
– У нас билеты пропадает!
– Это нам не волнует!
…
Вуш-дарш гъачгъари отделенияйиз хъч1юхча!
…
– Откройте сумки!
– У нас ничего запрещённого нет там!
Милицйир му гафариин гъяаьлхъю:
– Как будь-то мы ищем запрещённое!
– А что хотите? – Ухьри духьнайи шаири гуч1 дарди гьерху.
***ири хъана "аьмпар"...– инч1 ккидипу:
– Вы же на поезд опаздываете?
– Ну так отпустите!
– У вас билеты сколько стоят?
Мурарин т1уларин гъавриъ ахъу Шамил-халуйи ккадабгъну чан гъюч1ккан Россияйин Писателарин союздин членвалин билет, улупу.
– На смотри кто мы такие! – Урхьура шаир!

Аьхюну милицайи гъибису.
Кадабку.
Гъурху.
Ва швуршвур дап1ну, КПЗ-йин урч1арихъинди гат1абхьу.
Душваъ итнайи сари гъабадгъну, марцц дап1ну, биц1иди икрамсира дап1ну, гъафи узухьинди туву.
Шамил-халу лизи-лизи мягъси гъаши ва алдакурайир гьяракатниинди дидисну чан амрихъна гъахиза.
– Так, что, сегодня уедим или нет? – хъана гьерху милицайи. Или же ночеват в КПЗ будем!

Думуган, 2003-пи йисари, билетдин кьимат юкьудваржна хьц1ур манат вуйи.
Тувну урч1удварж манат гьяракатдиинди, магьа, гьамус-хъа рякъюъ убч1врайи поездихьна гъафича.
Урч1вудварж манат, учуз, Абрамовичдиз Чукотский автономный округси, аьхю пул вуйчуз.
Кила шекер йиц1уб манатдихъ гъюйи.
…
– Агь яв, му гьюкумат гьамцибдихъна гъабхирин!.. К1ваз ижмиди иц1ру гъап1риз! Узу мидккан ккадархьрур дар, Рашид! Гьич хиял дайдийиз, гьамцибишвахънакьан гъюр дупну.
– Увуз, сабан, Шамил-халу, му гьюкми ап1урайиб гьац1кьана дябкънадарвуз!
– Хъа сарун мит1ан артухъ гьап1уз ккими! Наан айиб ву, дисайин книжкйир ликариккинди ккат1ахьури! Жан дайин жвуван ватан! Ватан йиз СССР! Узу, сарун уз’ин ил алмидикьан гагьди мушвайишваризди гъюр!
– Хъа дат1найиз к1урадайна Шагьвеледарна Пирмягьямядар?..
– Хъа я бай, шлиз аьгъяйи миди аьжал хурайиб! Йиз му к1айиз к1ваълан дяргъюр!
– Хъа фици шулу уву гъапи гафар, Шамил-халу: «Ужуб к1ваинди гъубзи ккунду, харжиб – идипури!»?
– Улулубкьуб пуз, дарап1уб ип1уз рягьятди ву! Мици, жвув асккан ап1ури гъузайиз дук1ну ужу ву! Юк1в иццру хьуз хъюбгърайиз! Узу гъулаз рукьуйк1ан яраб! Гьаму ярхла рякъяриъ, Рашид, узу йик1рубси дарибшри гьа!
– Гизаф к1вак мибисан!
– Йиз унт1аъ гюлле гъивнийиш, мици иццру дарап1рийиз! Аьгь ап1уз шуладарзухьан!
…

Гьаддихъанмина сац1иб вахт гъябгъяйизра, шаир яман хьуз хъюгънийи, ижмиди кац1нийи.

Хабар дарудариз, магьа аьгъю гъабхьунчв, элугълийир, ихь адлу шаир Шамил Казиев гьамкьан ухди гьаз кечмиш гъахьнуш.

Му деври думу пуч гъап1нйи! Маллйиринна т1арашчйирин!

Ич гьадму командировкайихъан, Рамазановичдиз, ич душваъ гъахьи ляхнар к1ваин алаури, гьамциб саб биц1и шикил гъибик1нийза:

Яв гъавриъ ахъуз ял ва гьял дарап1руган, узхьан увкан фу пуз шулухъа имбу Табасарандиз?
Масанвал абгурайиган жан куцубхну, кцубху никкси ц1иин алийва аьхир уву уьмриин, увуз фу гьубк1радарш аьгъю ап1ури, даршули!
60 йисан зиллетар зигури гъахьнийва, унт1ккан амк1 рубзури, хилиъ ручка ади фу–вуш бик1урза к1ури хъюгъруган!
Хъа гьадму «фу-вуш» учухьна рубкьуйи «шаири магьа гьаму гьунар гъап1ну» к1ури, мялимди ва газетди ич гъянариъ убжри! Ва гъухригъ гъюдюбкьюйи: «узхьан гьаз шулдар мугъхьан шлуб», – к1ури.
Ва гьадмуган узу гъаних шуйза ув’инна хъял ади яв: «мугъан «фу-вушди» мурариз эсер ап1ура, хъа йиз «жавагьирарин» ад ап1рур адарди» – йик1уразуки бахилвалиан!
Яв «фу-вуш» ич гимихъна, йиз дустарин хиларигъна гъюри шуйи, хъа узу: «гьадмукьан дарда байк1а гьадму Алач’ярин балин "мутмйир", йиздариз лигай» – фикрари ут1уйзу, яв зиин йиз ад ибшри, уву – асккан узу заан хьузди.

Зурт1арин кунц1 гъабхнийи йиз бали узу айи хулаз ниъ деебтуз, узуз кбалгуз!
Узу рази ктауз!
Хъа фагьум йиз узуз хабар адарди бикьури гъабши, амрихъан гъитрайи гъахуз!
Аьгъдрувалиан, хабарсузвалиан шулу жан пуч!
Дустарин гьар к1арк1т1ихъ машналан, лавландин сирнар ккахьнайи, гюнйириканси инч1 айи нурар рагъуйва, алабхъуз ккеп1найи ригъдиси.
Дурариинна, хилиъ рюмка бисруган, миннатарин т1алабар гьамцикьан гьурк1диза к1ури, амк1ун лит1нарихъна жан хурийва!
Душвахъ шлу «марццшин» гъябкъган, чиб-чпин тярифарин шуйва даргъну!
60 йисан яв бедендиз адау амк1арикан Ккум’арин мистут1ан гъап1ундайк1ан чаз кефер?!
Шли ктагъура увкан кьукьар, хъа фужар увкан кьукь духьну дийигъна!
«Узу жафа зигураза йиз халкь бадали» к1уру гафари гьерхравухьан: «жан дивуз ккана дарш, дурарихъанди», фу бадали вуш, жвув гъавриъ адарди?!
«Терновый Венецди» муч1у хулан биц1и улдарин гъапхар хът1якьнийив, гъачгъар учв1ур к1ури гуч1бу хъяркьнайи, увуз аьгъдарди яв хулаъ аьхювал гьадму гъачгъари ап1урайиб!

Нур уч1внийи динди!
Дарш нивк1 вуйвуз гъябкъюб: уву – Москвайиъ, уву – Санкт-Петербургдиъ, уву – аьгъюваларин гъавриъ ахъуз Фостерихъди* гъизигу жафйир?!
––––––––––––––
*Фостер – аьлим – лингвист
––––––––––––––


К1ваин ап1ин, увкан гьап1уйиш, ухьу дахъру хулаъ цалик кебхнайи шиклик дюнья гъармхаригъ гъяп1найи шейт1ни!
К1ваин ап1ин, ухькан гьадму гъачгъари вокзликк гьап1нийиш: духну муч1ушваз!
Душваъ Нур адайи!
Душван гъапхар хът1якьюз ккайибси дайи!
К1ваин ап1ин!...
Нивк1ар вуйиш, к1урийхьа, художественный образарра арайиз хурахьа к1ури!
Жвуван к1ван гъапхар хът1якьдайва, душвазди Нур убч1вруб аьгъдарди!
Масанвал абгури шулва! Гъибихъунвуз?!
Даккнишин абгдайва! Дибрихъди гьич гъубзунвуз?!
60 йисансана зиг жафа – фу шулвуз?!
Гъачгъари гъапхар хъирхьраяв – яв хал муч1уди ккунда дурариз.
Аквну душваъ фу аш ашкар ап1урив! Гъит Нур уч1вуз душваъ!
Ва гъарх улдубзидияв к1ваълан!
Масанвалин къанунт1ан адру хулан хьидива эйси!
60 йисансана зиг жафа – магьа «фу-вуш» шули!
Узу гъузарза, хъял ади, увлан ап1ури футнийир!
«Зазун таж» улубк1уз ккунди йиз к1ул’ин!
…

8. ШУБУБПИ АЬЖАЛ

Ич баб аьгъюр дайзуз. Муминат баб. Узу хьайиз, касиб, касибвалиан ухди гъак1ну, йиз аба Аьзизси.
Аьзизди вуйи Муминат баб узуз гъяркъюндайзуз!
Гьяйиф зигурушра зигдаршра мюгьталди вуза.

Ихьдари к1уруганси: «хъана чан гъабхьибси ужу ву».

Мидизра рази дару узу наънан ву, я чви!
Гьамус му ччвурар йиз хизандиъ айиз: хпириз к1уриз Муминат, аьхюну бализра – Аьзиз!
Ва учвура вузуз Муминатдихъди аьзизди!

Тяриф.
Адашдин – гьич!
Дугъануб кап1ри шулдарза!
Белки дугъу чан абйир-бабарин тяриф ап1ури шул!

Тяриф.
Гъуландарин – жара башкъа!
К1ури шуйи дурари: «Аьзиз абана Муминат бабстар вари гъахьнийиш!».
Дурарин гъянивали гъяригъинди хъчвубхурайи Ягь’я пайгъамбрин гъул (Ляхла) дийибгъну, к1ур.
Саб ражари хъучвубхуб вуяч – Ч1ихт1лан Эцягъинди!
Аьрабари гужназ чпин дин дина дявдиинди гъабхиган!

Далдабучи Исайми айич гъулаъ.
Дугъкан «Шубубпи насил» романдиъра дибик1найиз.
Гьадму Исаймири, швнуб сабан, чаин улубкьуб гимихъ ктибтнийи.
«Йишвну, деуз гьягъюри шуйи китабар урхру, ихтилатар кайи, чюнгюр кайи хизан айи хулариз. – Ккебгънийи далдабчийи. – Аьзизимира гьацир вуйи. Думу чан жигьил вахтари Баккуйиз душайин дилихну гъюрур вуйи. Ип1руб айи вахт дайи. Гашар ахьнайи замана вуйи. Саб ражари дугъан хулаз гъушунча. Касибдин, фук1а гьивуз ужуб адарди, хамхрикк сеткайиъди ккерхнайи калтшар дурхьну гьивнийчуз, рягьимлуйи! Думу зат к1ваълан гъябгъдариз! Хъа Муминат бабу, чаин али ат1нар илдитну тувнийи, кьюрдну калушариъ гъяц1ли ликар урччвну Ханакна гъярайи Гюлжигьан бажийиз!»

Вуйич эй, ич баб гьацир!
Варидариз ккунир! Манир! Мани-ц1аруб кайир!
Фурс кадиси дарпиди фици гъузрухъа!

Гъийин табасаранариз аьгъяйк1ан яраб «мани-ц1аруб» фу мянайиинди ишлетмиш ап1урайиб вуш?
Лигай гьа, «ц1ару» гаф ка к1ури «ц1ару т1улар»ихъди мигъибикьянай!
Учу «ава», «бав» к1ури шулча.
Гьяйифки, узуз ич бав гьяркъюндар!
Гьяйифар зигубра хай гъюрдар, кьисматар гъахьну гьацдар! Жарадар!
Кьисматар хьиди гьамцидарра: баб гъяркъюндарш, узуз дугъан чйир гъяркъюнзуз –Думурхьил али йиз хала ва Жвуллиъ айи йиз хала!

Думурхьилна гъягъюз ярхла вуйзуз, хъа Жвуллиз – багахь.
Гьаддиз кми-кмиди Жвуллиъ айи Селимат халайихьна гъягъюри шуйза.
Ич арайиъ саб гъяр – Рубаст1ан адайи, хъа Думурхьилна гъягъюз юкьуб гъяр алахьуйи.
Дериндар.
Дардар.
Дарагъну гъванарна шибари гъяц1найидар.
Духнайидар Кьаркьуликкан селери.
Селери кьалу т1урфнарин.

Думурхьларин Бес халайи гъушубси вичарна хифар ***и ич улихьна, хъа Жвул’арин Селимат халайи – чинчарна миар.

Думурхьил вари гъирагъ-бужагъ багълар вуйи Рубасдихъан гъадабгъуб Кьаркьликкнакьан, хъа Жвулли – вари экинарна хирар.
Чинчарна миар Селимат халайин багъдихъди, заъхъантина къуру цалналансина айит1инди алахьнуси гизаф хъайи.
Узуз дурар бал чинчарси ва бал миарси, ч1атхуди ва ицциди гьигъуйиз.
Хъасин Селимат халайи алахьуйи гунжвар масун, чрушинра гъяди.
Хъасин Къази халуйинна Керим халуйин шкафариз лигуз хъади гъахуйи, дурари урхру китабар улупуз.
Хъа думу кьюрид халуйир: «Мягьячкъалайиъ азп1ирант1урайиъ урхура. Тят1илариздит1ан мина дяргъюри шулу», – к1уйи халайи.
Биц1и бай вудишвман, Керим халуйин хал, гъуйиригъянтина тинаси хьайи, хъа аьхюну балин – Къази халуйин – гъуйиригъ минаси, улдарра, гъурч1ву машар хьайи икризди алди.

Адайинхъа улихьди ад гъурч1ву машар хьайи кьюб мертебайин хуларин!
Сабпишваъ шуйи вари биржв али улдар-урч1ар, мал-къарайиз вуйидар, хъа кьюбпи мертебайиъ шуйи хизан,  кьулар хъайи биц1и улдар алди, гъачгъарихьан чпин айиб уьхюри! 
Раккарихь шуйи цалиъ итну уьвер, фури кибт1уз к1ури ва гьар уьвдикк гъвандин, саб к1алибди ут1убчнайи лат, гъафи хялижвиван гьяйвниз гьай сурсул, кьил, шид, саб каркайи ук1-мук1 дибчуз шлубсиб.
Учу, биц1идар, сив’ан марччарихъан гъафи Гъурбан халуйин гьяйвнихъди вуйи гьацдар гьяракатариз аьжаинди лигури шуйча, фицики учу я гьяйван, я мал-къара айидар дайча.
Селимат халайин жилир ч;ивишнариинди мадар ап1рур вуйиш, хъа Ляхлаъ айи дугъан чи Муминат бабан жилир, ич аба Аьзиз, сифте ражари Бакуйиъ англичанарихъ нафтарин буругъариин лихури мадар ап1ури, кьяляхъна, аьзербайджанарихъан дудубгъну, чан аьшукьвалиинди яшамиш шлур вуйи.
Ич Аьзиз аби чюнгюр йивруган, бюлбюл жакьвлиз нач шуйи!
Ич Муминат бабу хьа хъибтруган, марччари чухра илбицуйи!
Ич Селимат халайи гунжвар алахьруган, ц1и дурар уржуйи!
Ич Къази халуйи дарс кивруган, ч1амччари ч1ал дубгъуйи!
Узу ихтилат бик1руган, кьалмин к1ак1 уьру шуйи!
Гьамцдар вуча Аьзиз абана, чйирна, халайин баяр!

Уву фу к1урадарна!
Шлихьан ич улихь дийигъуз шул, хярт1ахъ хил хътарди, дац1рабхди!
Фуж ашул, кьисматназ «тинди гъубз, узу узуз ккунибси ап1арза!» к1уру?

***

Гъудубгънийи Къазди Бейдуллагьдин ч1ал!
Ва, хъа гъахьнийи кьюрид аьлимар дустар!
К1арк1ат1 адайи авар-даргйирин арайиъ табасарандин лингвистар адру!
Устул адайи институтариъ дурарин «чамаднар» дириву!
Аьхюдарин арайиъ совещание гъябгъдайи дурарин гаф гъядру!
Ад айи касарин табасарандиъ: сар вуди «президент», тмунурсана – «вице»!
Хъа Къаздин гъардаш Керим, сельхозинститутдиъ Джамбулатовдиз айи, аьгъдруб улупури!

Улупну чаз аьгъю гъабхьиб, сельхоздин «президентди» улупуйи чан гьунарси, бик1ури чан ччвур илимдик гьаргандиз!

…
– Фукьанна фукьандиз аьгь ап1уру, я халайин балин бай, хтул, гьамрарин т1улар! – Аьрзар ап1уйи узукна Керим халуйи. – Магьа, Ростовдиъ экономикайин ужуб университет ккудубк1ну дуфнава, гъач йиз факультетдиз, студентариз экономикайин дарсар кивуз! Сарна сарди вуза, мурарихъди йиз кьувват рубкьурдар!
«Увуз аьдати аьлимвална деканатдин аьхювал ч1яаьн вувуз» к1ури Мамаевичди ликар алдагъуз гъитрадарзухьди!
…
– Зина аьрз ап1ин, Керим халу?
– Ветеран ву к1ури, дугъхъан чпин миллетдиндари ва гьадгъулантина ип1урайидари бару хъит1ибк1на! Ухьу кьюр гъахьиш, узу гъюнар ккивдизавуз дугъан «баруйизди» урсуз! Гъач! Узу йиз халайин бализра пидиза!
– Хъа зарплата…
–…зи хьивди…
– Хъа квартира…
–… тувуз гъитдихьа…
– Хъа машин…
– … «волгара»… саб фила-вуш…
– Чухсагъул Керим халу, Казбек хъуркьиган…
– Я хтул! Я хтууул, йиз унт1аъ айи ууул!
– Вааа, ва! Шулдар, Керим халу! Узу вари сат1иди, ухди, хилиз дурубкьну ккунир вуза! Саб фила-вуш фу-вуш шулу к1ури гьаддихъан хъич1ихну хай шулин! Гежехайрар ишри!
– А яман! Узура увура швумал ап1руб мап1ан!
…
Гужа-гуж ктарсунза Керимдикан.
Гьаддихъанмина ич му халуйи хъубзри хъюгъру.
Хилар ттерхнийи! Удудубкьруган!
Хилар теэрхурин аьхир фициб шул?

«Дербент» магазиндин зиин квартирайиъ Гюлпери халайихъди шлу мани, уччву гафар, дарццидар, мич1лидариз илт1ик1уру.

Манибдик кубк1у мич1либди, уччвубдик ккабхьу дарццибди чан ляхин давам ап1уру ва птурккайиан ут1убччву жинди, узлантина киву уьзри ич халу чахьди жилариккна гъахуру.

Хъа дугъан бай Казбек а гъира, узу дап1ну ккуни ляхин гардандиз дибисну, йицруси  юркквугъариз хъзигури.

Я Гюлпери хала, яв бализ рягьят хьуз гардандиин юрткьана илибт1!
Кьюр-шубурихъна вуйи сарт1ан дарив!
Язухъ зиг!
«Джамбулатдиндар» ижмиди хярт1ахъ хъяъна!

Аьхюри к1уруб ап1ру биц1ирра духьну ккундарин!

Уву, дип1ну, гьамус Гюлпери бабакди ву вуяв!

Увуз институтдиз дарсар кивуз гъач гъапнин – гъарах!
Зарплатйирна, квартирйирна машинар ккуни, тямягькар!
Уву гъушнийиш, белки «президент» увкан, Джамбулатовдикан «зам» шуйи, келле алдру курамил!
Гагариндихъан дубгъ!
Йик1уз?
Ваъ…

Табасарандин ад Сталинаулдин, Буйнакскдин зиин алхьидийи, гъвалахъ хъайи телевышкайилантина дарабгъну!

Уву гъахьира марцци аьлим, чан хизандин абурлу адашдихьди ягъч1ву-ч1вур градусар ишлетмиш ап1уз гъитур!
Уву гъахьира, вышкайиканзина ктабкурайи табасаран ктабхъуз гъитур!
Уву гъахьира, кьисматназ «тина йибхь» гъапир! Аьзиз абин, аьзиз хтул!

***

«Тимирязевайиъ» квартирайикк ккайи Къази халуйихъди йишвар адаури шуйза меркездиз гъафири.
Гюлзереф бажи гъулаъ шуйи накьвдин даргниин али Меттимийиз гъуллугъ ап1ури.

Думуган, сабан, «Шяяябан» дайза!
Къази халу докторра дайи!
Айи касиб, чан, «Марковайиъ», школйириз программйирна пособйир дик1ури Бейдуллагьдихъдина Шагьвеледдихъди.

Йирси кабинетар, йирси устлар, курсйир, йирси машинкйирна гъатху к1ажар – ц1ийи адмийир, ц1ийи фикрарна ниятар ва ц1ийи кьувватар!

Му шубрид жигьиларин жандиъ убхьурайи аьшкь!
Аьшкь, дамах ва гьисс!
Табасаран ч1алниин лихурайи «гигантар»!
Ч1ал, ч1ал ап1рударихьна рубкьуз мурари ккиврайи зиллетар!

Дугъридан, аьлимарин му ихь кьюбпи «волнайи», Шалбузовариланна Шамхаловарилан алдабхъуб, бегьем к1ак1ариз адап1ну ихь ватан!
Варидари гъудургънийи кьюжлан гьярфар!
Гюлбике Уьмаровайира кмиди!
Мици узу, дугъу «Кьюжлан гьярфар» шиир гъибик1к1ан к1урайир вуза!
Чухсагъул шураз!
Аьхюдари дургъ гъапнийи – касдин шуру гъудургънийи Гъвандикк ккашра. Дараскьалди!
Гьамцибу хъпехъуб!
Хъа му Рашидза к1уру к1еккейиз, чру хирариин алщра учв, фук1ара ап1уз ккундар!
Шакуз гъязмзаркьана йивуз!
«Гьязурди вуйиб узуз чавай!» – магьа мидин! Гьар ицциб гъип1ган фнукар каркар ктатури хьуб!
«Ккунийк1ана фун, хъа ч1евеъра увуъ фяряуьндин суфрайихъан абхъри»!
Фяряуьндин к1арк1т1ихъан? Гья-гья-гья! Ттарабхъидивуз!
Тув бай гьатгъаз гьязурди хътипу гъиргъил ц1игьран!

Дубгъ увуз Бикейихъан учв Гюл вуйи! Кюкйирихъ хъайи заз! Дурарин Уьмар фтин камир вуйи ичв Аьзиздик гъулигган! Дарши шимш!

Гьязурди гъубз абхьуз сарнана чвуччвун кьисматнаъ!

««Марковайиъ» – йирси… йирси… – ц1ийи… ц1ийи…»!
Увуз ужуйи я йирси даршлу, я ц1ийи хьуз ккадру, гьардиз кьисматар гьадат1ру пайгъамбар!

…
– Керимди дупну, дугъу к1уруб гъап1ундарва, жан хтул! Гьамус узухъ хъебехъ – Ккебгъу, Гаджи Гамзатовди академияйин аьхюр вуди ляхин ап1урайи аьхиримжи йисари Кази Керимовичди. – Ухьу саб хизан гьисаб ву! Яв бабна йиз дада фужар вуш, дурари ухьухъ гъизигу зегьмет, узу дарпишра, аьгъявуз. Узухъ велед хърубра рябкъюравуз, йип гьеле, гьаз гьадмукьан вархиди вува явдарихьна?
– Фици вархиди? Узу учвухь аьхю гъахьир, ичв уларикк гьаму йигъахънакьан дурукьнайир дарин, Къази халу?
– Узу дидкан к1урадарза. «Багърина» «вархи» гафарин фаркьвал рябкъюрадайвуз? Яв гъянаъ, яв багъридарихьна багъри гафар гьаз адарив, к1ураза? Узу гъапибдиинра ликар иливурава. Дарсар кивуз шули имдарзухьан! Академияйиъ деъну ихь ч1алниин ляхнар гъахуз шули имдарзухьан! Аьйиб вушра, йиз т1ягьрат ап1уз шуламдарзухьан! Гъавриъ айва уву, ч1ат ул айиб! Ч1атандариз уву дар, дар, хъана к1уразавуз, дар лазим! Дурари тувидарвуз лайикь гъабхьи кьимат! Дурарин метлеб уву чпин хайирназ ишлетмиш ап1уб ву, я, айит1ишв айт1лан дарап1ди дярябкъруб! Узу гьаргандиз гъузрур дарза! Узура кьаби шлур вуза! Узлантина гъузрайи, ч1алнан, йиз ахтармиш’валарин гъайгъу уву дизригиш, сарун шли зигиди?! Шлихьан удубкьиди!?
– Хъа Казбекдихьан шулдарин?
– Казбекди чахъ хъайи кьякь ап1ри! Узуз ккундазуз уву йиз ирснан эйси духьну!
– Думу шлуб дар! Ав, гъуздиза ичв ахтармиш дап1найи илмар узу хъана ахтармиш ап1ури, дарин?  Узуз, Къази халу, йизуб ккундузуз!
– Квартирара яв ликрихъ хъибт1раза!?
– Гьавайиъ юкьуб цал? Ккундарзуз! Жилар гъут1урччвиш, хъа дахъ!
– Банкариъ айи йизна Гюлзерефдин накопленйирра яв ихтиярариз тувраза!?
– Къази халу, гьаму дюньяйин вари девлет уву узуз туврашра, узу узуз ккунибт1ан ап1ру кас дарза! Гьаз йирт1уз ккундувуз йиз хилар-ликар! Гьаз илибт1урава йиз ушв! Гьаз улдубчурава йиз ибарилан жуна!
– Пагь, инсан, гьаз гъурхунвахъа Заанурин думу Гаф!? Учву аьвамарди  вуйиган фукьан рягьятди дайин! «Шябан»! – дупну ут1урккзу хул’ан халуйи.
Удуч1вну гъярайирин кьяляхъ хъипну ч1игъ: «душну саб шябан» абкъин» гъапи.
Кьюбпи мертбайикканзина шубубпи мертебайигъ гъяйириз ««шябан» фу ву?» гъапиза.
– Гьадмура аьгъдарди…? «Лизи к1ул!» к1ул алдабхъуз ужур!
– Арагъи!
– Мегьерхан, гъарах абкъин! Чкиди!
– Пул!
– Пулихь гьахъриву, масмрар ккадру гьяйван! Чкиди!
– Пажар дубхьнадарда?
– «Шяяябан»!
…
Хъа гъавриъ ахъунза, дустагьлар, Къази халуйи «шябан» гьаз к1ури гъахьнуш. Лизи к1ул алир чпин гъунши Шябан к1урур вуйич к1ур.

***

Наънан наанди дицдарин гафар!
Наънан наанди «гъайгъушнаъ» уч1врадарин жвуван гъунши-мирас!
Кьаби шулайибу жан йибк1уз!
Шликан гъеебхьунчвуз уччвубдихъ, иццибдихъ, рягьятвалихъ, сагъвалихъ, жигьилвалихъ улар хъимдариз к1урур!?
Улар кьаби дар шлудар!
Инсандиъ дярябкърайи гьисс, аьшкь, рюгь, гьяракат гьадрариантина шулу ап1уз аьгъю!
Ва к1урира шулхьа: «Дурубгъийи – йик1идайи!» – гьамцира улупура улари! Гъянан айит1 шулайибдикан хабар адарди!

Гюлзереф бажи жилири убгъуриз к1ури гъак1ир вуйин-хъа?
Ясана велед гъахьундариз к1ури?
Жараб шули шулу дерди гьар касдин.
Улариз рябкърубнуб – ваъ!

Узуз аьгъдаршра аьгъязуз дупну пидиза: Къаздин Гюлзереф йивну гъак1ну йивру тягьнийири, гюлйирси дуфну курк1у!

Учв, Къазиси, ягъливалилансина абур йибчурайи гюзел риш, Ляхлаарин яркврариъ к1ат1ну эрццуз гъитну талаф гъап1у йимшдин гьарарси, сикин гъап1ну Ц1ийи Хушетдин ругари.

Дерд Къаздин, деребхьди аьршариз гат1абхьурайи йимишдин гьарарин дердт1ан камди дайи! Уьбкъюйи жвуваъ!

Ачухъ гъап1ур пну «вархишин» жандиан ибицурайи Рашидлиз, дидкан аьгъюра хьибдайи!
…
– «Шябан» хьанухь, «Шябан»? – Узу чахьинди уч1вайизра узуз ебхьруб гьаму шуйи дугъан!
– Я Къази халу аьйиб ап1урвукан, мубгъан!
– Аьйиб ап1рур гъак1ну! Йизра имиди гьазк1а дариз!
– Гьаз мици? Гьаз кяргъначва, дяргъначва! Гьилири дийихну дахьнайи маларси! Фу вуячв? Ичв гъянаъ убгурайиб, учву халкь гъап1у ичв Адашдиз гьаз удубздарчва?
– Диргинихь уларихьан «Адашдин бай»!
– Шалза! Дариз гиранра увкан, ич адашдин халайин бай! Геже…
– Кьяляхъинди уч1в! Ма, абкъин! Чкиди!
– Магазнар хъяркьна!
– Марабхан! «Дежурный…» наан хьаш аьгъявуз! Яллллагь!
– Я Къази халу…
– Дарза ичв халу! Дар гъап1у узу!! Дург гьамлин!!!
…
Хъана чара шулдайи! «Шябан» хьтарди чахьна учвуз гъитдайи! «Лизи к1ул» хътарди сюгьбатар гъягъюрдайи!
…
Биц1ирнур чи Гюлзереф бажийин, гъайгъушнаъ гъахьи чуччун жилирин! Марья бажи! Меттимийинна Тамум бабан ккунирсирнур!

Гъулаъ Ляхлаъ Нармандихь швувахь хьайирнур чи Гюлферез мурарин идитнайирсир вуйи арайиан панзарин жагв алиган кьял’ин аьхъ’ан Арагъдизкьан.

(Арагъди йишваъ лизагъникк дурари дап1найи хулар бализ сар уткан).

Гаф ккимишра, ари гьадму «идитнайи» чуччу му чйир гъитдайи улт1урччвуз, Махачкалайиъ чпи апур пну.

«Идитнайир», ккундушра–ккундаршра, чпин бинайиин илмиди гъузнайи чи вуйи абинна бабан ерина!
Гьаддиз вуйи дурариз «кьяланнур» «баб-арфси»!
Ч1вуваъ ашра, чпиз хътаурайи лизи никкарна уьру йиккар арайиз хурайи!
«Йиччвси» дарур!

Марья бажийи ап1уйи дуфайин докторин хулан марццшин, палатдиз йивуб ути, гъафи-гъушурин зигуб гъайгъу!

Гюлпери халайиз шулдайи мажал к1уруб, швуван чвуччвуз лигуз сариин алабхънайи аьхювалихьанна хтуларихьан Керим халу гъак1ихъанмина.

Учвуз рягьятди мярякъянай мицдар ляхнар: жилир имиди хпир йик1уб!
Мицибган сарун жилирра гъач1и гьисаб ву.

Марьяйиз аьгъяйи хизанвалин ц1юмгъликан!
Чаллантина алдабхъуб вуйиган!
Жигьилдимиди аьхюр к1уллан алдакъу хпи шив учв вуйиган!
Аммаки Къаздиз хпирин чучккан айи «жвуванвал» адайи!
Думу имбубт1ан артухъ уркърайи!
Йишвну хулаз дяргъюри гъаши!
Чпин аьлимдихъ студентар лицури гъаши!
Университетдин мялимаринна академияйин гъуллугъчйирин ибарихъна табасаран ч1алнан профессорикан «мич1ли мик1ар» хъиври гъаши!
…
Кдисуз шуладарзухьан:
– …мици гьаз, я Къази халу?
– …багърумуб багърумдиан гъудубгур сарун фици шлубу?
– Стокгольмдиз уву гьап1уз гьаур вуйи? Швеция вуйибси учвуз экскурсия гьаз гъап1уб вуйи? Гъяркънийвуз саркьан швед увуси «ц1ин штуъ» к1ул убччвнайир?
– Дурар аьвамару!
– Жвуван дерд арагъийиинди гьял дарап1рур увухьинди аьваму?
– Дуургинииихьхьхь…
– Гъаахьиизаа!
– «Шябан» улихьди, гъарах, хьади гъач!
– Марья бажийи гъитдар!
– Марьяра увура гур-багур…
– Закур кьюб пара авуз! Уву студентариз гизаф ккунду! Яв ад дурарин арайиъ гирамиди ву!
– Закур бик1ураза аьрза! Гъуздарза! Шулазу гьарза!
– Узу гъюза увуз кюмекназ?
– Сарун узузра Керимдизра хил гьач1абккунва, жан хтул! Мягъян!! Кьяляхъ ап1уз хьидар думу уьмрар!
…

Гъушунза, академия наукдизди «Кази Керимович гьадушвазди душна» гъапиган.
Гвач1ин дубхьнут1ан имдар!
Кази Керимович чан кабинетдиъ адар!
«Якьин убгъуз душнашул» дупну фикир дап1ну му институтдин жинидиси кьяляхъинди хъайи кафесибдизди гъягъюрза, фу лигурва, профессори пивойин кегйир адагъуз шофёриз кюмек ап1ура.

…
– …гьаз мици!?
– …кьан ап1урайиган чпи!
– …фтиз кьан?
– …адагъура кегйир явашди?
– … яв дурарихъди фу вуяв?
– … саб бакал хъют1юбкьну… йиц1убди ккебгърайи совещанияйиз… Яваша, уву мина гьаз дуфнава?
– Михаил Егоровичдихъди переводар ап1уз.
– Думу дуфнайин?
Гъилигу гьялариан Кази Керимовичдин амур чан йишв’инна гъафибси вуйи варидюньяйиз машгьур вуйи лингвист аьлим Алексеевдин ччвур кубк1иган.

Къази халуйин гьаз, му Москвайиан дуфнайи касдихьна аьхю гьюрмат ади гъабхьнуш, ухьу жара ихтилатнаъ ктибтидихьа. Хъа сабан му учв «чан йишвахь» «сикин» ап1идихьа. Фицики ихь ихтилатнан метлеблувал му ражари жараб вуяхь.

Тяди йивну саб «кружка» жандихьан Кази Керимович Гамзатовдихьинди, хъа узу Халиловдин кабинетдиъ айи Алексеевдихьинди гъушча.

Гьаддихъамина узуз сарун ич халу гъяркъюндарузуз.

Рякъюр к1урира к1вахъниди вуза тму дюньяйиъ!

Гюлзереф бажи киври гъяжягънийза, хъа халу кивуз гъушундайза.

Саб гьяфтайиланси гъидихънийи касиб кициркъну «Азизалиевайиъ» чан квартира айи хуларин улихь скамейкайиин гвач1инган икрар марцц ап1уз удуч1ву дворникдиз.

«Гьарай-фигъан, ч1вет1на-ч1игъ, му касдихъ ап1ру ишбарна ишлар…» – наънан?
Фуж ишуру?
Айин-хъа ишуз ужур?

Ав, айи!
«Идитнайир» к1ваин ап1най! Хут1лариъ кьял’инди пейин абхьрайи Гюлферез бажи!

Хъана касибдиз кьюрпи чи, «…ч’ччунай» герек гъаши.
Дахъ, Къази халу, гьамус увуз юк1в архаинди яв «багъририн» гъвалахъ!

Гьамцибра шулу!
Шулу аьжал гьамцибра!
Аьжал шубубпи жюрейинуб!

Гьамус мидиз «Кьисматар вуда» дупну гъядап1ухьа?!
Кьисмат вуйиш ич халу чан хпирин хабаъ йик1идийи!

Гъитундар «кьисматар тина гьадаърури»!
Кьабул гъап1ундар дебкку теклиф му бик1урайири!

Гъап1нийиш, ашлийи гъи учв Дагестанский научно-исследователький инстидутдин директор Магомеддин ерина духьну.

Аьхюри к1уруб дарап1уб, магьа гьамцибу.
Пуч гъап1ну Рашидли гъардшарин уьмрара?
Чанси?

Гьаци рябкъюрахьуз!
Гьякьвал ва мяна фу вуш аьгъю ап1уз ккунийда!
Кюмек ап1ин, Уву, Адаш!



9. АЬБДУ-АЬРАБ

– «Иаь, иаь» ап1идийза дажи ву дупну инвалидносткьана тувуйиш!
– Аьмпар ап1ин! Тувдивуз!
– Агь чан хал ккадабхъричан узуз хьуд йис хъана иливу П1иризидентдин! Аьмпар дарап1ди фици гъуздива-хъа!

Аьмп! Аьмп! Аьмп!

– Путин дар йисар за гъап1ур.
– Хъа думу дарди Гъяригъ гъяйи Жжянкъи-имиян!?
– Дугъаз мировое провительствайи гьаци ап1ин дупна.
– Дарап1ийи!
– Дарап1иш, Саддамдиз гъядябхъюб дугъазра гъядябхъюру.
– Ич1ривучв!
– Яман хъял кадувуз, халайин бай?!
– Ктарди шулин, я Рашид! Фукьанна фукьан мурарин аьгь ап1уру!
– Узкан хабар гъадабгъ, я Кюре! Пенсияйиз к1ажар хьади гъушуриз фу дупну узу хът1урккнуш аьгъяйвуз!? Душну, к1ур, Хив архивдиан справка абкъин, к1ур, трудовой книжкайиин «Куштильский» совхозди диву печать дюзиб ву к1уру.
– Хъа гъарах! Абкъин!
– Уву фикир ап1ин, писатель вуза к1ури либцурайиб! «Хъа гъарах! Абкъин!» Му ахмакьвал дарин! Узу гъягъидийза саб фук1а гъавриъ адруб кайиш! Гьамус дидик1найи гьярфар дюзидар ву к1уру справка хуз Академия Наукдизра узу душну ккунду? Дарин?
– Чара адарди гъягъидива, даршиш психбольницайин пациент ктаидивукан!
– Сарун, уву к1уруганси, чара адар…
…

***

…
– Тинаси йихь бай!
– Гьаз шулу! Гьаммусди йиз гъвалахъ хъайир идитунза! Гьамус увуз дуфну деуз ккундавуз! Гъарах, гъарах, яв кьяляхъ салондизди! Рябкъюрадайвуз амк1 улдубзури! К1анариккансина рубзури!
– Салондиъ к1улизевди шулиз!
– Вуш дуфну йиз униъ уч1в!
– Хъял дуфнашра, яв уьзурт1ан йизуб гъагъиб вуйиз! Гьа, тинаси йихь!
– Гьаму гьамциб уч1вру мутму наънан йиз к1ул’инна адабхъну я чви! Шулдарза!
– Шузна-шуз! ***ин балин ***ир ккадат1арзияв! Гьа, сац1ибсана! Хъибк1 яв «хазна-хана»!
– Шофёрра рулихъан хътитуза!
– Ай баркаллагь бализ! Сарун ракк кибхьунза! Гъит1ирххьа, бай шуфир, яв «Хив» дибик1найишваз! Хайрар ишри ичв!
– Батхайрар! Саламра тувуз аьгъя гьа бахтавриз!
– Дюз вуйибдиз дюз пидихьа, дарубдиз –дар! Дюз вува – бахтаваруза!
– Дарди шулин арда, хъуржну узу, уву увуз ккунибси, бабан уни хтулси, деънайир!
– Якьин, дуст кас, шаирвалин хат1 хъайир вува! Аьгъю ап1уз ккунийдизуз уву фуж вуш!
– Гьаму увусирихъди танишра духьну гьазк1а дариз! Улихь, ккарагъну деъну, гъулазкьан гъягъдиза к1урайза! Ма, увуз! «Жилиан ут1ут1убччвиш, зав’ан абхънура абхъди» к1ури шулу! Наана гъярава!
– Гъапнийзаки!
– Фу дудубгнаяв душваъ?
– Йиз дудубгнайиб адариз! Чпин дудубгнайиб абгуз гужназ узу гьаъна! Гьаддин ургуразу узу!
– Фтин?
– Ичв гьюкмин!
– Йизси думу яв дарнив?
– Зат дархьиб, фици пуза йизубра вуйиз дупну!?
– Лиг гьа, хялижв, узу уву йиз гъвалахъ гъитбаз узхъандира пул тувдива!
– Дидин гаф адар! Жибдиъ кепег амиди пулин аьхюдар ухьу вухьа!
– Хъа хъубзбахъди фици вува?
– Хъубзрушвахь хъубзру – хътубзрушвахь хътубзуру!
– Узуз шаир к1ури уву гизаф гафар аьгъюрсир вудува! Хъа уву му гьукумадин гражданин дарна?
– Узхьан гьедрехди узкан чпи гьаци гъап1ну к1ури, узу дидикк ккул ккивуз, узу дурарин хусуси мутму вуйин?
– Яваша, яваша! Ляхлаъ сар аьлим гъахьну к1ур, динаризна гьюкмариз къаршу гъедергур! Увура гьадрарикансир вуди рякъюразуз!
– Хъа фуж к1уйк1ана дугъаз?
– Фуж к1уйк1ан яраааааааб! Думу, дюн’яйин вари аьгъювалар гъадагъур ву к1урайи. Фужийк1анаааа?
– Узуз аьгъяди душваъ дицир адар аьхир!
– Аьлипаша к1урурин бай ву к1урайи!
– Аьлипашайин бай? Гьаааа, аьгъязуз! Дугъаз Рашид к1уру!
– Ав, ав! Рашид!
– Ари гьадму узу вуза!
– Даршул! Хьуз мумкин дар! Хъугъдарзазувухъ! Дици вуйиган, думу Рашид к1урур саб ражари Москвайиъ метройикк алахъур вузуз! Эгер уву гьадму Рашид вуш йип, узу фуж ву?
– Узуз гьаз аьгъя уву фуж вуйин? Гьаддиз узу увхьан яв ччвур гьерхрадайин?
– Ваъ! Хъанара – ваъ! Уву думу Рашид дарва!
– Дарди шулин ич адаш Аьлипаша вуди!
– Дици варидарихьан пуз шулу! Уву думу дарва!
– Ав алахъунзуз ихьдар метройикк, хъа уву – ваъ. Саб ражари – Седрона, сарсана хъади.
– Седро, к1уйва? Даршул! Дугъридан, гьадму Рашид уву вуйва?
– Магьа, увуз рябкъюрайиси! Яв гъвалахъ хъайир гьадму узу вуза.
– Ми-мидар халкьдигъна биябур шулайзу! Хъа Седройихъди хъайи гьадму «сарсана» узу вуйза гьа! Вуш гьадму Рашид узу вуза йипа! Гьай-гьайди зурба бахтнахьан шулайзу! Узу уву хът1урккурашра, фицира дуфну йиз гъвалахъ деунваки! Му хъугъуз даршлу ляхнинра шагьидкар гъахьизуканки! «Бахт хът1убккуз шлуб дар» гьамцибган к1уруб вуйишт1ан! Уву дюзди гъапнийва «бахтавар вуза» к1ури. Бахтавар гъвалахъ хъади узура гьаз дархъа бахтавар! Узуз, Рашид, Аьбдурягьим к1урзуз!
– Къюб мянайикан ччвур алир кьюбди бахтавар духьну ккунду! Аьбду Рягьман!
– Кьюбди дайишра баладарзуз – уву алахъурухъанмина! Адмийири увлан ч1уруди улхруган, йиз узукна: «ккунийдизуз гьадму кас дяркъну саб-кьюб гаф ап1уз» к1уйза! «Ма, аркъ! Ап1ин увуз ккунибкьан дугъахъди гафар» – к1уруганси, наънан гъядяхъюр вува, я кас, минди!? Аьламатар сарун фицдар шлуб ву! Узу, адмийирин гафарихъ хъугъну, йиз ляхнар ап1рур дарза!
– Гъавриъ аза! Узу инсан вуйиган, йиз фикринна фагьмин аьхювал жарари дап1ну ккундар! Гьам увуси, узура вуза азадкар!
– Гьамус аьгъю гъабхьунзуз уву азад кас вуйиб. Гьамус аьгъю гъабхьунзуз уву аьдати фикринур даруб. Гьамус аьгъю гъабхьунзуз уву адмийириз гьаз даккнир вуш. Хъа узуз уву ккун гъахьизуз.
– Дюньяйиъ сарира ккун дарап1ишра вижна ктарзуз. Саб, узу аьжаликкан Ккадауриз узу ккуниб, ч1яаьн вузуз!
– Хъа шли ккадаунву аьжаликкан?
– Адмийири Шлин к1уллан узук ахтйир кат1раш, Гьадгъу!
– Гъавриъ гъахьунзу. Ахтйир чпи чпик кат1ри, аьрабарин лук1ари! Аьрабар даккунди к1урайир дарза, Рашид – гьадрарин дин даккунди! Увуз хабар адарш узура аьраб вуза.

Мугъу мици гъапиган, рякъ’ин, улихь хьайи улар, алдагъну, мюгьталдиси Аьбдурягьмандихьинди илт1ик1за ва йиз маш гъябкъюриз, узуз тувуз ккуни суалнан гъавриъ ахъну, дугъу давам гъап1у:

– Ав, дугъридан узу аьраб вуза!
– Табасаран жвивазла! Фици?
– Гьаци! Увуз сац1ибкьан табасарандин историяйикан аьгъяш…
– Имбураризси – ваъ, хъа йиз ахтармиш’валариан – ав!
– Уву увухъ хъпехъуз тямягь гъюруси к1урадува… Кидибтеле…
– Кидибтну, ц1ийи тарих абццрадарза. Варидариз аьгъюб, хъа диндихьан гуч1бу, халкьди жиниди чпин к1ваъ уьбхюрайиб. Жикъидиси, ихь аьрабарикан гафар духьнайиган, гьадрарин вядайикан, магьа гьамци ву: табасаран гужли ва зурба гьюкумат гъабхьну. Думу ккидипурча к1ури гизаф паччгьари гьюжмар гъап1ну, амма сарихьанра гъабхьундар. Ислам дин ачмиш ап1уру римский папайи ва аьрабарин хилиз тувру. Гьадмуган чпикан ктагъу аллагь к1ули ади ва гьадму халкьдикан сар пайгъамбарра дюзмиш дап1ну, дибик1ну дурариз Кьур’амра тувру. Му кьабул гъабхьи девлетлуйири, чпиинна гьюжмар ап1ури гъахьи бедуинар сат1и дап1ну саб халифат ап1уру. Халифатдин яшайишра, т1араш’валиинди вуйи. Сифте дурари чпин халкьдинуб тадабгъуру, хъасин гъунши паччагьлугъарин. Ватиканди ктабгъу бедуинарин варит1ан аьхю кьяни ваз идолдин «аллагь» к1уру ччвур дурари, аьхю иштагьниинди кьабул ап1уру. Ва гьаддин чру пайдгъиккди чпиз дебккнайи дин рабгъурача к1ури, халкьарин девлетар т1араш ап1ури, мут1и даршлудар «кяфирар» дупайин йивайин йихури, папайи чпиз улупнайи гьац1 дюнья бисури хъюгъру. Аварарин Шамилихъди, халкьдинуб т1араш ап1ури, гьаму кьандирин гьядисйирра гьадму сценарийиндар вуди гъахьну.
– Я бай уву фуж вува, гьаму йиз к1ваъ айи гафар адагъурайир?! Хъа?
– Хъа фу шул. Дурариз, иллагьки табасаран ккидипуз ккун шулу, фицики му халкь, гьич я саб идолдиз, я гьич саб пайдгъиз, гьич я саб накьвдиз, я гьич саб мекка-мединайиз, гьич я садар пирариз, я гьич саркьан пайгъамбриз, яни фук1а гьацибдиз икрам ап1рудар даруган. Дурарин икрам Ап1рур анжагъ сар Рабби гъахьну. Кьюб-шубуб миллионкьан табасаранар дурари т1анкь ап1уру ва революция хьайиз дурарикан гъуздар йиц1ишубуд аьгъзур табасаран гъахьну. Дурарихьан думу халкь исламдиккна хуз дархьиган, дурари сирияйиан ягъч1вур агъзурихьна хизанар духну табасарандиъ чпин дин улупури дитру. Жараси даршлуган, гьамциб иблис жюрейиинди иблисари табасарандиз ислам хуру…
– Ари гьамус дийигъ, Рашид. Вари дюз вуяв! Мушвхъантина узу давам ап1идиза. Увуз, ихь табасаран вари гъулариз душну «аскканна заан Гьесхъар» к1ури дейребхьди имдаршулвуз?
– Гьаци, саб биц1идиси дурарин дявдикан ибарихъна хабрар дурукьнайиз, хъа фу фтикна вуш гъавриъ ахънадарза.
– Дюз к1урава, заанна асхъан Гьесхъарин дяви дугъридан гъабхьиб ву. Ари ич тухум гьадлин гьергну гъафидарилантина Чювекк аргъаж гъабхьну. Учуз «маллйир» гьаз к1ура? Учура ари гьадму ягъч1вур агъзур Шамдиан табасарандиз кюч гъап1у аьрабаригъди гъафидар вуча. Ич, аьрабарин, тухум-тара айиб дайич. Учуз айи вари ужувлар жугьдарихъан гъудургъдар вуяч. Мици наънан аьгъявуз гъапиш, жугьдари,чпин тарих насларилан наслариз ктибтруси, гьаци ич абйирилан учузра кидибтнайиб вучуз. Гьесихъна гъафи ич аьрабариз, думу гъуландари «маллйир» к1ури гъахьну ва гьадму ччвур тухмиин алабхъну гъубзнич. Заан Гьесихъ табасаранар яшамиш шули гъахьну, хъа асхъан Гьесихъ – гьадму гъафи аьрабар. Мурарин арайиъ ижмиди абхъру ва гъярхьбар-йихбар арайиз гъюру. Саб гафниинди, гъунши гъуландариндара ктикьури, диндин терефкрар асхъандарихъанди, хъа Раббийин терефкрар заандарихъанди хъюгъри бегьем дявйир арайиз гъюру. Мидкан хабар гъабхьи, гъядяуз к1ури Урасатдин гъушмар гъюру. Раббийиндарин кьувват гизаф дубхьну асккан Гьесхъандар жара йишвариз гьергну гъягъюру. Хъа, халкьар гъяуз ккуни динагьлийири, кюмекназ гъафи Урусиятдин къушмариин, дявйир гъахура к1ури, футна илипуру...

Сарун, маршруткара Хивна хъубкьради, узу йиз ляхнин бадали, дебкк дупну, эдеуз чалишмиш гъахьиза.
Хъа, Аьбдурягьман, дебккну чан ихтилат, узхъан хъч1ихуз хъюгъю.
– Наанк1а милин гъягъидарва! Узухъди Чювеккнакьан гъидива. Узухь йишв дап1ну, закур гвач1инган, узу уву духну, увуз ккуни идарайин урч1арихъ дитдизаву!
– Дидиз рази вуйза, Аьбдурягьман, хъа закур дурарин ляхин ап1ру йигъ дар.
– Дици вуш, яв ляхнариз лиг, хъа хябяхъган узухьинди гъач.
– Лигун сарун.
– «Лигун сарун» дупну узу маккарцан!
– Хъа узкан увуз «гъидиза» дупну ху деебхьну ккундайвуз? Дици шулдар. Варибдиз лигурайир Рабби ву. Чаз ккун гъабшиш, Дугъу узу, гьаму гъиси, узу увухьна фициб жюрейиинди вушра рукьиди, хъа дарди гъабшиш – мицибдиз дарман адар!
– Думу хьуз гьаци ву! Йиз гафариз дилигди уву яв ап1руб ап1ин!
– Уву «аьраб» вуза к1урашра, гьаму, аьйни табасаран жвиваз аьраб фици пуза?
– Йип узуз «Аьбду-Аьраб»! Учукди дявйир дарап1узди учу табасаран ч1ал дудубгъну табасаранаригъди саб халкьси гъидикьна к1ури, учхьан ич бедуинвалин таб гьадабгънадарчухьан. Гьаддиз варидари табасаранар вуча гъапну к1ури, вари табасаранар дар!
– Дици вуш йип саламар табасаран Седройизра, Аьбду-Аьраб! Ягъур ибшри!
– Ибшри сарун гарали жугьуд!
– Табасаранарин бин жугьдариланмина вуйибра аьгъяйвуз, Аьбду-Аьраб?
– Хъа ваъ, сар увузт1ан аьгъдар история! Сар увут1ан дархьиди табасаран гъулар, Израил, бедуинар ликриккан ап1рур! Гьа, гъарах яв гъярушваз! Ап1ин хиварин идарйирра ликриккан лисуз хъяркьяйиз, табасарандин абур! Илив швякь, гъит1ирххьа ихь гъулаз!

Аьбдурягьманди худнаъ абхъу машиндиан хилар хъаъзуз.
Узура.
Му кас уз’ин фици мюгьтал гъахьнуш, узу мугъ’ин – мут1анра хъа гизаф гъахьунза!
Аки табасарандиъ инсанар!
Инсанар айиб ву Табасаран!
Сарайин аран!



10. АЬЛИМУРАД ВА МУРАД

Чинар!
Вушул учв гьацир гьадлинтина вуйиган дурарин гъул.
Дурарин гъул?
Серт1л вушул! Дарин?

– Сав-лик, Ца-лик, Ц1а-лик, Шаф-лик, Ча-лик, Салик – фунуб вуйиб, бай, гъул?
– Шашлик!
– Шашлик? Ваааа! Аьжаб ицци гъуличв!
– Узу рихшанд ап1урайиган гьаци гъапунзавуз! Увура рихшанд ишри к1ури! Гьич аьмалназ гъюрурсир дарва! Рашид-халу! Дугъриданра, увуз халу дупну адап1уз ккунди адайиз! Хъа яв аькьвлиз дилигарза дупну…
– Узухъ аькьюл хъади рябкъюрайвуз, дюрдюр?
– Аькьюл хътрур адар! Хъа яв аькьюл гизаф кьяляхъ хъаяв!
– Рябкъюрайвуз, Аьдуллагь! Узухъ хъугъдайва гьа, йиз аькьюл ярхла-ярхлади йиз кьяляхъ хъа гъапиган! Магьа гьаци вуйиб Аьлимурадлизра гъябкъну!
– Дугъаз дябкънайиб яв аькьвлин сиринт1ан дар!
– Узу, дарин, директор, думу узхъан зат мидарди хът1убккуз кказа. Ярхла-ярхладира узухъди дарифривучв! Гьадди адмийиригъна аьгъю дап1назу! Сабишвахьна гъярайи дадин кьяляхъ хъивнайи биц1ирси! Аькьюл зат хътайиш, Расул ургц1урна ургуб гьюкуматдиз душнаш, узу агъзурна саб йишваз душнахьидийза! Андрея Первозванного орденра ибт1ну! Кчвухури халкьдиз тутруву плар!..

Мугъу мици к1уруган, Аьлимураддин аьйнар чиб-чпилан за шулайи. Унт1ланзинара!
Улар минди удуч1вурайи. Муртйирси! Хъюхънихьанминара!
Ва чан жандиз кьяляхъ зигурайи. Явашди! Хабарсузди! Дарш, алабхьур дупну, ихтиятди! Къафлан гъябкъю гатуси!

– Уву, жан бай, жан гъадабгъур Мурадлинна Гюлназдин, дицикьан муулупан узу аьгъдрурси! Яв тинди деънайи жигьил ккач1ак1уз ккаш… дарш, вердиш духьнана, ихь артистар ккач1ак1ури?!

«Гьамгъаз, саб инкъикьан аькьюл адруриз узкан фу ккунда, я диктант бик1уз дуфнайи табасаранар! Узу гьаз деънийк1ана мугъан гагул терефназди? Бахтавар, чаз арччулишвахъинди деънайи Сефербегов!..»
…

– Ударкьан адарин узуъ? «Авдлар» гъапиган, гиран шули шулчвуз, товарищ, яни госпадин конферансье! Уву гьаммусди дупнамира, аькьюл кьяляхъди хъа, к1ури! Гьамус думу фици узуъ гъабхьну, амдарди хьуз? Узуъ думу адарзуъ! Фукьан к1уру! Йиз кьяляхъ хъебгна думу, убч1взавуъ, к1ури! Гъитрадарза! «Гьаз?» йипа!

«Ккунийдизуз гьамдин гъвалхъан жварт1 хьуз! Залиъ айидарин улар, гьякимаригъди, гьаккму улихь деънайи табасаран гьюкумат театрин директор фукьан уччву кас дарин к1ури уз’ин алдайиш, гьаму узу деънайи креслойикк гьит1ик1узкьан гьит1ик1уйза! Хъа милин гъудужвну жара креслойихъинди гъярва, тягьнийириккан ккадархьуз хьибдар!..»
…

– Яв ягълишназ, яркьушназ лиг, чинар! Гьит1ик1ишра душвакк рякъидиву! Хъа, сабан уву йиз гъвалахъ хъмиди, сабсана пидизавуз, «Шашлик» бай! Гизаф йисар улихьна, унар ккидисну миннатар ап1ури, чпин саб номеркьана программайик кап1 к1ури, ихь мяълийир ап1рудар увухьна гъюрайишвягъди кагъаз гъибик1нийзавуз. Хъебехъ гьамус дидик фу кайиш. Фук1а гъидидипди урхуразавуз:

«Гьамусдин Хайрар ишри, Аьлимурад!

– «Хайрар ишри!» йип сарун, гъубжу гули!

Сягьнайин яв ляхнариз лигуз сацІиб мумкинвал ккабхъунзуз ва ичв ляхнари узу ккурттариан адахъуз гъитра! Зат мидарди адахъайиз, культурайин гьамунуб циркил дибиснайи учвухьна илтІикІуз мажбур апІура…
Фикир мапІан, учву фу гьацІиб еремиш даруб, хай даруб, чІуруб апІурайкІан кІури му кагъаз бик1урайиб! Ваъ, сабан дидихъна дурубкьнадар! Хъа вушра… дажди гъапну габниз: «йицар гъарзарилан махъаан»!
Жикъидиси, уву сягьнайиин апІурайи чІал, яв багъри чІал даруб аьгъю шулу.
«Вагь, му фу хабар!» – к1убра мумкин ву уву.
Ав, ав, дуст кас, яв чІал адмийири дюзмиш дапІнайиб ачухъди аьгъю шулу.
КІваин дубхьнамиди пидизавуз: ара-бир уву гъирчри шлу бицІи зарафатар – мурар адмийири дюзмиш дапІну адруб рябкъюру. Дурари явна тамашачйирин ара балгура ва мюгькам апІура.
Фуж тахсиркар апІуза?
Тахсиркрар агурайир дарза. СацІиб кюмек ибшри дупну, эгер учву кьабул апІуруш, насигьятар тувуз ккундузуз:
1. Ичв текстар редактироват апІрур адарин? Гьадушваъ, театриъ литературайин тереф уьбхюри лихурайи Абдурягьим «мурглар илитІури» гьаз дусна? Дидихьна, литературайин кружокра ачмиш дапІна кІури саспиган ебхьури шулу, эгер думу гьаци вуш. Литературайин чІал улупрудар адарин? Гьамус учвухьна дукІнайи Кази Керимович, ясана ухдитІан жиларикк ккайи Бейдуллах Ханмагомедов гъиди кІуранучва?! Хъа гъюри шлу Эльмирайихъ, Сувайнатдихъ, «Бикайихъ», Фирузайихъ… гьаз хъпехъурадарчва?
Узу мици увуз, яв артистарин мяълийириъ тІаънайи гафариз кІураза. Фила гъабхьиб ву «гунириз»? Дубхьну ккунду – «ккунириз»! «Сус» – «швушв»! Вари гьацдарикан пайиз…
Узу мушваъ дюз дардира хьуб мумкин ву. Фицики гьамус узхьан, багъишламиш ап1ин гъула жви, жвиси гъузрайи кас, Керимийихьди «шаршар» пуз гъитуз шулин?! Мушваъ узуз узу Малларажаб Сефербековси гьигъразуз: месела гъитІибккну, лазим вуйибси аьхирихъна дархиган! Чан «Табасаран сягьна» китабдиъси! Думу чІивиди имийиш, якьинди дугъу йиз к1ул улдубт1уйи! Вушра, ихтият-фунтназ, гъюнарикк гутйир ккайиз! Гьаци гъабшиш, гъиву гъурд бушди кубк1ди!
2. Халкьдиз, табасаранарин вуйич кІури, учвуз аьгъдру гафар гьаз кІури шулчва? Фици увхьан, уву гъавриъ ашра, тмунур гъавриъ адрахъру гаф пуз шулвухьан? «Аьлава», «серенжем», «сечки», «тясир», «гъанажагъ», «гурлу», «милли»… – мурар фйир ву? Бархлиин эрццуз дахьнайи харар? Гагь-гагьнак увуз хас вуйи «гурлуйикан гурлувал гун апури сулва»! Адарин ихь чІалнаъ думу дигиш апІуз шлу жара, вари гъавриъ ахъру гаф?
«Мидин вари гъавриъ ахъруки» пуз, артистди мяъли дапІну ккудубкІбалан кьяляхъ «гурлуйин» ерина жараб, увуз фициб гаф вушра йип, мисалназ «далдабуди», «бабаханди», … гарччлар йивай» – гъавриъ адрахърур шулин? «Аьхюди…», «Заанди…», «Аьшкьлуди…» (цІиб айин-хъа ухьуз мяна ачухъ апІурайи прилагательнйир?) гарччлар йивай гъапиш, гуч1урайвуз гарччларин ерина увуз гъванар йивур к1ури!
3. «Кьабул апІинай!» Яна-кас, уву ва имбуну учву варидари му фукьан текрар апІури шулчва? Шулдарин пуз: «Шад йихьай!», «Ккун апІинай!», «КІвак бисай!», аьхирина-аьхирки зарафатниинди – «Ибариъ ипай!», «Паплар заргай!», «Заан-зина медебтанай!», «Ппулар яркьу апІинай!»!
4. «Гьелбетта», «анжагъ», «сягьнайилан деетурадарза» ва гизаф гьацдар, гьадму вахтна «хацар» вуди шула. Дицдарихьан шлубкьан, жвуван чІал марцц дапІну ккунду. Лазим дарди ишлетмиш апІру гьарсаб гаф «зийниз» илтІибкІуб мумкин ву. Дициб тІулихьан увухъди имбударра ярхла апІин!
5. Иштркчйирин ччвурар лазим дарди текрар апІруган – шлиз аьгъдар гьаммишан «гюзгдиин» али машарна, ибарихъ хъайи сесер? Тазади кучІврайидар – жара башкъа! Жарадарихъан мудубгъанай! Гъит, дурари учвхъан дубгъри!
6. Аьлимурад, зурбатІан зурба тІалаб: гьаз, артистари, чпиз тувнайи табиаьтдин уччвушин «ширар» алатІури, чІур апІура?! Варина-вари, чпин успагьи уларкьана марцциди гъитри! Бухь ккайи «аьмгълариз» лигуз фици шулучвхьан! Кюрейин ихтилтаркьана урхай!
7. АпІурайи мяълийир фйир вуйичв! Табасаранариз, чпин Ибрагьим, Исакь ва Юсуф аьхю абйириланмина ккебгънайи культурайин диб, шартІар, шибритІ, бина ухшар ву. Гьадму бинайиинди гьамусдиз фици ихь мукьмарна гьенгер артмиш гъахьнуш, гьамусдихъантинара гьаци гъузруганси дубхьну ккунду. Хъа гъийин девриъ ичв апІурайи мяълийир ва мукьмар аьрабарин, урсарин, туркарин, даргйирин, авараринстар вуячв! Наши ихь ашкьар, наши ихь лирикайин мяълийирна мукьмар, яни ихь культура армянаринна, азербайджанаринна жугьдарин культурайихьна гизаф багахь ву. Ихь «кІван симариъ» ибтнайи ДНК кодра гьадрарикан вуяхь! Гьаддиз мяълийир саб гьядисайикан ктитрудар духьну ккунду. Таза хабар дебккрудар! Табасарандихъан кафарийизди хъайи халкьар эзбер апІуб ужуб дар. Диди ихь халкьдиан Масанвал терг апІура.
Лигай, улихь вахтарин лезгйирин аьшкьариз Аьбдуллагь, Несрет… азербайджан – Рустам Кадымов, Агъададаш Агъакеримов, Шамси Шамсутдинов, Сахавет Маммедов… Дубгъай учвуз фици мяълийир апІуруш Алфияйихъан, Марьямдихъан, Хайирихъан, Мирзакеримовдихъан, Гъаинбегхъан, Мюгьюрялдихъан, бицІигандин Гюлмирайихъан! Хъа гьамус дурарра, аьрабаринна дагъустандин «лезгинка» кІурубдихъинди, вари хъахънайиси хъахъраш, ляхнар къурзлувалиан гизаф пис хьиди!
Кьяляхъ илтІикІай ихь Давуддихьинди! Дубгъай дугъу фукьан дерин мяна айи мяълийир апІуйиш! ЮкІв ебцІрустар мукьмар фици йивуйиш! Гьам чюнгриинди, гьам шутІрумиинди! Габан Давудрихъди удубкьурдарш, гьаз сягьнайиинна артистар адаурава, дуст кас, Аьлимурад халу!? Галиафарихьан гучІ мапІанай!
8. Репертуар ичв, прозайиинди яркьу апІинай! Азербайджанарина армянариси, уччву мукьмарихьди кабалгну, жикьи, дерин ва зарафатлу ихтилатар гьаз урхури шулдарчва?
Мисал гъадабгъай «Мил» гъабхурайи Мягьямаддихъан, фици гюрчег мукьмарихьди чан передача балгуруш ва фици дугъу Абумислимдин шиир урхуруш. Агай, гьязур апІинай эмоционально, залиъ, ихтилатнаъ гъябгъюрайи гьядисайин гьава тІапІуз удукьру,  шиърарна ихтилатар урхру артистар!
«Хайрар» гьаз аьхю гьярфниинди дибикІнава кІури, гьерхруш, дидин сир варитІан зурбаб ву, эгер уву ихь тазади удубчІвнайи «ЦІийи Йикьрар» Китаб гъурхиш, мумкин ву, думу сир увуз ачухъ хьуз ва гьаммишандиз бахтавар инсан ктучІвуз. Вари гьаци ишричву!

P.S. Алимурад, яв «Навруз» проекдиз паччагьди пул деебтна кІури деебхьназуз. Мидин гьякьнаан увуз зурба чухсагъул! Хъа увуз аьгъюра йибхь, гьаз «Наврузаз» пул деебтнаш – аьгъю шулдарш аьгъю апІин. «Навруз», «Эбелцан» – дюзди кІури гъабшиш – «Эвелцан» дубхьну ккунду, фицики эвелин мяна увуз аьгъявуз хъа, «эбелин» – ваъ. Эвелцнакан хъанара артухъди аьгъю дап;ну ккундуш Абулмаджиддихъдира (Курбанов) гафар ап;ин Увуз кюмек вуди кІуразавуз: аьлим Руслан Сефербековдин, ясана жара тарихарикан ктитру аьлимарин мукьмиккди ялхъван мапІан, му машквракан Гирами Китабдиъ гизаф дибикІна – яв фагьмиинди ляхин апІин!»

Хъа уву йиз му гьясбикк гъап1ундарва. Гьаддиз уву алахъидайк1ан к1ури му гьамусдиз йиз гъултгъикк увуз ккилибгури ккайи.

…
– Явашле, Азизов, «аьлим Сефербеков» к1урубси ибирихъ хътахьнийиз аьхир! Фу футнийир ап1урава, директорикна узлан? – арччул гъвалхъан сигнал гъафи гагулихъинди илт1ик1найи «антенйириз».
– Уву, Руслан, «Россия – история мояйиз», жиниди узухъ хъпехъуз дуфнана, дарш – сягьнайиин саб акт улупурайи директорин подопечнйирихъ! Гамзатовдинра гъибисунза ччвур, вуш думура гъюри гьерхри, фу т1урт1рар вуйив, бай Рашиди, узлан рагъурайи, к1ури. Гьелебелесан чав узу, коньякарна плиткйир тувнушра, союз писателарик каъна! Ц1угъц1угъри! К1уруш, узуз ц1иб деерхьнадарзуз дугъканра! Кудуч1внайи «игит» т1улар!
…

«Дуфну шлин гъвалахъ деънава йипа, ахмакъ! Гъи узу адмийиригъна аьгъю дарап1ди мугъу сикинди гъитидар! Гьап1дик1ана? Фу чарайиинди, гьамдин, табасаран халкьдин улариъ убччвнайи зазхьан, ярхла хьидик1ан?»

…
– Гуч1 мап1ан, завкан хяд ктубт1айин, табасаранариз сягьнайиинна хурайи, ярхи хил хьайир! Ичв спектакль ккудубк1айиз, трибунайихъ дийигънайи яв дуст тмуну «директор» Гюлягьмаддиз «швит1» ап1ин! Думу учв, яв тинди алдабкнайи хъалхъмин гъавриъ ахъди!

«Хъа чан терефнаан, мугъан му ужуб идея ву! Аькьюл айир дар к1урадайнучва му! Гьаммус узу му мажлис гьюле гъабхурайи «Табасаран нурарин» редактор, йиз, миш–мийи, дарш–дари, дустраз саб ишара ап1арза т1убариинди! Узу сягьнайиинна гаф пуз адаъ к1ури! Яв к1ваз ич1рияв, «Заз-халу»!

…
– Рякъюразуз гьа, Аьлимурад, явна Маллаалиевдин чиб-чпиз ап1урайи улар! Ккуни балина шуруси! А яман!

«Саб яман азар! Нач адру маш! Узу увуз уву дарза гьа, урсарихъди вердиш гъабши к1ирихъ! Яв аькьвлиз лиг уву сабан! Жарарихьинди саб фук1а пайиз!»

…
– Гьаз ч1ал имдаруъ, гъуллугъчи? Уву фтикан фикрар ап1ураш узуз аьгъдарди дарзуз!

«Хъа вуш фтикан фикир ап1урайи?» – кьяляхъ уч1ву «муртйир» узухьинди гъягъмучарси гъилигу.
– Яв уларик вари дибик1наяв, я Аьлимурадов! Узу дурарихьинди ул гат1абхьуб ч1яаьниз яв «муртйириъ» фунуб чиркквли ц1ив ап1ураш аьгъю ап1уб! Ухьу сягьнайин улхьанмина кьюбпи ц1арнаъ деънахьа, хъа увуз сабпи ц1арназ гъягъюз ккундавуз! Сабпи ряднаъ сабпи йишв’ин деънайи министр Жамалудин Гьяжиибрагьимов, чаз, гаф пуб ккун дап1ну, дулхну, душнайиб дябкънавуз, эпел!

…
– …чухсагъул! Чухсагъул, театрин коллективдиз! Гьамус гаф тувдихьа ихь театрин руководитель Алимурадов Алимурадлиз! – гъапибси, зат дяляхъру машнаъ Гюлягьмаддин инч1 ибшу ва узухьинди ккат1архьу уларихъди директорихьна микрафонра туву.

…
– …узу му театрихъ зигурайи жафйир! …варидариз узукк ккухъуз ккунду! …гьич саб жюрейин аькьюл адрударизра! …– Гьап1дик1ана?!
Чав гьамци дупну ккудубк1айизра чан «муртйирра» узуз хъирифну гъиву «зегьметкешу»!

«Ма, жвугьудрин бай, увуз! Уву инсанвал кайир вуйиш, узу яв гъвалхъан хът1уккидайва! «Душну министрин йишв’ин деъ» к1ури! Беле деъдира вуза!..»

Ягъадаш кас, гьаци гъабхьнура вуйи.
Чан улхуб улхурамиди, жарар дуфну деайиз, тамашайигъ гъяйирси, тяди дуфну Аьлимурад сабпи йишв’ин деу.

«Наана гьялакдива, мани кас! Ккададабхърияв! Душв’ин деуз тямягь хъайир фуж хьиди! Сар узут1ан!»

«Ужуб деъдива! Узу миди! Гьялакдиза гьаддиз!»

Хъа деърайири узуз адап1у мелз гъябкънийчвуз «труппа»?
Жаглугин галамси!
Касиб йиц, думу кеп1руган, хярт1ахъ гъагъ хъа-хътар, аскканзина завариз ут1убччвуру!
П1ут1инди кьусум ккубсу Швеъси! «Марччар» ц1ибт1ан улт1ут1укъруган!

…
– Гьамус заан йишв’ин деънайиган, исикк ккайи учу фици рякъюравуз, Ягълир?

«Увуз зегьриманси! Гьамускьана узу сикинди гъит» – дупну фикир гъубшу директорин к1ваан.
– Йиз кагъзиз жаваб адарди гъибтиш! Шубуб метр жилиъ ади гъабшишра! Гъидритарзаву! Сикинди!

«Я кас, ккебяхъ! Фу бала узкан гъадабгънава! Узу увуз гьич саб гафкьан к1ури айин? Уву маш хъибтуз ужур дарваки! Узуси саб илибрушв’ин кьюб иливну дус! Гьамус йиз тахсир гъабхьнин ич гъулаз зарафатнахъди «Шашлик» пуб?! Гьаму уву вуйва гьа узу гижи гъап1урра «Шав-лик», «Сус-лик»… ап1ури! Кьабулди даннуз «Салик» – ккуч1в цаликк! Дарш ичв «Лягья»!»

– Вааа! Алимурадлиз лигайчва! Узкан Чрк1улра ктаъда! Узу Лях’ан дарза, я дуст кас! Узу «гъунна жви» вуза!
«Айзуз уву наънан вуш фу ву-хъа! Узу «министр» хьурухъан! Гъуз яв, «гаргул жвур» хътарди! Гьала лигухьа увуз «арччул жвурну» фу дап1ну тувруш! Сарун йиз мурад тамам гъабхьниз!»
…



11. ГЪАВРИЪ АДАРЗА

Т1урт1рар ап1уру гъапиган, гьамцибган фици дарап1ди гъузур!
Йиз хиял вуйиз, ап1руб адарди гьаваиди вахт гьап1рашул дупну!
Т1урт1рар – мелзниин!
Вуйишт1ан мидизра бин ади! Т1урт1раризра!
Т1урт1рар!
Хиял шул, му бик1урайир гьарзакар духьна!
Фтикан улхурава йипа?
Т1урт1рарикан?

Ав, хъана ав, дустар!
Дулхну ккунду!
Духну дурар гъянаъ уржну ккунду!
Йирси палтарси шишлиъ, тагъдиккинди ккат1ахьуз!
Ясана – гъяригъинди!
Гъайихри чпи нири – аьгъдарзуз наана!
Ясана – ц1игъинди?
Дургри улариккан – наанди ккушра!

Эй авдал, «т1урт1рар» к1уруб дар! Грамматикайин ч1алниинди «футна, футнийир» ву!
Фук1ара аьгъюр дарда бик1ура пну!
Учв, думу гаф, фтихъна гъубшуб вуш, лиг гьеле! Авдал!

Аьгъязуз: «т1умт1арихъна»! Дидик т1умт1арикт1ан гизаф т1яаьмра кайиб аьгъязуз!
Дарш, «багъдиъ» яшамиш шулайи ичв «т1» гьярфнан т1яаьм дудугнаничв?
Футнийирихьан?
Сац1иб «абдлихъра» хъебехъай фу к1ураш!

Сифте дубгъидихьа «футнийиринна» «т1урт1рарин» фаркьвал.

Халкь, узуси, «абдал» дар, «футнана» «т1урт1ур» жара ап1уз аьгъдру!
Дурарин мяъна саб дар!
Я – мядан!

Жикъиди йип! Гьамус увухъ, яв жжуз ккудубк1айиз, дийигънайидар дарча! Учуз, хялар тувнайи эйси ккилигура!

Кьан шулайин «кьат1» ктатуз жандикан?

Жикъидиси «футна» – дарубра хъибт1ну, албагну улихьна хурайи «итальянский хураг» ву.

Пицца?

Мимидар – пицца!

Художникарин шикларинна футнайин саб фаркьвал адар!
Садари рангарихьди зигура, тмундари гафарихьди шикил тешкил ап1ура!

Ихь Избат Уруджева аьхю устад ву дицдарин. Мугъак табасаранаригъ варит1ан «футнийир» ка!
Дугъан дурар Токиойиъ айи япунарихьна, Нью-Йоркдиъ айи англо-саксарихьна, Дубаяриъ айи аьрабарихьна… дурукьна.
Дина Избатдин «футнийир» гъахурайирра фуж вуш к1арзачвуз.
ДГУ-йиъ, дарсар киврайи Муталовар а – гъардшар, профессорар! Дурарикан сар Расулза к1урубди Редукторный райондин урч1вубпи мертеба вари дибисна ва Избатдин вари «футнийир» гьадушваз уч дап1на. Лигруган уларин нур гъабхуйи!
«Футнийир гъап1у» Избатдиз рукьрудар «чру к1ажарикан» хуку гак1влин рублийирт1ан дар! Йигълан йигъаз ут1урайи!
Хъа жара гьюкуматариз «футнийир» хътаурайи Расулиз гъузрайи «к1ажарихъ» Дагъустан гъадабгъуз шулу! Чпин малла Шамилра гьитну улихь!
Гьаддиз думу Редукторныйдилан хъюгъна! Хъа касиб Избат а «Аризонайин» гъвалахъ «трущобайин» саб урхъаъ, ктагъури «футнийир»! Яни каъри шиклар! Гъвалахъ хъайи «штатдиз» ул йивурикьана к1ваз ап1идиза к1ури мани!
Эй, гьей Табасаран!
Язухъийк1ана!!! 

Узу му дустариканра саб фила вуш бик1идизачвуз – гизаф аьламатнан аьлимар ву! Ккилигури гъузай! Малланесрединдин шагьриан хурайи «швит1разси»!

Хъа, «т1урт1рар», жан баяр-шубар, гъиву шиклиз барабар ву! Фотографди!

Гъи ичв варидарин хилиъ шикилра йивру ва гафарра ап1ру смартфонар аячв!
Ичв гъиву шикил «т1урт1рар» шулаячв, хъа дидиккна дик1урайи коментарйирна ясана шикликан к1урайи гафар «футнийир» шулаячв!

Мидкан аьгъю ибшри «футнийир» к1урайи дирчваризра, «т1урт1рар» к1урайи къухурикаризра!

Хъа му йиз ихтилатнаъ узу гьацир сар, Гьюсейн Аьбдурягьмановди чан «Чювккериъ» бик1урайиси, «жар хьайи» Рашидликан ктибтуз хъюгъдиза. Яни – узкан!

Думу кас аьгъдру улмат Нюгьдиланмина ккебгъну… фужк1ара адар.
«Фяряуьнра вуйиз, к1ура дугъу, багахьлу. Нефертитийихъди «титира» вуза, к1ур, гъап1ур»!
Гьамус жараси гъавриъ маахъанай гьа: «тити» гъапиган, Эхнатондихъди Атон аллагьдиз Нефертитийина чав сат1иди гъудгнар ап1рури гъахьунча, к1ур.
Дурариз пирамидйир ап1руган милаъ чавра айза к1ур!
Белки вушул! Касдин куч1лар дар! Дугъриданра, «Милар» ккергъайизра ккергърухъамина гьаргандиз айир ву учв! Сагъвал тувричаз!

Челябинскдиъ, Кюрейиси Т1агьирин Марьятдизра гюн тутрувди чахъди хру «к1аттарихьан», институт ккудубк1баз гюре, завариан метеорит гьап1биинди, аьхю фейирвекра дугъан гьюрматназ деебтнийи!

Узуз гьаз адайк1ан мициб ад?!

Думу пакьну Уралин «алмазарра» улдаригъян гъядахьнийи ва Швейцарияйиъ хазна-ханайизди ахьнийи!

Гьадму «хазна-ханайиан» вуйи саб «жавагьир» табасарандиздира адабхънийи.

«Жавагьири» сифте чан нур чан халкьдиз ва гьарсаб хизандиз, цалик керхнайи телерихъди вуйи радиойириантина рабгъуйи!
Гьидитну Нуриятра тинди! Базутаеварин ккудубк1уб ву, дупну!

«***н бай ху, Базутаеварихьинди фу ихтияр авуз гаф ап1уз!» – Пирмягьямад «Касимовди» аьгь ап1дар, ягъадаш!
Дидкан хъял гъафи Кьасумуф алархь уз’ин!
Ва, хъана, чара имдрури, «Иса» к1уру фильмайиъ к1улин роларикан сабнуб роль озвучиват ап1уз тувунза дугъаз!
Чан шадну ктут1нийи касиб!
Ва «жавагьиризра», чаллан хил алдабгъ гъапнийи, ич адашдихъди сат1иди Ккум’арин интернетдиъ гъаши Пирмягьямад халуйи!
Ужур кас вуйи учв! Гьаддиз вухьидийи «уж’вал ап1инай…» мяълидин гафарин авторра!

Пирмягьямад халуйикан хъял кубч1ву Нефертитийин ихь юлдаш, «тинди» гъап1у Нуриятра «минди» дап1ну, удуч1вуру «радиойиан»!
Удуч1вур, чаз туври гъахьи аьхю гъуллугъарихьан гьергри яллагь хъана Челябинскдиз «мер» хьуз!

«Мер» шули рякъюъ айир, ахъ му, мер убхьури иливнайи йигьгиъ!

«Я жан, я Селимат халай, уву наан, адмийирин ликкарикк, яв къазан иливнава?! Шулдарин ичв ягъли гъяжухъ иливуз! Узу гъапиза, жвул’ар сар аькьюллу адмийир... Душну узу яв, «Азиза Аьлиевайиъ» айи аьхю баликна, лиг, фици к1уруш!»
…

Мурар футнийир дариз, хъа – т1урт1рар!

Гъафнийи, кас, дишлади, «аьрза» хьади!

…
– Кази Керимович, му фици рябкъюравуз!
– Гьап1ну?
– Путинди узуз мерди Урализ гъарах дупну гъярайириз, яв дада Селиматди, «мер йиз гъазниъ айиз» к1ури, алдабгъну гъалпагъ узуз улупурайирин, ат1нариин, крубзу пар улубзну, чист ликар гъургниз!
– Гъазниъ к1ул убччвуз фу дудубгнайив?
– Узуз, мер фициб шуйк1ан к1ури, аьгъю дубхьну ккундийзуз!
– Гъабхьуннуз?
– Ав, хъа мицикьан, думу ликар ургру «гъуллугъ» вуйиб аьгъдайзуз!
– Гьамус гъап1банди вува?
– Дагъустандиъ гъузуз кказа!
– Аварарин мерди? Хиял мап1ан, узу гъуллугъар туврайиру!
– Кази Керимович, сабанпну к1ул маккадабгъан! Яв дадайи узу гъуллугънахьан гъап1унзу! Абйири гъит1у хуттари хуттларин сппар гьадагъну к1уруси, яв дадайи узуз туву зарал уву ккебкдива! Гьамус ув’ин алабхъура узуз гъуллугъ тувуб! Му саб! Кьюб к1уруб – аьхю тавакъура вуйиз! Шубуб к1уруб – аьхю т1алабра!
– Мягь... Мягь... Узу Муху вуйинхъа?!
– Даруган Швецияйиз фици гъушунва?! Яв хилиъ аяв гьюкум! Мухуйинкьан дарк1архьа! Шулдарин гьадму ичв проектаригъ узура гъяуз!
– Проектар узухь хьимдар, я жан Мягья… Гьаму хттули тадагъунзухьааан! Шябну! – дупну Къази халуйи, чпихъди устлихъ деънайи узухьинди т1убар т1урччвура.
Я гъуландар! Гьамус гьап1ру!

Т1убар дут1руччвуз дугъаз йиз ляхнарикан гизафубдикан аьгъяйи. Ва узуз т1урччвурайи т1убариинди «жавагьириз» узу Кази Керимовичдиъ ут1укьнайиваларикан аьгъю гъабхьнийи.
Думу гьаци вуйивал, дугъан узуз гъапи «Шябан» к1уру гафнура тасдикь ап1урайи.

– Проектарин аьхювал ап1уз му фуж ву! Гъунна жви! «Ав» я «ваъ» пуз аьгъдру! Узу Челябинскдиъ гъубхур!.. Хъа мугъу наан, фу гъубхну?! Ляхлаарин йиз дуст поэт Керим Маллаевди к1уруганси, му дарин, … урсарин маларихъ гъахьи гаван…

…
– Увуз РГВКайиз гъач к1ури фукьан теклифар ап1ура, гьадина гьаз гъярадарва?
– Гъягъюз ккашра, ккади дарибшривучв!
– Дици вуш уву гьаму «Шябназ» ккарагну ккунду – гъапи Керимовичди.
– Гьамгъаз!!! Мугъаз миннатар ап1айиз гьарган жарадарин «милариъ» уьмур гьап1арза! Узуз гъябкъю узуууу! Йиз честназ завариъра Челябинскдин, Кремльйиъра Россияйин дарап1уб, я даршуб адар! Гьамгъаз! Миннаатар!!
– Гъарах, Шябан, учуз саб «кьат1наз» лиг!
«Лигарза, Къази халу!» дупну мурарин устлихъан гъудужвза. Ва хул’ан удуч1вурайи узуз Гюлзереф-бажийи «…мабхан, – гъапи, – фяряънариз!»
…

Дидхъанмина Мухуйикан … Васильевра духьну ккудубк1ну!
РГВК телевиденияйин вудущий, ихь адлу Магомед Гусейнов варидарин миларизра душну зигар духьна!

Хъа вушра, думу узккан сабанкьан бизар шлур дар! Дугъаз Рашид гьадмукьан ккунду сарун фу пузачвуз!
Гьаддихъанмина дугъу йиз гьюрмат гьаммишан улиъ уьхюра! Баркаллагь бализ!
Йиз дуст даршра, дугъу узу, чан ккуни дустарт1ан зина дисура!
Швуб-сабан думу Явруйиз узкан передачйир ктагъури гъафну. Ляхлаарин Аьшур мялимдихьна гъяйиз лап пиган, лап улихьнара!
Гьамус узу вари дюшюшар ктухурадарза, узкан вуйи материаларихьди телевиденияйин архив т1убк1уз ап1ури ккябгъна!
Магомедди, саспган: «…увкан вуйи материалар уву яв хулаъ уьрх…» к1ури зарафатарра ап1ури шулу!
Хъа узу дугъан гъавриъ аза.
Гьюкумдиз ккуни ляхнар ап1урайир сар узут1ан адар аьхир!
Гьаддиз Магомеддиз тувру заданйириъ узкан дару эпизод адарди шулдар!
Фукьан ккунир вук1ана яраб, му, «а» «бе» аьгъдру «Шябан» динаризна гьюкмариз!
Магомедди швнуб сабан аьзра дап1назукна: «…я кас, фукьан увкан дюзмиш ап1уру ихь “Мил”», к1ури!
Хъа узу:
– Увуз к1урайин, ап1ин к1ури, ап1ин! Яв к1ваз узу хушди вуйин? Ари гьаци хушди гъуз! – гъапунза.

Гьап1дива-хъа узузра ккундузуз чпи: Мягьямадра, Шахвеледра, Нефертитира…

«Россия – история моя»-йиъ нубатнан «Мил» ктабгъурайи Магомеддиз узу гъяркъну- гъяркъюндар – дишла, «амс» айи машнаъ дугъан «ригъ» ич1ибгу! Ва йиз багахьнаси дуфну, кьюбиб хиларихьдира йиз хил бисуз ккун дубхьну, узухьинди хил гьач1абккуриз, хил тувундарза!
Ебхьурайчвуз! Хушккел ап1ури, йиз ликт1инна дуфну, гьач1абкку хилиз, хил тувундарза! Мут1ан аьхю аьйиб сарун шлуб вуйин?!
Саб язухъра гъабхьниз бейнавайин!
Узу чахьна хил тутрувиган, саризкьан дярябкъю мисал дап1ну, тинди душну гъишнура вуйи.
Хъасин, чан дуфну, фужк1а хъру, регистрация гъабхру устлихъ деънийи кас, эбхну к1ул! Гьаз узу мина гъафнийк1ан к1ури!
Гьамцир алчагъ Рашид, «…урсарин…гаван…» наънан адахъну я чве?!

Гьаз ккаъру узу думу гьясби, фукьанна-фукьан к1ури шулза, узу яв телевиденияйик макаан к1ури, хъа мугъу, фу чара дабгнура, узкант1ан ктабгъури шулдар!

– Я Магомед, узу гьацира дат1на ихьдариз, сар жарарикан кадабгъ! Ц1иб айин-хъа лайикьлудар, мисалназ Гусейн Аьбдурягьманов, Избат Уруджева, Нефертити Эхнатонавна!.
– Увуси ужуйи бик1рур адар! Диктант! Увкан му ражарира аьхю пландиинди ктабгъунза, Рашид, йиз дуст! – к1урурикан гьап1дива-хъа!
– Фила монтировать дап1ну эфириз выпускат ап1уз ккава, Магомед, йиз дуст хьуз юк1в хъади айир! – пну гьерхунза.
– Гъюру гьяфтайиъ! Музыкантар Рашид Рашидоварикан вуйи передачайин кьяляхъ дишлади!
– Лиг, Магомед, узу каъри гъашишш, зат хил тувдарзавухьна!

«Уву гьаци к1ури гъузарва! Узу уву ктру передача гьязур ап1урин, табасарандин асул!» – дупну, Гусейновди йиз терефназди к1вант1аригъян тутусибра гъиву.
…
Гъабшиб дар! Дугъридан, му ражарира, дугъан диктантдикан вуйи передачайик, шубудварждилан зина халкьдигъян гъядягъну, сар узут1ан каънадар!
Йиз кьяляхъ деънайи я Марина Гасанова, я Гьябибит Аьзизова каънадар! Кут1уршвна! Кадр демантировать дап1на!
Йиз улихьинди деънайи я Жамалудин Гьяжиибрагьимов, я Магомед Курбанов, я Алавудин Мирзабалаев каънадар! Кут1уршвна!
Йиз арччул гъвалахъ хъайи Руслан Сефербеков зат хътру мисал дап1на!
Йиз гагул гъвалахъ хъайи Аьлимурад Аьлимурадов гьич мидарди ут1уршвна!
Общий план гъадабгъруган йиз гъвалахънакьан вуйидар саркьан каънадар! Сар – узут1ан!
Фукьан уччвуйи монтировать гъап1ундайк1ан бали му «Мил» передача!
Думу интернетдиъра т1ап1на! Хъугърадарш, магьа лигай!
Гьаз му Рашидза к1урубдиз ихь адлу вуйи журналист гьамкьан даккун духьна!
Магомеддихьди, фужк1ара чан гъвалахъ хъади, ктабгъуз гъитрадар!
Къази Керимовичди гъаписи, проектар хлиъ ахьрухъан мидиз гьич фужк1ара гьясбикк ккадар, урсарин гавниз!

«Габан» – ваъ, чан «гаван» дибик1ну гъибтай! Фицики гавнойиз ухшарди ужу ву гъунна жви!
Хъа Магомедси вуйинна, увкан ктабгъуз дардина, увухьиинди дацаркнукьана лигдайза узу!
Гьа, дугъу уву гьяспи ккаъну, танишур вудиз дупну, хилра гьач1абккунвухьна, хъа уву гьап1унва, гар али жугьудри! Варидарин улихь биябур дап1ну дерккунва ихь заан хъуркьувалариинди передачйир гъахурайи журналист! Гьей, намус ктру…
Гьамусдиз ктабгънушра, гьамуст1антина, пул туврушра, фук1ара макадабгъан, Мягьямад, мугъкан!
Му, табасаранарин ц1арнаъ итуз лайикь вуйир дар, увуз гьаци гъап1ур!
Аьгъю ишри ихь халкьдиз хъахъушвна ганц айи хифар!
12. ГЪУННА ЖВИ

«Завариан сес» к1уру романдин адрарин сес завариз дурубкьна.
Завариан гъафи сес кьяляхъ дубшна завариз.
Сузйирикди!
Агьузарикди!
Ккарагбарикди!

Ургуд йист1ан зина шула Даггиздиъ Азизовдин китаб ададабт1ри!
Казиев душв’ан имдар хьурухъанмина!

Йисак саб-кьюбан гъягъюри шуйза редакцияйиз Шамил халйихьна аьгьвалатнакан гьерхри.
Касиб ккунир дайи жвуван хусусиваликан ачухъ ап1уз.
Фици ачухъ ап1идива-хъа, дугъахьна гъюрудар чпи фу вуш ккунди ктубт1уз гъюруган!
Ари мугъан «гъюрувалра» гьаддиинди ккудубк1урайи, гьеле чав «аьгьвалатнакан гьерхуз» к1урашра.
Мугъан гафариинди «аьгьвалат» «йиз китаб адабт1уз мумкинвал дубхьнадарин» к1уру гаф вуйи.

Мумкинвалариинди мугъу мадар ап1ури гъахьну.
«Рашидлин сабсана китаб удубч1вну» к1ури ебхьруган, гъирагъдихъ хъайиринра хиял шул: «…гизаф гьунарар кайир, варит1ан ужуйи бик1уз аьгъюр, учв лайикьлу духьнайир…» вушул дупну!
Магьа гьамус адат1рида Ляхлаарин ашукь Аьзизрин хтули!
Рягънихъан нир хъубкъну – дяхин рябгъюри имдар!
Шамиль Казиев гъуркъну, му деври – Рашид Азизовдинра хъябкью!
Ургуд йист1ан зина!
Наши му, «Завариан сес» гъяйиз завариккинди суза ипнайир!
Наши му, чахьан имбудариз мумкин к1уруб гъидрибтрайир!
Наши му, аваза бадали гьава гьубч1внайир!

Сарун жараб фу ап1идива-хъа, байнава, кьяляхъ йирфар хъирчуз ужур хъимдруган!
Лих, халкьарихъ, биржайиккна душайин, дурари дюрхюб марцц ап1ури!

Гьар лихуз гъул’ан гъярури, малар лижягъ гъяъри Ккумаригъ алахъру Гьясраталди «наана гъягъюрава, Рашид» к1ури гьерхруган, «ичв гьюкми арайиз гъахи хузаънарихъ лихуз» – жаваб туври шуйва, сар увут1ан адруси гъулаъ хузаинарихъ лихурайир!

Имбуну варидари, чпи заанди улупури, шагьриъ фу-вуш саб ужуб гъуллугънаъ айир вуза к1ури жаваб тувуйиш, мидиз мицира пуз аьгъдайи!
Хузаиндихъ лихуз!

«Хузаиндихъ гъилихунна, Рашид?» – к1ури гьерхуйи рягьматлуйи, гьар алахъубкьан!

Ари гьаму ич гъула Гьясраталира Ккум’арин Шамилиз ухшар айи жви вуйи, гафниинди дарк1архьа, хъа – хасиятариинди!

«Сар увут1ан гъяркъюндарзуз, – к1уйи Гьясраталди, – вуйи вуйибси гаф к1уру кас»!
«Сар увут1ан гъяркъюндарзуз, – к1уйи Шамили, – кайи кайибси гаф бик1ру кас»!

Мурар кьюредди йиз тяриф ап1урамиди «Хъебехъ, хъебехъа» к1ури саб шиъриз ухшарубра бик1идиза.

Ибшри йиз тярифна аваза хъана артухъ кац1ар кайи дагриъ гъюбаригъ!

Инсанвал имдру дюньяйиъ
инсанар хъа артухъ хъюгъна чпин аднахъ.
Яраб гьап1уз ккунди айк1ан мурариз?!
Мелзну гафар ап1ур пну
юк1в кабсрадар аьхир к1вак.
Вардиз улупуз ккунди а чпинуб
хъа фици гъазанмиш дап1найиб вуш вижна ктар…

«Узу, узу ишри яв улихь ва к1ваин!
увкан узуз к1урашра хъпехъурадарза!
Фуж вувахъа уву йиз улихь увухъ иб хъивуз?
Уву узухъ хъебехъ ва гагь-гагьнак “я-я-я” к1ури ап1ин!
Йиз гьунарар вуйиз аьхир мурар!
Увуси дарза гьа! Хъебехъ, хъебехъа бали гьап1наш!
Гьамус, тмунур бализра дивурза дараматар…
Гъадагъназа кьюреддизра гъуллугъарна машинар…
Кью-кьюб жилра хъайиз дурарихъ лап багьадар…
Магьа гьаци ву кас йиз ляхнар…»
…
«Хъа узу гьап1нухъа? – лихураза жарадарихъ
амк1 идипну, амма девлету шуладарзу…
Имича ич саб хизан ич абин йирси хулариъ
арслар кайи цаларна гъац1арку хамхрар улиъ уьрхюри!
Гьит1ибк1убна тадабгъуб учуз балгдар!
Аьлхъру машна ч1вяркъю лаваш –
магьа учуз айи хазнана дуланажагъ…»

Магьа лихураза гьамус балин хуларихъ!
Лапаткка хилиъ айиз!
Камазди дубхну дабхьнайи руг дюз ап1урайир вуза!
Рякъюхъ хъайи йиз балин хуларин икриъ!

Мап1анра гъапунза Анариз рякъюхъ хулар, машинарин дихари инжиг ап1ури!
Хъпехъундар!
Адшарихъ хъпебехъру веледар – айи уьмри, диш алаъри чпи!

Пенжкин гъултгъихъ хъайибди зенг гъап1у.
– Хъпехъураза, йипай!
Телефондин тмуну терефнахъан дихар ерхьуразуз, амма фуж вуш аьгъю ап1уз шуладарзухьан.
– Йипай ичв к1уруб, ебхьуразуз! – к1ураза му йиз ибихъ хъивнайибдиз.
Тлихъан фу вуш к1ура, хъа гъярайи машинарин дихарихьан ебхьурадарзуз.
– Явашай гьеле тегьлиздиккинди ккуч1вза.
Ккуч1вза. Ихь ч1алниинди вуйиб гьамус ужуйи ебхьури гъабшизуз.
– Ебхьурайиз, йипай!
– Гьап1рава, Рашид-халу, фицива! – к1ура йиз ибахъ кьулин кьат1сиб к1ару мутмуйи.

Дидиз саспиган «ч1ирифунра» к1ури шулза, фун ккадабхъуз ужубдиз!
Гъуннаари «ч1уру» к1урдар аьхир! Дурар литературный ихь ч1алнахьан ц1иб ярхладиси хьа.
Ч1ал япунарихъ хъаш, гъуннаар Варшавайихъ хъа!
Манзил ц1ибт1ан даршра, мурар литерарурайин ч1ал дубгъбягъ гъядар «гьа бай» «вуйи бай» ап1ури!
Балтанмуччвурар!
Яни грамматически – дигамуччврар!

Значит, «гьап1рава, Рашид-халу» к1ураш, к1урайир «Варшавайихъан» дар.
Идипурайи сесниинди «япунарихъансир» ву!
К1уру дихра аьгъю шлубсиб дар: жили-, дарш хпи- мутмуйин вуш!

– Аза балин гьаму икрариъ руг дабгъури! Хъа уву фуж вук1ана, чви, узу аьгъюр?
– Узу аьгъдайвуз?
– Хъа гьап1руб аьгъяхъа, уву дярякъди?
– Йиз дих ебхьурадайвуз?
– Ебхьурайиз, хъа фуж вуш аьгъю ап1уз шуладарзухьан?!
– …редактор… вуза…
«Редактор вуза» к1ури к1улиъ гъивниз, хъа гъапи имбунуб ибариъ убч1вдариз.
– Гьааа! Редактор! Маллалиев! Гюлягьмад! Гьап1рачва? Фицичва?
– Гьап1ру Гюлягьмад увуз! Фу дубхьнавуз?!!

Йиз хиларигъ гъяйи «ч1илли кьули» йиз ибар «урччвура»!
«Япунияйихъан» гьацисдар «цунами» йиз ибахъ гъедергна!
Сарун фу к1узачвуз!
Хиял ап1ин «ч1илли кьулианмина» ит1ибгъну хил йиз кьюбиб гарц1ларикканра бач1ар ккежяхюра! Аяяя!
Яяяя баяяяр!!
Гъабхьиб дар эй!

– Хъа фуж вува?
– Рихшанд мап1ан узу! Фирузазааа!
– Гьааааааааааааа! Фи-Роза!!! Я жан Фируза! Хъа «Роооза» вуза к1ури гьаз гъапундайва?
– Гъапунзавуз! Дарпид ибшри жилиринна хпирин сес аьгъю ап1уз даршлу кас шулин?
– Хъа магьа шули! Хъугъ узухъ, жан чи, гьякьди к1ураза, валлллагь аьгъю гъабхьундариз!
– Гьаму дюньяйиъ йизсиб дих айи дишагьли адруб аьгъявуз аьхир! Якьин «гъунна жви» ву гьа!
– Багъишламиш ап1ин, Фируза! Кьаби шулазу! Ургц1урариъ убч1внайирилан хил алдабгъ! Уву «редактор» гъапиган йиз хиял фу шул! «Табасарандин нурарин» вушул дупну! Уву йиз фикриъ сарун редакторди имдарва «Ппаздин»! Шамил Казиевдин гъуллугъниинна гъушхъантина уву узуз Расул Гамзатов духьнава, я «япун»! Учвкан, табасаран шубарикан, мугагьназ учву кюкдин кунц1ар вуйиш, гьамус япунарин экибанйир духьначвукан!
Хъа Фируза узухъди гъабхьибдиин дат1архьну аьлхъюра «ч1ирифундиан»!
Дяляхърин арда, «гъунна жвив’ин»!
«Гъунна жви» – ваъ, я Фи-Роза, хъа – «халагъ жви»!
Мицдариз учу, «Варшавлуйири», «халагъ жви» к1ури шулча! Фукьан кьяляхъ хъа, я чви, гьаму «япунар»!
Хъа сарихъан му «экибана» дюзра ву! Фу ву арда «гъюбраз» «къякъват1ай» к1ури!

– Му гъабхьибдикан, жан Фируза, Назлуйиризна Сувайнатаризкьана мак1ан! Узухьди адмийиригъна маш гъядябгъюри гъит! – Т1алаб гъап1унза чакан, узу «гъуннавалихъан» хъадахъну йиз фикрихъна гъафири кьандиси.
Дугъриданра, «Завариан сеснан» гьякьнаан узу ап1урайи агьузар «завариккна» дурукьнайи, ва гьаддин гьякьнаан зенг ап1урайир вуйи ихь риш!

Гьамцира шулу, агьлар, гизаф фурс кади лицруриз!
Ебгру хъярццлин ликриъ, магьа, заз абсниз! Фици уьч1юбгъюхьа-хъа му?!










13. СУ ФИ РА

Кьюр, хъа чиб чпихъди.
Даршул.
Сар сарихъди.
Даршул.
Му тгъахъди.
Даршул.
Тму мугъахъди.
Гьич фицик1а.
Фици фицик1а. Канч1лихъан…
Канч1лихъан хъичихнайир…
Вадарда, хъич1ихнайир – тмунар.
Мунур – гьамгъан.
Вуш сарин «канч1»…
Даршул.
Тмунурин ву канч1 ярхиб. Ярхиб хъайирихъан хъич1ихна…
Дарда ярабин, жикъиб хъайирихъан…
Яни, мугъан гъуллугъ… тмунуринт1ан.

Кьюр ву сану, кьюр!
Сарун?
Имишул. Хъанадарра. Шубурпирра… Ургурпирра… Дурар ккудук1ру биркар, ту… кюкйир! Вуйинхъа!
Сакурйир! Лизи кьюрдхъан шлу вахтнаъ, беълийиин алабхьнайи лизишанси!
Агъзурна сар… Дяхнигъ ч1алкьан.
Дишди к1уруш: ч1алнягъ дяхинкьан.

Хъа сабан гьамрарикан.
Гьамрариинди ул алап1идихьа. Мурччвхъан хълигури. Жиниди.
Жвув ярхлаъ ади, ав, ярхлаъ, МаскавЛяхлаъ, иб дурарихьна гьач1абкку, дурубкьрайирихьна маргълиин бачук1 иливну гьач1абккурайиси. Марччлихъниси.
Мици хъугърубси хьибдар.
Ибаз жарабра ебхьуру…
Хъана жвув’ин улубкьубдикан ктибтури гъабшиш, мидиз «амин» к1урудар артухъу.

…
– Я риш! Я риииш!!
– Гьай! Гьай-гьаай!!
– Я, жан, я гьадму ягъли рииш!
– Вай! Вай-ваай!

Гьатрарик гьатму тмунур фуж ву эй!
Мугъанра, тугъанра, уюгъариин улурччвнайи ич бабан булушккйир ву.
Думугандинстар дар, жара жюрейиндар. Хартут’ин али к1ажси, Мадоннайинстар.
Дап1ну мягьрум улар хъайидар. Гъяц1лишварихъ.
Дарш: «Я баб! Я бааб!!» – к1ури ч1игъ ап1уйза, мунури дарш тмунури «гьай-вай! вайгьарай!!» к1уйи.
…
– Я, жан, я Бузова!
– Узу думу дарза!
– Даруган, вуза, к1урайиси жаваб гьаз туврава? Убч1вну яв халиъ гъубз сарун! Хя-хя!
– Гьай йип, я риш, гьатму, ранг жигьилинсибдиз! Айит1ишварикан, сабан, к1уз шлурсир дар. Кюмгъярсир даришри.
– Хъа фицир?
– Кум ут1убччвурайи Мерседесдин глушительсир. Ут1убччвурайи кумт1ан марццирсир! Тгъан йибчурайи кууум! Вуууу…
– Гьай, жан, гьай, йип яв к1уруб!
– Гьамрар хьади, ярхларианмина, мимидар антаркдидайиланзина дуфназа –  Кьаркьулиласина. Гьадуму Су…, туф гьеле, гьадумуу, фицийи, баячви, думу ццуррр… гьаа Сувай–Нат. Ар гьадуму риши аьркъюс ккундияс.
– Ивус сус каракъус къюнана? – Гьерху гьадму кьюракан, Журс’ан вуйирсири, учв Гъуннуан вуйирси улупури.
– Я риш, уву фйир к1урава!? Гуч1дайвуз. Кумрахьан!? Ук1уб дар гьа ихь пишар ап1урайи микъаринсиб!
– Чурк1ил риш Сувай, уву Дирчва швушв–Нат дарива!?
– Махъат1арццан, балхъан, белки дерди ашул…
– «Белки… ашул» – ваъ! Дугъриди дерди айиз. Яв ччвур Су-Вайнат, Сув-Айнат… дарин?
– Су-вай-нат, Су-вай-нат, Сувайнат!
– Лай-лай-лай, лай-лай-лай, лайлай! Уву уччвур вуваки!
– Яв «Мюгьюббатдин ужагъдиъ» ахънайирсир хялижв гъядяхънавухьна, лай-лай-лалай!
– Узу уч1вунза «Мюгьюббатдин ужагъдиъ»:
«Гьап1за, дустар, абц1найиган йиз булагъ,
Артухъ шула багърум к1ваъ гьиссарин гъагъ»! – му саб. Кьюб к1уруб, кьюр – кюкю кьюб, «жан» пуз узу жан хътруси рякъюрайчвуз? Ужагъдиъ убч1вуб рюгь дайи. Мап1анай хиял учву гъучубху… «Мюгьюбатдин ужагъдиъ» ахъиган узканра духьна шаир. Ва. Биц1ир. Арайиз дуфнайиз, биц1идариз, шиир биц1иб, саб – «Нинина узу»:

«Нини дис.
Дугъу кивдивуз дарс.
Урхьиган,
дих мап1ан бабаз.
Увуз лигури ккидипу инч1
дар кьимат яв гьюрматназ!
Яв гьиссарин макну
биц1ирин мит1ан
биц1и гарц1лар штарси имбу!
Бек1йирин бац кабхъиган яв к1вант1лик
вари хил дугъан мабхан яв ушвниз!
Хъа ц1юрх гъап1ган
гук1ни духьну, нини магат1ахьан дадайин униз!
Гьацир вуза,
нинийихьан гуч1рур.
Биц1ир дис гъапиган
дисуз даккнир
ва
дидрисди кдидисрур,
нинийин инч1 ккунир!»

– Увуз, нинийин инч1 ккунир, ич ччвурар аьгъю ап1уз ккундувуз, хъа увура учуз фуж вуш аьгъяди ккундарин?
– «Ккундарин?» Хъа ккунду!
– Хъа ккуниган гьаз ачухъ ап1дарва?
– «Ачухъ ап1дарва?» Ап1арза!
– Ап1руган гьаз ап1дарва?
– «Гьаз ап1дарва?» Ап1арза!
– Гьап1рур ву му мицир! Шаламдин маш!
– Узу? Узу Сувайнат агурайр!
– Ув’ин ччвур алин, гьяясуз хялижв?
– Ал!
– Алиган гьаз к1урдарва?
– «Гьаз к1урдарва?» К1арза!
– Фуж к1урвуз?
– Фу вуяв, жялижвуваъ ут1укьну, риш?! Рябкъюрадайвуз, думу узухьна дуфнайир вуди.
– Гьаз думу увухьна гъиди?! Дирхьлихьна! Узуз гъябкъю, сик1варихъан гъадабгъуб чювккерихънакьан яркьу дагъсир хпир чан улихь хьади. Гьадму Кьаркьулиъ кудубч1внайи дирхьлик кеп1найиб рюгьсит1ан дярябкъюз, фу чара а хъа!
– Фу вуяр дидар-метлеб, гъунна жви?
– «Нинина узу» адат1ай!
– Фици «адат1ай»?
– «Мюгьюббатдин ужагъдиъ» айидарси, к1ажарик каай!
– Агни-гунай-гун-хьанай, гунайиз ригъ ккун хьанай… Вуян?! Увуз яв ччвур пуз даккниган учуз увуна яв «биц1ир»ич шинтак кит1уз ккун шулин?
– «Ккун шулин?» Икибашт1ан шул!
– Биц1идар ккарцурайир, шинтар даркьурайир, «Ппаздин» редактор, гьаму риш ву, жан хялижв, гьадгъахьинди илт1ик1.
– Хъа уву, Сувайнат, дурар варидарин аьхюр…
– Фууу! Узу вуза Сувайнатдин ужагъаринра аьхюр, узуз гъябкъю Сик1вхъан гъадабгъуб…
– Хъа дици вуш яв ччвур шула Вилаятарин рякъ кайи Кьаркьул!
– Дици вуш яв ччвур шула Кьаркьвликк ккайи гъунна хяви жви!
– Дугъриданра узу «Кьаркьвликк» ккарсрайиси ву. Узуз, Рашид к1ури шулу.
– Гьамус узукьан, увура зигар ап1узаву, Раашид агъа!
– Ккарснайир гьацира зигар дарин, жан Журус! Хъа сарун фици пузавуз?
– Хъа уву гьаз гьамусдиз яв ччвур гъапундайва, Рашид халу?
– Къурзлуваликан гьап1дива уву, жан ккунидар! Узуз узут1ан адруганси айзуз.
– Узузра, Фируза к1ури шулу…
– Хъа сарун жарасира к1ури шулин?
– Хъа увуз к1ури шулин?
– Я жан шубар, учву гъавриъ йиз гьаз ахърадарчва: тувру жавабнаъ сабсана суалназ йишв гьаз гъибтрачва?!
– Ичв гъуннаари к1уруганси: «ц1имццилин чв’ан х(ю)лар уьч1югъюри даршул!»
– Хъа ичв журсари к1уруганси: «вуд, вуд»!

Му автори йиз камиваларикан к1уруганси, валлагь адмийиригъна маш гъядябгъюз нач дубхьназуз.
Мурар гьап1ру бал’ар гъахьи йиз к1ул’инна кьюр, чиб-чпикан, снирччар гъюрччвишра ктасуз даршлу, хьадан Кьаркьулиинси чру бархатна багъдатдин кюкйирин палат али, начуригъ шид гъибчру, къурзлурикан фурс ктипру усппагьи табасарандин редакторар, ваъ эй, докторар юк1варин, Сувайнат ханумна Фируза хала!
Сарин маш, кьюрдну ич гъула машнак ригъ кубк1у машсиб ву.
Марчар карагъна чрушнак.
Фу к1урачва, гъиргълар хъдидирчру марччар шулин?!
Тмунуринсана ич гъула булагъдин шидсиб ву.
Марччарин улт1укъу хьайирра саспиган марцци штук урччури шулу гъиргъларра кмиди…
Марччари майднариъ рашидар хътирчуру к1ури, марцци штар кьалу ап1уру к1ури, рябкъруб чрушанна марцци булагът1ан дар.
Чруб ип1идихьа, марцциб убхъидихьа!













14. «…НУРАРИЪ» УРШАР

Гъибик1нийза саб ихтилат.
Дибик1ну хътап1низа газтин редакцияйиз.
«Уршар» к1уйи дидиз.
Магьа тувраза думу исихъ:


Я жан дустар!
Улубкьну уз’ин гьядиса саб.
Аьгъячвуз Кьаркьул.
Аьгъячвуз яркур.
Табарра.
Табаригъ гьарарра, гьяйванатарра.
Гьациб ачуз саб йишв – Ч1ейди.
Ц1ангъяри чан штарра гьадушв’ан адагъура.
Ктикьура Халгъарихъ Рубасдик «Ушвариъ».
Кьаркьликкан, кушарси душнайи табарикан сабдиз «Гьяргъярин ч1ирариинишв» к1ура.
Сулан сивизди гъюнихъ, Ляхлаарин ч1урариъ, «Баярин никьарикъишв» а.
А гьамрарин арайиъ Ч1ейди.
Гъушт1лан гъюрайи Несредин халуйин ликра гъип1ну шеъди.
Алабхьну.
Чан рякъди гъюрайириин сарна-сарди.

Му ву гьядиса гъабхьиб.
Дариз куч1ал.
Мажалра адарзуз ап1уз махъар.

Адахъунза, дустар, ккурттариан!
Ч1ейдиъ гъяркъю ляхнариан ичвра шуйи гьава дигиш, учвузра дурар гъяркънийиш.
Дурар к1ураза саб гьядисайиз – бин адарди дариз, кьюб, шубуб, юкьуб… ургуб ву дурар улукьрудар хябяхъ шайиз.

Яркврар–ругар, гьарар–штар – гьяйванатар ва жара гьарсаб дарин инсан бадали!
Хъа инсан – фу бадали?
…
Сан ахъиъ варира адариз гьа, ич гъуландарин варидаринси.
Йиркъвгъарикк ккит1ну хуз к1ури алдат1уз уршар душнайир вуза Ч1ейдиз демгик кивуз.
Адрубдин гъанаъра адарза, вариси.
Жанаврари мал ч1юбгъюрайи, хябяхъган дарфиб, лижягъ гъяйиб.
Лигурза, шлинуб вуш ич гъулаъ мал, я аьламат, йизуб ву, йиз кт1ибшурайи жерд, уршар хуз айи.
Ургуб жанаврин к1анччаригъ жинжал жердран жандак гъя.
Хътип1ура, сиягь.
К1вант1ар илдижвура, хялари, чиб-чпиз сиппар хътирчури!
Сабди узуз мелзра адап1ну.
Думу чпин президент вухьидийи.
…
– Яв машнаъ перде анив, швеъ, инсандиин алабхьуз, – к1уру, йиз Жинжал дип1ну, функан карк кадатну, узуз адап1ну мелз «гьеее» гъап1убди, Несрединдиин алабхьнайи зурба шеъраз.
– Фу вуяв узукди! Т1арашчйир–жанаврариз, учвуз аьгъдарчвуз ГЬЯЯ фу вуш!
– Увук гуж ка к1ури, перде гъядябгъюз хай даршул!
– Хъа ичв, к1убан баяр вуча к1ури, НЕФС набшдичв!
– Ургуригъна саб жерд гьадмукьанин? – жаваб тувра «президентди».
– Вуш йиз, аьжузрин, имбу хюнира, к1арира кеч1ябгъяй, уьжжар! – гъапунза, кьарар дарфири, хъифирхьну ек1вра.
– Уву узуз ек1ухьди гуч1ар маккаан! Гьатдиз ч1алкьан гьаз к1урадарва?!
– Узу машнаъ перде айир дарза, гьаддиз узуз вари ап1уз ихтияр азуз! – гъапи шеъди «президентдиз», бацун гъармах т1убси т1убччвури, «му хьадрушвахь узу увуз лигарза!» к1урубси.

***

Гьудуч1вза мушвхьан, дустар, мураригъ гъяхъяйиз йиз аьжузди ужу вузуз дупну, уршар заансина йиз гъюрариинди хъч1юхюри.
Хъч1юбхюри йиз жан, жанихъди – гак1влар, Ч1ейдиан удуч1вур, «Баярин никьаригъянсина» «Пич1илирихъинди» ктахъунза.
Багахь хьайи кьюраккийиинди аскканзина улар алаайиз ктабхъну йиз миж му уьмрикан, гъябкъюриз сул, ушвнигъ пеъ гъяди ич.
Ич вуйи пеъ.
Къакьуч.
Муртйирихъ хъайич.

– Гьап1рава сул-чи? Такабур вуза, к1урадайна, АБУР хъади бицурайиб? – Гъюру к1урайи дидиз чинчккан хъуч-ук1 ч1вубкьури.
– Уву, намуссуз, АСУЛ алибси гафар силбаригъян мягъядягъян, хъучарихъна тегьмюзерихъ хъабхънайи ху! Ху пузра хай шулдар увуз! ***и гьа, гьайгьайди рижв хътубт1урайиз, муглан пеъ хьади гьебграйибдин! Хъа увхьан гьап1уз шулвухьан!! Йиз гьаму уткан к1анччаригъ зикв алиб гъядарди ккундийи, хъа узу увкан гьап1рийиш!
– Ча, абур хъайиб, узухьна йиз пеъ гъизилар илитнайи яв сппаригъян, гьатму, увук кялхърайибдиз яв ап1уз ккайиб аш, ап1ин! – Гъапиза, гаф дупну ккунишвахь, саб нач-гуч1 адарди.

Начна гуч1 багахь хьашра алабхъушвахь дарпиди, сарун фила к1уруб ву гаф?

***

«Пакди т1ибхура люкь» – к1ура садари.
Хабар дар думу «пакру» йиз накь уч1вугнайи чиркквар дисурайибдикан.
«Аькьюллу» кьюл танхлиъ адабкнайиз!
Мяляхъв хьуб’инди мяляхъв – аьмлюхъиъ, илдант1ан ижми гар али!
Шарар фуниъ ич1игнайиз!
Хиц1ар – хамриъ, дармнар кадатнашра, агъзрар тувнайи.
…

Гъах гъахьиза: уз’ин фукьан налукар илит1на «намус-перде» айидари, «асул-аькьюл» хъайидари, «кьадарна-кьяняаьт» аьгъюдари, «абур» рабгъурайидари!
…

Уршарихьна, жан дустар, швун-зазарра алдат1ну узухъ хъит1уз гъахьунза мажбур, муглан илт1ик1уз алабхънайи гьяшти!
––––––––––––


Газтик дишлади кап1нийи ва йиз шадвалин адарди гъабхьнийи кьадарна кьяняаьт.
Гъурхунза думу газтик ва…

Хъа табасаран редакцияйиз гьамциб кагъаз хътап1нийза:

«Гъурхунза, "...нурарик", "Уршар", интернетдиъ, Гюлягьмад, чухсагъул!
Уву фици гьисаб ап1ураш аьгъдарзуз, хъа "Халгъарихъ" дибик1найишваъ, "Халгъарик" дибик1начва. Ихтилатниъ Халгъарихъ гъапиган, Халгъарин гъулахъ кпикьура к1урайза. Хъа гьамус "Халгъарик" дибик1найиган, йизнуб мяна дубгра ва жарабнуб ачмиш шула: ич нир халгъарик кпикьну – фици гъавриъ хьухьа?
Ухьуз идиома ахьуз "Халагъ жви" – гьаци дарибшри нирра гьадму идиомайиз барабар...»


Ихтилатнаъ гъурхунчва аьхир: «…Гьациб ачуз саб йишв – Ч1ейди. Ц1ангъяри чан штарра гьадушв’ан адагъура. Ктикьура Халгъарихъ Рубасдик «Ушвариъ»…».

Редакцияйиъ ответственный секратари, узу гъалат1 духьнашул дупну фикир дап1ну «Халгъарихъ» к1уру гафнакан «Халгъарик» гъибик1нийи. Ари гьаддин терефнаан гъибик1нийза главныйдиз.

Дугъу дишлади жаваб гъибик1нийи:
«Жавабдар секретари сабпи нубатнаъ лигуру гъафи материализ. Узу гъапнийза, художествойин эсерарин авторин хат1 дюбхну тув, к1ури. Белки, Халгъарихъ к1уру гафнан мяна гъадабгъуз гъабхьундаршул. Гъюру ражари артухъди дикъат тувича».

Хъа узузра чара гъабхьундар гьамци дарпуз:
«Чухсагъул, Гюлягьмад, "... нурарин" улихь адми хьайиси рябкъюра ва дугъахъди хъайидарра хъуркьну гъиди…».

Ц1ийи девриъ шулайи йирси лишнар вуйин мурар? Вуйи!
Хъа йирси редакторихьан ц1ийивалиинди ляхин ап1уз шулдайин? Шуйи!
Шуйи! Вуйи! Хъа Аьзизуфарина Амирханофари бик1рушваз бик1ури, «кайидар» ктадагъди «ккайидар» ктагъурайишваъ шуйин? Вуйин?
Ари гьациб ву дюнья гьа!



15. УРСАР

– Уву, жан Раа-Шид халу, уршарикан бик1уз гъибик1унва, хъа урсарикан набшдив? – Гъапну сар зарафатчийи, зиин деънайи, Фи…-ра кабхъну гъвалак.
– Гъалат1 шулашалва гьа, риш Су…
– Гъалат1 хьуз узу увуз Фи… вуян? Гьамус духьнайиз яшар! Юбилейра гъап1унза тебрик! Имдариз хьузт1ан сарун архаин!
– Гъвандикк?
Фи… дугъан гъвалкан ктабхъу. Ва:
– Узуз ккундарзуз, – гъапи, – Митароварихъди хьуз душв’ан.
– Харжи шалвуз кьюр гъардшин кьялаъ! Ликарихъинди – Бейдуллагь халу, к1улихъинди – Гюлбике ханум!
– Фйир к1урава я Су…?! Уву думу гьаз киврава?! Ебхьузкьан мигъитан дугъаз!
– Узу фук1а гъапиб харжиб айин? Йиз вазифа ихь писателар за ап1уб, дурарин гъайгъушнаъ хьуб вуйиз. Магьа, Ра-Шид халура за ап1уз ккундазуз, гьаддиз дугъкан, гамар алдагъурайи жигьил писателикан, т1алабра ап1ураза хъана бик1уб.
– Урсларикан?
– Ваъ – уршвларикан! Уву фйир к1урава, бая, яв гьацдар суалари биябур дап1ну дерккрава узу: урсларикан? гъвандикк? Узук кабснайи йиз Фи…-ра узкан ктабхъуз гъитунва! Гьамус ктабхъу мугъу «узуз ккундарзуз» дупну яв гафнаъ жара мяна т1ап1ну, Омаровайи узхьан чан маш гьибицуз гъитрава, гьа имбунудар баладар, чпи, рягьматдикк ккайидар гьаци ккади гъузри.
– Гъвандикк?
– Ч’чикк! Рихшанд мап1ан узу, биябур хана! Увуна Фи… фучва!? Гьа, назар дарап1ди ухьуз гьадму яв урсарикан кидибт!
– Гьа, урсарикан? Узук1ана Усларикан…
– Усларикан филологияйин кандидат Фи…йина доктор Ши…йи ктибтиди, хъа уву ухьуз, увухьна гъулаз гъафи урсарикан ихтилат ап1ин.
– Фундарикан?
– Московскиярикан. Яв, Явруриъ айи хулар пай ап1бакан. Яв хпари!
– Хъа, я, гьясратар…
– Гьич саб гьясрат адар, к1ул ккадабгъидарва! Уву гьаз мугъаз ч1алкьан к1урадарва Фи…-за к1уруб!?

***

Ваъ, дициб гъабхьиб дар, гъапишра хъугъидарчва, ибар гьязур дап1найидар!
Ав, дугъридан гьациб гъабхьиб ву, гъапишра хъугъидарчва, ибар кидирхнайидар!
Я мици, я тци шулдар хай.
Гъабхьибси пидизачвуз, ккуш хъугъай, ккуш мухъугъанай!

Гъардаш кка Яракк. Асккануб гьа. Ашага – ваъ.
Кка Эльбрус ккабсну Кьаркьуликк. Яни Яракк.
Шубар хъа Эльбрусдихъ табасарандиъ гъуларкьан – варжна сар. Тазадар.

«Тазадар» гъапиган, гьамундар гьамус жарарикандар дар гьа – чан айина адру сар ккунирикан.
Сарихъди сар.
Пеълихъ шюхъярси. Каркаъ итну макар ап1уз ккун шлудар: Гъизилгюл, Сусанна, Гюлроза, Сирена, Ччимкюкю, Мара, Кюкюриш, Сара, Унт1ап1якь, Рагима, Беневшкюкю, Ребекка… – вари варждин ктухидарза, хъа варждихъна сарпирдинсана пидизачвуз.
Ц1иб кьандиси.
Ицциб аьхиримжиражари дип1ну ккуниб вуйиб аьгъячвуз!

Куч1лару кьюрпир урч1вуб вазлилан шулу к1уруб, дарш гьисаб ап1инай: сумч1урна шубуб варжна сабдиз!
Сумч1урна шубубдикан кадабгъай къаб – швушв хайиз вуйи вахт.
Ари гьаци шул: йиц1ишубуд йисандин арайиъ – варжна сар!
Варжна сарра – даршул, хъа варждихъна вуйи сар – дарра дарк1арчва.
Думу риш учвуз гъяркънийиш, пеълихъ хъайи гьадму чан пч1увалиан гъагъ адру шюхъ ваъ, завариан гьаънайи малайик, шикларик кайиганси, хлинццар кайи биц1и риш малайик ву к1ури хиял ап1рийчва.
Гьацир гюрчегюр, гьавасир, Байкалиин дибиснайи меркксир, чаантина рябкърур ва чаинди вари гьяйран ап1рур!
Дугъан шикилра ка, кюругълийир, «Населённые пункты Табасарана» к1уру китабдин к1анакк дилжнак.
Гьадму йиз хабахъ дидиснайи биц1и «кюкдиз» лигай, саб ул кказабгнайи!
Хъа даринхъа му биц1и шуран машнаъ айиб вари табасаран шубарин шикил!
…

Гъафну вахт.
Гьамус ччвурра к1архьа дугъан.
Узу дарпишра, Табасаран аку ап1урайи, Табасаран гьевеслуди дебккрайи, Табасарандиз варит1ан багьа, ккуни, ширин, дамах кап1райи ччвур фунуб ву?
Ав, дюз к1урачва – МАРЬЯМ!

Думу биц1и ангелин ччвур ву Марьям.
Хъа гьаз Марьям гьадмукьан заанди вуш аьгъяйчвуз?
Аьгъю ап1инай ихь Табасарандин тарих, хъа думу ччвурнан заанвалра аьгъю хьибдичвуз!
Гьадму ччвурниинди дюнья яшамиш шули а.
Гьадму ччвурниинди мегьел дюньяйиан уж’вал адабгънадар
…

Узу «варжна сар», гьадму китабдиъ айи ихь гъулар вуйиз гъадагънайдар.
Учву дидиз дилигну, варжна саб дарки, к1арчва.
Хъа саб – магьа йиз хабахъ – Марьям!
…

Тадагъну йиз хпири чан гъардшихьан Ярккан думу биц1ир, вуза к1ури учв аьхюр – чи аьхюрнур.
Гьамус дугъкан ляхляаьригъ духьна ич риш – йиз хьурпи велед!
Хъа ляхлаар, велед ву к1ури хъугърадар.
Яни, велед ву к1ури хъугъра, аммаки Ярккан ву к1ури хъугънадар.

– Явруна Яракк дардина, табасарандиъкьан мициб, уларихьан акв гьадабгърубсиб акв, адар! – к1урайи дурари.

Му мици.
Хъа гьамус сац1иб Яврурикан.
Ляхлаарин больница айишваз Явру к1уру.
Больницайин исихъ вуйиз хулар. Явруриъ. Тазат1ан дап1найидар.
«Тазат1ан» гъапиган, душв’ин алди гъахьну ич хулар ухди.
Думугандиз Россияйин жара йишвариъ (Краснодар, Ростов, Курск, Москва, Хабаровск, Южно-Сахалинск) яшамиш шулайидар дуфну гъулаъ гъап1нийча уччву хулар, ихь йишвариъ сифте вуди банйирна, кухнийир айидар.
…
Наан яшамиш шули гъашиш, гьадушваъ дустарра хъиршру аьхир.
Хъиршунзухъ узухъ, гьязраталйир, дурар кьадарсуз.
Кьадарсуз хьпан бадали гъахьунза шагьрариъ яшамиш гьар жюре: кавказдихъан япунарихънакьан.

Муминатди, йиз хпири, агь чаз фу пузачаз, чахъди биц1и Марьямра гъахуйи ич зиихъ хъайи баниццайиз, санитаркавал ап1урайири.
Ашлийи акушерка Мадинара, медсестра Наринара, арендатор Багъдагюлра… мумкин гъидритди биц1и шураз, гьарди чахьинди кч1ягъюри, макарикан сикин даршули.

***

Т1агъру гъабхьи, ич тинди хъайи гъунши Имарара гъюри шуйи.
– Хъа уву гьаз гъафунва, риш – к1уйи медсестрайи, – гьаямааан…
– Гьа саб зегьримааан! Учвуз дисуз ккунди, думу узуз ккундарин дисуз! Гъабчелеее, гафарра дихъдарзуз му мициб уччвубишназ пуз! Мугъан дада узу гьаз дайк1анааа…
– Хъа гъарах! Рашидими ярхла хьтарухьхьанки… – гъапи кдидисди, учвра биц1ир дисуз дуфнайи зиихъ хъайи Эфендийин Ашахунум гъуншди…
Мугъан мид’ин бальницайиъ аьхю гьарай абхъу.
Иццури дахьнайидар, сар къар кас, гьар чпин гъулар-хулариъ, пягьливнар дуфнайиси, алахьну уччву палтар, гьарсар саб жвурнахъинди духьну кьяни, фу гьарай вуйк1ан к1ури, гьарай алабхънайиси, дуфну пич айи главвачдин палатайиъ архьу.
Ц1иб чапдиси, ич, тина-зина, хъайи гъунши Неризайи, гьарайнахъди, мик1на-клакси гъафи дурар уф илитну вари чпинишварихьинди гьюрхюз гъиту:
– …учвуз кьил алабхьнадарда… учвууу – му биц1и-биц1и-биц1ююц1аай, гъабча байк1а уччву дадайин хабахъна, узура яв дадаси уччвур вуза эй, чале риш, узухьнара саб биц1идисикьана дисуза, гьамююю-гьамююю, я ип1юр пну ац1юз даршлю, я макар эп1юр пну кат1арццюз даршлю уччву мютмюю – учвууу му дидрисишра сагъ хьидичва, дургинихьай ич Явруриан ичвишвариз!
– Хъааа, ааав, яв уччвувал к1урадарна, бябшин! Ча минди, ич гьамю, кьац1югъ уркуз ккунийдизуз, мююю, – дидисну биц1ирин гарц1лариз зигури, к1урайи Эф-Ашаханумди.
…
…
– Гьамус Эф… мибик1ан, гьа, Рашидими… – к1ури т1алабра гъап1нийи йиз гъуншди.
– Хъа, увкан, гарали гаргун, Ашух, Эф…ра бик1ури рази дарна, Кеф-Ашаханум? – гъапи, чан жилир, биц1и Кьудраттиндихьан гук1ундайи Имарайи.
Мугъан му гафариинра вари гъяаьлхъю.
…

***

…
– Я риш, му фукьан уччвур вуяв! – варидарин ушвниин алиб гьаму вуйи.
– Ччвурра чаз гъилигуб вуда – Мариия! – мунубра дурари иштагьниинди хъибт1райи.
– Мария, к1ударички дугъаз! – Муминатдиз кьарар гъюрадайи.
– Хъа фуж к1уричв? – рихшандвал кадиси хът1ерццуру Багъдагюл.
– Марьям!
– Думу «Марьям» вуйи, эгер яв Мараси думура явур вуйиш!
– Хъа йиз жилиринур йизур дарди шлуб вуйин?
– Урусликанур фици явур шула? Думу гъап1ур уву дарваки.
– Думу урусликанур дар!
– Фици дар, уву к1урадайна, Рашидлин любовницайинур ву к1ури. Уву сарун дар гъапишра, жан чи, учу хъугъдарча му уруслин дарубдихъ. Мици уччвудар урсарихът1ан шлуб дар!
– Зарафат вуди гъапиб вуйиз дици. Хъа йиз Марана Зирена хявидар вуйин-хъа, учву гьаци пуз!?
– Шлиз аьгъя-хъа яв Марара Зиренара урсарикан дарш?
– Ичв гьадму ахмакъ гафар Рашидлиз ерхьузкьан мигъитанай!
– Гъеерхьиш учв гъузур, ч1яшш-тапанчи! Аьгъю ибшри чаз: учвси чан хпирра кац1найиб аьйибну!
…
– Гьякь к1уруган удудурана яв гарц1лар!
…
– Йик1 гьаци увуз! Йик1 гьаци! Хъа му ич жилариз учу, яв жилириз увуси гьаз ккундар учууу!? Ари йик1 увуз! Учуз ктарди вари дюньяйикан кидицну дуфнава гьа! Учуз адарди, гьамкьан уччву биц1идар яв гьап1рударив? Хъюрц увуз!
– Гьайчву хъярццари дисричву! Фици йиз хъялди вуш!
– Хъялди даршулин арда вари увухьинди хъивирхьнайиган!
– Аьлякъяй учвуз гьа, аьлякъяй!
– Аьлялякъюринхъа…
– …
…

***

…
– …?
– Курсдиан.
– …?
– Саб хизан. Дадана адашна риш.
– …?
– Чпиз Табасаран рябкъюз.
…
Гьерхрайи узхьан йиз хулаз дуфнайидар ич гъуландари.

«Явруриз урсар дуфна!» – абхъу Ляхлаъ гьарай фигъан.
«Ляхлаз урсар дуфна!» – абхъу му дерейиъ ч1игъна-гьарай.
«Гъунназ урсар дуфна!» – абхъу табасарандиъ сесна дик1.
«Табасаран дибисна урсари…» – ликт1ин гъедебгу дин ислам!

Гъафи бетеэрарна омонар ич раццарихъна.
…
– Наши?
– Фужар?
– Рашидна урсар!
– Гьаз мина дуфнайидар вучва? – насигьят тувуз хъюгъю мурариз ляхлаъ сар аькьюллуйи.
– Дурари дин рабгъура христианарин, хабар гъафунчухьна аьрабарин…
– Ибшри, рабгъура к1ури ичв фу вуячв-хъа? Дарш чписи, турииндина ифдиинди рабгъури ккундин?! Даршишсан маллйиризна шейхариз гуч1 гъабхьнин табасаран чпин хилккан азад шула к1ури?! Гъадагъурайи дахудар кам хьиди к1ури?! Дурар зарал кайидар дар! Гъарахай, ихь ватан т1араш ап1урайидар, ляхин дарап1ди, жарадари гъап1уб тадабгъурайидар дисай!
…
Я ляхлаар, шли ипра футна?
…
– Дарш урсар гьаз гъиди?
– Гьаз гъюр, чпин веледдиин улукьуз.
– Марияйиин?
– Ваъ, мягьямядариин! Хъа сарун шлиин?! – мялимаринра дубхьнайи интерес.
…
– Белки улукьуз – ваъ, хъа – гьаргандиз. – деебхьнайиб гьубк1ну ачухъ ап1урадайи сари сариз маскуриъ.
– Фици «гьаргандиз»? Хъа яшамиш хьуз хулар?
– Думгьа Рашидлин? – Яврурихьан ярхлаъ, гъулан заан к1улихъ хъайи яслийин хупарин коллектив актив гъабхьи.
– Дугъу дурариз туврайин-хъа?
– Тутрувуз фу чара а-хъа? Учв кьюб дярхру мурзнахь гьахънайиган!
– Гъавриъ шуладарза?
– Хьидира дарва! Гьаму узуси, Явруриз баниццайиз, гъягъюри ап1ин!
– Узу иццурайин-хъа увуси.
– Хъа узу иццура к1ури гъярайин, даршиш профилактияйиз, биц1идаригъ гъяйир? Ляхин гьамцибу: гьадму агьли урсаригъ гъяйи риш Муминатрин кьямш ву к1ура.
– Фици кьямш? Рашидлин кьюрпи хпир ву к1урайир вуна дарш? Я аьламатар! Тму Аьлипашайин ккеп1ей балик кайи т1улар! Узу тму сар инсан ву к1урамиза гьа, Хут1урин бай!
– Хут1 хъудубт1рияв, хъебехъ! Ич Хамиса-эмейиз гьаци мак1ан! Дугъант1ан аьхю хут1 кудубч1врияв унт1ак! Узу увуз вуйи-вуйиси к1ураза. Явруриъ айи думу хулар кьюб йишваз пай ап1ура: Муминатдизна думу урсариз. Гъябкънийвуз думу урус шуран фун, сарсана кади Рашидликан? Муминатна чан юкьур велед; Рашидна, чан урус хпирна, Марияна, ва шулайи мура – юкьур!
– Хъа думу урус шуран дадакьар дайин тмундар? Дурар наанди ап1уз ккава?
– Дурар чпин, Рашидлин хуларна мал-мутму сабси пай дап1ну, кьяляхъ гъярайидар ву Маскаварихъинди.
– Зат дягъришвахъинди гъарахри чпи, чпин гьадму Хут1урин байра хъади!
– Яв хут1 хъюхънин к1ак1ниин алибшрияв, носорогдинсиб! Ич эме чан ич1аъ сикинди гъит! К1уразавуз!
– Хъа я риши, думу Рашидиза к1урубдин сабпи ш’ваз, Муминатриз, думу чан кьямшлин риш Мария, фукьан ккунду?! Чан веледси, чан кьял’ин илитайин, раццарихъна, дугъаз мутмийир гъадагъузра кмиди гъюру аьхир думу, «Я Марьям, я Марьям! – ап1ури – Йиз шураз варит1ан уччвубнуб гъададабгъри гъидритарза!» – к1ури.
…

Гьавай гьа, йиз гирами гъуландар, ккахънамиди ккуч1вукьай ккунибкьан учвуз, ич гъула мялим Гьясраталди к1уруганси, Аьликсандирдин бай!

…
– Хъа гьаци уччву биц1ир увуз ккун хьидайнуз-хъа!?
– Мариия узуз тувнийишра ваъ дарк1рийза…
– Гьамус шлурнур увуз ча йип!
– К1ару Рашидликан шлур гьаци уччвур шул к1урана?
– Хъа Муминатриндара гьадгъандар дарин? К1ару Рашидлин дурарра фукьан уччвудар ву!
– Аьгъдарзуз! Узу Марияйин уччвувалиан гьаваллу шулазу. Муминатдиз узухьна саб биц1иди дисуз ча гъапиш, тувуйк1ан яраб?
– Уву Муминатдихьан гьаз ча к1урва, чпин дадихьан, уруслихьан ча дарк1ури…
– Урус ч1алра аьгъюди ккундарин! Ахмукъи, школайиъ айиган, гьазк1а дариз к1ури, гъурхникьан дайза гьа. Гьясратали мялимди гъапнира вуйи: «Учву гъурхишра, дурурхишра узуз гьюкуматди пул тувразуз, хъа вайна-гьял ичв ву!»
– Хъа гъудгнин ккут1идарнив!?
– Аллагьдихьан вуйи гъудгант1ан узуз, Заанурихьан вуйи уччвувал зина вузуз! Чавай узуз Мария!
– Я риш, думу Мария дар, Марьям ву!
– Вай Мара, вай Мария, вай Марьям – узуз аьгъязуз, дурар вари, Ккунивал ккуни агьларин веледар вуйиб!
– Хъа, «Хут1урин бай, к1уру Рашиди!» – йивури деънадайна?
– Айза! Узу дици, дугъан хъялдишвман к1урайир вуйза.
– Я жжааан, я жжан! Сарун фивушра шул!
– Хъа увура, фйирушра айт1лан ап1ури медеан! Хьну кьямш, кьюб йишваз пай гъап1ну сар балин ккайи хулар – ихь фу вухъа гьацдарихъди.
– Фу шул! Аьгъяйвуз, Рашидлиз думу урус дитур учв, Муминат ву гьа!
– А ву гьа!
– Даруган дугъаз думу Мария гьадмукьан гьаз ккунду?
– Узура дид’ин мюгьталуза! Гьаз ккунду, йипа?
– Белки чан хулар кьюб йишваз пай дарап1уз урсари?
– Белки чан жилириинди жарарин шак дурубшуз…
– Белки…
– Белкиб…
– …
…
Гъузай учвуз, ляхлаар, к1урубдин гъавриъ ахъуз даккунди, чпи чпикан ктабгъубнуб гьякь вуяч к1ури лицури!
Халичйир урхури имдар, сарун т1агърушнар фици алдауру-хъа!

***
…
– Я латар имдар, я – игнар, я пул адру хайир-шеърар! Дарин гьаци Фи…?
– Яваша, Рашид-халу, узу гъавриъ ахърайиси, уву урсарин диндихъ хъахъна к1урайивал гьаму вуйин?
– Фйир гьерхрава, Фи… уву, Ра-Шид халуйхьан, гьеле узхьанкьан, дугъаз дициб суал тувуз гъабхьундарзухьан.
– Уву, жан Су… сул ву к1ури, узу Фил вуза – чан иццру ап1руганси гъагъиди лик иливрур.
– Уву дюзди гъавриъ ахърава, Фи…, динарна диш дару гьюкмар йиз душмнар вуйиз. Инсан даккнивали гьамцибдихъна хъаъри шулу. Футнайи бикьура дюнья, ккидирчура гъулар-хулар! Ккунивална Масанвалси, Гьякьвалра сабт1ан шлуб дар! Ихь абйириланмина табасаранар дяхнигъян ач1ал гъюдубт1урайидар ву, хъа душвягъ думу убзурайидарин хлихъан ухьу бисури ккундарин, жан Су… Фи…?
– Дюз вува Ра… дюз! Ич ушвниан ч1ал адабгъваки, ач1ал айибси!
– Узу дюз дарза, жан шубар, узу, узу кт1урччурайир вуза марцци булагъдикк.
– Ухьу вари кац1найидар вухьа, хъа кац1ну гъузайиз, жвуву жвув кт1урччувал – марццшин дарин!
– Марццшин? Наан ами думу? Магьа гьамцибу думу марццишнан ихтилат!
– Марццшин? Наан «Урсар» ва «Уршар» аш, гьадушваъ!
– Ибшривучв ихь гьардин келлейиъра!
…



16. ЧЮВККЕР

Хиял мап1анай гьа, Гьюсейн Аьбдурягьмановдин «Чювккер» роман давам ап1ура к1ури!
Давам гъап1ишра, дугъу кьабул дарап1ур!
Пиди:
– Шли гъибик1уб йиз гьамдихь дибт1рачва? Наан гъябкънучвуз пялкь унт1апякьяхь теври? Ясана, Волгограддихь – Ляхла!
Табасаран халкьдин мяълийир ап1ру шуру дугъаз жаваб тувдийи:
 – Гьацибкьан фаркьвал аничв арайиъ бик1бан устадвалиан?
– Хъа бая! Йиз «Чювккер» чюрккер ап1иди, маш хъибтиш, диди!
– Увура, жан Гьюсейн, гьадрариси, «чюрккер» гъапидива?
– «Шюхъяр» гъапну к1ури, гьадрарси увура, дидин гъавриъ ахъидарчва! Хъана йиз учвухъди фу ву, ттивну к1ул, «ав-ав», ву, дупну, тинди гьудудуч1вди!
– Узура Чювккен дарин, «гьадрарси увура» пуз?
– Риши тяфа, Сефьяхунум хала, минди-тинди, чав гъахьи мугъарайиан, жакьвси, дит1ирхну гъягъру мутму ву! Увура чювккерикан вуза гъапну к1ури, гъуннуарин сусува…
– «Сусува» – ваъ – «швушв вува»?!
– Гьеле гьадрарихьан гьерх?
– Узу зат дарди улдугуз гъитрава! Узу гъунна швушв дарзаки!
– Данна? Чювккен дарудар узуз вари гъуннуар вузуз!
– Гьаз?
– Йиз роман давам ап1уз ккунидар гизаф духьна…
– Мягьячгъалайиан вушра?
– Рабби–вере чпиз ккунш, гьатму аьрабистандианушра!
…

Хъял мябгъянай гьа, узу чювккерин улхуб кьат1 гъап1ну к1ури! Давам ап1уз ккамиза, аммаки – жара чювккерихъди!

Шубур вуйиб агъязуз гъардшар Загьировар! Хъа сарун гьякьди, дурарин кьадар аьгъдарзуз!
Чювекскийра Ризван, к1ури шулу гъардаш ву к1ури!
Думу гъардаш вушул гьа, дар к1урадархьа, хъа учвуз ккундарш, узу кьабул ап1арза йиз гъардашвализ, гиди-гаву хьайир йивру станок хъайир!

Гъабхьуб аьгъдарчвуз гьа! Хьайир йивуз гъушунза Чювеккна! Ухдиси!
Станокдихъ хъахьайиз хьайир йирцури аьдат ву сарун!
Хьайир гъапиган йиз хьайирра фицдар хьайир – галарин гадариндар, гъициркъу гъиргълари алац1найидар, саб башк1улиъ лич1ваъсиб гъагъ айидар!
Хъа мугъу гьап1ру, станокдихъан хътаиган гъийирцну!
Му арайиъ минди чпин адашра гъюру ва:
«гьап1рава, гьап1рава, Ризван!» – к1ури алархьуру.
– Хъа гьап1ну?
– Хъа гьап1раш фикир ап1ин!
– Гъап1унза ва гъап1у ляхнин кьиматра бисураза!
– Думу гьякь ву, халу! – к1ури узу йиз тереф уьбхюз хъюгъза.
– Уву ккебяхъ, Халагъ жви!
– Узу гъуннуануза!
– Дифриин элеърудар узуз вари халгъар вузуз!
– Наан гъябкъюнвуз узу дифриин элеури?
– Хъа магьа, йиз бай гьуругна к1ури, гьадгъуин элеуз ккундавуз!
– Хъа думу диф вунив?
– К1улиъ мик1 айир, диф дарди шулин!?
– Дици вуйиган, гьуругнайириз ухьу «халагъ жви» к1урайиб ву?
– Ву!
– Вуйиган «халагъ жви» узу вуйин даршиш яв бай?
– Йиз бай Чювккениз!
– Чювекский, йипа!
– Ав чювекский!
…
Жара хиял мап1анай, я хъял мябгъянай, узу ич гьюжат давам дарап1ган!

Саб пуз ккундузуз: гьаддихъанмина вари табасарандиз аьгъю гъахьну «Ризван Чувекский»!
Гьаз «Чувекский» к1ураш, магьа учвузра аьгъю гъабхьунчвуз!
Улхьан бацар гьадатури мяълийир ап1уру к1ури ваъ гьа!

Гъардшар Загьироварикан ккит1ибснийваки, Аьзизуф?
Ккит1ибснийза! К1ваълан дубшнадариз!
Пузра начди вузуз!
Вушра пидиза!

Багьадиндиз Митаров ядигар дивуз гьял гъап1у писателарин музейиан алдагъурайи вахтна – узу дидкан сац1иб улихьнаси «Ад бадали» к1уру ч1ук1наъ ктибтнийза – Загьиров, фици вуш йиз багахь гъахьнийи.
Думу, гъягъюз к1ури палдум хъабхьрайир вуйи.
Узура, йиз багахь дубхьну хюрч ккабхънамиди, жанаварси, дугъ’инна диш гъашиза.
Яни:
– Гьанагус, Загьиров, уву гизаф уларикк ккархьри шулиз СМИ-йириантина, гьамус узуз ккахънамиди гьерхзавухьан: увуз Загьир к1урдарин?
Мициб наглый суал узуз тувуз шлур мегьел алахъундайдийиз к1урубси, чпин гъула художник Абайи гъизигу шиклик кайи Камилинси кидирчну улар, узухьинди иб хъиву касди, йиз гъвалазди айи иб даждинубси дап1ну зи, хъа тинди хъайибнуб – тулайинси – кибирхну ч1аппси! Япунарин айи улар т1ипранси гъахьи!
– К1уру!
– К1уруш, яв к1ваинди аминив, Михаил Егоровична узу ичв хулаз дуфну?

Михаил Егоровичра, учв, гьаму Загировси, профессор вуйи.
Дугъахъди гъахьи аьламатнан гьядисйир ухьу ихь гьаму «Машариъ» ат1агуз амихьа.

Мициб суалну Чювекк жви хъана артухъ мюгьтал гъап1у.
Дугъан дараскьал саягъ дябкъну Рашидли, яни узу, дугъан даахнайи хиялар хъергру сабсана суал тувза:
– Увуз Алексеев аьгъюр вуйвуз?
– Хъа, Михаил Егорович аьгъдру аьлим аян Дагъустандиъ! – Ч1анади кинойиъ т1ау биц1ирси шад гъахьи ихь Загиров Загир! Ва айи чан мангуларинстар улар, даахнайи китаяринси гъаши! – Хъа думу йиз хулаз уву хъади дуфну аьгъдарзуз! – Хъана хияларикк кахъу хялижв! Китаец хъиргу!
– Фици аьгъдарвуз, Кяхулайиъ, ичв зурба залиъ учу дитну, уву чич1ар уржури, хпир хулаъ адариз к1ури! Хъа яв хпир улч1вмар хъдудури гюзгдин улихь деъну…
– Гьааа! Кяхулайиъ вуш, думу узу дайдуза, жан дуст!
– Хъа фуж вуйи? Рябкъюр–рябкъюри гьаму уву вуди!
– Думу тмунур гъардаш вухьидийи…
– Аьгь келле! – Йиз к1улиъ т1убар йивуз мажбур гъахьиза. – Вуш думу Вели ву йипа!?
– Ав, ав, йиз тмунур гъардшихьна вучва гъушдар! Йиз фу вуйихъа дугъахъстар хулар, хпир  хъайиш! Узу квартирайиъ аза!
– Узхьан учву, фунур-фунур Загировар вуш, гьич аьгъю ап1уз шуладардузухьан, магьа кьабира духьну гъяри!
Ари гьам арайиъ Къужникарин поэт Рамазанна, Хюрккарин писатель-мялим Гьяжимягьямад халу узухьинди гъафнийи.
Ва, йиз бацариъ абхънайи «хюрчхьан» гъап1унзу дурари!

Му табасаран шаирихъдина писателихъди гъабхьи гьядисайикан зиихъ, «Ад…-наъ» гъибик1нийза.

Имдар «хюрч»! К1анччаригъян гъючвюбхну!
Ачмиш шул к1ури сац1ибсана хъугъужвну, ч1атинди удуч1вза.
Фу лигурва, къумугъарин театрин терефназди гъяра чювккер: филологияйин академик Загьирна, писатель Гьюсейн.

Гьамилан яллагь узу мурарихъ хъуркьуз!
– Узу учву агури… Набшдив «Чювккер» – куртккайихъан дибисну Абдурахмановдин, гьерхза чахьан.

Тму ражари алахъиган, чан тазади удубч1внайи гьадму «Чювккер» к1уру китаб тувдизавуз к1ури, гаф тувнайир вуйиз Гьюсейн. Ари мугъаз узу гьадму «Чювккер» ча к1урайир вуза.

– Магьача чювккер! – дупну дугъу адабгъну жибдиан папрусин пачка улупура узуз.
Узура, мюгьталдиси дидкан кчучуз хъюгъза. Хъа дугъу думу хъят1ябкьну, ма адабгъ увуз папрус к1урубси узухьинди гьач1абккну дебккру.
Узу дугъу ап1урайи т1улариин аьлхъюз хъюгъза, хъа тинди хъайи Загьир халу, шулайибдин гъавриъ адарди, учуз тамаши ап1ури дийигъна.
Узу Гьюсендиз гъавриъ даршлуси хъана: «нашияв чювккер?» гъапиза.
Хъа, сац1иб дийигъну, узу Загировдин улихь йиз к1улиъ йивруси, дугъу чан к1улиъ чан т1уб йивуз хъюгъю.
– Гъи, учвуз, писателар вуча к1урайидариз фу дубхьначвуз! – Профессор Загировди учкан ул ктипурайи.
– Аман жан чве, багъишламиш ап1ина, к1ваълан гъубшниз китаб хуз, хъа ражари, магьа йиз иб, увуз шалам ап1уз, хурзавуз!
– Шалам ап1узкьан иб ктарвук Загьир халуйинуб кивишра… Наанди хибдива?
– Хъа сарун ухьу алахъидар к1урана?
– Иб тувуз алахъидихьа шаламдиз! Хъа алахъайизкьан «Чювккер» увухьди хьади дицуз ккайва?
Йиз мунуб суалниин кьюредра ижмиди гъяаьлхъю.
– Ари вуйин! Учвуси даршул гьа, Рагим Рахмандиси ап1руб ву! – дупну Аьбдурягьимов Аьбдурягьмандихьан, чан тазади удубч1внайи китаб, узу узуз ккун гъап1уб, чювккериз улупза.
Ва, гьамус, Загьир халуйихьинди илт1ик1ну йиз ихтилат ккебгъза.
– Хиванзина ликри гъюрайир вуза. Ичв школайихъинди гъюри Сюбгьян халуйи узуз хилар хъауз хъюгъю. Дугъаз узу гизаф ккундийи ва гьар йиз удубч1ву китаб урхуйи. «Увут1ан, гъунна жви, жви адар му дерйириъ» к1уйи дугъу. Магьа, хилар хъаърайир, школайилан илт1ибк1найи сеткайихъинди гъафи ва узуз хулаз теклиф гъап1у: «Гъач, гъунна жви узухьна, хялижв ап1урзаву! Саб истикан мич1ли чейра гьивурзавуз, дубхну яв гьадму, гъягъидива!» – гъапи.  «Мич1либ гьаз?» – гьерхза. «Мушв’анзина гуриз удуч1вайиз думу фуниъ ибцри хьибди!» – гъапизуз касдин бали.
– Хъа думу, гьацдар зарафтар кайир вуйич, касиб… – гъапи Загьир-халуйи.

Дугъу гьаци гъапиган аьгъю гъабхьизуз Сюбгьян-халу гъак1иваликан.

Узу, дабалайи, гъардаш дук1ну ади, гьамус дидкан хабар гъабхьиганкьана, Загьир-халуйиз, магьа, теклиф кап1рарза.
Узу Загировдин улихь, дидкан узуз ухдит1ан хабар азуз к1уру саягъниинди улупнийза ва йиз нач’вал ижмижи жин гъап1нийза.

Му узу, жвуваз танишди вуйи адмийирин, фукьан инсаф адру, язухъ дарап1ру кас ву!
Чювккери уву, дарин жан, дидисну рас кадаъну ккундийи, гьациб гъицибкъу юк1в айир!

Загировар ап1ури, гьамус дурарикан фужк1а алахъиш, фу маш гъядябгъидива?

Фук1а дархьи мисал ап1идиза сарун!
Магьа яв хъайи кьирт1 товарищ, Аьзизуф Рашидуф!
Хъа мак1ан, узу гьамцируйза, гьатцируйза к1ури!
Адмйир рихшанд ап1ури!
Гьей, жан бай-жан бай…
Уву фу хьади му дюньяйилан гъягъидик1ана?!
…


17. УРУС ВА РУБАС

…
Хьадсиси ву гьава!
Угърушин адар.
Рякъяр деерццна.
Аьхълушин ктар.
…кьюкьяр адашвиди!

Кьюкь зав’ин алдар.

Рякъюъ уч1вдихьа!
Ляхлаз!

«Шлихьна ва гьаз!!!» – Гьарай ут1убччву «интелигенцияйин».

***
…
Михаил Егорович Алексеев к1уру аьлим гъахьну дюньяйиъ гизаф машгьур.
Дугъаз аьгъяйи пуз ва урхуз авар, дарги, лезги, татар ва табасаран ч1алар, чпиз, гьадрар багъри ч1алар вуйич к1урайидаризт1ан артухъ.
Амма, пуз аьгъя пну, мяъна аьгъю ап1уз читинди алабхъуйи касдиз.
Гьадму адми гъахьну дагъустандин ч1алариин лихру аьлимариз аьлим ччвурар тувуз кюмек ап1рур. Фицики думу Москвайиъ институт языкознанияйин директорин замистительди лихурайи ва Кавказдихъди вуйи гизаф проектарин иштиракчира вуйи.
Гьаци думу табасаран ч1алназ Гирами Китаб илт1ибк1бан проектдин аьхюр вуйи.
Гьадгъулантина дагъустандин гизаф аьлимар, шаирар-писателарихъди таниш’валар арайиз гъафнийиз.
Гьадгъулантина табасаран ч1ал ахтармиш ап1ури гъахьи аьлимар вуйи Омаров Магомет Омаровичдихъди ва Ханмагомедов Бейдуллагь Гаджикурбановичдихъди, ляхинра ап1уб алабхъунзуз.
Михаил Егоровична узу йиц1ишубуд йисан табасаран ч1алниин «Ц1ийи Йикьрар» Китаб илт1ибк1ури гъилихунча.
Гьамкьан вахтнаъ гьацир касдихъди гъилихур фицир духьну ккунду?!
Ари гьаддиз Алексеевди Дагъустандин аьлимаригъ варит1ан аьхю гьюрмат ади ва заанди узу дисуйи.
Мурар аьхю гафарсиси жвуван ад ап1увалра шула. Хъа сарун фуж хьидихъа му уьмриъ гъахьи гьядисйир гъахьибси дик1рур?
Икибашт1ан – дурарин шагьид! Дурар чан улариинди гъяркъюр ва гьадму гьядисйириъ иштирак гъахьир!
Айин-хъа сарун ухьуз гьацир?
Аш, арайиз удуч1вай! Узу гъирагъ йивурза!
Адруган, гьацдарин шил жилиин гъибтнайи му шагьиддихъ хъебехъай!

Дугъу к1уйи:
«Рашид, гьич саризра даш-баш тувну, йиз ляхнар ккабалгур дарза. Дагъустандиъ узуз даш-баш тутруву гьич сар аьлимра адар! Дурар вари йиз хиларилантина аьлимар духьнайидар ву. Вушра, йиз уьмриъ, узузра, аьлимарин аьлимдиз, сабпи ражари вуди сабан даш-баш тувуб алабхъунзуз – увуз! Фици гъапиш, увукьан йиз аьгъювалариз тясир гъап1у кас му дюньяйиин алдар!»
«Имбударикан дарудар, узкан фу тясирвалар гъахьунвуз, Миша (узухьди чаз гьаци пуз гъитуйи)?» – пну гьерхиган, гьамциб жаваб тувнийи:
«Уву йиз уьмриъ уч1вайиз, узура, имбударси, аьдати аьлимси вуйза, кьюб-шубуб уьмур сат1иди саб уьмриъ гьаъри!
Сабпиб – жвуван ад бадали лихури;
кьюбпиб – аьхюрин улихь жвув уччвуйи улупури, ва учв (аьхюр бадали), жафйир зигурайиси;
шубуб гъапиб – инсанарин арайъ важный ляхнар ап1урайиси улупури;
юкьубпибсана – хал-хизандихьан ярхлади жара уьмриъ яшамиш шули.
Мидланра гъайри уву узуз лингвистикайиъ причинно-следственный связариинди анализар ап1уз улупунва.
Табасаран ч1алнаъ гьамусдиз исследованияр духнадру таза областар т1аунва. Садар яв «смысловой единицйири» гьап1раш лиг гьеле. Ч1алнаъ уву гъуху ляхнариинди швнуб саб докторскйир дик1уз шулу.
Уву улупу методикйири переводческая наука лап улихь гъябгъюз гъитра. Мугагьназ гьич сар аьлимдинра к1улиз дарфи саб яв «трехполярное мировоззренчество в переводах» ч1яаьн ибшри.
Наукайихьна вуйи йиз лигуб зат мидарди дигиш гъап1унва, фицики узу узуз зиълан, йиз аьхюри туву заданйириинди (цирклариъ), гьадрарин рамкйириъди ахтармиш’валар гъухури гъахьунза, хъа уву узухьди лингвистикайиз дид’ан удуч1вну, думу гьар вуш, дидгъян гъюдуч1вну, гъирагъдихъан лигуз улупунва. Мици вуйиган фукьан жвуваз аьгъдруб аьгъю ап1уз мумкинвалар арайиз гъюра.
Уву узуз, аьлимарин арайиъ айи къайдйиризна ниятариз дилигди, жвуван хусуси фикрихъди гьякь аьлим фици дилухну ккундуш, фици скрупулезно жвуван ахтармишваларихьна янашмиш духьну ккундуш улупунва.
Яв сабурлували ва уьмрихьна вуйи яв лигбари узкан таза адми ктаъну.
Уву увуз, гьамкьан мумкинвалар ади вушра официально аьлимвалин званйир гъададагърайивалиан узу мюгьтал духьназу, Рашид…» – гъапнийи му касди.
«Хъа я Миша! Эгер писателин саб предложениякьана халкьдин арайиъ абхъну гъубзиш, сарун дугъаз думут1ан заан кьимат айиб дар гъапир уву дайна?» – гъапиган, Алексеевди гьамци гъапизуз:
«Думу дугъридан гьици хьуз ву, хъа жвуву жвуван хизанра му заманайиъ дюбхну ккундарин?»
«Узуз узу жарариккан асиллу вуди ккундарзуз. Узу, узуз пул туврурихъ дилихну ккунду, Егорович. Гьаци дарин?»

Узу званйирна наградйир айир дарза.
Узу иццир дарза.
Уву аьхю гележег хъайи жигьил аьлим вува ва му йиз гафари увуз, хъана улихьна гъахуз кюмек ап1ур пну миж кайиз.

Ухти вахтарихъанмина, узу официальный наукайиз къаршуди, йиз хусуси, альтернативный илмиин лихурайир вуза.
Хъа мициб ляхин я динариз я гьюкмариз кьабулди шулдар.
Гьаз шулдарш, дарпишра – варидиз аьгъя: чпин гьялкья узу узлан илдипруган, чпин самбал, фурт1мар узу тина ап1руган.

Дугъриданра, гьит1ибк1уб фу ву, Михаил Егоровичди, саб ражари конвертдиъди шубудваж доллар тувунзуз.
Дугъаз ккун гъабхьнийи йиз дидик1найи материалар чан ихтиярназ тувну.
Думу дурари гьяйран дап1найи ва институтдин дакъатариинди китаб адабгъурхьа к1ури хъюгънийи.
Гьаддиз йиз флешкайик кайи топонимикайин материалар дугъан компьютериз тувнийза.
Амманаки, касиб, яратмиш’валарин ужуб бегьернаъ ади, 2014 йисан белокровиейи му жилин уьмриан адагънийи.

«Яв топонимикайин материалар, – к1уйи аьлимди, – табасаран ч1алниин лихурайидариз зат ккудудубк1ру хазна ву. Дурариан ч1аларин закономерностар адагъуз шулу, дурариан ч1алнаъ гъягъюрайи дигиш’валар ахтармиш ап1уз шулу, ва дидихъди сабси халкьдин тарихра арабгуз мумкинвалар а».

Магьа учвуз, узу дугъаз гьаз багьади вуйиш, сац1иб хабар гъабхьунчвуз.
Дидлан савайи, «табасарандиъ» узлан дарк1руб адар.
Дурари узу чпин «багъдиан»  «фана йихь!» дупну ут1урккнача к1ури шадвалар хъаъри йигъар адаура, думу «багъдин» гизир узу вуйибдикан хабар адарди!

Футнайигъян гьякьвал гъюдюбхюз ккунидариз кюмек ибшри!

Мишайиз Мягьячкъалайиъ дустарра айи.
Учу сат1иди дурариин улукьури шуйча.
Ихь табасаранаригъ: Кази Керимович Курбанов, Вели Мирзабегович Загиров!
Мурарилан гъайри, жара миллатдиндарикан дугъаз гизаф ккунидар вуйи бежтарин аьлим Маджид Шарипович Халилов ва даргйирин аьлим Муталов Расул Османович.
Узу улихьна гъаписи, Къази – айт1лан дап1найи юк1в вуйи;
Вели – заъкан йиврурарихъ хъач1арккнайи, Вициндиз йиврубсиб рубра хьайи духтир вуйи;
Мажид – гьавайиди гъябгъру вахтназ тюфенг йиврур вуйи;
хъа Расул – сул! Ва чан «гъидикь» хюрчабнариз тувуз гьяйиф кайирра дайи.
…

***

Убгъуз к1ан-к1улиъкьан адайи.

Мани ригъра вуйи, к1аж ап1айиз, кут1ухнайи – ужудар пирпарра!

Дарш мажал к1уруб хьибдар ккергърайи бистнарна хут1ларихьан!

Йиз баярра хъади, ургуз заансина ич раккарихьинди «Гьут1урччвушваригъян» хъит1ну йицарихъ гак1влар, хурайир вуза.

Кьюбан хътакуз ккайидарра вуча гьа!

Илибт чан хай кади!

Къухурикинди мерккра кади убгъурайиси айи.

Ккахьну селикк кьяшира духьнайидар вуча.

Фу лигурва, ич урч1арихъ – саб лизи «Нива».
Му фу аьламат! Гьамциб селиккди фуж хьидик1ана?
Фу хабар кайир дуфнак1ана яраб?
К1вахъни ап1уразу.
…
***

Тазади дап1найи йиз хулар ич гъулхьан ярхлади, гъядлантина улдуч1вну Явру к1урушваъ айиз.
Йиз хуларин зиихъ гъунна дерейизди деебтнайи больница хъайи.

Больницайиъ лихурайи Ших, Дашбег, Назир, Мизам улихьинди кап1найи пагьниккан ич раккарихьинди гъюрайи уч’ин аьлхъюри, учуз тамаша ап1ри дийигънайи.

Дялялхъюрин бешеппйир духьнайидариин!
Ккут1урччвури кьикьарра ч1варч1вли бят1риккан!

– Я кас аьлхъяй учвуз! – гъапиза.
Дурарин гьягьйир айибт1ан гужал гъаши.

***

Ич гъунши Дашбеган шив накь чпин адашкьарихьна, «бят1рарихьна», хъади чан биц1и бай Аликра, Кюрягъна душнайибдикан ва думу гъи хътакрубдикан хабар азуз.

Кюрягъ швувахь йиз чира хьайиз. Дидкан «Лисуз нисуз» диъ дибик1найиз.

Йиз к1ван к1вахънивал ккядябхъбан бадали Дашбегхьан:
– Я халайин бай, Багъдагюл Къухурикан гъафнунив? – пну гьерхза.
– Ваъ, мегьел гъафундар! – гъапи.
– Гьа ич баладар, мархьликк ккахънаш, яв ш’ван гъаягънаъ гьаз…
– Хъа учура дарин мугъаз гьаддикан к1урайидар, я Рашидими! – к1уру чан аьхю фин* дихнинди Мизамди. – Учв’ин – гьич! Учу гьадрар гъяйиз ккилигури дийигънайибдикан хабар айвуз?! Бегьемди аьлхъюз! Ккушара, увуз – ц1ийи ч1ал! Гьаму ичв улихьди хялар дуфнамичвуз! Урсарсрарийи! Учу к1ваълан магьархан гьа! Гьаму гъуншдиъ ади!
– К1анччар дярхюди гъитай! – дупну к1ваз рягьят гъап1за.
…
––––––––––
*Финляндияйин халкь, финар, хъахъри-хъахъри, чпин ватанси гъабгъу дихниинди сес идипрудар ву, хъа гафар – чпин, финарин ватанси, успагьидар ва манидар, ушв абц1ну к1урудар.
––––––––––

Гъилигу гьялариан гъурарин куч1лар дар.
Машин Кюрягъ язнайинуб дайи.
Вуйиш, Багъдагюлкьара ахьидийи!
Хъа фужар хьиди?!
Белки йиз сижар-ага, Ярккарин Ганс–Гьясанбег вушул?! Дугъанна дарин лизи Нива…
…
– Лиг, хураг гьязур хьпахьна, гъач дарпишра гъюрча гьа!
– Ужуб ап1арчва, учву хьамдардимиди Багъдагюл гъафиш!
– Кьюр раццарихъансина гъюрайиси вуйи. Багъдагюл-бажи ккадаъдарча! Как раз мура тмура шулайиси ву, баяр! – к1ури халгъарин тав хьайи Мизамди хилар гвагь–гвагь’ан ит1ишу!
Му дугъан, к1ваин алдру кьукьар ктагъидича к1уру лишан вуйи.

***
…
– Аьзиз, уву йицар ккудурчну, тросарихъан пирпар хъудурчну, гурдахъинди ап1ин! Куркул хъана чан юркквгъариин, мярхяр хъит1айиз, илип! Анар, уву йицар Мукъурикинди хъаъну гъарах!
…

«Нивайикан» килигну, раккарихъ хилар жик1урайи узухьинди йиз хпир гъафи:
– Я Рашид, ихь хулаз гьацисдар адмийир дуфнаки?
– Фицистар? Фашистар?!
– Гъит яв рихшанд гафар! Чпин хал вуйиси, варибдин аьхювал ап1ура, как бутту, гьамшваъ айидарси! Сар, ихь гъула Джанисабсуру! Ац1ур! Тмунур – Ккувгъарин Шамилсур! Хъа мугъан ук1у к1вант1ар дар!
– Саратовдайи ич Имицушул!
– Узуз Имиц аьгъдардайин!
…

Уч1вурза хизандин хулазди…
Сар «Джанибсарсур» муччваъ айи рукьан пичриин узухьинди кьял йивну алахъна.
«Шамилсур», анжагъ к1вант1ар ук1у дарур, ликар пичрахъ хъайи гак1влариин иливну, каргри, гутайиин деъна, кьял хъабхъуз ужубишв адарди.
Тинаси исч1ли устулра, урхъурайи чеяр алди, хьа.
Гъубхьу шекрин тикйирра алди!

Вааа!
«Шамилиин» али шалвар йизубу! Махачкалайиз алабхьурайи, хъайина–хътру саб!
«Джанисабдиин» – ич Аьзиз абин! Чаз Давуд паччагьди тувуб! Галиафдин унт1аъ абт1уз ч1вигьинтигъна к1ек1ел тувур ву к1ури вуйи пешкеш!
…

– Ваа я Миша!
– «Ваааа» увузра! Узуза! Мюгьтал гъахьунна?!
– Мидиз «мюгьтал» к1уруб дар! Узу ккурттариан адахъназа!
– Ккурттариан адахьнайидар –  учу! Яв хулаъ алабхьуз ужуб адарив!
– Гьа, гъачеле хабаъкьана т1аъзачву! Яя Мииишшааа! Яя Раааассууул! Узуз гьугъубжвурадарин?!
– Улариз рябкъюрайиб гьугъубжвураш, дярябкьрубдиин гьичра хъугъвал даршулки!
– Уву яв гьарганси, Миша, научный выводар дарап1ди гъитдарва! Таниш гъахьунчва йиз чадрихъди? Египтарихьан гьергну гъумран чюллериъ уькъю Мусайинкьансибкьан вуйин?
– Сулеймандин дараматар! – гъяаьлхъю Расул!
– Мы, тем временем, успели познакомится с твоей женой, Муминатом! И вот, переодевшись, сушимся, греемся!
– Ничего дурного, надеюсь, не натворили?!
– Пока что мы в своем уме! – гъапи Расул кьял хъабхъру курсдиин дитза.
– Но, – чан хъундушв т1уб заабгу Егоровичди, – пришлось по дороге натворит кое-что…
…
Хъюгъю мурари чпи гъап1у «дурное» ктибтуз учу хуларигъ гъяжягъюрамиди…
…
Машиндиъ ашра мурарра ужжварси айи…
…
Ужжв духьнайи чав, Рашидли, чан баярин кюмекниинди дурариз баняйиъ, гъахи пирпарикан ургц1урна ургубдилан зина убцрушин ипу…
…
Муминатди, алжагъну, дурарин палтариз ути йивури, эрццуз, хяларин хулаъ курсйириин иличу…

***

Баняйин ва пичран кюмгърариан тупа-тупди кумар ут1урччвури дяркънайи главврач Шихра, терапевт Дашбегра, завхоз Назирра ва повар Мизамра  «урсариз» хушгел ап1уз гъафи.

– Хъац1нахьидийчва Папа ктагъуруш–ктагъдарш ккилигурайи католикарси!– пну йиз хпири чпин работникарик кюрхю.
– Хъа я Муминат–бажи, яв фу вуяв, саб кюмек адарди баниццайиъра хозяйккади мушваъра мурарин рабси лихури! Магьа узу увуз, ич ккуни хозейка-бажи, кюмек хъади дуфназа! Яв хяларин к1улар «иццри» гъахьиш терапевтди диш алаиди! Хулаъ гьиврубдин гъагъиди вуш, жан сагъ ап1ри завхоздин складдин! Хъа ап1руб–дарап1рубдин гьичра фикир мап1ан! Ихь повар айихь!
– Гьа, яваша, Ших, мурар саб фу-вуш кади дуфнайидару! Хъа уву фу к1ури дуфнава?! – к1ури «хозяйкайи» вари главвачдиин аьлхъюз алау.
– Хъа узууу…узу – тамада!
– Тамада вуш душну жарабра ва яв убгърубра хьади гъач! – дупну, Назири, тувну жюлгер, Ших больницайин скалддиз ут1укку.
– Зиихъ баницца хъади бахту хьнив, Муминат-бажи! Мици рякъюри му Рашидими фукьан к1ул алур дарин! Урус’ятдианмина дуфну, гьаму баницциярикки хулар дап1на, вари жям’аьтдихъди дизигну!
– Ай дугъаз фу пузичаз! К1ул алур вуйиш, гьатшварианмина удуч1вну гьамина гъюруб вуйин?!
– Йиз халайин бай сикинди гъит, Муминат! – гъапи гулар уркури улар уьру дап1найи Дашбегура.
…

…ярхибдин–жикъиб, вари хъит1ик1найи урхъсиб хизандин хулаъ зурба устлихъ рякъюъ чпиин улубкьуб Михаил Егоровичди ктибтурайи…
…

Дидихьна дурарин мушваъ халачи гъяди дуркьарра, рукьан аьхю пичра, «кухняра» ва – кьюр улдарра, Ляхлаарин гъулаз лигурайи, айи.
…

– ...ливень нас застал при спуске из Гуми… Ниву еле удерживал Расул… даже было что чуть не слетели в пропасть…  я вышел и пришлось топать впереди машины, показывая Расулу более безопасные объезды… наконец спустились к речке…Ох какие крутые подъемы! Сплошное бездорожье! Как раз и ливень прошёл.
– К Рубасу, да, Михьаил Егьоровиш? – гьерху чаз аьгъю урус ч1ал улупури Шихди.
– «Мигьагьил Егьоровищщ!» – к1ури Мизамра чпин аьхюрихъан хът1ерццу ва гъавриъ ахъдар вари гъяаьлхъю.
…
– …я остановил машину возле речки, – к1ура Расули, – чтоб обогнавшего Михаила Егоровича подобрать. А далее дорога была относительно хорошее. И вдруг, перед собой вижу женщину с ребёнком лет пяти-шести. Они маячились перед потоком ища подходящее место как перейти…
– Ну, какая ана била, Расул? – к1ури гьерху, фукьан ягълир вуйи пуз ккунди кдидисрайи Назири.
– Ну какая, какая! – гъавриъ ахъу Егоровичди ихтилат давам ап1уру. – Весьма высокая, стройная, как и мы, мокрая!
Баяр ккят1яхъю.
– Багъдагюл даришри гьа!
– Ну вот, пока я не приблизился, Расул не вышел из машины. От шума вод Рубаса, видимо, она не заметила нас и продолжала метаться возле берега, боясь входит в брод. Расул говорит: «Давай поможем, бедной женщине и ребёнку переправится на тот берег». И он пошёл, приблизившись сказал ей, что мы едим в Ляхля к Рашиду и предложил подвести. Она стесняясь подошла ближе к машине и увидев меня остановилась. А я ей, чтобы она ободрилась, говорю: «Гуч1 мап1ан, кьац1 ап1дарча»! Не успел высказаться, взяв крепко за мальчишку вбежала в мутную, выше колен, речку. Она там, соскользнувшись, упала, и я, бегом, побежал ей помочь, но она быстро встала и крича: «не подходи, не приближайся…» пошла по течению реки и спряталась возле в рост большого валуна. Я сразу понял менталитет табасаранских женщин, сели и приехали.
– А потом что сними случилось? – гьерху Дашбегу.
– Мы поднялись на верх, остановили машину на поляне и заинтересовались за ней. Они благополучно выбрались на берег и шли по дороге вслед за нами… – ккудубк1у Расули.

Гьаму вахтна, «нашияв, Муминат, гьадму Рашидиза к1уру малкамут», к1ури узу раккарихьинди адаъну, пагьникк дипнайи т1улан мургул гъадабгъну, Багъдагюл уз’ин алархьу.
Узу:
«гьап1нияв!», к1ури,
гьарйир-ч1игъар ап1ури,
Дашбегаз:
«яв шив узхъан хъут1уркк!», к1ури
хянаккинди гъажаргъза.

Йиз гъарайнахъ вари жилар ут1урччву.
Дурарихъди узура ч1атинди удуч1вза.
Багъдагюлиин али гьял гъябкъдар дат1архьну аьлхъюз хъюгъю.
Дурариз, гьадму гуч1 дубхьну нириъ урсу хпир му дишагьли вуйиб, дишла аьгъю гъабхьи.

– Гьаму иву баралди къафи яв урсари изукан гьап1унуш лигеле!
– Хъа, гьап1унвуз? – к1ури, аьлхъюри гьерхрамиди, минди Мишана Расулра удуч1ву.

Дурар гъяркъган, гьамус машнахьан нач гьадабгънайи Багъдагюл хъумп1 дап1ну дийигъу ва:
– Тумгьа, гьатрар вуйи гьа! – гъапи.
– Хъа я ахмакъу, гъулаз гъюрайи машинра вуйи эъну гъюруб дарин?!
– Урусли ихь ч1алниинди гъапиган гуч1 гъабхьунзуз! Му мициб дюньяйиъ гьич гъабхьиб дар аьхи!

Вари дат1архьну аьлхъюрайи

Мишайи хъа: «гьаци шулу…» – гъапи!

– Йиз к1ваз рягьят хьивдариз саб увлан алдадатиш! – к1ури Багъдагюл хъана Рашидлихъ хъергу…
…
Вай-гьа-раай!
Учвуз рябкъюз ккундийи мушвахь шулайиб! Мизамди, ч1иж кап1ру гафарра Багъдагюлиз к1ури, илт1ишури хилар, кефер ктагъурайиш, хъа учву гьап1уйк1ан яраб!

Сац1иб ккядябхъбалан Муминатри Багъдагюлихьан гьерху:
– Кт1убт1уз ужуб фу кавук, йип гьеле?! Хъа яв эъну гьаз гъафндайва, халккут1ай?
– Гьаму ляхлуарин ушварихьан гуч1бу!
– Йик1 увуз вуш!
– Сарун дарч1ири гьасухъа…
…

***

Хъугърадарнучва му гьядиса гъабхьиб ву к1урайибдихъ?
Хъугъдарш, душну Ляхлаз, Явруриъ айи Дашбегхьанна Багъдагюлихьан гьерхай!
Гьадму йиз хулариъ гьадрар яшамишра шули а, ва, гьадму хизандин,  рукьан аьхю пич айи биц1и халра рябкъидичвуз!
Дина яхла вуш, ДГУ–йиъ профессор Муталов Расул агай ва гьадгъухьан гьерхай! Дугъу му гьядиса узут1ан уччвуйи ктибтидичвуз.
Ягъур ибшри!

Ккушара, Расул, Москвайиз удуч1вну душна к1ури деебхьназуз кумыкарин аьлим Агарагимдикан.

Гьава марцц гъабши!
Кьюкь к1уруб илмидар!
Улт1убччву сели рякъяр гъеерццу!

Кьюкьяр ккухьрайи!
Ч1атарин шиклар йивуз беле ужуб вахт ву!
Гьамус варидарин машар, машарсию – адаршвна!

18. УЛАР

Чаз алахьу машариин аьлхъюз ка мугъак.
«Мугъак» гъапиган, гьаму бик1урайирикан вуза к1урайир!
Гиди-гаву субайриз!
Сарна сарди гьарариъ силра дарибшри к1ура, гьациб гьялнаъ учв ахъури.

Шулдарш дарибшри сарун!
Лигухьа гьеле «гъабшиш» фу шулуш!

Хай даршул мидкан хабар дарди урхрудариз.
«Машаригъ» гъяйидар дарин улар!

***

Ляхлаъ а школа.
Школа а Ляхлаъ.
А ургупи класс – ургур кас.
Гьяифийк1ана: ккудубшу уж’вал – узухъна дарс гьерхру нубат гъяйиз саб ваз гъябгъюйи.
Агъяйзуз узу фила адауйиш доскайихьна.
Вазлиъ – саб дарс!
Гьаци зурбади вуйи думуган классар.
Алфавитдик гьярфар гьурк1дайи классариин иливуз «а», «б»… «ю», «я»!

Ризин айи шуйи шалврар.
Шлин кидирху, шлин мелзар идирчу – калушар!
Хъуршларна кьамкьар гъяч1яргъю, шлин вуш ккадахьу, палтар пуз даршлу – улурччврудар!
Сябун дярябкъю машарна кушар!
Гар али т1убарна лугар!
Ва ппулариан хълигури чру хьурхьлар!
Хъчвухури зисди!
Иш дап1ну гат1ахьуз, к1югълди!
…
– Ккажак, бай, яв гьадрар!
– Яв фу хъаяв дурарихъ?! – к1уйи, тинди душну ккажакайиз.

Чилингъаб, удрубзруси, улихьинди дазабгну – саб хлиъ, тмунубдиъсана шуйи турба вая сумка, Думурхьланмина гъюрударихь дифариъдина, кьяшишнаъдина, аязнаъди мик1 хъайи.

Гьай наан ва фици вуш жвув паста хъайи стержендин эйси гъахьиган, дид'инна ургъуйча халар, телефнарин гьар рангнан шунурарикан.

Ручкйир ваъ гьа, хъа ич1и пастйир пай ап1ури ккебгънийи школйириъ.
Гьаддихъантина перуна чилингъаб хури даршиди гъахьи.

Ва палтарра тувуйчуз школайиан, йимишарра, гъифитарра.
Багъ–бистан кивуйча, лихуз дубгъуйча мастерскайиъ.

Зарафтарра ап1уз аьгъяйи: кьялхъянди дуфну шалвриз сабпну асисди зигуйи ва варидарин улихь идирчуйи «жакьвар».
…
– Пяяя! – уьлюбхюйи вариди.
– Узу яв диван ап1идизияв, узуз ккахъидарна!!! – шалвриз дишла кьяляхъ дизигну хъипуйи гьергну гъушурихъ маш уьру гъабхьири.
…
Гьар заманайиз айи хас вуйи лишнарна тамашйир.

Мялимарира кивуйи дарсар!
Урхурира вуйи!
Ударникар!
…

Ургур касдикан, гьамус, сар староста ву!
Сарсана – дугъан заместитель!
Хъананурсана – старший помощник!
Мугъахъна вуйир – помощник!
Хьурпирсана – смотрящий за порядком!
Тмунурсана – дежурный!
Ургурпир – урхурайир!

Гьурк1радар урхрудар!
Урхурадар – гьурк1надруган!
Гьубк1ну вари а, а пну «ударникар» хьуз ккундар!
Гъуллугъчйир ву вари!

Фу фтикна вуш варидариз рябкъюра!
Уч1рудар адарин, дустагьлар, ихь дустариъ, улар!
Гьудгьудйиринстар?!
Дарш т1ипаринстар?!
Мукьан ужуз ухьу дарап1архьа дурар: к1архьа – люкьяринстар!

Зав’ан люкьраз рябкъюру кьюл – ву учв рази!
Хъа ихь дустариз заварра рякъюра, ургур аьршарра, аммаки хъюхънихь хьайиб рябкъюрадар!

Сар аза адрур улар!
Улар адрур рякъюрадар дурариз!
Ургурпир!

***

Думу гъюч1вундайи тамашайигъ устлариин йишвар дисру!
Ургур а дупну, йирхьуб курси адагънийи классдин арайиз ва ккебгънийи чпин тамаши.
Хъа Ургурпирнур, улар адрурнур, гъушнийи ч1атна.
Ва гъафундайи.
…
– …саб, кьююб, шу-буу-гьуб! – мялимдин «гьупп» кудубк1айизра, йирхьуб устдихъан хът1ик1урайи ученикар саб дупну деу.
Йирхьбидарра, дюнья чпиз тувганси гъаши рази!
Варидариз йишвар ккуркьну аьхир!
Хъа «гьупп» духьнадайи рази!
Му фици шула? Варидариз гьурк1ри? Йишвар, ляхнар, хулар, хупар, лук1ар, хут1лар, хядар?
Дап1ну ккунду гьудрубк1ди!
Уьргъруси гьарди чиб-чпин к1улар!
Фтин вушра – к1уллан!

…
– Абкъинай сабсана курси…
– Ахмакъ махьан, Аьхюр! Биркарин улихь увура бирк хьидива! Курси гьаз хуру ухьу, ухьхьан тина вуйир мина ккунду духну…
…

– Наши тму «тина»?
– Думу ч1атна душна, мялим!
– Староста!..
– Гъюз вахт ву аьхир! Лиг гьеле, Заместитель, нашдиш!
…
– Лиг гьеле, Старший помошник, гьап1раш гъушури!
– Лиг гьеле, Помощник, гьаз гъюрадарш думу!
– Лиг гьеле, Смотрящий, фу дубхьнаш!
– Лиг гьеле, Дежурный, дугъу кьан гьаз ап1ураш! – дежурный гъушу ва гъафи.
…
– Ка чаз деъну гюнейик, Смотрящий, каргри!
– Чаз душну ригъдихь деъна, Помощник, гьявун кюлерикк!
– Чпин ччилариз ужударстар гьявун кюлер ккагра, Старший помощник, школайин зиихъ машарик!
– Гьявар алдат1уз гьязур шулайи, Заместитель, думу!
– ...гарк1алра хьайи, Староста, дугъахь!
– Гьявун гъварч гъабхуз йибт1урайи, Мялим, думу, ч1атна гъягъюрза к1ури гъубшубди!

Паччагь мялимди чан везирара хъади классдиъ гъалабалугъ гъит1ибкку.
«Америкка ухь’ин алархьура!»
«Ихь устлар, яни гъуллугъар, ухьхьан тадагъура!»
«Гьяракат ап1инай, нашдиш думу вероотступник ва предатель, агай!»
…
– Наши, думу, наши? – гьуч1вну учитил, вари свита гъубшу, гьитну дежурнийра улихь.

Ул’ан идипнайи уларбай, деънайи ригъдихь, лигури аскканзина ярхлариз.

– Учу уву агури, мушвахь гьаз дуснава Аьжжизуф?
– Я, мялим, мушвахь табиаьт, уларикк Кьаркьул…
– Яв улар ут1урччврияв! Увуъ улар ануъ лигуз, кур! Варидаригъди гьаз гъядарва? Учухъди тамашйир гьаз ап1урадарва?
– Я мялим, узуз фу шулу-хъа, ккудрубкьру устлихъан хъч1ихуз?
– Аьзизуф аьжжузди махьан, увура чарйир ап1ин! Увузра, сабан дарш сабан ккубкьур!
– Ккудрубкьруб аьгъязуз! Хъа ккубкьиш, узу гьялдира гъядратруб аьгъязуз! Хъана, жвуван Кьаркьулиз лигури…
– Лигуз фу ка душвак, гьала учузра йип, улуп!
– Улупуз улупарза, хъа рябкъидарчвуз?
– Улар адру увуз рябкъруб, улар айи учуз, гьудгьудйириз, рябкъдар к1урана?
– Рябкъяй, къаршувал адариз! Гъамгьа, Вилаятарин рякъ’антина сюрю гъябгъюра. Марччлихъан улихь хьа! Марччлихъни чан марччар ужудар чру яйлагъариз гъахура! Рякъюн му дарг, тму дарг кюкйири дибиржна! Ямажарик кьюлари жилиан к1ару ругар адагъура! Зиин люкьяр т1ирхура кьюлар уьрхюри суларихьан!
…
– Скорийдиз, чкиди, дих ап1инай! Ай Аьжжизуф, Аьжжизуф! Гьарза улхури духьнава гьа! Староста!..
– Заместитель!..
– Старший помощник!..
– Помощник!..
– Смотрящий!..
– Дежурный!..
– …
– Полиция…
– АМУН…
– Армия…
…

19. ТЕКЛИФ КАП1УЗ
…
– Гъягъюз ккадарна, бич?
– Наана?
– Ма нана! Наана! Аьгъдарвуз дарин? Нини?
– Уву «нини» дупну миилдипан, бич уву вуди жарадариз пуз! Дук1ну маит диври йиз! Аьгъдарзуз!
– Дивру майит диивну, касибрин!
– Фйир к1урава? Шлин? Фуж гъач1ну? Фила? Фици?
– Аьгъдарвуз дарин? Ккаравхърияв! Кьан дарап1ди гъач! Учу гъушча! Тгъан гъяйи маш! Бичран!
– Дийигъай! Гьарайк1улиинди ут1урччвну наана гъярачва?! Ккурттаркьан гьюдюхюза.
– Мюгьюдюхян! Чан гьаци гъач!
– Гьаз?
– Дук1найириз ув’ин фу алшра рябкъидар!
…

Ич гъулаъ гъак1ну!
Узузра вуйи кивур дарсар мялим Гьясратали.
Вардари к1урашра дайи ужур, узу к1ураза – вуйи!
Ужур вуйи кас!
Устаси, зарафатчиси!

Чиси дисуйи касди ич гъулаъ Манафрин Марьятра!
Камирсир ву к1ури шуйи риш, дада, субай гъиши «Къярикъяйи Мяр-яяят»!

Шулу гьаци сарун!
Гьамус вари сабстар даршул!
Сар – камир, тмунур кафир шул!
Ву пну гьацдар, гьацдар дар идитруб ул’ан!
 
Мурсалов Кюребегура гъибик1нийи думу дишагьлийикан чан «Т1улан мургул» ихтилатнаъ, «Метла» к1ури урус ч1алназ чав илт1ибк1найибдиъ.

Рашид Азизовди Марьятдикан ухдит1ан ихтилат дибик1найи «Саил» ччвур алди.

Му Кюреза к1урубра, жан дустар, беле рихшадчивалиинди бик1рур вуйибдикан учвуз хабар адарш, магьа йибхай!
Дугъан уларикк ккахъурин язухъу!
Узу «Кюре» к1уру к1ури, гъавриъ ахъай: гизафубдин багахьди вуча.
Чвйирра дарча, дустарра дарча, даршра, гьадрариз гьудрубк1райиб учуз ачуз.
Хъа учву этикет уьбхяй: «Кюребег Алимагомедович, фицичва? Кьалмиин к1ак1 алмнив?»

Хъа думу «Саил» гъибик1у Рашидиза к1уру П1ут1у, чавт1ан ккунир дар!
Дугъак кайи фурс аьршариккна рубкьуру ва уларихьан акв гьадабгъуру.
Акв гьадабгъур, каркарикди душайин, Керим Маллаевдин машаригъян бацар гъядяхюри хъюгъру: «Вааа, уву поэт вуйиб аьгъдайизки!» дупайин.
Рихшанд, жугьудрин бай жугьуд, уву, уву ап1ин!
Узуз гъябкъю миржц1урисаккна гъярайи, гюмбейиантина тупрак гюлле кубк1у Агъакеримирин бай вуди рябкъюрадарнуз, дявдиъ гъалиб духьну гъулаз гъафи!
Угълан бабаз му яв гафар ерхьри, хъа увуз улупуйи дугъу муртйир фунуб мугаъ шуйиш!
Бахт гъабхьнияв гъунши ухди дук1ну!..

Магьа гьамцдар ву ляхлаарин адмийир – адмийригъян дарудар.
Ари гъак1и Гьясраталира гьамрарсир вуйи.
Мурар вуйиш бик1рудар, думу – дайи.
Бик1рур дайи!
Бик1уз дайи ккунир вушра учв мялим!
Думу уста вуйи ктибтбан.
Ктибтуйи ихтилат, шлуси ассар ва аьлхърубси вари.

Ктибтуйиш зиихъ ктухтари бик1бариинди Марьятдикан, хъа Гьясраталди ктибтуйи Марьятдикан дугъаз ап1ру гьюрматариинди.
Гьаммишан мяракйириъ дугъу «Саил» чахъди ялхъвниз адаури шуйи ва ап1ру шабшар вари гьадму дишагьлийиз ап1уз гъитуйи.
Гъвандин, гак1влин, уста вуйивалииндира мялимди дугъаз «Т1улан мургул» илибт1уйи, курси, кьул ктап1уйи...

Инсанари идитуру к1ури ул’ан, «камидарихъра» «кафирарихъра» хъа чпин Эйси!

…
– Хъа узу, дук1найир узуз лигиди дупну гъярайин?
– Хъа сарун гьаз ву дугъан уву чахьна дуфну?
– Дици вуш гъидарза!
– Аьйиб ап1урвукан, халавадан хьуз ужур! Мялим вуячв, бичран маш гъяйир! Гьааа, гъааач! Михъирихааан!
– Узу дуфну гьап1за?! Гъарахай ичв, узхъандира отметка, дивай! Селимат-бажийиз, Рашидлихьан гъюз гъабхьундар йипай, жара йишвариз душнади…
– Ккилигури гъуз, кяфрарин кяфир! Узу йиз Селимат-бажийикна к1уруб айиз увлан! Гизаф марабхан! Гьуч1в улихь! Сабдигъра к1арк1ат1 гъяди даккнир!
…
Вуш-дарш, хъч1юхю, ягъадаш кас, Кюрейи Рашиди теклиф кап1уз!
…
Гъафи кьюредра дук1найи Гьясраталдин хпир вуйи Селимат-бажийихьна.
…
– Селимат-бажи, яв къужара дук1ну… деебхьну… теклиф кап1уз дуфнача…
– Хъа гъафундайиш гьап1рийихъа, жан бай. Телефундихъан кап1нийиш, ебхьдар к1ури хил вуйнив узуз?!

Му гафариин Кюре мюгьтал гъахьи, хъа Рашидиза к1урубдиз вижнакьан гъабшдар.
Думура, Кюрейиз лигури ккет1еляхъюз, аьжуз гъахьи.

– Гъюрухъанмина…, теклифнахъ фу гъадабгъуз шулу-хъа, жан бай?! Шуфирарза к1урудари яв дидихъ шагьризкьана гъахидар, бажийин! – гъапи жилир к1ул’ин илмидру, к1уллан к1аруб алдадабгънадру хпири.

Мици гъеебхьиган Кюре, ккурттариан адахъур, мимидар дюргъну дахъу.
Рашидли за дап1ну думу, дидисну гъюч1ккан, пияниска гъахурайибси гъурху, аьлхъбар ап1ури аьхю:
– Беле гьякь гъабхьу увуз!!! Беле гьякь!! Ай чан, му Селимат-бажийин ушвниан йиччв кам дарибшричан! Дугъаз узу шкалат гъадабгъарзичваз!
…

Жаваб ккун дарап1ру саб суал айиз: заманайиз дилигну ликар алдагъури гъабшиш, ухькан «фужар» дарк1архьа, фйир шулк1ана?
Буюр, дарап1ри ип1ру, ц1ийи заманайиз!
Буюр, ап1руринуб тутрувру заманайиз!
…



20. П1ЯРЯЗИ

«Сеидуллагьдинна Рамазнан дустар вуйи Тагьир, Зидун, Ату, Абут ва П1ярязи Къази…» – дибик1найи «Шубубпи насил» романдиъ мидин.
«Мидин» пиган… «Романра», гьаци, фурс бадали к1урайир дарза. «Эсер» дарпиди дици пубан мяна-метлеб адарди дар.

Пузачвуз, дустар, думу вахтра.
Вахтра вуйи, Советарин союз т1арашчйири т1араш ап1урайи.
Хозрасчётарна, кооперативар т1аърайи.
Яни, миржц1урарилан алдабхъну урч1вц1урари дибиснайи.
Дюньяйин халкьар миллениумдиз ккилигурайи.

Миллениум фу вуйк1ан к1урайидариз: 2000-пи йисан жилиинна хъана Иса Месигь гъиди ва гьаддихъантина 1000-рин йис башламиш хьибди к1урайивализ к1ура.
Яни, 1000 йисандин Занурин хиликкди вуйи гьюкум.

Ав, вари дюнья гьадму вахтназ ккилибгурайи ва вари гьюкуматариъ «миллениум» ччвур яркьуди дарабгънайи: хусуси ччвурарилан ккебгъну варибдиин иливури.
Му ляхнарикан хабар, саб, дагъустандин писателарин союздизт1ан адайи, фицики Расуларинна Митароварин сирнихьан думу рябкъдайи.

Дахабгнайи халкь!
Дабт1найи халкьдиз садар писателарна, политикарна, партургар! Наменклатура! Хъа маллйир гьюдюхдайи!

Наанди гъилигиш, Багьаутдинна Мут1алиб!
«Ифдин гъарзарна», «Хабар тув дустар»!
Манафна Абумислим!
Мурарикди кеъну Асланбегра!

Мурар дайи гъвандиккан, хъа вуйи хиф’ан! Хъахъушв! Шак!
Абумислим дустагъдиъ деур ву к1ури!
Гъвандккан вуйидар дявдиъ гъахьидар вуйиган!

Хиварин Везиров убгърур, хъа Манаф кьюб роман гъидик1ур – «Дагълариъ т1урк1бар» ва «Дюзмиш гъабши дере»!

Табасарандиз айидар кьюб роман!
Дураризра, «партийний заказ» к1уйи.
Дици гьаз?
«Гьаз вуш» думугандин бик1рударихьан гьерхну ккундийи.

Хъа дурарихъанди пуз узуз бин азуз: чпихьан бик1уз удудубкьрайиган к1ури гъахьну касиб Манаф Шамхаловдиз гьаци.

Манафри чав яшамиш гъаши уьмур улулупди, дарш Багъириси, чаз дюрякъю ва дерерхьу варжариинди йисари мидиз улихьна дархьи ляхнарикан бик1идиян-хъа? «Намуснан сирнаъси»!

Дугъриди к1ури гъабшиш, Шамхаловдиз тувну ккундийи игитвалин ччвур!

Табасаран бик1рударин арайиъ иблиси ипнайи гъанихвалин нефсну, лайикь вуйирихьна лайикь вуйи адна тяриф рубкьуз гъитри шулдар.

Фукьан вахт гъубшнийи думу романар дик1балан кьяляхъ, амма дидхъанмина, дурариз ухшар айи, к1архьа, гьич багарихьди тевуз шлу ч1атху эсер гъибик1ур гъахьундайи.
Белки табасарандиъ бик1рудар хът1арццуншул!
Бик1урайи Къазиагьмад Рамазанов дустагъдиъ итнийи.
Мут1алиб республикайин заан гъуллугъариъ ич1игнайи.
Заки Дашдемровдихьан удубкьури адайи. Везировси думура биц1и-биц1и шиърарихъ хъарснайи.
Ибрагьим Шагьмарданов дудубгнайи ордендин рихариъ ахънайи.
Джафаров «накьвдиз концертдиз» лигуз гъушнийи.
Хъа имбудариз, СССР гьюкмин улихь хьайи т1арашчйири, гъибикьюрайи вахтра вуди, думу романариз «партийний заказ» дарпуз фу чара адайихъа?!
Жвувхьан даршлуган, гъабхьиринуб бат1ул дап1ну, ясана ул’ан идипну ккундарин!

Гьа табасарандин бик1ру имбударихьан удубкьдар, хъа Москвайиъ литературный институт ккудубк1дар наан даахна?
Даршиш институтдиканра гъабхьи мянфяаьт адарин Манафрин сабнубдихънакьана хъуркьуз!

Хив райондин варит1ан гъайгъусуз п1ип1 – Гъунна дере.
Душв’ан ужуб гьич фук1ара даршлуб ухьуз аьгъдаринхъа!
Душваъ ади вушра, Горлйилантина* улдуч1вуз гъидритурда!
Гьациб, ул’ан идипнайишв ву сарун, сардизра гьясппикк ккадрушв я ккарап1рушв!
–––––––––––

*Рубас нирин дерена Мукьу нирин дере пай ап1урайи таб.
–––––––––––

Душв’ан сар адахъуру бик1рур.
Дирчваризна Журсаризна, Нит1рихъариз Гъуннаар ккунидар дайи!
Фици ккунидар дайи?
Гъуннаар, чпик фук1ара ктарди, жарадарик кялхъюз, рихшанд ап1уз иштагьлуйир вуйи.
Вуйи "устйир"! Рихшандчивалин!
Мурар, гьаму кьирт1 хътру ичдар, иллагьки, тмундари ап1ру ч1алниин аьлхъюри шуйи: "гъюде-гъягъюде" ап1ури!
Хъа тмундариз мурар гьаддилан ккунидар дайи.
Дайи сарун! Гьич дайи чпинсиб даруган ч1ална гъиллигъар!
Гъуннаара табасаран райондин адмийирси гьисаб ап1урайидар вуйи.
Икибашт1ан, мици ап1рудар ва ккун дарап1рудар, чпи айи мукьт1ан фук1а дярябкъю, я рябкъюз даккни ч1ярттарт1ан дайи.
Ч1ярттарилан мизран ч1ар алдабхьури зикв илибшрурихъ, ч1вет1ер ибариан ут1убччврудар ап1рудар шулу.

Вари аьлимарна писателар зиихъ гъапи мягьялариан вуйиган, сарун литературный ч1алра чпи арайиз дубхнайиб вуйиган, кафари табасаранар: Гъуннаарна, Къухурикарна, Чрк1уларна, Этегар айибдикан хабар шулдайи.
Я чпикан хабар дебккрударра адайи аьхи дурар!
Кьиблийириз Кафарйирин дих ебхьдайи!
Хивари «газет» к1уйи, Хючнуари «газат»!
Литературный ч1алнан саб къайда дап1найиган, му мици фици шула?!
Шалбузоварин жафа исина ап1убра диш гъюрадар, хъа дурарихъан гъахьи Ханмягьямадоварина Загьировари, Курбановариканна Юсуфоварикан фикир ап1ури гьаз гъахьундар?!
Гъахьнушул! Чухсагъул чпиз, аьхюдариз, яни лизи сакълариз, гьюрмат ап1баз! 
Гьаз гъапиш, чпиъ сес адруган!
Сес артухъ ап1уз шулдар, кафарийиъ ади, дишла гъухар аргъруган!
Наши думу жугьудрин баяр гъуннаар, гъаргъу гъухаригъян хъюхяр ап1уз!

«Табасарандин президентди» чан "гьавйир", пеъли чан хлинццарси, вари табасарандиинна алт1арццнийи.
Хлирццккан к1ул кказабгу шюхъраз "пеъли" гъязмаз йивуйи ва кьяляхъ ккубжуйи.
Ма, гъарабх т1ягъюн!
Сабансана кказабгиш, ккидипрубси дарибшри, к1ул'ин гъизибгуб! Вашайин гъармхаригъ гъипдизаву завуъ айи!
Гъюдли ва мани зикварикк шюхъярикан "даттар-пеэрра" гъахьнийи, амма учв, "баб-пеъ", имидикьан гагьдиз, дурар вари дидиз, ц1иппйирди гъузнийи.
Гьаци гъитнура вуйи диди!
Ваша хъайибди!
Гъира гьаци гьисаб ап1ури ими.
Гьамус Шихалиевана Уьмарова к1улиъ ади, Керимовайизна Исрафиловайиз илзугурайивал, Амирхановдина Мурсаловди гьисс ап1ура.

"Баб-пеъ" "сулу" гъубхну!
Учву наана гъедергурачва, жан шубар!
Учву ханумар йихьай, "жан масан" к1ури!
"Жан-жан" к1ури жан магъадабгъанай!
Сулар дарчва, ""баб-пеъ" сикин гъап1у!

Фици адахъуру душв'ан бик1рур?!
Дугъан ихьишваригъинди шил дарибшри!

«Ихьишвар» ву писателарин союздин табасаран секция, «Литературайин Табасаран», телеродиовещание, «Октябрин акв», издательствйир ва мялимар гьязур ап1рушвар.
Гъит, чпиз ибшри гьадму саб «газет» яни «газат»: «Табасарандин нурар» чпин гьадму хът1урккуз даршлу Гьясановра хъади.

Гьап1руб ву дициб думу ччвур: Рашид Азизов?
Наши, ихьдаринси, «аь»-ярна "мягьямядар"!
…
– Нанънан ву к1райчва думу дирбаш?
– Хив райондиан!
– Хив райондихъ ликар кжакрушвар хъа! Кьаркьул дагъдин булахарин шид хиварихъансина гъябгърушв’ан вуян думу гъучи, даршиш хючнаарихъансина гъябгърушв’ан?
– Дурарин шид наънан наади гъябгъюраш аьгъдарзуз, хъа думу Гъуннаан вуйиб, деебхьназуз.
– Гъуннаан?
– Ляхлаан Гъунна!
– Хъа сану Гъунна шлуб вуйин?
– Шулу. Сабсана гьадму терефаризди наанди вуш саб гьацибсиб «Сибир» ахьиди.
– Вуш гьаци йипачва. Хабар адайзуз.
– Гъуннаъ аькьяллу кьюраккикьан даршлушваъ, дициб фици гъабхьну?
– Гъабхьну, Бейдуллагь Гаджикурбанович! Гъабхьну! «Шубубпи насил» роман дибик1на!
– Фу? Роман? Тфу!
– Табасаран секцияйиъ обсужденйирра гъухну…
– Кьимат?
– Кьимат: табасарандиъ зат дархьибсиб ву к1урайи. Печатывать ап1уз кьарар адабгъну. Рецензияра дибик1на.
– Фуж ву секцияйин председатель?
– Ихь гьадму Пирмагомед Асланов!
– Гьап1ру «ихь» ву думу! К1ул кказабгнин? Йивну гъязмаз кьяляхъ ккубжай хлинццикк, рижвнахъинди!  Адаай думу ляхниан!
– Адаърур Расул Гамзатов ву.
– Расул учвра ут1убккайиз, думу ляхниз лигри! Дерккай Шахвелед Шахмарданов! Ихьур!
– Ихьур?
– Хъа дарш, гъуннаар заърур?!
– Кази Керимовичдин уьлдеш!
– Курбанов кьиблийирикан шула! Думу гъабгъу дих гъяйир дар, гъайсар хьуз ужур!

…

Гъахьи ляхнарихьан гьудуч1вуз шлуб дар, дарап1у ляхнарра ккилигури гъузра.

Душвхъантина табасаран тарихдиъ арайиз удубч1ву шубубпи романдиинна гъафи аьрвалар жаради дик1идихьа, хъа сабан ихь, «П1ярязи» ччвур али ихтилатнан мяна ачухъ ап1уз мажбур вухьа.

Гъунна жви ву сарун кьюрпир, Шамхаловдихъна шубубпи роман гъибик1ур, чан к1ул’инди, саринра кюмек адарди, я «партийний заказ» дарди!
Гъунна жви ву сарун, к1улиъ мик1 ади гъилихур, я сар насигьятчи дарди, я сар кюмекчи адарди!
Гъунна жви ву сарун, сарикканра асиллу дарди, саризра буржлу дарди азадвалиъди зегьмет гъизигур!

Фу хиял хьибдийихъа дугъан, чан кьалмиккан ккудубч1вуб жарари урхруган!

Гъадагъйириз дилигди, «президентарихьан» жиниди, му ужуб диллиг вуйиб аьгъяди, «кьюбпи сортнандарин» дирбаш’валиинди «Шубубпи насил», гаф ккимишра, сарун мидиз «эсер» гъапишра хай шул, китабар адат1рушваз рубкьуру.
Хъа Даггиздин редактор думуган, Шамил Казиев вуйи.

…
– …
– Вай, Шамил халу!
– Фу дубхьнаш аьгъяйвуз? Му гьядиса ихь халкьдиз кьимат адру ляхин дубхьна!
– Чухсагъул, Шамил халу, мидин тяриф ап1урайивализ!
– Гьамусдиз сар Шамхаловт1ан дайи табасарандиъ мици ч1атху эсер гъибик1ур, магьа гьамус кьюрпир уву духьнава. Хъа явна дугъан эсерарин мяна гъадабгъуруш, урхруриз дишлади аьгъю шулу к1вакк фук1а ккадарди, марцци к1вахьан гъибик1убна, гьюкмариз кьабул шлубси гъибик1уб. Гьамусдиз мициб гъабхьундайи. Хъа мидкан кин кайидарра а, гьаддиз ухьу му романдиз аннотация бик1дархьа ва артухъ афишировать ап1идархьа.
– Учвуз ккунибси ап1инай, Шамил халу…
– Жарар вуйиш, му яв роман швуршвур дап1ну, гьаму фуртучкайиантина гат1абхьурийи.
– Фици? Ужуб ву к1ури тярифар ап1урадайна?
– Фйир дидик1нава хъа уву мушвак?
– Хъа фйир ка?
– «П1ярязйир» дарш жараб гъибихъундайнуз?
– Хъа «П1ярязи» вуш гьап1нухъа? Геройин нугъат ву сарун!
– Нугъат вуйиб узузра аьгъязуз! П1ярязи ич адашдиз к1урич! – Шамилин ц1а айи дернин гарсиб маш, хюрчак гюлле ктрубк1у Фурдгъарин Къаздинси гъабши. Хъа Рашидлин – кьюлу хиф гъабхури гъябкъю биц1иринси. 
– Хъа ичв адашдин ччвур фици вуячв?
– Рамазан!
– Ва-а-а! Ич раццарихъ «П1ярязи Рамазан» к1ури гъеебхьнийиз гьа! Вуш гьаци ичв адашдиз к1урайишт1ан! Хъа узуз гьап1руб аьгъяйи, Шамил халу! – Бегьем гъяаьлхъза. Узухъди учвра, к1ару улч1вмариккан инч1ар ккидирчури чашмиш гъаши. – Хил алдабгъава!
– Узу яв мидик кайи вари гьадму гафарилан ц1арар алдатунзаяв…
– Хъа эсерин колорит ч1ур?..
– Яв каларитт1ан узуз шлу нач’вал гъагъиди гьибгъразуз…
– Агь ппайк1и к1ау фитина адиривал! – гъапиза ич гъунна ч1алниинди, узу узуз, жвувкан кжабкури кеп1найиб.

***

Уву шлин улихь гьацдар к1ури дийигънава, аанай бай! Неужели Шамил Казиевдин автобиография гъурхунданна?
– Гъурхунза! Хъа душвак «П1ярязи» Шамил Казиевдин адашдин лак1ам ву к1ури дибик1надарки?
– Адар. Хъа ичв гимихъ хъайиган аьхюрарихьан гьерхуз шулдайин П1ярязи Рамазан фуж вуйиш?
– Узуз, думугандин биц1и бализ, гьадмукьандарикан аьгъядийиш к1урайна, аькьюл-халай…
– Саб гьадму дарив, яв уьмриъ гьацдар фукьан алахьнувуз, амма аннамиш ап1урадарва! Узу яв кьяляхъди фукьан лицуру уву марцц ап1ури! Гьамускьана аьхю йихь!
– Му Рашид к1урур, аькьюл-халай, аьхю шлурсир дар. Мугъаз, дарин, учв гьарган ниниди ккунду, уву чан кьяляхъ ккажакури хъади.
– Вадарзуз, узу! Узу уву вуди узузриз фйир к1урава, я узу! Гьацдар узухъди дархьуз узу кет1ябкърур вуди ккунду. Хъа фуж а хъа дицибдикан улихьмиди аьгъю шлур инсанаригъ?

***

Гьамус П1ярязи, Рамазнулан Рашидлиинди дуфна – П1ярязи Рашиди!
Мубарак ибшри уву увуз, роман бик1узди, гъазанмиш гъап1у уччву ччвур!
Хъади ишри Ккум'аринси Ляхлаарин раццарихъра П1ярязи!
Вуш гьап1ну, вуза узу йиз дид'ин рази! 



21. МУРАДХАН АМИРХАНОВ: ПИСАТЕЛЬ, ДАРШИШ – ПАЙГЪАМБАР?

Гизаф йишварик алахъури шулив «Мурадхан» «Амирханов» к1уру гафар. Фуж ву я чви думу?
Гьадмукьан тярифназ лайикьур вуйинхъа?
Ккундийхьуз гьадгъуканра саб-кьюб гаф дап1ну.
Кидибта, Рашид! Эгер уву думу к1ваин алаураш, дугъахъдира таниш вухьидива.
Белки учузра саб фук1а т1яаьм кайиб ебхьур!

***

Улихьнаси му кас гъушну му уьмриан. Мялимвалиан. Хизандиан.
Гъушну учв. Чаз аьгъяди. Марччарихъ хъайир нубатнаъ…
Аьгъдрудариз ц1ибди мялумат: Мурадхан Амирханов (1958 – 2018) – табасаран машгьур писатель.
Дугъан мялимвалин заанвалар гьич фикирназкьан гъадагъидархьа, фицики писательвалин гьунарну, мицдар ляхнар, фук1а даруси дерккна.
Дугъкан ц1ибт1ан бик1ури гъахьундар ва гизафдариз, дугъридан, думу фуж вуш аьгъдар.
Гьаз гъапиш, дугъан фикрар, мимидар варидаринси, аьдатидар даруган.
Хъа диндизна гьюкмиз ккуниси фикир дарап1ру касар, ул’ан идитуз гъитра дурарин терефкрари.
Фици машгьур ву гъапиган, машгьурвал – гъап1у ляхниинди ачухъ шулайиб ву.
Акв туври гъубзнайи ляхин дугъан, дидик1найи ва арайиз адагънайи китабариъ а.
Хъа инсанар хъаъра дугъкан хиялар ап1уз жарадар му заманайи.
Узу дурар ктухидарза, хъа гьадму китабариан адагъури, дугъан гафар ихь арайиз хидиза.
Хъасин аьгъю хьибдичвуз, дугъридан, Мурадхан Амирханов фуж вуйиш ва фу бадали дугъу чан жан фида гъап1нуш.
Улихь миди к1ураза, ичв фикриъ ит1икьнайир, му касдин улихь, инсанари чпикан дюзмиш дап1найи шикилт1ан дар, хъа му кас, ичв уларикк, ухьусиб уьмур хъап1ри гъахьи, халис табасаран пайгъамбар ву.
Гьаци вуйиган, фунурнур ухьу заанди дидисну ккунду?
Мунурин ушвниан адахьу гафар, гизаф пай ярккариз гъеерхьну.
Хъа мугъан уьмриъ учвну, дидиъ иштирак гъахьур, сар чан Селми юлдашт1ан гъахьундар.
Белки гьадгъан гьунарниинди дугъкан писатель ктуч1внушул…
Белки гьадгъан, аьяндарвалиинди ва заанвалихъди аьлакьйир айивализ дилигну, дугъкан пайгъамбар гъахьнушул…

Учву мурар, гьаци гафарсит1ан гьисаб дарап1ди, хъугъвал алдру инч1ра ккидипуб мумкин ву, хъа сац1иб аьгь дап1ну, мушвккансина, дугъу му дюньяйиин гъиту, дугъан дерин фикрариъ уч1вай ва учвлантина дурар, ичв уьмрар ц1ийи алауз, уьмриз кечирмиш ап1инай.

Ккум’арин Казиев Шамилира, Мурадхандин гьунарарикан аьгъя-аьгъяди, ляхлаарин Кюребегахъди сат1иди саб китабдиъ, «Уьрин т1яаьмнаъ», гьеле 2005 йисан гьамцдар гафар гъапнийи:

«…Кюребег Алимагомедович Мурсалов ва Мурадхан Шевледханович Амирханов… – му писателарин бик1бан, уьмриз лигбан саягъ, художествойин стиль, хат1 шикиллу ап1ру дакъатарин ц1ийивал, кьувват гьарсарин хусуси вуди чануб ва мугагьназ литературайиъ текрар даршисиб ву… Мурадхан Амирхановдира хайлин хъуркьувалар гъазанмиш дап1на. Дугъаз гьамусдиз ихь литературайиъ дархьи жюрейин рякъюб, дих, хат1 а… Гьамци дугъан эсерари урхруриз уьмрин тяжруба тувру ва гьаддиинди думу гъюз имбу уьмриз рякъюз гьязур ап1уру…»

Мицдар гафар, гьелебела, шлихьан вушра пуз шлуб дар, фицики, дицир инсан, диндикканна гьюкмиккан асиллу дару, азад фикир айир, духьну ккунду.
Гаф ккимишра, касиб Шамилра, гьяйифки, Мурадханси, му гьюкминна диндин, халкь алдатмиш ап1ру т1улар аьгь ап1уз даршиди, мициб замана лазим дариз дупну, гъушур ву.

Гьаци вуйиб увуз наънан аьгъявуз гъапиган, к1уразачвуз, Шамил халуйихьна, «Терновый венец» китаб, му дюньяйикан мич кадабт1ну гьаз гъибик1унва к1ури узу гъушган, дугъу чан юк1в узуз айт1лан гъап1ну, ва гьаддихъантина дугъу узу чаз дустди дисуру, гьаз гъапиш, йиз гъавриъ ахърур сар увут1ан дарва, гъапну.
Гьаддихъанмина учу сат1иди ляхин ап1ури урусатдин шагьрариз гъягъюри гъахьунча. Гьелебела ич, халкь бадали ап1ури гъаши ляхнарикан му заманайиндари бик1уз гъитри шулдар. Гьаз гъапиш учу ич писательвалин жафайиъ, халкьдин девлетар ва к1улин фикрар т1араш дап1ну, чпин гьюкум ва дин зиина алдабгъу нягьякьваликан ачухъди к1уруган.
Дурариз гьякь к1урур даккунди ву.
Чпиз тягьна гъюру ляхнарна гьядисйир дархьбан бадали, дурари писателарин уьмриан ва дурарин эсерариан чпинуб гьякь ап1ура курайидарстар йишвар гъядягъяйин, чпин дюз гъюруси дюзмиш дап1айин, халкьдигъна адагъури шулу.

Лигурайи гьялариан ихь статья ярхиб шула, шула к1ури гьап1арва, сабдихъди-саб, гьядисйир хъит1ну арайиз дуфнайиган.
Шамилна узу сат1иди ляхин ап1ури гъахьнуш, Мурадханна узу сат1иди дуламиш гъашидар вуча – дугъан гъянаъ айи жини сир йиз ачрарихьант1ан ачухъ ап1уз шулдайи, фицики, узуси думура, я гьич саб диндиз, я гьич саб гьюкмиз мют1югълу кас дайи.
Гьаз дар гъапиш, дурари, чпин интересар уьрхюри, Заанури, «Ужувлан Хабарнаанмина» дебккнайи уж’вал, халкьдихьна рубкьуз гъитрадайи.
Я гьамусра, гъитри адар.

Мурадхандин «Гунт1» ихтилатнаан:
«…Мурарра (мал-марчч) дюрюрхруган, узу гъулаъ яшамиш гьаз шулайир ву?..» – мушваъ, азади фикир айирихьан хусусиди пуз шулу гьар жюрейиинди, хъа Мурадханди гъапунзуз: ляхни шадвалихъна хуру гъилихур, хъа гъилихурик кеп1на гьюкумна дин, чпи дилихди, гъилихурикан ктубт1уз ккунди.

«К1варар» ихтилатнаан:
«…Варидари кьабул дап1найибдихъди гьюжат ап1убра гизаф читин ляхин ву…» – хъа му гафарин мяъна фу вуяв Мурадхан, к1ури гьерхиган: «сар явна йиз фикрар гьясбикк ккауз гъидритди, ихь к1ул’ин гьюкмина динди гъаравлар дерккнайиб гьарган фикирназ гъадабгъу ккунду» – гъапунзуз.

Хъа узу дугъаз, йиз вахтна, чан «Зигил» к1уру ихтлатнан гафариинди, дугъан, «гъаравлар дерккнайивалихъ» хъугъуз даккунди гьамци гъапнийза: «… Инсанар уччвудар, гьац1ар хявидар, саспидар машнак т1юрхъяр кайидар, хъа тмундарин хъюхъяр жикъидар, яна саб биц1и нукьсанра ктру инсан тек-бирра дихъурдар…»
Гьадмуган Мурадханди гъапи: «…нукьсанваларилан, ап1урайи фикир асиллу вуйиш, милицайин жибдиъ айи швит1сир Александр Македонскийи, вари дюнья бисидайи».
«…Бязи муштарйир, – дибик1на Мурадханди чан «Гъуллугъ» к1уру ихтилатнаъ, – шейъ чпин пулихъ гъадабгъурайиб вушра, магазинчийикан гизаф шад вуйи, гьаз гъапиш магазинчийин мелзра гизаф ширинуб вуйи…» – хъа му фу к1уру гаф вуяв, Мурадхан, гъапиган, ув’ин к1ул алдарнуин дарш, гъапунзуз.
Я дуст кас, узуз аьгъязуз увуз фу пуз ккунди аш, хъа яв мелзниинди мидкан му заманайиндариз гъапнийиш ужу шуйи, гъапиган, узуз, хъа дугъу гьамцидарихъинди му гафарин мяна ачухъ гъап1нийи:
«…дин хиц1си инсандиъ ич1ибгнашра, думу чаан удубт1ну ц1игъ гъипрур адар, увуна узустарт1ан, дидланра гъайри, дурари думу чпин веледариъра ич1ибгуз гъитра ва дидин адарра ап1ура, думу дарш, дюнья ккадабхъиди к1ури, хъа гъудган дарап1иш, закур ригъ хавхавди гьудубч1видин, гъапиган, урхну дийигъуру, аьрабли вердиш дап1найи дажиси».

«Жанврин шил» повестдиъ Мурадхандин геройин гафариинди, чакан, пайгъамбар Мурадхандикан, узу пидиза:
«… – Загьир ич1и пакь ап1рур дар, хъа дугъан тюфенги пакь гъап1нин – фук1а якьин гъабк1ну» – гъит, Мурадхандин пайгъамбарвалин гафари, инсанар ваъ, хъа динарна, Заанурихьан дару гьюкмар йихри!
Яни гьадму «Жанаврин шилнаъ» пайгъамбар-писатели давам ап1ура: «… Инсанди фуну ляхин ап1урашра, думу фициб дубхьнура саб себеб ади ап1уру. Саб себеб адарди, саб ляхинра арайиз гъюрайиб дар… Му ляхин дарап1ди гъибтишра (диндин ляхин), уьмриъ ч1ур шулайиб фук1ара адар. Гьадму ляхин даршра юла гъябгъюру…» – гьамус учву ттевай, адмийири чпи чпикан кадагънайи пайгъамбарт1ан, табасаранарин, дугъридан, дугъри уьмриинди яшамиш шули гъахьи, чан ккунивал сар хпиризт1ан туруву, халкьдин арайиз мясляаьтвал гъабхури гъахьи, аьрабра, жугьудра, урусра… – вари сабси ккун ап1увализ Кьаркьул дагълариъ гьарай гъит1ибккнайи гьякь вуйирнур пайгъамбар, заан даринхъа?!
Саб учву фикир тувай мугъан му гафариз: «… Варидариз мялум ву: урслианра кюкю удубч1вуру, ва хяраъра варжйир зазар шулу…» – му гафар фтиз вуйив гъапиган, Мурадхан пайгъамбри гъапизуз:
«…уршвил дин вуш,
инсан душваъ кюкю ву, уршвли чан ниъ хъиврайи;
хярар уьмрар вуш урсил адру,
варжйирна зазарстар инсанарра адарди хай даршул кюкдин палат али…» –
Инсанари ктау фунур пайгъамбрихьан, фунур писателихьан, фунур шаирихьан мицдар, Нобелевский премияйизт1ан зина вуйи лайикьлу гафар, пуз гъахьну?!
Магьа, Табасаран, Шлиинди ва фицдар ччвурариинди, уву, дамахлу дубхьну ккундуш!
Чан «К1ван гьарай» повестнакан учу улхуган, душваъ айи гьамцдар гафар: «…къанундилан улдуч1вну ккундар сар касра, саб вахтнара, хъа къанунди улупнайи ихтиярнахъ мягьрум дап1нура ккундар сар касра…» – ачухъ ап1уб ккун гъап1иган, зиълан аьдати табасаран жвиси рякъру Мурадхан Амирхановди давам гъап1нийи: «…къанун сабт1ан айиб дар – думу Тора ву. (Узу гъах гъахьунза, фицики му пайгъамбри, узуз рябкъюр рябкъюри, Заанури му дюньяйиз къанун дебккнайивалин деринар ачухъ ап1ура, фицики варидюньяйин азадвалиъ айи инсанарин варит1ан улихь хьайи фикрин бина, фтилан ккебгъраш узуз улупура… фици мюгьтал дархьиди гъузара!) Ари гьадму къанун,– к1ура пайгъамбри, табасаран жвиву, – инсаниятдихьан жин ап1ура иблиси чан гьюкмариланна динариланмина. Узу к1уруган, гьадму къанун фикриъ ади к1ураза, дидиъ дерккнайи ихтиярарихьан гьич сар касра гьадат1ну ккундар…» – гъавриъ т1аъзу писатели.
Мурадхан Амирхановдин заанвал, Шамил Казиевди гъаписи: «…литературайиъ гьич дархьи жюрейин рякьюб…» ву.

Гьаз шаири ихь Мурадхандикан мици гъапнуш гьамус гъавриъ ахърайчва?

Му биц1и макьалайиъ удубкьруб дар, дугъан шаирвалин гьунарарикан пуз.

Ичв т1алабариинди, гьюрматлу табасаран агьлар, жара статьяйиъ, дугъан «АЬСРИН ГЬАРАЙ» китабдин бинайиин алди, жараган улхидихьа.
«Уьмрин тяаьм», «Аьсрин гьарай» – мицдар ччвурар гьаци, саспидариси, гизафси узуси, аваза бадали ва гьаваиди, писателари чпин, халкьдин ушвар арццувалариз, туврайи ччвурар дар, хъа улар – арццувалариз.
Яв пайгъамбарвалианмина гъапи ужувларихъ ихь вари дюнья хъубкьри, заан инсан ва азадлу фикрин сагьиб, Мурадхан!
Магьа гьамциб вуйиз ихь романдиъ алахьурайи «Мурадхан», «пажнах», «Амирханов» гафарин мяна. Думу гьацир дугъриданра гъахьир ву Асккан Яракк гъулаъ.



22. ГЮЛБЕКИ ВА ГЮЛБИКА
…
– …
– «…***н баяр…» уву учуз йивуз, жан Шавдикки риши яни Гъвандикки риши, узуз уву аьгъдрур дариз! Гъи увук мукьан мурар наънан куч1внавук?
Варидаригъна ачухъ ап1айиз!… Узуз: «Рашид халу, Рашид халу», к1ури узухъ хъив! Дарди гъабшиш! Дугъридан! Ц1а йибчурзавуз! Ичв гъула Гъибадуллагьди к1уруганси! Яв фурсар наънан удуч1внайидар вуш! Удуч1вишвазди кьяляхъ уржайиз!

Гьамус му намусуз, Рашидза к1уру кач, шлик кудукьнаш лигайчва!
Ц1арабхди кдидисрайир!
Качра фицир кач! Вари курц1лар чакк ккухъуз гъитрайир! Саб «аьмпкьан» музмузиан ададабхъди! Заанишваригъинди!

***

Уву наънан наанди хъач1аккнава йипа! Узуз гъябкъю, Кюре гъяркъю Къияси!

Ву эй! Учвуз дидкан хабар адархьидичвуз! Кюрейиканна Къияйикан!

Хъа вушра, сац1иб к1ваин ап1идизаячв, фу фтикна вуш!

Гьадму ихь, варидарин ушвниин али, табасаранарин «Зощенко» Мурсалов Кюребегкан к1урайир вуза.
Аьлхъбан ихтилатар ккацахрурикан!
Гъуннаариккан! Къухурикарра каъну!
Дагънуарин Аьбдурашид халуйилан гъадабгъуб, жвуларин Гьяжимягьямадриинна гъягъяйиз!
Хъа Къия чпин халуйин риш ву!
Хпарин т1ягъюн Нурмягьямаддин!
Къия йизра гьаци вуйиз гьа!
Хъа, вуйиз дупну пидарза.
Начди вузуз!
«Начра» гъапиган, йиз к1улиъ абхьнайи «хъархъснахьан»!
Сац1иб, ич Къия шурканна дарпиш, ихь ихтилат гьубк1уб хьибдар!
Ришра – фицир! Далдабусир!
Мадар ап1рур заан гъулаз гъягъру автобусариъ!
Улариз дугъан клеткайин айит1 айи атомар са-саб–са-сабди, жа-жаради рякъюру!
Ва, чан гьадрарикди лижарра ап1ру!
Чав ча гъапи кьадар кепккар тутрувурикди – хъа зарбди!
К1урк1рариинди!
Далдабу увкан шула, к1урк1рар – чакан.
Вари халкьдигъна биябур дарап1ди хътакрур дар!
Дар багахьлуна маил аьгъюрра!
Гьаддиз, «п1ак!» Шириханум халурш’ван шураз!

Думу шулайир ву яшамиш Шагьриъ!
Думу аьгъдру гьич саб хура адар вари кавказдиъ!
Дугъахьна Путиндизра гъюз ккун гъабхьну! Учвра, думу аьгъдарди гъудрузарза к1ури, варидарин ц1арнаъ учвуз!
Къия аьгъю саб ху, Россияйиъра ади ибшри, дупну!
Дербентдин юбилей багьна дап1ну!
Хъа гъафундайи! Къия, удуч1вну Огнийиз ушбакан гъеебхьур!
Ревновать гъап1ну!
Къия дярякъюр, думу, гьамус накьвариз фици гъягъюруш аьгъдариз!

Кюрейи чав ктибтури шулиз ва швнуб-саб ихилатра гъидик1унза, к1ур, дугъкан.
Гьамус гъюрайир вуза, к1ур, Челябинскдиан!
Ккудубк1ну институт! Гъюч1акк – диплом! Жибдихъ, саб к1ару «шегьи» хътарди!
Мухрик – «ромб»! Хъа – узук кайибкьан фурс!
Ляхла автобусдиъ деъназа, к1ур, гъябгъяйиз ккилигури!
Йишвак кдидисди!
Т1убу т1ибкьури абц1на, к1ур, автобусра.
Саб вахтна, фу лигурва, урч1аригъинди Къияйи к1ул гъюбч1вну, к1ур!
Хал ккадабхъуз ужу му шофёрза к1урубра, гьаму гъяйиз ккилигурайиси, фици гъузну имиш, хътрап1ри!
Му гъяркъюбси, фурс наънан – улихьишв муч1у гъабхьириз, к1ур!
Къияйиз учв дярякъюз, скамейкйиригъ, к1ул ис дап1ну, ч1ураз дарашвди, гъугъмик гъахьунза, к1ур. Благо, что биц1и жандак вуди йиз, к1ур!
Саб арайиланси, вари автобус рабхури:
«Я эмейин бай» к1ури, чаз дих ап1ура, к1ур.
«Къюп1увна-къувкъув гьялял ившривуз! Гьан гьеле, халурин ширахьиндира гьамус лиггин!» – гъапизуз, к1ур.
Автобусдиъ айидар вари мугъ’ин аьлхъюра, к1ур.
«Изуин аьлхъюс яс чвучв азавгуну рякъюданучвуз!» к1ур саб нач-гуч1 адарди, ***ин шуру.
Хъа гьамус, узу начу ургуразу, к1ур!
К1ул зап1уз шуладарзухьан, к1ур!
Мушваъ айидариз, Къияйи чахьинди к1урайиб улупуз, ккундадариз, к1ур.
Хъа ччишвхъан ***ин шуру:
«К1ул гьас ззип1ударара! Сккамейккиярикъи гьит1ивк1унаюв! Иву рякъюдаяс гьа, Кюребег-ханум!» к1ура, к1ур, чаз!
Чист мидарди, гьаму вари халкь айи автобусдиъ, биябур дап1ну дерккунзу, к1ур, мурдал мутмуйи!
Гьаму йиз гьялнаъ уву ади ккундийи, халайин бай, к1ур Кюрейи узуз, хъа узу увуз лигидийзавуз!

«М-да!» – гьамцибган гъапну урусли гьа! Уву ахънайи гъидкьиъ узу айиш, узу, скамейкайиин йиз гъидикь илмиди, автобусдин к1анаккинди ккудурзнихьидийи, ич Разья халайин бай!
Узу, дарин, фурсар ка пну, начур вуза аржалси! Мюркъ йивнайи!
Хъа кт1уршвиш, якьин узкан ритин шулу! Мягьямад-имийин жаднаккна мяхъюнси!
…

Учу, Явруриъ ич хулаъ деъну, мид’ин фукьан аьлхъюри шуйк1ан, дустагьлар!

***

Гьамус, Гюлбекийиз узура Къияси духьназу.
Ав, ав – Къия!
Узура, Кюрейинси, мугъанра «машар жик1арзичан»! Гюлбеки-ханумдин!

Ав, ав, гьаму Кюреси, сад йигъан ич хулаз, Явруриз, Уьмаровара адахъуру. Йиз хпирихъди таниш гъашир!
Шаир Аьзизофдин дуланажагъдиз лигуз!
Ав, ав, йиз аьв-гьялатназ лигуз к1ури!

Белки жарасира вушул!
Жараси вуйивал ачухъди дайи.
К1убандару «ц1узар ап1ру» гъвандккар!
Дарди хьуз думу вахтари узу гизаф фурсар кайир вуйза! Челябинскдиан гъюрайи Кюребегакт1анна гизаф!
Дазабгну лицрур вуйза…! «Йиз улихь имбудар фужар ву!» к1уру саягъниинди!
Думуган, ихь риш, «ГюлБика» вуйи! Марццир! Уччвур! К1вакк фук1ара ккадрур!
К1вакк ккайибра гъвандикк ккиву гъитнайир!
Чвкъюрин жагвккан ккудуч1вну, тазади швуваз духнайи Ришсир!
Мегьел сижжрарин аьламатар ктрук1у Швушвсир!

Ич Явру, Ляхлаарихьан, гъяркантина тинаси, кчвубху тепейиинишв вуйич.
Душваъ хулар гъап1нийза, Ляхлаарси, ухди гъудужвну, Ккумаригъян* лиж гъядап1айиз хъуркьиз’за к1ури, гъудружвуз.
Гьацир – «ахникк аварши»!
Ари гьаму «аварши» фициб вуш, ниъ кап1уз, ният ади гъафирра вуйи Гюлбика.
––––––––––

*Ккумаригъ – гъулан малар лижаз ут1уккрушв. Гъаз гъулан кьялаъ айи йишваз «Ккумаригъ» к1ури гъабхьну? Лап ухди вахтари, гъуларин адмийир артухъ хьуз хъюгъяйиз, душвайишв чру майднар вуйи ва Эцегъярихъ мадар ап1урайи му сакьюб тухми чпин к1арариз мушваъ ккумар йивури гъахьну. Гъул аьхю шлурихъ мушвкан гъулан кьял гъабхьну, хъа йишван ччвур гьамусдиз «Ккумаригъ» к1ури гъубзна.
––––––––––



Хъа, йиз фурс наънан, ич гъуландарин улихь, гьамус кубч1врубдихьан!
Табасарандиъ сарпир вуди Москвайиъ литературный институт ккудубк1найи поэтесса йиз хулаз дуфнайивалихьан!

Раццарихъна удуч1врур ич гъуландариз заълансина лигури удуч1вуйза! Ва! «Ва»-ра дар гьа: биц1и балиси «ич хулаз поэтесса Умарова гъафнич гьа!» к1ури швуб-сабан текрар ап1уйза.
Сар нубат алири гъапнура вуйи:
«Я байк1а, Рашиди, уву думу фукьан т1ублан ап1ури шулва! Абумислим Жяфаров чан хулаз гъафи Мурсал-имийикьана* гьаму увуси кьуттли ап1ури гъахьундар! Дат1начуз, байк1а, яв гьадму гафар!»
Хъа узура йиз нубатнаъ: «ичв хулаз дарфиди, йиз хулаз гъафну к1ури хъюл’ан гъадагъначва гьа!», к1уйза!
–––––––––––

*Мурсал – Гьадму ихь «Зощенкойин», гъулаъ а к1урурсир, «ккумаригъна» к1ари хъап1ну гъягъюз т1агъру дару кьаби аба вуди гъахьну. Мурсалин ад, Аьлимягьямаддилантина Кюрейи вари вилаятариъ, Дева созвездияйиъра кмиди, магьа гьамци рабгъура. Аькьюллу хтулив, Мурсалими!
–––––––––––




Яни, мидиз пуз ккунди айики, нубат алидар вуйиш, думу учвухьнара гъидийи!
«…дуфну чви хъит1уз дарич!» – к1уйи, чпи гьясби дап1надруси гьибгърайидари.

Гъафи, ягъадаш кас, Гюлбика ич хулаз, Явруриз.

Явру гъябкъю Гюлбика ккурттариан адахъу:
– Я риш, Муминат, му ичв йишвар фукьан уччвудар вуячв! Минди – булагъ! Тинди – бистан-багъ! Зисди – ягъли хифар! Асизди – гъярар! Ац1найи пялкьяр!..
– Дугъридарнар, Гюлбика, уву му тябиаьтдин бика вуйиб аьгъю шулу яв мелзналан улдуч1вурайи гафариинди! – гъапи йиз хпири.

«Я риш, уву фици дугъан адрар ап1урава? Уву йиз хпир вуна дарш – данна?! Гьацира адвалиан кергънайи гьадму гъвандикк риш т1урк1уз гъитрува гьа! Кубч1вну хъа артухъ фурс! Йиз ап1ин адар! Йиз! Ахмакъ! Рябкъюрадарнуз адар ккунир узу вуди! Дабала!..» – к1ури к1ваан гьарай гъябгъюрайиз йиз хпириз.

«Агь, шейт1ан! Поэт узу вушра, му йиз гардандихъ хъайи хюли узуз мицдар гафар зат гъапундардузуз! Узу яв диван…»

– Хъа фукьан вуячв хулар уччвудар! Икрар – яркьу, гъван ккабхьнайи! Пагьнар – ачхъу, наратдин кьуларикан дабалгнайи. Хъа гъивнайи урар! Урар – гьич сариндиканра дару! Симариинди дидирхнайи! Минди – ванна, баня, айван! Варишвар – ккаъну т1умт1ин ширну! Шлин а хъа, сарун мици?! Бахтавар – Муминат-бажи! Вуйишт1ан, кади айи фурсар Рашидлин вуди дюзидар! Ккунийдизуз хьуз гьамцибишваъ яшамииш! Я Муминат, узу увхьан яв жилир тадагъураза!?
– Кулар-чиркарди гьадму увуз вуйиз, жан Гюлбика!

Магь увуз!!! Кьамкьар гъурччвза йиз!

– А яв хал авадан ибшрияв, чи! – дупну Уьмарова, аьхю гья-гья дивну, гъяаьлхъю. – Гьала мугъу фу к1уйк1ана к1ури, гъапиб вуйиз, хъа мугъу чан жилир узуз гьаци гьавайиди тувра! Гьаяв аьхир хай ап1рияв, Миминат! Мицир жилир хъайи жарадари чпин жанар уркура, чпин жиларихъанди, хъа увуз гьич вижнакьана ктарвуз! Аьдати ляхинси!
– Хъа, ав, гьамус му хъитну хабахъ дицидиза! Имбударсир дариз к1ури! Учвузиз! Ккунидари, магьа, гъайихай учвуз!

Гьап1руш ап1ин! Хпар магьа гьамцдарра шулу!

Гьаму, учу Явруриъ имиди вуйи дягьзаманйирианмина Гюлбика, ту астафируллагь, Гюлбеки танишди вузуз ва гьадму ич раццарихъ хъайи фурсра ктубч1вурадарзукан!
Гъузай ляхлаар учвуз йиз хъялди!

***

Аьлимирзайин Газелиъди Араблинкайиантина, дитну йиз кьяляхъ Шюшеханум Керимовара, Багъир Раджабовдин юбилейиз гъярайидар вуча, ап1ури, адрударилан футнийирра.
Мисалназ – Эльмира Аьшурбековайлан, учухъди дарфиган! Мажал адарди!
Гьяжимурад Гьясановдилан! Школайин, духьнайиган редакторикан, директор!
Хъа фукьан иццидира дарин, жвув ктарди, жарадар ккуч1вукьруган!
«Ккужвургъруган» – дирчвари к1уруганси!

***

Кьяляхъна аьгъю гъабхьунзуз школайин директор Гьясанов – ваъ, хъа Т1аибов ву духьнайир к1ури.
Сац1ибсана мийиш, кепккин ккимдарди шулайзу.
Чухсагъул Су… узу дюз алаъбаз!
Гъадабгъидизавуз пешкешди саб чупа-чупс!
Гьамус Уьмаровайиз мутуван гьа!
Думу сарун аьхю гъахьну. Гъвандикк ккимдар! Гъалайиъ а!
Гъалйириъ шлудар фужар вуш аьгъяйвуз?
…

***

…
Узуна Керимовайи «ккужвургъунча» гьякимарна гьюкмар! Керим Маллаевра чпин багахьлу вуйич к1ури!
Тинди скамейкайиин деъна Сувайнатна Фируза, Фазу Алиевайин «шейт1ан т1уларикан» учуз ктарди «к1ик1йир» деетури.
– …учузра кап1ачва?
– …каап1иш, бик1идичва!
– …биик1иш гьап1рухъа! Дук1найири?
– …дугъкан ужуб хиял ади гъубзну ккунду гьюкмариз ва гьациб образ уьбхюз ц1иб пуларра теетурадар!
– …ибшри сарун, учву к1урубси, редакторар!

Тинди ряднаъ, дурарин улихь деъна Буньяминна Уьмарова, хъа кьяляхъинди – Аьбдурагьмановна Аьбдулмажид.
…
–…увккан, жан Курбанов, аьрабар кюмек ишри! – гъапиза «Табасарандин сес» газтин ответственный секратариз.
– …тадабхъурив! Ухьу улч1вукьудайидарихьан! Аьрабарихьан – кюмек!? – гьадабт1у узуз пуз ккундайиб Буньяминди кьюркълин ц1иси.
– Яваша, диш хьуз ужуб, гъяйир! – гъапиза ва Газелиъ учухъди адру, машнягъ амс гъяйи Рагим Рахман гъяаьлхъю: «фу гъапнийва, бай?», к1ури!

– Гъапибра фук1а адариз аьхир, аьхю бай, саб премият1ан тувундариз к1ури диф гъидидипрайир! Уву уз’ина Буньямин халу гижи мап1ан! Думу учв жини зарафатчи ву, гьеле гендиректорди имидит1ан Хив, халачйирин ва уччву швушвар-шубарин!
– Гьаци мак1ан! – гъапи узуз, юбилейиз дарфи Урт1ларин Гьяжимурадли. – Гендиректорвал наслариз васият ап1уз шлу мутму дар! Думу гьадди ургура ва хътубгишвахъинди дугъан думу кьяни гъабхьну к1ури, ухьу гьамус аьлягъну ккундар, товарищ, Раш!
– …ккундар, ккундар! – дупну му гъунши гъула поэтра узкан кидитза, узуз пуз ккундайиб Аьбдулмажиддин унт1аъ абт1арза к1ури! ***ин балин ***ин! Дуст, дуст ап1ури, узук «дуст» кабхьрайирин!
– Хъа яв ниццар йихидияв сарун! – гъапи, дурар узук кайиб аьгъю ич гъула, йиз гъунши Керимийи, Маллаев!
Ниццар мийибшри, гадругарра казук! Сиягьар!
Хъа узуъ ич1игнайи хиц1арикан – ч1алла мак1ан!
Узу кач вуйиси, вари ккухъуз! Милин – Шагь-Велед, тлин – авар Расул, ччилин – Арбен Кардаш ва Хирччварин – Агъа-Дадаш!
…
– Агуяв маш, Аьбдулмажид!
– Магьаяс!
– Йипа, «магьаяс» дупну, узу муулужан, гьаз ичв газтик узу увухьна, ичв редакторихьна, хътап1у макьала кап1ундарва?
– Фу макьала?
– «Мурадхан Амирханов писатель вуйин, даршиш – пайгъамбар» к1уруб! «Табасаран нураризра» хътап1унза, гьич сарира, ар чан кюлфетдиз сагъвал ибшричан дупну саб биц1и заметкакьана гъибик1ундар.
– Хъа думу гъак1нинхъа? – Ц1иб мюгьталдиси гьерху Чювккерин Гьюсейнди.
– Узу мюгьтал ап1ру гафар мап1анай, ичв ц1арнаъ айи писатель имиш-имдарш аьгъдру организация шулин? Хъана, табасарандин писателар вуча к1ури юбилеяриъ к1убанди...
– Фици, фици к1уйва, Рашид-ханум! – ктаршвуз хъюгъю ц1иб ягъалдиси ягъли скамейкайиин деънайи Гюлбеки. – Табасаран писателарин гаф, гъудгнин дажак1ну ап1ин! Дурар, уву бюгьтан ккипру инсанар дар! «…писатель вуйин, даршиш – пайгъамбар!» Фуж? Ярккарин Мурадхан? Уву думу пайгъамбрихь дит1нана?
– Ваъ, дит1радарза! Узу думу гьякь ва дугъри пайгъамбар ву к1ураза! Гьаци хьузра ву думу! Эгена учву дугъан произведенйир гъурхнийинна!
– Учу фу урхуруш – урхдар, яв буржи дар! – Дугъридан, «Гюлбикайикан» «Гюлбеки» духьнайиб гьамус ачухъди рябкъюрайи. «Евгений Онегин» илт1ибк1урухъанмна вуш к1урза!
– Я Гюлбеки, гьадмукьан ижмиди Рашиддик кч1игуз… – Буньяминдира чан к1уруб пайиз, ихь шуру:
– ***ин баяр ***ир, гьамшваъ айи сар шур’ин алархьуз! Учву узу хилариин илитну…
««…***н баяр…» уву учуз йивуз, жан Шавдикки риши яни Гъвандикки риши, узуз уву аьгъдрур дариз! Гъи увук мукьан мурар наънан куч1внавук?» – гьамцибган гъапиб вуйиз. Гьамус узура Къияйин улихь Кюрейиси гъюнаригъ к1ул гъюбч1вбанди дарзаки!

Дюзди к1ури гъабшиш, Кюрейи к1улт1ан гъюбч1вундарш, хъа кьандиси узу «Къияйикан», мици гъапиш хъял гъибди, «…Бекийикан» мелзра ктатури гъашиза.

Дици вуш дугъу увуз дюзди «***ин бай..» гъапну! Шлиинна «аьмп» ап1уруш – «аьмпар» ап1руриз! Буньяминдина Гьюсейнди «кис-кис» гъап1убси, фу зегьриман ккундувуз йипа, узуз гъябкъю Кьуттайин хтулиин алархьуз? Пушкиндин ц1арнаъ дийигънайи!

Пушкин гъапида, сар эфиопдин хътипуб! Дугъхьан гьич Литературный институткьана ккудубк1уз гъабхьундар! Чаз тягьна гъивуриз, дишла дуэлариз дих ап1бахьан!

Вуза эй! Дажи! Шуркан хъял ктипурза к1ури ва жвув уччвуйи улупуз ккунди Уьмаровайикан даждин йиз ярхи мелз ктатуз хъюгънийза:
– К1ваин илминив, Гюлбика уву учухьна Явруриз гъафи вахт!
– Уву пластинка динди мик1ит1ибк1ан, писателикан пайгъамбар ктаурайи мял’уьм!
– Узу гьаци гьаваиди туврайи суалси гьибгърайвуз? Ваъ. Гьаддин кьяляхъ ич школайин директор Мирзагьясан мялимди школайиз дих гъап1унзуз ва ихь табасарандин машгьур шаир, Москвайиъ гъурху увкан вари ученикарин улихь линейккайиъ ктибтуз гъитунзухьди. Фици вувуз узу! Фициб къурзлувалиинди ктибтурайир! Узу Мирзясназ, хъа чаз дих гьаз ап1дарва, гъапунза.
– Хъа дих гъап1иш гъидийк1ан… –  к1ури, к1вахъниди айи кас! – Мажал шуйк1ан яраб дугъаз, гъач гъапиш? Гъюйк1ан ихь йирси школайиз?! – Гьерхрайи, Гюлбика-бажи, увкан.
– Хъа гьамусдиз гьаз ккебяхънава! Дарши гули! Муминат-бажийин сагъвал фици ву? Узуз думу яв хпир кьабул гъахьунзуз!
– Узу кьабул дарап1ди, думу гьаз вуяв! Узу Сеферсир дарза!
– Агь яв ушвниъ к1ару руг абхьрияв, гъунна жви!
– Дидкан ккадархьрур хьидар! Абхьди! Йиз пажнах Мурадхандинси! Пайгъамбар!
…


23. ДИКТАНТ

Йиц1ийирхьудпи май дайиш, адайин сарун йигъ гьамрариз, кьюрдну рукьак мелзар кивру фагьумлуйириз!
Мажалра ади ккундарин думуган дурариз, чиб-чпин мелзар кдарсбахьан!
Чиб-чпикан!

Ибшри сарун май!
Май ибши!
Ибшри сарун май чпин юк1вариъ!

Ибшри, алибшри сарун май дурарин мелзариин!
Рукьак кивруган! Ваъ эй, чиб-чпикан ктатруган!
***ири курц1ларикан ктатруганси гьа!
Ясана гъазан илбижвруганси вук1ана адмийирин ктатувалар мелзар чиб-чпикан?!

Гъачай, саб биц1идиси, ккюбхну чарч, ккилигухьа машариз!
Яни ашкарсузди!
Аьгъю ап1дархьа чарч ккюбхюваликан ва ашкар даршлуси ккилигурайиваликан.
Ухьу, тинди хъайи улин тинди терефнаан жинидиси лигури ап1идихьа ихь лигбахь гьабхъру варибдихьинди.
Хъа ихь лигбахь ихь ибра, хярт1ра, хярт1хъанмина улихьинди кьяни шлуган хъюхъра гьабхъуб мукин ву.
Гьадрабхъди шулин, гар али гъюбран гарсиб хъюхъ, гъит1ибгънайиган сфатнягъян!
Гюлле дидкан кт1убччвур, хъа ихь лигуб гьич кт1ут1убччвурчакан к1арза.
Му гьаци ягълибра вуки – «бурдж–халифа» Россияйиъ табасарансит1ан рябкъдар!
Хъа дидин айит1 гъахьи, гъягъюрайи ва шуз ккимбу «гьядисйир» вари «История моя – Россия» гъабшишра хътат1арццур!
…
– Уву, жан язна, фу фтихь ттеврава?! Яв хъюхънихь – Россия?! Яв хъюхъниъ айи манкъйирихь история России?! – Кудукьназук, жан дустар, Мирзабалаев Алавудин.
…
Гьамгъаз, ячве, наънан аьгъю гъабхьну узуз йиз бик1бариъ т1ап1уз ккундайи мянайикан?!
…
– Дих дап1нануз сягьнайиинна, гъарах, кьюб гаф ап1ин «бахчайин» улихь!
– Кялхъюб ч1яаьн ибшри!
– Фици кялхъра хъа узу, гьяким?
– Уву гьаз «бахча» к1ураш узу дишла гъариъ ахъунзу!
– Дарш «Месигь гъиди» к1уру макьала* увура…
– … ав, узура…
– Вуш Мягьямадов З –йихьди бик1уз гъитурра…
–… ав, гъитурра…
– Гьа гъарах «бахчайин» улихьна! Инннтелллигенннция!
– Гьарган гаф к1урур узу шулин…
– Гьа, гъудужв! Ахлар ккюрх! Гъагъ, гъабхру даждиин илибурайибу! – Кьялхъянди ургъраза Несрединовичдиъ. Улхьанмина кьюбпи жерге креслойиин деънайири гьа!
––––––––––
* http://www.proza.ru/2017/07/11/1267



Мурарин диктант ккебгъайиз ап1урайи т1улариз лигайчва!
– …гаф тувдихьа Министр здраву охранайиз…
…
– … мубарак ибшри ичв ушварин ихь машкварра…
…
– …гаф тувидихьа Табасаран к1ул Сиражудиновичдиз…
…
– …ушварин ваз ибшри мубарак…
…
– …гаф… Яр…Али Метовичдиз
…
– …вазлин ушвар йискьбарси аьхю сеэр хъайиб ибшри…
…
–…гьамус гаф… ухьуз ширин бай Шарафудиндиз, Каирин акредитацияйиккди (контроликкди) дагъустанлуйирикан египтарна аьрабар ктаурайириз…
…
–…сеэрин ерина завук хядаркьан «чру к1ажар» хуз магьарханай мистариз!
– …рублийирна евройир шулдарин хай?.. – зиихъ рядаригъян сар студентдинсиб сес залиъ арабгъу.
– …беябур мап1анай ихь марцци дин кабц1ну рублийирина евройири… дарш учвузра урсар хьуз ккунданчвуз!!! Ихь диндин ранг – чруб! «Чру к1ажарихьди» балгидира вухьа, фасикьар!!!
….
Мурарин полемика ярхи шулайи гьял ву, хъа диктантдиз вахт гъубзрадар!
Гъузур учв, фила-вуш ад айи писатель Заки Дашдемировдин, хъуркьувалар гъадагъурайи ва табасаран зап1ри гъахьи ирсчи, гьамус малла-гьяжи-эфенли аз-Заки Зилдигскийин бай вуза к1урайир, чан тялимаригъди гъярхьну!

Магьа нубат дуфна, дустар, узу «ахлар ккюрх» к1урайирин!
Удуч1ву ич тухум!
Сарун тухумра пуз шулу: думу Ч1валкканра вуйиган, ч1валарикк ц1иб гъап1ур дарза кьукьар!

К1урира шулу, зилдккар хвара гьяйвнарсдар ву к1ури.
Гьациган, зилдккари кьяляхъинди гъиву кьусмари ч1валккарин «шархьлар» гъюргъну, хъахънайиган чпин кьяляхъ.
Ва вари удуч1вну, гъушну Раси дерейиан Рубас нирихъинди.
Нир яваш дубхьнайи дюзендизди!
Хъасин аскканзина ч1валккари, заан айи зилдккариз лизи нахут харар хътаури гъахьну.
Чпин нубатнаъ зилдккари, дурар «шархьлариан адахьу сппар ву» к1ури, хайлин вахтна дурарин мяна абгури гъахьну.
Вахтар гъягърурихъ аьлимар вуйи Аьлиефарин ахтармиш’валариан аьгъю гъабхьиганси, вуйишт1ан – «ч1валккари на нас зуб точит» – вуди гъабхьну.
Лизи харарин сир ачмиш ап1ури, зилдккарин вари аьхюб-биц1иб аьлим’валарихъ хъергру ва гьаци гизафдар машгьур шулу. Хъа Заки халу гьадрарикан бик1ури хъюгъру.
Мидхьан, «…на нас зуб точит» -дихьан гуч1 гъабхьи зилдккар, чпи аьгъю даршуз, чпилан «Зилдикк» алдабгъну, «Ч’чикк» иливну, гьубкьур гьубкьушвахъинди гьергну гъягъюру.
Аьлиеварикан сар космосдиздира кмиди адахъуру, хъа Заки, Шарафудинра хъади, Нарын-Къалайихъ жин шулу.
Хъасинси, ч1валккариз учв дидрихъуз, Заки халу аьраблиз илт1ик1уру. Гьаци дугъкан аз-Заки Чич’вакский гъахьнийи.
Ч1валккари, к1вакк фук1ара ккадарди, чпин гъунши гъулра, чписи, лизи харарилантина арбаб ибшри дупну, аьхю гьюрмат вуди, зилдккариз нахут харар хътауру.
Хварари харар ит1руб аьгъяди гьа!
Хъа мурари гьадрарилантина, кьяляхъинди кьусмар гъивдар чпи вушра, гьарай-фигъан гъит1ибккуру.
«Дабкьру кьябра», «Ккуккумра» дипну гизафдар, 250-т1ан зина хизанар гьергру.
Гьергну гъушдариз «кьусмар йивру» чпин гъулра, ригъ-гьудубч1вру терефнаъ айи Раццач1итабси, кафарийизди айи Шант1аси ва ригъ-алабхърушвахъинди хъайи Бачи жердрягъси, гъюрдариз илт1ибк1уз ккун гъабхьну.
Хъа хътау харарикан ва гъулахъ хъади гъахьи хварарикан мянфяаьт ктабгъури, чпиз мулкар дирчну гъушу ч1валккаризра баркаллагь к1ури гъузу гъуландари, чпин ккадабхъурайи гъул, сарсана гъюрдариз илт1ик1бахьан гъюбхну.
«Шаирарин директори» гъаписи:
«…дийигъназа йиз багъри гъулан гъюрдариин,
мухриан адахьу ц1адлар гьарсаб гъвандик как1ри,
суза деебтну пну ебхьуйк1ан Ужхъариз…» – мици дярябкъри чан багъри гъул гьич сариз!

Ухьу фтихъ хъайи?

Агьааа!
Удуч1ву ич тухум, диктант ккебгъайиз, даккундиси, лижахъ гъарабх к1урайиси чаз, «бахчайин» улихьна.
…
Ва…
–… гьарсаб гъулаъ ихь ч1алнан дарсар гьарсари чаз ккуниси кивра… …дюбхну ккунду литературайин ч1ал! Къужникна гъушунза, гьюрматлу дустар, дарсназ к1ури, ихь ч1алнан. Дарс ккудубк1ну гаф–ч1ал ап1урайи вахтнаъ, Къужникарин сар Рамазанов Рамазан к1уру чпин хусуси шаирин хтул риш узухъди гьюжатназ гъедергна. Дар, хъюнт1ичрин, урхури хьуд йис. Мюгьталра гъахьунза, райондин главайин улихь зазси дийигънайивалиин, узу вуза к1ури дюз! Фицики «ич ава вуяч поэт, дугъас аьгъя вари, к1урайибу “мусул”!» Узу гъапунза, «мурсул» к1уруб ву, жан ригъсир кюкю! «Фици гъапишра фу ву хъа, халу, вари гъавриъ ахъри хьурухъанмина!» – гъапизуз, табасаран ч1алнан устайин худли… Гьамус ухьура гъи ихь бик1урайи диктантдик Жяфаровдин «Хлинццар кайи зиянкрикан» «Хлин ц1ар кайи зиквар» гъап1ишра гьап1рухъа, табасаран бахчайин интеллигенция! «Абумислим Джафаров» гъапибси вари гъавриъ ахърадарин-хъа! … Рябкъюрайчвуз ихь улихь фициб чюл ккат1абццнаш, ухьу иган дап1ну ккуни! Хъиржвну хъуршлихънакьан, дидисну дагьрар, хъюгъдихьа ляхнихъ…
…
«Яяяяяя!» гъапиза йиз узукна. Учкан писатель вроде узу вуди, хъа мугъан ушвниъ айи ч1ал!
– Я халурин бай! Я Алаудин! Уву йиз маш беябур гьаз ап1урава?
– Яв «бурдж-халифа» гъяйи маш уьру шлубсиб дарив аьхир! Увуси, накара сар фужк1а табасаран «бахчайиан» «ут1урккнийиш», адмийиригъинди маш гъядябгъюз даршули дийигъуйи! Хъа увуз, язна дубхьну – хьуз нубат алдрубдиз, гьич вижнакьана ктарвуз!
– Хъа узу ичв «багъдиъ» фила гъахьир ву, харари «лизи» гъап1у, Мюшкюриъ Рубасдин швур дибиснайи зилдккарин гъунши?
…
Варидари саб хилди диктант дибик1ну ккудубк1ча, вари конкурсариъ гъалиб гъахьи, хивариз литературайин ч1ал улупурайи, хьайир хъитри мегьел хилариз зиян дубхьну адру сар гюзел шуран «нурариккди».
Сар узуз ктарди, варидариз «пятар» гъахьи, хъа Алаудиндиз – «с плюсом».

Баладарзуз, узу йиз «единиццайиинра» шад духьназа, фицики, «бахчайиндари» узу чпихъди гъитбаз аьхю чухсагъул к1ураза.

Хъа «бахчайиъ» шулайи гьядисйирикан учвуз хабар айиш, дустар, душваъ айи вари «яр-йимишдихъ», имбубт1ан артухъ дурар усппагьи хьпан бадали, луфран пейнин шид хъубзри шуйчва!
Гюлягьмадди сягьнайиинна «бахчайиан» варит1ан «бегьер» туву касар адаънийи: Ширинат, Аьлимурад, Шарафудин, Гьябибат, Сувайнат, Фируза, Юнус, Уткан Жигьил, Уччву Риш, Исамудин… гьарсарин гъуллугъарин ччвурар дисури: доктор, кандидат, вице-президент, председатель, директор, редактор, корреспондент…
Амманаки, узу фукьан ккилигури имиза, гьамус – хъа, йиз ччвурра дупну, варит1ан адлу табасаранлуйиригъди узура, варидарин улихь, сягьнайиинна адаур, к1ури!
Гюлягьмадди ччвурар ктухруган, гьар ччвурнахъ, хъаринуб йиз ччвур пиди к1ури, юк1в, гурпар ап1ури, ут1убч1вузкьан гьялак шуйиз, амманаки…
Мушваъ варит1ан гизаф зегьмет зигурайир – узу;
йиз студентар мина жалб гъап1ур, диктантдиз к1ажарна ручкйир гъадагъур, гьарсар аьлимдиз мина гъач к1ури жа-жаради зенгар гъап1ур узу вуди;
вари урус классикарин эсерар ихь ч1алназ илт1ик1ур – узу;
варит1ан уччву мяълийир дик1рур – узу;
варит1ан ужуйи табасаран тарих, ч1ал аьгъюр – узу;
конкурсариъ гъалиб шлур – му узу;
премйиринна званйирин сагьиб узу вуди му редакторза к1урайибди узуз дих гьаз гъап1ундайк1ана!
Чан айт1анзина ургуразу гьан!
Машра гъядябхъюрайиз!
Аьгь ап1уз шуладарзухьан!
Сар фужк1а хьадрушвахь думу Гюл…за к1уруб узуз ккабхъри, хъа узу дугъан унт1аъ ат1рубси ат1арзачан!
Арда йиз ччвур дупнадар!
Му наан айиб ву гъуландар!
Гьамусра мугъаз узу фуж вуш аьгъдарин!
Я узхъан хъялгьнурра гъахьундар гьа!
Ай ичв мелзар зат ктарсуз даршлуси карсриячв хьц1ур аяз айи рукьак!
Чиб-чпиз мелзар йивури, беябур ***ири чпи марцц дап1ну, айи узу сар марцц ап1уз ккундадар!
Узуз аьгъязуз шлин вуш му ляхнар…
…
– Яв «рижв» гъяшулив гьа, Мирзабалаев?
– ...гъяйиз!
– Хъа гьаму хъимбу сар язнайикан гьамцдар ап1руб вуйин?
– …увура хъимдайиш, хъа ужу шуйи!
– …вуш ккахъричву ужувлакк!







24. «ЗИЯН» КАЙИ «ХЛИНЦЦАР»
–…
– …фу к1уру гаф ву! Адназ лайикь вуйирин ад ап1руб, гадахъ хъайирин гъухригъянсина Эцягъ булагъдин кьяшишан гъябгърубсибу! Ав, жан, Сувайнат, узура гъидиза! Хивна!
– …
Му гафар, му гафар дик1урайири к1урайидар ву ва му, чан ушвниан адап1у гафнан эйвал дарап1ру касди, гьаз вуш «Хивна» имбу гафарихьан ц1иб ярхласи, кьандиси гъапи.
…
Гьар саб, саб фу вуш бик1руган, читинвалар алахьрур сар узут1ан дардиси гьибгъри шулиз.
«Дарсар ужуйи урхийва, алахьидайвуз, аьрзачи!»

Магьа, йипа гьеле, фици бик1уза кагъзик, асас улхбахьан, «Хивна» к1уру гаф, сац1иб икъну, хъа дупнайивал? Сарикди машна-машди улхурайиш, икъну гъапиб дишла аьгъю шуйи. Гьала учву, думу гьаци, фици бик1уруш, бик1ай?

Мидихьна, узуз аьгъязуз, узу зиихъ дибик1найи «гадахъ» к1уру гафнан гизафдар гъавриъ духьнадар.

Ари ухьу, гьамус гьап1руш, лигай: «шаларин гадар ап1уйхьа раццарихъ, улдубзури амк1 жандилан, ккунийда штун лит1ан туврур, к1ури!»
Фици шулу?
Гьамус гъавриъ ахъунчву узу дупну ккундайибдин?
Дирчвари «гад» к1ура, хъа гъуннаариз «гад», гьубк1у рижв хъайи якъ ву.
Хъа дирчварин «гад»наз гъуннаари «ггар ап1ув» к1ура.
Думура гъитархьа «гг» сесназ лайикь вуйи гьярф адрувализ сат1иди кьюб «г» гьярфар дик1уз мажбур шулазу.
Учвуз аьгъячвуз, ибариз ебхьру думу гафнан кьяш, йиккун гъит1и-хинк1аригъ гъяйи бюржегьси, кагъзиин «дабт1уз» шлуб дар.
Мура «зиян» дарин-хъа ихь «хлинццарик» кайи?!
Учвуз «…дарсар урхийва…»т1ан пуз аьгъяйчвуз?
…
…Дици вуйиб саб лишниинди улупну ккундин?
«…Ва урхурайириз думу икъну дибик1найиб вуйиб дишла аьгъю хьибди! – лигайчва фйир к1ураш узуз му аьяндрари! Шлиз к1урайчва йипа! Узуз! Узу дарин, узу… – Дарсар урхийва! «Узу! Узуз!» к1ури яв тярифар ап1ури дахъидайва, хинк1аригъян сппариккинди бюржгьер рузурайир!»
Ваааааааааа! Фици гьамрари узу биябур ап1ураш, чпихьан саб мутмуйикан гьерхну к1ури!
Учвухъ хъпехъуруш узу йиц1уд йисансана партайихъ дусну гъузну ккунду!
А гьудуч1вай гьа! Узу гъушза йиз бик1руб бик1уз!
Ккуш йихьай, ккуш махьанай! Гъавриъ!
Фицийи ихь ихтилат, жан к1улин ккелле? Агьа…

Хивна чпихъди маяр хьайиз юбилейиз гъюруш-гъюрдарш к1ури гьерхнайи Сувайнатдиз жаваб туврайза. Ва «Хивна» к1уру гафниин ккудубк1найза.
Телефондихъан «Хивна» гъеебхьу шурура аьжаин жюрейиинди узу аьжаин гъап1у:

– Узу увуз гаф тувнийин-хъа фук1а-мук1а хуз, «хивна» пуз? – гьерхзухьан тлихъан.
Ужжхъарин рюгь гъянаъ ади Гали-Гюгьрягъ «варжйиригъди» гъюдубч1ву «ччим-кюкдиз» узу к1урайиб «варжиси» гьугъубжвнушул!
Хъа сар дирчварин, хирччвариъ айи нисун к1ик1алсир Фи–Рузасур вуйиш, узу гъапибдин дишла гъавриъ ахъну: «Ав, ав, Хивна, ухдиси гъудужвну гъач», пидийи, «тмуганси, кьан даршлуси!»
Му Фи-Руза к1урурра «гадар» ит1рударикан дар аьхир!
Думу «гадар» ап1рударикан ву, чпин абйирси, яни – урчрударикан (му гафнан, ударения сабпи «у»-риин ализ гьа)! Хриччви! Ягъли гъарзариин! Сихъ Магъу дерейизди гьюбхруси, душвгъянсина гъябгъюрайи нирикди, Хиварихъансина. Фицики, мангуларин к1ак1нахь гьахъдари «хибдина» пидийи.

Узура, «варжйирикан кубк1урин» гафарикан жвуваз мянфяаьт ктарди гъудрузарза дупну:
– Ав гаф тувнийва! – гъапиза.
– Дюз к1уруш, Ра-Шид халу, юбилеярина, тярифарина, аьрифдарари саб булушкка илдибтну тмунуб алабхьузкьана мюгьлет туврадарзуз, к1ваълан дубшнайиз, фу гаф тувнийи узу увуз?
– Яв тазади удубч1внайи китаб тувурзавуз гъапундайна?
– Гьааааааааа…. Хъа фунубнуб?
«Бахтавар, – гъапиза, йиз узукна, – тазади удуч1вдаригъян фунуб пешкеш ап1уруш, аьжуз духьнайи «дагъустан дишагьли».
– Жан риш, – гъапиза, – хялижв гъафиган, гизаф гадар хъайи эйсийи багьа хялижвиваз саб скаш ктру чагъибсиб гъядябгъну убккрубдикан хабар айвуз!
– Аааааааааа!
– Аааааа – ваъ! Гьунар – гизаф гадар хьуб дар! Гъяйибсиб гъядябгъну убккуб ву гьунар!
– Убккидиза, Ра-Шид-халу, убккидиза, ваъ эй, хибдиза, хивдизавуз, Ра-Шид-халу!
– Хивна?
– А гьудуч1в гьа… Яв зарафтарин…
– Зарафатар дариз! Уву хивдива, узу гъидиза Хивна!
…

Мягьямаддин «Милаъ» профессор – Къурбанофарин бай Мягьямадди к1ура:
– Узу ахтармиш ап1руб аьгъяди Абумислимдин дело тутрувди гъахьну хивари.
– Хъа гьаз тувурдайи увухьна, Жвулли-жви?
– Дурариз узу Рубасдин тму терефнахъан вуйиб аьгъю гъабхьну ва «биц1и Мукъуъ саб биц1иди биц1и «лизиб» биц1и гъюрахъди гъубхъну к1ури Джафаровдиз йиц1ишубуд йисан «накьвдиъ концерт» улупури имид», гъапунзуз дурари, «хъа уву, жан хялижв, ичв Аьхю нириъ аьхюдиси, аьхю к1уларихъди к1ул’инди, руккарикк ккимиди гъюр кипну хинк1ар дап1ну гъит1иш, увуз накьвдиъ – ваъ, хъа жегьенемдиъ яв йирккар-ккумариз концертар улупури сикин хьидарвукан дурар, ичв гъулаъ Эмелра хъади, эмугъли!» гъапи.
– Шли улупиди к1ури гьаз гъерхундайва, гъунши гъула жви?
– Гьерхунза, Рашид, гьерхунза!
– Хъа?
– Кегебешникари, – гъапну.
– Хъа йипа, Мягьямад-халу, кегебешникар к1урудар дурар фйир ву? Дурариъ ифи, юк1в айк1ан? Маар инсанаринсдар дайк1ан?
– Вари дурарин ихьси ву, хъа футнайина бахилвали гьап1раш аьгъяйвуз?
– Аьгъязуз! Футна гъап1ну к1ури, «кис-кис» гъап1убси алархьруб дар! Инсанариан инсанвал дубгуз сабан ухди ву аьхир! Дидинра гъибди аьхир. Уву сабан яваш гьеле, профессор, узу «народный…»дихьанра гьерхза: Яв мубарик ибшри, Шагьвелед, 110 йис!
– Йиз даризки дицикьан!
– Кьан дарибшрияв явра гьацикьан хьуз!
– Чухсагъул, Рашид! Узура гьаддиз ккилигураза!
– «Концертдиз»?
– Ярхла ап1ри, ярхла ап1ри! Дярябкъри жугьудризра, аьраблизра...
– Ап1ри, чве, ярхла! Яв – йисарра! Йипа, «народный…» уву ужуди бик1урива, дарш – Абумислимди гъибик1нин?
– Дарин. Урсарин айиси Пушкин, узу гьаци фикир ап1ураза, Джафаровра ву табасаранарин «Пушкин»?
– «узу гьаци фикир ап1ураза» гъяди пуз фтихьан гуч1уравуз? Абумислимдин кьимат уву исина ап1урайибдин гъавриъ айва?
– Гьудуч1в гьамлин, гафнаан гаф адабгъурайи силисчи. Гьаму увусдар силисар гъадагърудари, гьадму зиянар духьнайи кас, ГУЛАГариз алдаъну…
– Узуз фу к1урава, я веледарин Шагь, ихь ч1ал гьациб ву! Магьа, уву йип, жараси фици гъавриъ ахъру?
– Фици ахъур, эгер ч1уруди гъавриъ ахъруси дупнашра, уву яв ушвниан адап1ру гаф, ккунивал ади, ккунийдизуз гьатму кас хабахъ хъитну мак ап1ру хиял ади, адап1!
– Шагьвелед-халу увура Абумислим Джафаровдин кьяляхъ хътарва! Белки гьаддиз увуз «народный писатель Дагестана» тувнашул! Узу гьаци фикир ап1ураза!
– Хъа гьаму увуси имбударира гьаз дици фикир ап1урадар…
– Яни, сарун уву яв гъавриъ ахъунва, баркаллагь!
– Дургинихь, ушвниан адап1у гафнан эйвал дарап1рур!
– Шалза! Шлихьинди йипа?
– Аллагьвере увуз ккуш…
– Шалза, я чве, шалза, Багъирихьинди!
– Хъа, я Раджабов, Абумислим-халуйиз увукьана кюмек гьаз гъап1ундайва, ичв гъула жви вудира, яв бик1бариз аьхю эгьемият тувур вудира, жюрэтлу сагьибарикан вуйи инкьилабчйирин варакьлувал аьксиди ададап1ру бенд кас учв вудира?
– Ягъурлу сефер ибшри чаз! Думу гъилинжарна валжгъар ади гъахьи сенграриан, тажирарин синиф гьеле мялум дарап1ди, нукьт1 ву дупну гьергру женгчйирикан вуйи леке вуди думу гъахьундар!
– Фу гъапнийва, Багъир-халу? Фу гъапнийва?
– Чухайин чембрар дидисну, макьсадвал ибадатназ дархру, герсаки сирхра кидибт1ну, учв аьд акъаж серсен мерг инанмишди мясрар ап1ру ленг эм вуди думу гъахьну…
– Я Багъир-халу, яяяяя! Фукьан ужуйи ихь ч1ал аьгъявуз! Вари табасаранар ув’ин бахил духьна! Чпиз аьгъдруб увуз аьгъя к1ура! Яв улихь Абумислим Жяфаров Пушкиндин ихтлатнак кайиси, уьл кит1ибшру дут1убк1найи кьябахъ хъайи кьаби жвиси вушул!
– Думу, аькьрабари, гъурулуш асантуб вуйи лукьумдиъ эрзиман гьап1райи кас, узут1ан аьхюрра вуда, кьаби жвиси дархьуз, эрезлемиш дап1ну гъахьну! Хъа узу, миржц1урикан урч1ц1урпи йисакинди эркинди ягъалмиш шулайи магълуб даршлу къанлу вуза!
– Ухьуз багьади вуйи сарсана риш ахьуз, Багъир-халу… Дугъу, гьам аьлимдиси, гьам мялимдиси, гьам шаириси, гьам замдиси театрин, гьам чан веледарин багъри дадаси васана, гьам Ергик гунт1ан-ук1ар ут1уз гъяру Яракк кюкйирстар шубарин арайиъ ади гъахьи ихь аьдати шурусира яв адар ап1урайи, увуз аьгъюбдин гьац1ан-гьац1 мийибшри, тикисиб, тикисибра гъибтархьа, т1инк1сибкьана аьгъяйиш, увуз жаради «концерт» улупидийза к1ури! Думу концертаригъра гъяйир ву аьхир! Даршиш, Майрамдинна Гюлназдин фурс наънан ву к1ури хиял вуяв?
– Фу гъапнийва, Рашид, хъана йип гьеле, к1улиъ убч1вундариз!
– Багъир-халу, уву к1урубдин вари гъавриъ ахъру, хъа узу к1урубдин гьич фужк1ара гъавриъ ахъдар!
– Узуси бажаранвал мукьуфлуди улупру мургу жви, милли арачивалар семендиз синабендди гюзетламиш дарап1рур йихь, явра вари варакьлуди маракьлувалиинди  варкьурарди гъавриъ ахъди!
…

***

«Рашид, гъит яв, рихшандвалар! Йип гьеле, уву Хивна гъушунна? Фу гъап1унва душваъ? Фуж алахъунвуз? Сувайнатди гъабхнийин тувурза гъапи китаб? – Гьамцдарикан йип уву! Дарш фйир учуз гьурччврава, кьил ктру гафар!»
Гъягъюз гъабхьундарзухьан, дустар, Хивна! Гуч1 гъабхьунзуз, нагагь кафейиъ дусну чай убхъури узу гъидисиш, ясана Багъиризра убхъ к1ури теклиф дебккиш, Жяфаровси дарди, узу зат дяргърушвариз алдаур.
«Концерт» зат рябкъюб мумкин дар!
Узхьан Абумислим-халуйихьанси му заманайин т1улар аьгь ап1уз хьибдар!
Ихтият духьну ккунду!
Кбиргъу гъван дедребккиш к1урза!




25. КАМИВАЛ ВА ХЪУРКЬУВАЛ

Ц1ибди, лап деринариз дурушди, гъийин ихь поэзияйин камиваларикан ва хъуркьуваларикан пуз ккайиган, дурарин фици гъавриъ ахъну ккундуш, гъилигнийиш харжи даршлийи.

Гьюрматлу, хилиъ кьалам айи касар! Му меселйирикан улхруган, учв, автор, фикирназ гъадагъури шулхьа…
Фицики, ихь улихь гьадму ЮРУШ дийигънайихь… мисалназ «…кьят1кьят1ар… …аьшягъягъйир…» ясана: «…кучIкIучI кюкю…», даршишсана: «…кьюжли гьярфар…»…
Гьаддиз, ушвниан идипруб вари, гьацдар касибариинди улурзурахьа: ХЪЯЛРА,ТЯГЬНАРА, ТЯРИФРА.
Мици фикир ап1увал, ихь табасарандиз дубхну, инсанарин фикриъ ипнайи КАМИВАЛ ву.
Ихь абйири ухьуз гъибтнайи ХАЗНА, ухьу тина дап1ну ккундар.
Хъа фу вуйи думу, к1урубси гъабшиш: ИНСАН ЗААНДИ ДИСУБ.

Учв, Инсан, фуж вушра, САР ШЛИЗ вуш ккунир ву.
Гьаддиз, дугъаз гиран дархьбан бадали, ухьу ИНСАН тахсир ап1урадархьа,
хъа дугъахьди ап1уз гъитрайи КАМИВАЛАР тахсир ап1урахьа.

Мисалназ:
"Мална хазна тув аьдуйиз,
Кьикьнягъди абц1 тямягькар ул,
Футнакар юк1в кят1ябхъяйиз,
Гъибайиин ап1ин машгъул".

Му ц1арар гъидик1у кас, фицир вуш аьгъяхьуз, ГИРАМИР, хъа чпи ц1арар фу ву?
Дурар дугъан кьалмиккан ккадауз гъибтуб фу ву?

"Узуз, анжагъ гьунар ча ц1иб, –
Буржар кьяляхъ тувузди яв.
Хиянатвал, куч1ал, аьйиб…
Сяргьятариъ гизаф аяв". (Шиърар ва поэмйир.109 - маш.)

Му ц1арар гъидик1урра гьадму КАС ву…

Лигай, авторин юк1в, фици убгурайиш, хъа дугъан фикриъ ипнайибди – фтихъна хураш?
"Узуз, анжагъ гьунар ча ц1иб", – миди, гьадму касдин саягъ ва гьял улурура…
"Буржар кьяляхъ тувузди яв" – хъа миди, думу кас улдугуз гъитра.
Янаки:
– Узура, Увут1ан дархьур дарза, хъа Яв туврайи гьунар, Яв буржар ктирчузт1ан дариз! – рябкъюрайчвуз авторин кьалмиинди иблисвали чан ляхин фициб жюрейиинди арайиз хураш!

Гьаци вуйиган, ихь фикриъ ипнайи гьадму КАМИВАЛ марцц ап1идихьа, ва идипнайи ЗААНВАЛ, хъана кьяляхъ хибдихьа!

Жараси к1ури гъабшиш, му, авторин камивал вуйинхъа, даршиш – хъуркьувал?
Авторин мурар дидик1найи ц1арарт1ан дар, хъа думу ц1арари камивал уьмриз кечирмиш ап1ура.
Яна Инсан ухьуз Заанди рякъбан бадали, ЗААНВАЛ фу вуш ва думу фициб уьлчмейиинди йибцруб вуш, аьгъяди хьуб ужу ву.
Му гафариз гьамцира лигуз шулу:
Камивал – улихьна гъягъюз айи мумкинвал ву. Мисалра хуз шулу: Чвул… Багъ… Вичар… Багъдиз гъюрза… Вичар ккуркьундарзуз…
– Гьаз?
Тягьнайи к1ура:
– …уву дарабшвну дина гъябгъяйиз!..
Йиз КАМИВАЛ, му улари, чан бегьем ДАРХЬУ метлебниинди йибцура…

Хъа жара улар, шадну кудут1на:
– …гьаци шул чаз!..
Йиз КАМИВАЛ, му жара улари, чан бегьем ГЪАБХЬИ метлебниинди йибцура.

Садар, узу камивал деебтну к1ури, пашман духьна, садар – шад.
Гьерхраза: гьаци вуйиган камивал ужуб мутму ву сарун?
Ав к1урудариз к1ураза: ужуб мутму вушра, пашман гъахьидарира, шад гъахьидарира жвуван камивалиин лик иливура.
Жикъидиси, камивалра, жвуван хайирназ илт1ибк1уз аьгъяди вуш ужу шул.

Хъуркьувал – хъуркьну, мидхъантина фурс ап1ури гъузрувал ву.
Хъа, фурс фу вуш аьгъдрували, инсандикан гьап1ри шулу?
Жикъидиси, хъуркьувалра, камивалси гьисаб ап1уз шулу,
фицики КАМИВАЛИ хъуркьувалихъна, улихь, гъахурава,
хъа ХЪУРКЬУВАЛИ – камивалихьна гьаъра, хъана улихь гъягъбан бадали.

Магьа гьамциб гьялнаъ а ихь гъийин прозара, поэзияра.

Хъа эгер ихь гьам ражари ухьуъ ивнайи фикриинди к1ури гъабшиш, гьамци шула:
– Дубгъай учвуз Сувайнатдихъан… варидюняйиъ… сабпи йишв…,
Эльмирайихъан… варит1ан заан йишв…
Гюлбикайихъан – сарпирт1ан сарпир духьнайи… ва к1ару малси жафа зигурайи…
– Хъажабгъну убгъай… классик Шагьвеледдихъан… юморист Кюрейихъан…

– Лигай тугъан, Аьзизуфдин, эсерар вуйиз к1ури дидик1найидариз… Гьамцдари ихь гъийин табасаран поэзия кьяляхъ ап1ура…
– Гьаз к1урдар хъа, – пуз мумкин ву Пирмягьямад Аслановди, – мурар ва мицисдар вари, ихь литературайиз вуйи аьхю камивалар даринхъа?!
…
Гьациган ухьу, бик1рудар, ДЕВРИХЪДИ душну ккундар,
хъа девир, ихь АЬГЪЮВАЛАРИХЪДИ гъарабхри…

Сабсана: гъи интернет аьгъдру кас, адар.
Узу зиихъ гъапи гафарин деринвал абгуз ккунидариз, Проза руйиъ Рашид Азизовдин статьйир а.
Чухсагъул учвуз, заанди арайиз духнайи касар! 







26. КЪАЗАВАТНАКАН ШАГЬИДВАЛ
ВАЯ
ФИЛОСОФИЯЙИН ДРАМАТУРГИЯ

1.
Хъап1райишвахьинди дурушиш, дурубшру йицси гъядап1иди гъягърударин хилариинди – му, му уьмрин сабпи къарагюн!
Аьгъдрувал ва аьгъю ап1уз даккнивал – му, му уьмрин кьюбпи къарагюн!
Улулупрувал ва аьгъяшра дарпивал – му, му уьмрин шубубпи къарагюн!

– Мици гьаз ву?
– Гуч1баан, азад хьиди к1ури!

Неинки азад хьубт1ан дарк1ан яраб?
Гуч1баан, гуч1 азадвали жварт1 ап1рубдиан!

Жварт1 шлуб аьгъяди шулайиб ву гуч1!

Гуч1’вализра а магьа гьамцдар аьгъювалар!


2.
Гуч1 наънан дуфнайиб ву арайиз?
Гуч1 – тямягьнаан!
Хъа тямягь?
Тямягь – аьгъдрувалиан?
Ваъ!
Тямягь – кьукь ктабгъуз ккунивалиан!
Хъа кьукь макадабгъан к1урайишв айин?
Адар!
Даршлу гъагъ гъабхуз хьибдиян? Кьадар ккундарин? Кьадар адру кьукьнура кьакьа ап1уру гьа!
Ва, гьаци арайиз гъюра гуч1!
Гьациган гуч1, кьадар адруб шула, хъа азадвал – кьадар айиб!


3.
Агь йиз Масан Табасаран! Уву дайна «кьадар ап1ин» к1урур! Аьгъяди, «Гвач1индин Хяд» к1урайи, Акв хьайи Заанурин Малайик, кьадар дарап1увалиан фици илт1ибк1нуш Шейт1низ.
Шейт1ан ву Иблисра, Динра, му Гьюкумра ва гуч1 айи «Хук1ра»!
Ап1ин увуз кьукьар кьадарсуз, уву кьакьа дап1ну дебккнайи халкьдин зиин!
Филадиз гъуздик1ан аьвамар аьвамди!

Гъи, ичв хликк ккимиди Заан Аьгъюваларин Китаб – Библия, гъадагъай учвуз аьгъювалар ва ц1ийи уьмур!
Закур Думу Аьгъювалар ичв арайиан терг ап1ру йигъар гъиди!
Гьаммишандиз Дурар гъузидар! Динди Дурар чан жюлгериъ жин ап1иди!
 Ва гьамуст1анра ап1урира а!
Папана Патриархар – улихьди, Муфтиярна Имамар – гьатрарихъан хътадакди!

Гуч1бан машинди гъабхура халкь!
Къазаватдиз!




27. «ЛИТ- ТАБАСАРАН»: ПРЕЗЕНТАЦИЯ

Пролог
(Гаф ккебгъайиз пуз ккунди айи гаф)

Гъахьну-гъахьундар, в некотором царстве, табасарандиъ, тамашиндар.
Дурарра – вари, ад ккунидар! Яни бик1рудар!
Ваъ, бик1рудар пидархьа! Мици ухьу дурарин ад асккан ап1ура!
Пидихьа: доктора, писатели, поэты, ученые! Во как!

Гъабхьну саб фила вуш журнал.
Хъа гъабхьундар.
Ва хъана хьуз, магьа хъюбгъну.

Гъабхьну – дибик1на чак, «Литератерайин Табасарандик», «…с 1949 года».
Хъа Вели Загиров удуч1вна трибунайихъна презентацияйин гьадму журналин сабпи нумер хьади, удубч1вуб ву к1ури, хьц1урпи фунуб-вуш йисан.
Аьгь Загиров, яв аьлимвали к1улиан духнашалва гьа!
«Национальная Библиотекайиъ» хьузра ву гьа! Имени Расула Гамзатова! Жара йишваъ ваъ!
Гьамус, Рашид, «Миллетарин китабханайиъ» к1ури мибик1ан гьа! Аварарин Ц1ада гъул’ан вуйи сар жвиван (ликрихъ) ччвурнахъ хъибт1найи!

Гъавриъ ахъай учву мидин фици гъавриъ ахъруш!
Ягъч1вурна урч1вуб наан а, хъа Велдин хиларигъ гъяйиб наънан гъядябхъюбу!

Гьамциб шулайиган ухьу гьамус му, ад ккунидарикан, карк ктатиди к1урайчва?
Ваъ!
Ухьу мурарин йирккна-ккум убгидихьа! Ц1ару швт1румарин!


Вступление

Гьяйиф, узуз дих дап1ну адарди хьуб!
Фицики, варит1ан ад ккунир узу вуди!
Набши йиз тяриф? Набши йиз маш, машнак газтин, ясана «милак», «миллетдик»!
Эгь гиди гаву Ч’векк риш! Т1ивкарин байра хъади!

Шешеханум «ханумди» 28-пи июндин «Таб. нурариъ» дибик1на:
«…Дагъустандин писателарин Союздиъ, ихь халкьдин вакилар, аьлимар, шаирар уч гъахьну. …гергми столин к1алибнан серенжем к1ули гъабхбан себеб – журнал ц1ийик1лт1ан абццбахъди аьлакьалу вуйи.»
Ва газтин вари маш кабц1ну «машарин» шикилра ка!

Суалар арайиз гъюра:
а) хъа я «ханум», дурар арфар вуйин уч хьуз? Фициб инстинкт адарин, ***ин баяриз! Саризра, саб хабар-ятар адарди, вари саб хилди, вижжжж дап1ну Союздиз гъюз!

б) чпин шикил йивруган «…ихь халкьдин вакилар» чпигъян, гъют1урккну! Язухъ адру машари! Дарди вуйиш, газдик кайи шиклик, дурарра кахьидийи!

Дарш гьярфарин панзар ап1ру Мегьтина, ва чав к1уруб дарап1иш, кьугъар кайи Шарафудин вуничв «… халкьдин вакилар»?!

Дарш, юбилеяр айи фунра гьидипну, улихь, кьюр гюзел шуран кьялаъ, мугъканра тугъканра крахури, деънайи Керими?! Сувайнатди мушвхъан, Ширинатди тушвхъан шт1умук1аркьана ут1ук1ундар гьа, чпин дада Угълан бажийи ут1ук1дар ц1иб вувуз, дупну!

Думура дар гьа, цци ц1ийиди дерккнайи редакторар сар, ФиРуза, му гъирагъдикинди кидитну дитна шиклик, тмунур, СеФиЖат – тмунуб гъирагъдикинди! Язухъинк1ана ичв, гьамусдихъантина ичв к1ул’инна гъюру йигъарин! Ва – рягъру рягъярин!

Хъа зиихъ жергейиъ, гъирагъдикинди кидитнайидар – ДарБандайиан дуфнайи вакилар!
Вааа узу «ихь… вакилар» агури гъюч1внайда, табасаранарин гъюларигъ – хъа магьа дурар! ЭльМира – му «дюн’яйин заанур» ччвур али ришна Рягьим Рягьман – я рягьим дарап1рур артисариз чан театрин, я ккудруч1врур учв рягьмнакк Аьлимурадлин! Жара гъул’ан дуфна к1ури МАХАЧКАЛАЙИЗ, жара дап1найи йитимар! «Вакилар» дупну гъибтну!
Хабар ктар Шюшеханум-халайиз кьюридра табасарандин зурба шаирар вуйибдикан! Премйирин сагьибар вуйибдикан! ООО «Российская Педерацияйин» варит1ан кюгьне ва варит1ан кьибла шагьриъ му машгьур касар яшамиш шулайибдикан! «Вакилар» пуз!
…

Гьамусра гьяйиф зигуза-хъа дих гъап1ундариз к1ури? Гъап1нийиш, узура, гьаз аьгъяйи, фунуб мурччвахъинди хъуржнайиш!
Чухсагъул, Расул, узуз дих дарап1баз! Союздик ктраъбаз!
Ц1арнаъ т1аъраъбаз!
Габниз чан к1арарихъ ужу ву! Ляхлаарин!

в) «…гергми столин к1алибнан серенжем» – гьаму гафар ихь ч1алназ илт1ик1ачва, жан жям’аьтар!
Белки Керимовайин гъвалахъ хъайи ПирМягьяМад халури илт1ик1ур!
«Мягья», дупну уву узуз т1убаригъян муулупан! Писателарин агъСакъал вуза к1ури лицурава, динди дип1найи, кьаби хъулт! Наан амива гьамусдиз, журнал хъябкьюз гъиту, думугандин табасаран секцияйин аьхюр!
Учвра уччвуйи рякъюз, фици, кьюр, жейранарстар шубарин кьялаъра дубснадарин!
Агус, лигай, Сувайнатна Шюшеханум, урхьнашул дугъу гьа! Дит1ну аьрабарин бегьем кьулгьйир!
Хъа гьадму аьрабар дайинхъа, думу журнал хъябкьюз гъитдарра! Хачалаевар к1улиъ ади! Дубсну чру пайдагъ провительственный зданйириин! Площаддиин! Лениндин улихь! Гьяя адру машар!
Заълан лигури Гамзатовра, уьрхюри чпин имам вуйич к1урайи малла Шамилра!
Гаджи Гамзатовичди ккабхьри дурариз бегьем пулра! Вари халкьдин бюджетдиан гьит1ибк1айин!
Гьаддиз духьнахьа гъи аьжузна–касиб! Адабгъуз гъидритди саб журналкьан! Хъябкьну айибра!

***

Дих гъап1нийиш, ихь сабпи к1ул «Таб. нурар» редакцияйиъ гъахьи гьядисйириз бахш ап1идийхьа. Ва гьаддилан башламишра дап1ну ккундийи.
Гьаддиз сабпи к1ул, библиотекайиъ гъабхьи кьюбпи гьядисайилан ккебгъуз мажбур шулахьу.


Презентацияйин президиумдиъ

Гаф ккимишра, минди узу фици адахънуш учвуз аьгъяди вуш, бегьем кьукь ктабгъуз хьибдичвухьан, гьюрматлудар.

– Гьаму яв ахларстар зурба анталогияр наанди хузияв, Су?
– «Редукторныйдизди»! Журналин редакцияйизди!
– Харза!
– Сяаьт сабдизди хъуркь! Сабдихъан «Буйнакскийиъ» писателарин Союздиз гъяраза!
– Хъуркьарза!
…

Жвуми йигъра ву. Махчкалайиъ, мистарихьан, гъюч1вну-гъюдуч1вуз шулдар.
Вари рякъяр вуйибси, гьубкьушварихьинди дирчну машинар, мусурмнар, аьрабариз икрамар ап1уз, ккажаргъура. Хиял ап1ин мурар йиз яггни-хяраъ а!
Кьюб сяаьт гъабхьниз кьюдварж метр машин гъядап1ну, «Дом журналистовдихьна» хъап1айиз, мистхъантина.
Вай-гьа-рай!
Халкь авара дап1ну дитнада!
Мициб къайдасузвал, гьюрматсузвал гьамусдиз гъябкъюр дайдуза!
…

Гъабхуз даршлу гъагъра хьади за гъахьунза миржидпи мертебайиз, Су-йин кабинетдиз – табасаран ч1алниинди «Дагъустан дишагьли» къурмиш шулайишваз!

– Вайгьарай, жан Ра-Шид халу, фици гъахунва, байк1а, мурар!
– Мурар швур-швур дап1ну гьаму улдариантина ккат1ахьруб вуйи, гьамту мистан улихьинди! Дина уч шулайидариз сац1иб аькьюл гъадабгъуз!
– Аькьюл ибшричпиз!
– Узура, Заанурикан, дурариз вуйиз ккун ап1урайиб гьадму!
– Жан Ра-Шид халу, айит1ишвар ургурайиз! Зиълан аьлхъру маш улупура пну, аьгь ап1уз шуламдарзухьан!
– Гьап1нив? Фти галам гъивунвуз?
– Аьрза гъибик1унза, Союздиан удуч1вуз!
– Гьаз? Фици?
– Фу ву арда, намус ктру поэтар-писателарихъди узура йиз намус масу тувбанди дарза!
– Фу гъабхьну?
– Ма! Лиг! Аьгъю хьибдивуз! – «Литературайин Табасаран» дибик1найи 2019-пи йисандин 1-пи нумра журнал тувунзухьна ихь хъял кайи шуру!
–…

***

Вааааа! Фу лигурва «Редакцияйин коллегия» к1урушвакк, гьадму «Таб. нурарик» ухьу гьаммусди гъилигу шиклик кайидар, ми-мидар варидин ччвурар кка: П. Асланов, Э. Аьшурбегова, Ш. Дашдемиров, Ш. Жамалиева, С. Кюребегова, К. Маллаев, Ю Муртузалиев, Ш. Шагьмарданов! Ва Мурарилан гъайри хъана: Аь. Къурбанов, М. Къурбанов, Г. Уьмарова.
Суалар:
а) Литература бик1урайин Ш. Дашдемировди, Ш. Жамалиевайи, Ю Муртузалиевайи, М. Къурбановди?
Мурар гьар чан цирклин аьлимар дарин:
Дашдемиров – диндин,
Жамалиева – педагогикайин,
Муртузалиев – фольклорин,
Къурбанов – филологияйин.
Мурариз чпин ахтармиш’валар гат1ахьну, литературайин саб понятия адарди, «гьис» «гьевеснахьан» жара ап1уз аьгъдарди коллегияйиъ деуз нач дарин?!
«Му учхьан удубкьру ляхин дар» – сарира к1урадар! Адмийириз намуст1ан чпин ад багьади ву! Ичвра научный журналарна газтар аячв! Учвуз душварикра мидикра ичв ччвурар кади ккундучвуз! Хабар гъадабгъай сабишваккьан ччвур кадрударикан! Дарш гъуллугъари гьялди гъитрадарин!?

Дибрик1руган, фу зегьриман ап1ура мурари ред. коллегияйиъ?!
Дарш ад бадали?
Ккадабхъуз мигъитанай, гьацира аьрабари ккидипнайи табасаран!

б) швнуб гъуллугънахь хьа П. Асланов, Э. Аьшурбегова, С. Кюребегова, К. Маллаев, Ш. Шагьмарданов Аь. Къурбанов, Г. Уьмарова?
Асланов – пенсияйихь, гъудгнарихь;
Аьшурбегова – театрихь ва вузариз дарсарихь;
Кюребегова – писателарин ччаппар кт1урччбахь Союздиъ ва «Дагъустан дишагьлйириъ» гъир’ятар т1аъбахь;
Маллаев – учитель, музейный работник, начальник ТОКСа ва Гюлебатдин «компанияйин» начальник;
Шагьмарданов – народный писателвал хьайир, яни варихалкьдинуб чахьинди зигурайир васана «управдомдиъ управляющий»;
Къурбанов – ответственный секратарь газтин Хчнуарин ва ц1ана ук1 гьарган жибдиъди гъабхурайир;
Уьмаровара – театраригъ, рихар-хулар-мектебаригъ, ва, мажал ккабхъиган, дуркьарихъ хъайир.
Мурариз наънан вахт бихъуру, я СеФиЖат, яв журнализра фикир тувуз! Коллегияйиъ заседать хьуз! Я Халагъ риш!

Гьамрар вари редакцияйин коллегияйиан ут1урккну сар УЗУ деркк! Фук1а ляхин хътру бирк!
Узу вуйиш, гьич саринра сабкьан эсер кап1идайза. Вари журналик анжагъ – йиздарт1ан! Узу, имбудариси, адру ад за ап1бахъ хьидайза, хъа – халкьдиз урхуз йиз произведенйир каъдийза! Аьгъю ибшри чпиз, габни фициб зегьмет зигураш!

Варидари чпиз, чиб-чпиз хабар адруси, жини-жиниди пулар ап1ура. Узура, конкурс объявить ап1идийза, шли гизаф узуз даш-баш тувиш, гьадгъануб эсер журналик кап1уз!
Ари гьамци ап1руб ву гьа ляхин!

Дарш учвуси: «…му – удукьрур ву, гъяъдихьа…
тму – «саб ашдикна кьил дар», гъют1уршвидихьа»,
«…мугъан – ужуб, дерин мянайинуб ву, кап1дихьа…
тгъан – зяифуб ву, кап1идархьа…» пуз!
Ккилигури гъузай, дав кьут убччвурайидар!

***

– Хъа, дугъриданра, Су…, му журналу к1ури, фйир дап1на мидкан!
– Хъа йизра к1урайиб гьадму дарин, Ра...! Аман жан чве, уву лиг сарун, жараб к1урдархьа, гьаму Шагьвеледза к1урурин «Жакул» швуб-сабишвак кап1на ва гьамдикиндира дубхна! Хъял мябгъян увуз! Журналик, гьарган таза-тазйир дик1руб ву! Гьарган саб кьуттли ап1ури – ваъ. Мидин к1уллан СеФиЖатдихъди ижмиди гъярхьунза! Сарун узу к1уруб дарап1руган аьгь ап1уз даршиди удуч1вуз Ахмедовдиз арза гъибик1унза.
– Гьилла гъап1унва, жан Су…! Саб гъапиб яв йишв’ин дерккуз уву сар удукьру кас рекомендовать дап1ну ккундийи ичв членарикан сар, мисалназ Хюрккари Гьяжимягьямад халу! Кьюбпибсана, СеФиЖат, набаллугъ дар! Бухьнагъарин Селимат халайин хиликкди дугъу ц1иб халачйир гъурхундар! Хъа аьхиримжи вахтари Пирмягьямад халуйи хил’ан идитнайиган, сабан чан паргариз дуфнадаршул. Ухьу думу Халагъ риш, юркъвриъ к1ул ивуз даккни жердси кт1ишидихьа! Къяляхъ бис яв аьрза!
– Фу шулуш аьгъдарзуз! Гъи Союз писателарин секратарь Ахмедовдира чахьна дих дап1назуз…
– Дугъура гьаму узу к1урубси пидивуз! Шли, гъагъ зибгру йиц ккудубчну, бювер ап1ру жерд ккибт1ру!
…

Гъафича, ягъадаш кас, Союздизра.
Гъушу, Су… Ахмедовдихьна «суддизра»!

Удуч1ву Су… дугъан кабинетдиан! Гъубччву ятулси!
…
– Гъурччвунна!
– Гьаму увуси гъапизуз, жан Ра-Шид халу, гьадму ич аьхюрира!
– Вуйин, Расулин хил гъибисдар фицдар адмийир шулуш! Авар РаСуликан «Расул Гамзатов» ктаъдар, Наум Гребневна, Яков Козловскийна, Юлия Нейман, Илья Сельвинский гъахьнура ву гьа! Вари жугьдар!
– Хътругъара, жан Ра-Шид халу, аьхюбсиб пай йизра дустар жугьтар вуйиз!
– Яв дустар жугьдар вуш, йиз арха-хана жугьтарилан бабкан дубхьнайиб вуйиз! Узу дарап1у фурс сарун шли ап1иди!
…
– Гъи, ккушара, ихь журналин презентация а библиотекайиъ. Сяаьт шубубди ккебгъра. Гъачай гьадина гъягъидихьа!
– Учура гьаци к1ури дуфнайидаруча! Гъачай, гъушхьа! – Гъапи Пирмягьямад Аслановди, Су…-рин кабинетдиъ айи узузна, Рягьмандизна Шахдиз.
…
– Гъушхьа!
…
Гъушча яягъди «Буйнакскийиан» «Ленинайиз».

Рякъюъ гъярамиди ктукьуз хъюгъза Аслановдик.
– Йипа, Пирмягяьмад халу, гьаму ярхи йигъди хулаъ гьап1ри шулва, саб ярамиш кайи шииркьана дибрик1ди!?
…

Думура к1арзачвуз, учу, Шах, Рягьим, Пир, Су, Союздиъ уч духьнайиган, – му членара презентацияйиз гъягъюз к1ури дуфнайидар вуйи, – мурариз узу Сувайнатди узуз туву ихь таза журналикан редактор Сефижат Кьасумовайин «Сифте гафнан» аьхиримжи абзац гъурхнийза. Душваъ гьамци дибик1найи:
«Журналин метлебра урхурайидар машгьур табасаран шаирарин, писателарин поэзияйин, прозайин, драмартургияйин эсерарихъди сабси, литературайин критикайихъди, тарихдикан, ч1алнакан вуйи мялуматарихъди ва литературайин майдандиин шаирвалин сабпи ликар алдагъурайи жигьил авторарин яратмишарихъдира таниш ап1уб ву. Диди чан вазифа дикъатлуди к1улиз адабгъур дупну, умуд кивурхьа.»

Ва гъапнийза:
– Язухъийк1ана йиз, узу му журналик йиз эсерар каъбахьанра мягьрум гъап1унзуки ихь таза редактори! Гьап1дик1ан яраб!
– Хъа явдара ктраъди душвак сарун шлиндар кауз ккак1ана дурар?! – Мюгьталдиси гъапи Су…-йи. – Гьаз к1ара дици, эР-Шид халу?
– Хъа фици дарпиди гъибтрухъа! Узу гьаммусди гъурхундайин думу журналик шлиндар каъруш: «…машгьур…» вуйидаринна «шаирвалин сабпи ликар алдагъурайидарин»! Узу мурарин я «…машгьур…» дарза, я «…сабпи ликар алдагъурайир»! Узу кьяла т1уб дап1ну дитна!
– Дици вуш йиздаризра дина гъадагъу ву! – гъапи Исрафиловайи. – Узура, «машгьурарикна» «сабпи ликарик» кахърадарза!
– Я байк1а, Рашид, – пуз хъюгъю Асланов, – уву фицидарихъинди к1урадарна. Буквально трактовать ап1руб дарки!
– Хъа гьаци дибик1найиб, сарун жараси, илт1ибк1ну–хъит1ибк1ну фици гъавриъ ахъру? Сефижатди заранее дупна: «Эй, учву, му журналин машарик, узу дупнайидарилан гъайри, сарун саринра фук1ара кубч1видар»!
– Хъа гьаци дибик1нади ибшри, гьацикьан эрез-берез адабгъруб дарки!
– Уву, ПирМягьяМад халу, машгьур вуйиган, му гъадагъайикк ккахърадарва! Ва гьаддиз к1арчар заргурава!
– Гьацикьан придирчивый махьан, я Рашид! Гьамус гьаци шуладарки!
– Даршлуган, му редактори гьаз кьюб категория писателар имбударигъян жаради гъядягъну?
…

Выступление

Ярхибдиин жикъиб, библиотекайиз рякъюъ айи йиз кавярзный суалназ Аслановди гьамциб жаваб гъап1нийи:
– Ярамиш ктрудар вуйиган, яв хилиъ айи таза журналик каънайин-хъа дурар? – Ц1иб хъжагъуриси узу улуржуз хъюгъю «машГьур» «агъСакъал».
– Гьелеяв, лигухьа фу ярамишуб каш мушвак, дупну журнал абццза ва гъурхза:

«Салам увуз гирами дагъ!
Дийигъназа яв гъаншариъ
Думугандин биц1и уртагъ
Дуфназа икрам ап1ури…»

Му сабпи бенднаъ узуз узу мюгьтал ап1ру шейар рякъюразуз: «уртагъ» фу ву? «Дагъ» гафнахъди рифма хьузди фунуб вушра гаф хъипруб вуян «агъ» хъа к1ури? Кьюб к1уруб, дагъаризра икрам ап1ру замана имиян?
– Уву узу биябур мап1ан гьаму адлу адмийирин улихь! Уву увуз сабан дубгъ дупнайи гафнан мяна гъадабгъуз, хъа кудукь гафарик! Наан рябкъюравуз узу дагъдиз икрам ап1уз дуфназа к1ури? Узу просто «икрам ап1уз дуфназа»-т1ан дибик1ну айин?
– Ибшри! Му яв шиъриъ хъа фтиз икрам ап1урава? Уву к1урава, аьхир, гафнан мяна гъадабгъ к1ури! Дарш, хай гъюрубси мяна ккибицузра узу учвхъан дудубгъну ккунду, дарин?
– Уву гьич саб жюрейихъиндира вердиш ап1уз шлу жинс дарва! Уву дик1ру яв эсерарра гьаму увустар вуяв, инсандин изи-мизи адабгърудар!
– ПирМягьяМад халу, хъял гьюзди дайиз! Гьамус саб увхьан гьерхруб айиз.
– Хъял дариз! Хъа мицикьан шлуб дар!
– Гьа, ибшри, даршалхьа! Ч1вурдаф к1уру гъул гъеебхьуб вуйвуз?
– Хъаааа! Йиз хялижвра адарин душваъ!
– Яв хялижвиваз сагъвал ибшри! Хъа душваъ, дурарин гъулан зиихъ, турин хал к1уруб хъа. Тур, гъабхьну, к1ур?
– Аьгъязуз, Абумислимдин тур!
– Хъа узуз гизафдарикан гъеебхьунзуз, думу тур Воронцовдин вуйи к1ури! Мидиз фу пуз шулвухьан?
– Гьап1ру Варанцовдин! – Ижмиди узук кархьуз хъюгъю ихь адлу шаир. – Къулгунар ап1урайи узуз, шейхариз, алимар-имамариз шлин тур вуш аьгъдар, хъа наънан-наанди гъядахьу биркариз аьгъя! Дарин!
– Мундар «биркар» вуйиб наънан аьгъявуз?
– Чпи, ислам динди к1урубси дарк1руган!
– Ясно с тобой!
– Ваъ-эй! Минди хъебехъ уву, Рашид, гьаму вари халкьдиз къаршуди удуч1вуз шлуб вуйин?
– Уву, Асланов, йиз гъавриъ гъахьундарва. Узу исторический фактарикан к1ураза, хъа уву – динди гьурччврайи чпин тереф уьбхюрайиваларикан. Хъа йипа, ургур чве масу тувру чи шлуб вуйин?
– Хъа гьаз даршул! Узура, швнуб сабан, Хючнаансина гъярайири, думу кафтрин накьдиинна, «гурбагур ишриву» дупну, гъванар гат1ахьунза!
– Гьунар гъап1унва! Думу марцци шуркан «гурбагур» ктаъур фуж вуш аьгъяйвуз!
– Дишагьли марццир фила гъахьир ву!
– Ичв дин!
– Фу вушра мак1ан, я Рашид, аллагьди йивурвуз!
– Дарш, Шамил Къазиевдин ургур чвччвукан вуйи поэма урх!
– Гьадму Шамилра яв к1уллан йивбанур вуйи! Ари гьацдари ч1ур ап1ура ухьуз дебккнайи история!
– Вушул, вушул, ПирМягьяМад халу! Яв фикрарра гьисабназ гъадагъидихьа!
…

Гъафича библиотекайин конференц зализ.
Зал, дих дап1ну дуфнайидарихьди жизби дубхьнайи.
Хилар дисури, макар ап1ури, чиб-чпиз дярякъди ккудуч1ву йигъар ккаърайи.
Варидарин вари уьмриъ гьамци шадвалиинди вуйиш, хуб шуйи!
Адаршвура вари му геренари к1ваант1ан.
Хиял шул табасарандиз айи шадвал гьамцдар биц1и гегьдин геренарт1ан дар к1ури!
«Фицива!» «Жан чве!»
«Хал-хизан фици вуяв!» «Жан чи!»
«Вари ужу ву! Хъа уву фицива!» «П1ак!» «Йиз ккуни чи!»
Жан йиз Табасаран, Табасаран! Сара бабан Насил!
Гьамци масанди гъузричву!
…

***

Президиум чан чаллан арайиз гъюра.
Аьгъдарзуз, улихьмиди, СеФиЖатди дурариз дупнайиш.
Устлар хъац1у.
Трибунайихьантина деъна:
сарпирди Г. Уьмарова – дарабшвди маш, художникдиз позировать ап1урайиси.
Гъвалахь дийигъуз шулдар – кархьна айт1анзина! Нурар адарди машнаъ!

Ккудубк1рурди Жвул’арин Зейнулин бай дитнайи – старейшинйирин аьхюр, кьаби жигьил, куцухну, учв камчаткайихъинди алдаъна к1ури.
Пуз гаф тувиш, фтикан пидик1ан к1ури ц1абхури хярт1!
Ханит1 хярарикан кудубт1ну чпихьинди, жвул’арихьинди, саб швур!
Ляхлаарихьинди чпинишв кьяляхъ фици ап1идик1ан к1ури фикрарик кахъну!

Гьац1 кьялаъ дитна Дагъустандин писателарин аьхюрин бай вуйи Мурад к1уру мурдал!
Дугъан гъурдаъ а вари ч1алариинди удуч1вурайи литературайин журналар!
Ап1ури маил чан тяриф ап1руриз!
Илзигури чахьинди фук1а к1уруриз!
Гонорарарин т1ягъюн!
Ахмедов Мурадли учв уьрхюри чан арччул гъвалахъинди дитна Шагьвелед-мягьямад, хъа гагулишвахъинди, чан тяриф ап1уз – ПирМягьяМяд.

Му машгъулатдин аьхюр вуйи «кандидат-СеФиЖат» мушван хозяйка духьна, гьарсариз трибунайихъна гаф туври.

Уч духьнайидарилан ул илбицну, нач’валиан гарц1ал уьру гъап1у набалугъ ришси, Шагьмарданов, президиумдигъян гъюдуч1вну, «аьдатидарин» ц1арназди гъафи.
Касдин айит1 гьамус намус хъебгуншул!
…
– Гьамус гаф тувдихьа ихь писателаригъ варит1ан яшлу писатель вуйи, табасаран секцияйин сарпи секратар гъахьи, думугандин «Литературайин табасарандин» к1ак1наъ ади вуйи хяд Пирмягьямад Аслановдиз!

Удуч1ву, му кас варидарин улихьна!
К1ару улч1вмарикк инч1 ккадарди, гарц1лик «уьришан ктарди»!
Путинди «Россияйин игит» орден кабхъуз адаънайи Ханкарин эскер Рустамси!

…
– Айза, йиз ватанагьлийир, думуган к1ак1наъ! Хядра вуйза! Хъа гъи, кьаби гъашиган, саспи писателар вуча к1урайидари жвув асккан ап1руган, – гъилигу му кас лап кьяляхъ, математик аьлим Казимдихъди жиниди муч1ушвахъ деънайи Аьзизовдихьинди. – гуж рубкьури имдариз, дарш узу дурар лизи к1ажук гадрагарси чвурхьидийза! Хъа чухсагъул, Сефижат, увуз, гаф узуз тувбаз! Уву гиранра мап1ан! Ичв аба Пирмягьямад Касимовдин чарйир увура зигурайиб рябкъюрайиз! Вушра, ухьу журналин терефнаан мина уч духьнайган, журнал писателаринуб вуйиган, ихь писателарин аьхюр Кюребегова гьаму президиумдиъ адруган к1ваз иццру гъап1низ. Писателарин аьхюр ву пну баладайи, она единвстенная среди нас с мировым именем! Гъавриъ айчва, с мировым именем! Гьаз с мировым вушра к1арзачвуз. Россия гъитархьа, Италияйиъ гъабхьи варидюн’яйин конкурсдиъ гъалиб гъахьир сар гьадму ихь ришт1ан айин!? Дугъаз дару гьюрмат шлиз, гьагъму мурччваъ дубснайибдиз ап1ухьа!
…
Залиъ гьарай абхъу. Гарччларин ялавну файейизди вуйи раккнар арццу!
Чан, Пирмягьямад халурин к1уллан кьяляхъинди бакка алдабхъу!
Редактор Сефижат Кьасумовайин к1ваан дараскьалвал адабхъу! Ва душну Сувайнатдиз мак гъап1у!
Гизафдарин уларигъна зириз гъюдубч1ву!
Угьтар алдахьрударин гъянар булагъарси марцц хьуз хъюгъю!
Табасаран, тазабашт1ан, му журналси, ликт1ин шулайиб ачухъди рябкъюрайи.









28. ПИР

Презентация!
Ихь лит-журналин!

Табасаран «бахча» вари уч дубхьна!
«Баклажанарра» кмиди!
Гьа «гъарпзарна, лишварна, швирар » гъитархьа!
Хъа «хумурзгар» хътарди хай даршул аьхир!

Теклиф даршра, дурар дуфайин президиумдиин улурсура!
Хьад–кьюрд адар мурарин!
Гьарган чпи заан кьиматнаан гъадагъури ккунду! Сезон айиб дар, ургуб манат вушра килойиз!

Залин кьялаъси «гъиччварна», «ругъи-зимзар» урсна!
Ва уч1вру «шаршра» саб мурччвахъинди арчликкнаси ккубжна!
Гьадму йишвра увусибдиз гьярам ву к1урубси! Ич «бахчайиъ»!

Чухсагъул к1ура, «бахчайин» му ражари гизир духьнайи СеФиЖатдиз, «шаршли»! Учв «ч1алнягъинди – варжйир-ругъяригъинди» гъипнашра! Бахчайиъ – дуфну, убч1вуз, гъитбаз!

Дураригъди саб «бананра» гъяйи авар! Экзотический фрукт ву к1ури хумурзгари – хьадандарира кьюрдиндарира дидкан мелзар ктатурайи!
Йиз биц1и хтули, мароженное ву к1ури, мич1ли, алдап1найи банандикан мелз ктатруси! Биц1и бали гьаци ап1руган хулаъ айидар вари дат1архьну гъярайи, кьаст1ан ап1урайиси!
Бахчайиъ «чернозём» абхьуз гизаф кюмек гъап1ур ву дупну думу авар! Саб фила вуш гъачгъари адабц1уб!

Гьамус, «чернозёмдин» аьхюрдира, «арфани» вуш, дарш «кабачок» вуш мялум дару, халгъарин бистниъ артмиш гъабхьи «белокачанка» дерккна к1урайи. Табасаран ч1ал киву Багьадин халуйин – тербиячи, ва сар багьа-багьа касдин – чи!

Мидкан хъял гъафи «шаршли» вари бахча вуйибси саб биц1иди чан «ниъ» адап1уру!
Гьеле лигухьа думу «ниъ», фициб ниъ хъайиб вуш!

***

Гъачгъари «чернозём» адабц1ну «багъ» ккидипнайи 90-пи, 2000-пи ва гьамусдизкьан вуйи йисари, душваъ фук1ара саб бегьерлуб артмиш гъабхьундайи. Багъ, шид хътру рягъси ккидипнийи. Хъа «мейва-йимишди» тувру чан бегьер, «гизир» хътру ч1ат-ч1урариъ туври гъахьну.

Гъачгъари «берекет кайи руг» гьит1ибк1урайи вахтна «бахчайин аьхюрарикан» сар, Хюрикк жви – Пирмягьямад Аслановра вуйи.
Дугъан думуган айи аднан нурарихьан вазли чан маш гьадабгъуйи! Дифарихъинди!
Ва ваз ибшурира шуйи, «нивгъар» рузури, ккадабхъуз ккайи «багъдизди»!
Саб фици вуш, диндина гьюкми «багъ» идипну Аслановдин хилариан! Ва эйси субай  гъап1ну, эйсивал ап1уз ужуб адарди!

«Думуган уву, ПирМягьяМад халу, завар-жилар гьаз кч1ягъюндайва, «Йиз «лит-табасаран» узухьди гъитай, ккубт1уз гъитударзачвухьди» к1ури!?
Хъа гьамус, гъи уву, «Йиз юбилей вуйиз, фук1а-мук1а, гьаз ап1урадара, председатель Союза писателей», к1ури, ухьуз айи сар, памадринстар ал гарц1лар машниин али «мишмишсир» шур’инна яв вари ад’вали гьюжум ап1уз гъитрава!»

Хъа сарун чара имдру Сувайнат Кюребеговайира «Пирмягьямад Аслановдин 75 йис хьпаз тялукь вуди «Деврариз табигъ даршули…» ччвур алди макьала бик1уру ва вари газтар-журналариз хътап1уру.

Агус лигухьа ихь шуру «багъ» уьбхюз дарши «гизирикан» фу бик1ураш: «…Пирмягьямад Асланов шлиз-вуш уччвуди улупбан бадали Табасарандиз пч1у мянайин гимнар, одйир бахш ап1ури, гьякьлу гаф к1ван пердейихъ гьит1ибк1ури, чан мадар ап1урайи шаирарикан дар…» – ужуди дибик1на «мишмиши»! Кайибси! Тралейбусный паркдихъ урч1вубпи мербетайиъ йисар-йигъар гьаърайи «туту-гъушраз»!

«Табасаран, Табасаран! – чан квартирайан кьиблайизди ярхлариз, ул хъади лигурайи «йисири» бик1ура гьа! – Жизбикьан бахт дибрихъу юрд…
Тамам гъабхьнуш, йип, сабанкьан
Яв к1ваъ айи аку умуд…»

Су…-ри к1уруси, «пердейихъ гьит1ик1надар» касдин бали чан к1ваъ айидар!
…

***

Ибшри!
Му мици!
Презентация ккудубк1ну «бахчайиъ» айи вари «яр-йимишдиз» чай убгъуз буфетдизди «гизири» теклиф гъап1нийи.
Ва, «шаршлин» «ц1абарикк» «… нурарин» редактор ккархьнийи.
Ва, душну салам тувнийи.
– …
– Му хлиз гьап1нияв, Гюлягьмад? Гипснаъ ипну? Гардандиъ ипну? Зулум-зиллетнаъ ипну?
– Гъапишра хъугъидарва, Шарш–Раш, йивну гъюбгъниз?
– Шлииии!
– Аслановди!
– Гьаааз?
– Чан 75 йис дубхьну, чан юбилейиз чакан макьала гъибик1ундарва, к1ури…
– Увура, фу вушра мак1ана, бая! Дици хьуз мумкин дар!
– Хъа дарш, магьа чахьан гьерх!
– Гьиргъдизавучв гьацина-гьаци…
…
– Я Пир–Мягьяяя–Мад халу!
– Вааааай!
– Гьюлягьмаддин хил гьаз гъюбгъюнва?
– Хъа чаз сав лик1урувдис! Узу миннатар ап1ури Сувайнатдихьна гьаз гъягъидийи узкан бик1 к1ури, учв, жвуван адми вуди, аьлим вуди, П1ут1индин хил гъибису хлихьди узканра гъибик1нийиш!
– Аьйиб ап1урвукан, я бахчайиъ айи а к1урубсиб «хумурзаг»! Хьаданубдинра кьюрдинубдинра – тяаьм хъайи!
– Ичв гъулаъ, ПирМягьяМад халу, пирар адар к1ури деебхьназуз! Гьайвукан, ухди «пир» ишривукан! Магьайвук ц1илар килт1ундахьидийча!
– Яв ушвниъ к1ару руг ибшрияв!
– Думуган гъачгъари Табасарандин «бахчайиан» адабц1убдикан к1урадарна?
– Гьудуч1в гьаму йиз уларихьан, юк1в шарш ап1уз к1ури хъибшу мейва!
– Дици к1ура к1ури, Асланов, зарафат дариз, хъарин яв юбилейиз узу увкан ужуб макьала бик1идиза!
– Ккундариз гьаму уву гъибик1у макьалара!
– Айву сагъ ишриву ич Шаир! Узуз уву, гьамцир, фукьан ккундук1ана!
– Уз’ин аьлхъюз, азабгнайишв адариз!
– Думу Гюлягьмадза к1урурин уву хъюхъра… узу увуз жви… Хъа гьаз уву гьадмукьан ижмиди гьадму набалугъ балик карснава?
– Хъа шлик карсза? Карсну Шагь Ахмедовдик, тувну пенсияйиинна сякьюдар кепккар! «Народный…» дупну! Белки, узу карснийиш Маллаалиевдик, чан дустраз Кремлийиз зенг дап1ну, узузра «Нобелевка» тувуйи! Сар узут1ан имдаричв ч1ук1 гъядрап1ур!
– Хъа, думгьа, Кюребеговайи фукьан усппагьиди увкан дибик1на!
– Вуш, гьаддихьанра узу мягьрум ап1инай!
– Дугъридан, Пир, «пир» хьуз нубат алир, увуз гъяйи ч1ук1 гъяп1ну ккундийи!
– Гъит яв гьадму зазар кайи уч1врушнар, гъапунзавуз!
– Пар-дон! Пир-халу! Уву йиз гафариккан инжиг махьан! Му дружеский шарж вуйиз!
– Гьайву шаржарина шаршари…! Нач адру маш!
…



29. «…НУРАР»

«101а»-йиъди гъюраза. Вариси! Хушетдиз «мугъарайиз» йиз гъягъюрайир – Саратовдиан!

– Гьамкьан хъайи хъайиси дибрик1ишра шулдайин? Шлин, гьаз ву, уву наънан наана, фици, фтиъди гъяраш, т1ивт1ив жакьв!
– Хъа сарун фици ккебгъруб ву ихтлат, учву узуз гьаци пуз? Вуш, гьавай: йигъарикан сад йигъан, гвач1ин хьайиз гъудужвну, машар-ушвар дижик1ну, ч1атна-матна кудуч1вну, т1ягьрат-мягьрат дап1ну, Хючна базариз удуч1вурин улихь гъунши гьахъну, гьадму касдиинди йигъ ягъурлу шлуб аьгъю дубхьну, к1ару машаригъ гъяйи лизи мужрира ккадап1уб дарап1ди… – гьамци дарин? Мици вуш, машарик машар гъузурин, шаларигъ шарар шулин?! Гъитай ичв тягьнийир! Узу узуз, т1ивт1ив жакьвли, баладарзуз т1уб жакьвушра, уркилсирушра варидаригъ, фицира гъяза аьхи, ккунибси дибрик1ри, Хьт1арин Вягьядриз ккунибси бик1узахъа!
– Хъа ваъ, Жвюкъярин гьадму шлиз ккуниси! Хъа фици бик1ур, дерккнайи къайдйириз дилигну, сац1ибсикьана халкь гъавриъ ахъруси, аьхирина-аьхир ихь классик Шагьмардановдисикьана ккундарин! Дугъан «Жихрин гьаригъ» уву гъюч1вур вуйва, «Гъатхумухрин» муг гъяш лигуз?
– Гъуздихьа вуш гьаммишан классикар кьуттли ап1ури! Гьамус узуз «Жихригъ» «…Арфанира» гъя йипай!
– Гъя, гъя!
– «Чюнгюрра» гъя, дарин?
– Гъя!
– Вуш тмура гъяхьиди?
– Гъя!
– Вуш…
– Гъя! Гъя! Гъя!..
…
– Жан дустар, гьялак махьанай, хъярццарси хьуз! Гьадму учву рази дарудар ухьуз, му ражари дарш, хъариндиъ герек хьидихьуз. Сабур! Сабур! Рази дарури, минди манат дипай, дибрик1уз!

Гьеле Редукторныйдин кольцойихъна гъяйиз ккабхьру уларикк!
Гъилигунза 11-пи мертебайизди! Хъугъуз шулдар! Шлу гьял дар! Гъабхьиб дар му дерйириъ!
Вари эйван вуйибси дибисна плакатди!
Даршул?! Уларихъ хъугъуз шулдар гъапиган, гьамцибган к1ури гъахьну гьа! Рябкъюразуз дибик1ну: «Табасарандин нурар»!
Му заманайин ранг илилибшу дараматариин, гьамус илибшна!
Муч1ушнаъ айи зданйир уччвуйи рякъюз, аскканзина аквар деетури дап1на. Йигъну думу акварин кьувват гьубк1ри шулдар.
Хъа ихь «…нурари» му ягъли идарйириин заълансина, йигъандин акв ккап1ну, чан нур улубзна!
«А вуйи гьа!» мак1анай! Вуъ! Вуу!
Улариз гьаци рябкъюру!
Дина багахь шлурихъ к1вазра мани ап1уру, дамахра кубч1вру, «101»-диъ айир варжна сабпи аьршариъ айиси шулу! Шулу!

Хъа, ягъадашдин кас, дина ягъал гъахьунза умбрарианзина, лифтру забастовка гъебккнамиди, ва сифте алахъу Мехтийиз «кьувват ибшри, гьярфарин «панзар» ап1урайир!», гъапунза!
Фу гъапнуш аьгъяйчвуз, ихь секретари, дустар: «гъяц1ну, ккац1ну, кац1ну, алац1ну, лягьяйиан бядхярси гьярфар «аьхъиз» махъаанай, Аьзизуфар!» гъапну.
Дугъан «Аьзизуфар» к1уру гаф «Шахмарданофар» к1урайиб вуйи, хъа «Народный…» тувнайиган, гьап1дива-хъа? Жвуваннур биябур фици ап1уру, гъунна жви имиди!

Ибахъна к1ураза ичв, дугъу дици гъапундайи, гьеле чаз учв фици гьигъруш бик1урайиб вуйиз.

Ва, ц1иб шафра дазабгнуси Мехтийи, илзигубра кадиси, багахь хьайи Наргиздизна Зубайдатдиз кзибгруси, сарун минди уч1ву Гюлягьмаддин улихь ответственныйдиси гъапизуз: «Гьаму ич эйвандик дибик1найи плакат гьаци, гьаваи бадали дибик1ну кебхнайиб дар, госпадин Аьзизоф! Гьаму увустариз ихь ч1алниинди фици бик1уруш, узу «панзар» дарап1руси, улупурайи чешне ву думу!»
Маа! Ип1ин жугьудрин бай жугьуд увуз!
Хъа яв фу хъаяв йипа жарадарихъ, шли фу ап1ураш, шли фу к1ураш!
Шли «панзар» ап1уру, шли «бик1уру», хъа фуж бядяхси "ибиргъури" шулу!

«Хъа я Гюлягьмад, яв мугъаз ч1алкьан гьаз к1урадарва? Му касиб, нур рабгъурайи шубаринкьан язухъ ап1ин! Мурар гьамус швушвар дар гьа мурччваъ уржуз! Я дурар марцар дар, цализ гъапиб, шлиз к1урайиб вуш, аьгъю дарап1уз!
Мугъу мицдар «мукьмар» Гьяжимурадлин улихь гьаз йивдайи, мукьан учв к1убнир вуйиш! Гьагу ув’анра саб фук1а мугъан аьдрисназдира адабхъ!»

Адабхърар, ягъадаш, ихь секратарин терефназди!
Ургур чвуччвун гъалайин цалариъ айи гъванаринсиб дигиш ап1уз даршлу редакторин маш, т1урфнин штар гъахурайи Рубасдинубдиз илт1ибк1ундайи!
Гьап1руш ап1ин!
Хъа гьатци, т1урфан ккудубк1у, дифран к1ару кьюкьяригъян гъязабгу ригъдинси гъабши. Нур алабхъу!

«Нур алабхъу» гафариъ айикьан мяънйирин учву гъавриъ ахънийинна! Гьей, гьей!

Гьаму ягълишваз удуч1вну, эйвандик кайи плакат багьна дап1ну, гьамрарин арайиъ айи чвевалин ва чивалин гьюрмат дябкъну, гьамрар чиб-чпигъ гъяуз ккун гъабхьунзуз, наънан – йиччварна-ччимар! Рукьарна-илднар! Ригъарна-дифар!

Гъит «Табасарандин нурарикк» ригъ алди ибшри вари гьадму идарйириъ лихурайи миллетариин!



30. «…НУРАРИЪ» «НУРАР»
…
– Фужува я риш тилифундихъ хъайир? Аьхюди йип, ебхьурадарзуз?
– Узу телфондихъ хътарза, увукди гафар ап1уз ккундузуз, халу!
– Узузра халу к1урудар имийк1ан ккадабхъури даргниин али дюньяйиъ!
– Наргизуза, я халу! Уву, жвув кьаби-кьюци духьнайиси гьаз улупурава? Яв гафари йиз телефунт1антина гьаму идарайиъ айи корреспондентар биши дап1ну дерккнава! Явашди йип!
– Фу пуза?
– К1уруб узу пидиза! Уву хъебехъ! Ва! Ва, яв тувру жавабар жиниди ап1урайи гафарси явашди йип! Ибшриян?
– Яв «Ибшрияндиз» ибшри узура пидиза! Аммаки уву гъапибдин гъавриъ ахънадарза!
– Гъавриъ хъуз узу сабан фук1ара дупнадарза?
– Фи? Фии? Фииии…
– Я халуу! Я халуууу! Узу беябур мап1ан гьамрарин улихь! Яв «фиф’яр» гъит! Халуришив наану?
– Думу гьаз вуяв? Узукди гафар ап1уз ккундазуз к1урадайна? Думу, магьа йиз гъвалахъ! Узуз, «фу гъапнийи гьадму Нич1рас шуру, Кьуликк швушву?» к1ури кургъри деъна, к1вант1ар илдижвурайи сулуси, гьяжилеглиги бетдиан гъюбарин хинк1ан гъязмузихьди ит1урамиди.
– Я жан халууу! Фйир к1урава эй! Вуш вари гьадму ихтилат учуз, ахмакьариз ктибтури гъуз телефундихъ яв! Тувеле трупка халурш’вахьна!
– Трупка тувуз узу музейиз душну ккунду, Наргиз халуйин!
– Узу гьаци гъапнушра уву гъавриъ йихь, я халу!
– Хъа ав, хьидиза! Уву тилифун ап1айизра, уву узуз пуз ккайибдин гъавриъ хьидиза, дарин? Шлуб вуйин мициб ляхин?
– Дициб – ваъ, хъа тциб – ав! Ари гъавриъ шлу Муминат хулурш’вахьна тув!

– Ма, я Муминат хулуршив, мааа! Йиз чуччун швушваз уву ккун духьна! К1урц1ар!
Рашидли чан хпирихьна «фанарик» тувну, «хпарин гафаригъ йиз фу гъя» к1уруганси, ч1атинди удуч1ву.

Удуч1вур к1ул за дап1ну уччвуйи хядариз лигайизра, дугъан кьяляхъ гьамцдар ч1игъар хъахьу:
– Ма, я Раш–Маш, мугъу к1урубдин узу гъавриъ шуладарза «конкурсарна» «серенжемар»...
– Гъивуб кубк1уннук?
– Гьа-ма! Узуз увузкьан увухъди ил хъитуз мажал адариз!
– Мажал адрур вуш узукк, гьар телефон ап1рубкьан гьаз ккусри шулва? Увуз ктарди тилифундианмина йиччвар-ччимар ит1урадарза гьа!
– Вуш узу инсан дар, саб хабаркьан кубкьуз гъидритди!
– Увуз яв бали гъадабгъну к1ул’инди телевизур кибхнавуз!

Му Раш–Маш к1уруб гьич чак кмиди гъитуз ккуниси дарки, эллер, ухьу мидин марццишнар ап1уз! Ц1ангъярин ц1игьинч! Жарари кюрхюб мийибшри, чан хпиринубкьана чак кади гъидрибтрайириз лигайчвачву! Ц1урц1ул! Хъана чан писатель вуза к1ури либцурира шулугьа! Уву писатель ваъ, хъа ч1юргъюз пеэрихъ либцурайиб вува! «Муминат халурш’ван» хлинццарилан зикв гъябгъюз гъибтнайи рягърягъ алдру датт!
…
– Гьа, фу к1урайва, Наргиз!
– Конкурс к1ули гъубхунча. Гьадму серенжемдиз, гъалиб гъахьидариз тувуз яв адагънайи китабарикан биц1идариз вуйидар ккундийчуз…
– Гьап1ру конкурс?
– Ихь багъри ч1алнахьна биц1идарин тямягь жалб ап1уз вуйи.
– Жалб гъабхьнийин?
– Гъабхьнийи тинара кади!
– Гьамус узу гьап1за?
– Гьадму яв китабарра хьади уву гьамина дуфну ккунду.
– Наана?
– «Табасарандин нурарин» редакцияйиз!
– Фила?
– Понидельникди?
– Му, яв, сарин, теклиф вунив?
– Ваъ, ич аьхюри увуз зенг ап1ин гъапну.
– Сяаьт швнубдизди?
– Йиц1икьюбдизди!
– Гъярхьа, к1ваинди гъубзиш!
– Узу увуз к1ваин алап1идиза, халу!
– Хай шул! Гьеле лигухьа!
– К1ваълан магьархан гьа!
– Гьархуз, уву узуз к1ваин алап1урадарна?
…

– Гьаму гьап1рур ву я кас, биц1и шуран изи-мизи адабгъурайир! – дупну, убсну гъурд гъюниъ, «Раш–Машдин» хпир чан хулазди илдигъуз гъушу.
– Яваша, «халуршив», йиз айинхъа адат1ну биц1идариз бахш вуйи китабар?
– «Жан баяр-шубар» к1урудар саб-кьюбт1ан гъимдарив библиотекайигъ, хъа сарун жарйир агъдарзуз.
– Фици аьгъдаруз! Хъа Кюрейинна йиз сат1иди Шамил-халуйи адагънайи китабар нашди?
– Хъа нашди шул, увуз туву сакьюб уву школйириз хътаъдар гьап1рудар вуйи!
– Вуйин дарш!
– Уву йиз «чамадниин» мяаьлхъян! Увухъди ил хъибтрайир дарза. Узу ахуз гъушза.
– Гъарах, гъарах, узу гъитну, конкурсдиъ гъалиб гъахьи биц1идарихъди!
– Фтиъ, фтиъ?
– Конкурсдиъ! Кон-курс-диъ!
– Думу фу ву дициб?
– Думууу, пчриин али хъючхъючар ап1урайи гъазан!
– Гъуз яв гьаци гъазниъ ул ади!

«Халурш’ван» «Раш-Машдиз» ттирчру гафариъ айи мяна гьюлериъ ч1ивишнаркьануб ву, гъуландар!
Шагьриндариз вариб ц1аб-ц1абди айт1лан дап1ну чпин улихь дипишра дидкан аьгъю хьибдар.
Ч1венк1и штунна гъармайинкьан тафавутвал а.
Аьгъяхи хпириз чан жилирин ул гъазниъ гьаз аш. Ул гъазниъ имиди йигъаг дурубхьри гьа! Дарш ригъдилан нивгъар алдахьуб мумкин ву!
Ригъдиин нивгъар гъурзур фуж ву?
Фуж шул? «Табасарандин нурар»!

Ухьу гьамус дина гъягъидихьа, магьа итнира дубхьну, фу фтикна вуш аьгъю ап1уз! «…нурари» «нурар» гьаз «кт1уршвураш» арабгуз! Ва Наргиздиз суалар тувуз!

Рашидлиз, чан хпири уьлер уржуз ва ц1икбар ккирчуз газдихъди вуйи пич ап1ин дупнайи.
Дугъан думу ап1ури гьамус йискьубна саб гьяфтакьан дубшнайи.

Ярхибдин-жикъиб, ухьуз пуз ккундайиб гьадму вухьузки, гъи, юкьубпи вазлин миржидпи йигъан, пич, фу чара дап1нура ккудубк1ну ккундийи.
Язна Арифли гъапнура вуйи:
– Рашид-ими (фицики Ариф ич гъул’ан ву ва гьаддиз, язнавализ дилигди хъап1райиб ву «ими»), кьан хьибдивуз, гъач гъапишваз гъягъюз.
– Узуз сабан Наргизди тилифун дап1надарзуз.
– Уву дугъаз милиган! Дугъан увустар швурна сар аш аьгъяйвуз зенг ап1рудар, серенжемдихьна гьязур ап1ру ляхнар…
– Увура, ппайк1а Ариф, фу дупну фу гъапидидива!? Тилифундихъан Наргиздира гьаци, гьаци гъапунзуз! Гъавриъ адрахъури, хъана яв сижар-абихьна тувунза…
– Узу, Муминат-бажи, яв жилирик кялхъри к1урайиб вуйиз, чав узуз гьаци гъапиган. Дарш узу гьацдариан урухьна к1урана!
– Хъа, нагагь, сижар-абин пише увузра дубгъури к1урайиб вуди вуш к1урайза!
– Ав, гьадмусана имийи, гъафи хялижвдин улихьна уьлин ерина дугъуси узура китабар духайин дахьри!
– Ву, я Ариф, ву’у! Уву узук кялхърашра, дюз к1урава. Мугъаз дидкан пубу ушвниан ч1ал гъудубгниз! К1ашназ йишв мелзниин бихъури имдариз! Дугъаз узу пич ккудудубк1ди наантина мягъян дупназа!
…
– Я Анар, ичв дада ляхниз гъайих, узу пич ккудубк1урза.
– Уву узу рихшанд мап1ан! Гьамус узу имдардимиди яв гьадму сварккйирин палтар алди аьхюдаригъна мягъян гьа!
– Аьхюдаригъна дариз, Муми! Конкурсдиъ гъалиб гъахьи биц1идаригъна вуйиз!
– Узуз аьгъю хьибдизуз гьа уву дина фици гъушнуш. Лиг, Анар, чан ц1ийи палтар алахьуз гъит! Галстукра абхъри! Узу дурар гьязурди курсдихъ хъирхну гъитдиза. Узу гьамус Наргиздиз зенг дап1ну пидиза, эгер чпин халу йирсидар алди гъафиш, хъут1уркк к1ури!
– Гьа, кьан шулаяв ляхниз, гъарах! Уву к1урубси ап1идиза!
…

Мал-къарайз дилигну, панзар-манзар дап1ну, ахин-махин ккадабгъну, илитру пеэр чюрккериз илитну, жан дижибк1ну Рашидлин хпир ляхниз гъягъяйиз сяътар йиц1баризра дилихнайи.
…
– Лиг гьа! Гъапундариз мак1ан! Узканди дариз!!
– Эй, бейнава шив, фтихъна-фтихъ уву хъч1арккидик1ана! Адмийиригъ хьуз ккундузуз к1ури! Дубгъ сарун яв жилирихъан! «Гъазниъ ул ади», «хяларин улихь ит1инай к1ури, китабар дахьрурихъан»! Гьаму увусдар айиган ригъар ишури шулу гьа! Нурарин ерина нивгъ рубзури!
…
Арифлин гьарай а, дих гъап1ушваз гъягъюз кьан шулавуз к1ури, хъа Рашидлин гьарай а ургудисандин пич ккудубк1уз!
– Магьа гьаму турба улубсрушвсана кабсну хътакураза, Ариф. Анарди чпин дада гъурхнин ляхниз?
– Ухттиии! Уву сяътихьинди лиг! Наргизди йиц1икьюбаризди гъач дупназуз к1урадайна?!
– Вузуз!
– Вуйиган фукьан вахт ккимивуз, дижибк1ну жан кабалгну гьязур шайиз?
– Агу сяаьт!
– Кимбуб къаб минут.
– Ваааа! Ккимдарки! Гьамрар уву вушра гьадагъеле, Ариф, узу чкиди к1улкьана дижибк1ну, гьязур дап1найи китабарра хьади урсну машиндиъ гъушза.

Гьялак-гьялакди, сварщик Рашид, душну ваннайизди к1ул жибк1уб-дижрибк1руб дап1ну, кадатну маш штукан, али палтарин зиълан абхъну галстук, гъадабгъну пешкешди китабар айи сумккара яллагь, мик1 хътрубкьди Хушетдиантина Редукторныйдиансина кольцойихъ хъайи йиц1исаб мертебайин журналистари «кефер» ктагъурайи дараматариз.
Табасаран редакцияйиз гъач гъапидар духьна уч вари, сар, саб ихтлитнак кайи кьайдасузди палат алабхьру «Вазир» ктарди.
Му уч1вубси заседанйир гъахурайи зализди, ккебгъуз к1ури серенжем ушв т1ап1райи редактор бай Гюлягьмаддин ушвниъ мизмиз ахъганси гъабши.
Ц1игъ гъап1у урч1аригъинди мушваъ деънайи писателарин, журналистарин, чпин абйир-бабарра хъади гъалибчйирин улар Маллалиевдиланмина гуч1 ккап1дарси гъафи.
Шаир ву к1урайи сварщик фук1а дубхьнадрурси, инч1 хъайи к1вант1арра хъидирчну, к1ардикк к1ит1к1ит1 хъайи т1уринси галстукра ккибхну уч1ву.

– Кьан гъабхьниз! Гьязур хьузкьана хъуркьундарза!
– Гъач, гъач, Ра-Шид халу, увуз ккилигурайча! – к1ури Кюребеговайи аьхюдар деънайи устлихъинди гъахьи.
Хъа, гъюрайирин улихьинди гъафи «культурайин» Зубайдатди куч1лях «Вазириз» гъапи:
– Гьязур хьуз хътрукьуз Наргизди саб гьяфта улихь зенг дап1надарнуз? – Ва писателин хиликк ккайи китабарин пакет гъибису.
– Дап1найиз, хъа фу вахтна гьамшваъ духьну ккундуш гъапундайи, йиз узу тилифун дап1ну гьерхайиз!
– Гьамциб гьядисайиз дих дап1начуз к1ури инсанар суткйирииинди ахурадар, чпи кбалгури, кч1вугури, улч1вугури, хъа – уву?
– Дугъуз гьаци вушра балгуру. – гъапи «гьярфарин панзар ап1рури». Секратарь Мехтийи! К1ваъ манишин ади!
Белки, касдин бали, чан йишв ккабалгури гъапиб вушул, му Рашидли чакан сабсана ихтилат бик1айиз.

Думу ихтлатнак редакцияйин культурайин отделин заведующий Шабановайиканра дибик1найиз ва дидин ассар кубк1у думу риш Зубайдатди: «Сарун узкан мибик1ан, Рашид-ими» – гъапи.
– Дибрик1арза, жан гъула швушв, увкан, – гъапунза, – хъа яв хасият ухьу ихь ихтилатариъ т1ап1дихьа нур рабгъруси «…нурариантина»! Фицики увуна Наргиздина, хъана редакцияйин ихь уткан шубари ккабалгру «ицци» устларикан деебхьназуз. Саспиган думу хурагарихъан ярхлариз ниарра гъюри шулзуз! Ва шулза йиз илдижвури к1ван…!

Гъахунзу, ягъадаш кас, мурари аьхюдарин устлихъна ва дитунзу редакторарин: Сувайнатдинна Гюлягьмаддин арайиъ.
Редакторар гьаци аьдати редакторвал ап1урайидар дар, к1арзачвуз! Сарнур, дугъридан, ву нур «Дагъустан дишагьлийирин» – Сувайнат к1урурнур!
Агъдарзуз Даниялиз му фунуб сивик гъибихънуш! Мугъ’ин али палат!!! Гъизил гюлериин алдар!
«Гьап1рубив, риш, касиб шаирин гьадмукьан пул?» гъапиган, «италиянццияри тувуб» к1ури зарафатарра ап1ури шулу.

– Италияйъ гъабхьи варидюньяйин конкурсдиъ сабпи йишв гъадабгъурухъанмина, жан Сувайнат, уву «Юдашккиндихьан» «Гучийихьиндина» «Версачийихьинди» дажаргъна к1ури деебхьнайизки!?
– Дажраргъуз фу чара гъубзра-хъа, гъалибвалиан узуз туву пуларикан гьап1руш аьжуз духьнайириз!
– Италияйин лирйириинди дарш евройириинди тувуннуз пул?
– Фунт-стерлингариинди!!!
– Гьап1руш аьжуз духьнаш, пузавуз уву гьап1руш?
– Йиип! – рихшандвал кадиси к1ура «…дишагьлийин» «нурну».
– Мугагьназ, гъалин улч1вмар хъайи генсекдин вахтари обоярин к1анакк газтар карсру аьдат айи, гьамус, дурар ц1иб кьит духьнайивализ дилигну яв плар ичв ц1ийи хулаъ обояр карсруган, гьадрарин к1анакк ккарс! Гучина Версачи гъузур чпи «чава, чи, пул» к1ури! Мутуван! Дурар гьацира увуз буржлу ву чпин ватан уву адлу ап1баз гюре!
– Ай, Ра-Шид-халу!
– «Ай» адар, хъюхъ забг!
– Уву фйир к1урава, гьамрар, яв зарафтарикан хабар адрудар хъугъурвухъ гьа!
– Хъугъри! Хъугъри ккунду дишуб к1уруган! Хъа дарна гъалибчи италияйин? Италияйинра ваъ – вари дюньяйин?
– Вуза! Ву к1ури…
– Вуйииин!!! Ебхьурайчвуз, биц1идар? – гъапнийи Рашидли чаз пуз гаф туваган. – Ихь адлу шаир Сувайнатра учвуси гъалиб гъахьир ву конкурсдиъ! Гьаддиз дугъан гъалибвал дугъаз мубарак гъап1ундарза, хъа учвуз ичв гьунар мубарак ап1ураза! Чухсагъул ичв бабан ч1ал ккуни юк1вариз! Ккунивали вариб ккабгъру! Учвузра ккун ап1ураза варидюньяйин конкурсариъ ихь гьаму ришси, чиси, дадаси гъалиб хьуз!

Варидари гарччлар гъиву, Гюлягьмаддин арччулнуб хилихъинди деънайи Несрединовичди ктарди.
Узу гьаци фикир гъап1унза, Мирзабалаевдик, учв Табасаран райондин главади имдруган, гьаддин тясир кми дупну.

Узу, мурар айи зализди уч1виган, вари узухьинди аьжаинди лигури гъахьнуш, хъа му Алаутдин уч1виган мурар рякъюз ккунийдичвуз!
Думу урч1аригъян гъит1игъяйизра вари саб хилди гъудужвну дугъан гъаншаризди нубат хъиву хил дибисайин мак ап1ури хабаъ т1аъри!
Саспидари, мюгьлет ккабхънамиди, кьюб-шубубан Несрединович хабаъ т1аъри гъаши.
Хъа саспидари туфлийирилан хилин ягълухъ алдатурайи.
Хъа узу – гъюнилан т1убар, фук1а ктаршра, ктипурайиси.
Гьаци шули шуйи – узлан Мустафаевра. Гъудужвуйи устлихъан, яваш-явашди улуч1вуйи багахь ва, йиз суал тамам ап1уз даккунди, алдатмиш ап1ури, йиз фук1ара алдру гъюнилан т1убарин к1ак1ар курк1ри-ктрук1ри алдатуйи. Яни, «яв хатир ккибтуз ккундарзуз, хъа му ражари шуладар…» к1уйи.

Му зализ, Алавудин узут1ан кьяляхъна гъафнийи ва вариб улариз рябкъюрайиз. Думу уч1вубси «… нурариъ» нурар кархьубси чан якьинди гъабхьнийи ва узу йиз узукна фикирра гъап1нийза: «хъа му узу уч1вган мици гьаз гъабхьундайк1ана?» Яманди бахил гъахьнийза думу касдиинна! Бахилчи!

Ичдари, яни гъуннуари, «бахил гъахьну» к1уру гаф ишлетмиш ап1ури шулдар, фицики думу гаф дурариз ихь ч1алнануб даруб аьгъдар, хъа гъавриъ адрахъруб вуйиб лап ужуйи аьгъя. Гьаддиз дидин мяна учу «хъюлу ац1нийи» к1урубдиинди к1урача. Яни Рашид Алавудиндин хъюлу ац1нийи чаз улулупу гьюрмат гьадгъаз улупну к1ури.
Мицибган, зиихъ гъапиганси «Хъюлчи» пуз шулдар, хъа дупну ккунду «хаинкар». Хаинкар!
Ав, хаинкар адми ву му бик1урайир, чавт1ан даккнар!
Чпин багахьлу шулашра хпирихъди Рашидлиз Алавудиндин хъял гъафнийи, учвт1ан му зиди гъидисну к1ури.
Му, дарин, гьап1руб вуш аьгъдарзуз, гьадмукьан ч1уру адми вуки, сарун фу пузачвуз!
Даршуз ч1уру хттар, п1еп1нийир, зюрдер… гъит1ур ву аьхир гъунна жви му!
Увура гьамрар варидарихъди шад йихь сарун аьхюр дуфнайивалиин!
Жарадар кьюб–шубубан архьри гъахьнуш гардандиъ уву архь йиц1убан! Багахьлу дарничв! Адмийиригъ дархьуб!
Явруриъ яркваъ вердиш гъабхьубдикан гьап1дива-хъа! Вягьши!

Учву саб лигай, президиумдиъ деънайидари, биц1идариз тебрик ап1ури заседание абццайиз, узу йиз гъвалахъ хъайи Исрафиловайихъди гафар-зарафатар ап1ураза, хъа йиз гъвалхьантина сар гъидитну деънайи Алавудинди узуз: «лиг гьа, язна, контроликк ккава гьа!» гъапи!
Магь увуз!!!
«Муминат-халурш’ваз» «Раш-Машди» жарадарин шубарихъди гафар ап1урайи к1ури гъеебхьиш!
Ата-ката ап1ур!
Дарин?

Гьич дициб хиял мап1ан, жан сижар-агйирин тухум, ичв шураз Раш-Маш чан йиц1ийирхьуд йис’анмина аьгъюр ву! Учву думу набалугъ риш дугъаз швуваз туврухъанмина!
…
– Ай чаз думу ич халуйиз фу к1уза чаз, гьаму увуз ич риш туву! Гьаму ув’ин али рябат гьап1руб вуяв? Наан айир вува гьамшваъ? Гьаз ап1урава гьаму адлу ва гьюрматлу касарин улихь ич ригъсир риш биябур? Узуз аьгъязуз, думу хулаъ имдардимиди уву яв алибдикди мина дуфнайиб! Гьялакди абхъу галстукдира алап1ури «ужуб» юруш!
– Вари дюз к1урава, Алавудин! Гьаму уву к1урубси гъабхьибра ву! Миминат хулаъ адайи! Ляхниз душнайи!
– Агъязуз аьхир, гъунна жвивак кайи т1улар! Гьамус мурари уву кайи шикил чпин газтик фици кап1ур?!
– Дириври йиз шикил!
– Фици дириври гъитуз шул варит1ан гьюрматлу йишв’ин духну дитнайирин!
– Алабхьуз ужуб адруган гьап1ур?
– Гьап1ур, гьаму учуси лих! Гьадму жандак увухъ хъайиб дарин!
– Хъайи сар язнара уьрхюз даршули гьап1рачва, аьхю гъуллугъарихь хьача к1ури!
– Хъа магьа дюрхну учу увкан шаир, писател, историк, лингвист, этнограф, языковед, литератор, хъана фйир вуйи, Сувайнат, мугъаз айи регалйир? – узхьантина гьерхрайи Несрединовичди Исрафиловайихьан,–  журналист, очеркист кадаънадарин!
– Йиз фун абц1ди гьацдари?
– Жарадари гьацдар ччвурарихъ миллиънар харж ап1ура, хъа увуз яв лайикьди дурубкьнайиб гьясппи ккадарвуз!
– Я Алавудин, гьамрар хьайишвахь вари к1уруб дар! Ккебяхъну, саб иливрушваъ ургуб иливну…! Уву Ч1валакк ккадарва гьа, гъуландар адру гъулаъ мист диври!
– Ужуб гъап1унза!
– Узура гьаци к1ураза! Инсанар айишваъ хьуз ужуб мутму дар думу! Дидиз яв «пять»!
…
«…нурарин» редактор Маллалиев гъудужву ва:
– Гаф тувидихьа, ихь регьбер, гьамус республикайин министерствайиъ лихурайи, меценат, гъи ихь гьаму серенжемдин спонсор вуйи Алавудин Несрединович Мирзабалаевдиз.
Сифте чаз гаф тувунзуз к1ури гъудужву Алавудин узухьинди дилигну, саризра хабар даршлуси адап1ну узуз мелз, улхуз хъюгъю:
– Гьюрматлу абйир-бабар, школьникар ва дуфнайи хялар! Жвуван багъри ч1ал бадали ухьу вари мина уч духьнахьа! Дидин гьякьнаан гизафдари мяълийир ва шиърар гъидик1ну, хъа гьамшваъ ихь арайиъ ухьухъди дуснайи сар шаирин ихь ч1алнакан вуйи гафар к1ваълан гьауз шуладарзухьан. Имбуну вари шаирари ихь ч1алнакан чпин бик1руб дидин тярифар ап1ури бик1ура, хъа мугъу, – алап1ну т1уб узухьинди, – чан бик1руб, урхру касдин к1ваз иццру ап1руси, тясир шлуси бик1ура:

БАГЪРИ ВУЙИ ВА ДАРУ Ч1АЛ

Ч1ал ч1ирарин,
ч1ал ч1урарин,
ч1ал ч1алк1нак1арин
ва
к1ул’ин али ч1арарин
узук мани гаф кубк1ган
жан дупну хабахъ хъап1за
даршиш юк1в к1ару гъап1ган
деребхьуз тахчайигъ гъипза?

Ч1ал дирбшарин,
ч1ал дири шлударин,
ч1ал дав дарударин
ва
ч1алкьан дарк1рударин
ужувлаз ушвниин алиган
жвув адвалиъди рякъюза,
ч1урубдиз ишлетмиш ап1руган
даршиш йизуб дариз пуза?

Багърибра пуз шулу ч1алназ
к1ул’ин али ч1арариз ч1ал улулупди,
жан дупну хабахъ хъади
багъри ляхнар ап1руган заанди!

Табасаран, ч1ал, тахчигъ гъипри
Аьрабли уруслихъди гьюжат ккебгъна!
Му аждагьайин к1анччаригъян тди гьюч1юбгъюри
Кьяни вазлин к1анакк, ликар кжакури ккипна!

Язухъ вузуз, яв, ч1ал –
ч1аларин дада
ва
Адашдин ч1ал,
ч1валанси гал алдабхъурайи,
ва
гъабхьи п1укьулийикан
кьукь ктабгъуз ккундайидариккан
завариз гьарай гат1абхьурайи. – Варидари, саб хилди, гарччларин гьарай ипу. – Фу пуза, му гафарихъан? Усппагьи гафар ка касдик, – давам гъап1у Алавудинди чан к1урайиб, – гафарси мугъан юрушра усппагьиди вуйиш, мас адайи касдин! – Хъял кадиси чпин язнайихьинди дилигну ккудубк1у аьхю гъуллугъчийи чан речь.

«Раш-Машнан» машнягъ гъяйи маш гъядябхъю! Ва Ч1валккан удуч1вну гъушу Несрединдин балихьинди ц1ийир кричу.
Дурар гьамусра чиб-чпиъ гъурдар усри ими.
Магьа, гьамцдар машар гъяйи нурар айиб ву «Табасарандин нурар»!



31. РЕДАКТОРАР

Редактор!
Гьясануф!
Газтиъ лихурайидари мурмрар ап1ура. Сари к1уруб сариз ебхьурадар.
Варидариз фу вуш пуз ккунди а, амма…
Гьяжимурадлин унт1аъ т1уб ут1убкьну, амма…
Сат1иди йиц1исабпи мертебайиъ айи кабинетдиъ архьну, амма…
Фтихьан гуч1 гьабхъначвуз, куллектиф!?
Корреспандентар, т1ибхурайи мимилайиз йивну ктрук1у гъирмйирси редакцияйиан дургра! Шула чпи имдар! Наантина мидарди!
…
– Хъа Я Ярккарин Амирханов! Яв ччвур Мурадхан дайин?
– Дидлан зинара вуйиз, хъа гьаму редакцияйиз гьюрухъанмина исина ктабхъниз! Ниже плинтуса! Нежест1анна!
– Гьа имбунудар гъитархьа, хъа дудуркьну деънайи писатель, узуз гъябкъю, Ергик дагъдин аьтрафариъ а к1урайирсир, уву дугъу фици…?
– Чав к1уруб дап1ну ккундийи узу…
– Яваша, пажнах, главный редактор учвюгъ фунур вуйчва?
– Ч1алнаан узу…
– Гъавриъ гъахьиза. Уву ляхниан адаур Гьяжимурад дайи, хъа гьадму яв «узу»?
– Узу узу ляхниан адаурайин?
– Ваъ – уву дугъу!
– Узу – дугъу?
– Му ражари гьяшил гъап1ва: ваъ – уву – думу!
– Узу гьаци хьуз гъидритиш, магьа йиз иб! Явашиву, узу сабан бик1рушвариз бик1уза… хъа аьгъю хьибдивуз…
– Дугълан дибрик1ур имдар: шли юк1вариан к1улин маариз, шли келлейиан мухрин кьулариккна!
…
Айир ут1урккуз шуладар! Ччивар ккивна Гьяжимурадли ижмидар. Германияйианмина, Элмияйилантина, Интернациональный Союз Писателарианмина!
Гьич фицик1а чак ктукьуз ужубишв гъибтнадар касди!
Чаллан зисди вуйи гьякимарин дуст духьна, хъа асккасина вуйидариз дат1на! ***из мегькьан! Даждиз зазаркьан! Рашидлиз динаркьан!

«Рашид» фуж вуяв к1ураш, Мурадхандиз гъябкъю – узу!
Хъа «динар» фйир вуяв гъапиш – дап1ну ккунибдиккан к1ул ккадабгъури, халкь алдатмиш ап1ру т1улар!

Мици хай гъюрдар. Сабсана тамаши ап1идихьа!
Редактор ктагъурахьа! Яни «дин» т1улар дап1ну! Зиин алидарин дюз гъюруси! Хъа исикк ккайидар нивк1’ан хъергайиз, улар йит1руси!
Кандидатарра улупидихьа «Табасаран нурарин» главный редакторвализ, гьич саб ляхнихь хьтру, чпиз гашу йик1урайи СуИсрафилована, ЭльмАшурбекована, ШюКеримована, УьмГюлбикена, ФиРажабуф ва хъанадар.
…
Хъа фуж ктагъур?
Кунц1нагьян саб кюкю, улар уьлч1юкьну, бацуъ абхъубнуб гъядябгъну ккунду.
Чрубна, ук1убна, уьру лентари йит1найи Су, Эльм, Шю, Уьм, Фи – му кюкйир кунц1наъ чиб-чпикан крахуз ттуч1ву ва гьар сарихьна сасри гъаши!

Ктагъидихьа дишагьли сар: я Шю, я Уь, я Аьлм, я Ся, я Фя – сар дарш сар – уччвурнур! Ясана ц1икбар кайирнур! Ваъ – кайирнур! Фу «кайирнур» вуш, гьар сес тувруриз, чаз ужуйи аьгъяшул!
Хъа узу вуйиш, ккайирнур ктагъидийза! Ижми шибрит1!
Хъа уву фу фикир ап1урайва? Яни ап1урава?
Узура гьаци: ккайирнур!

Му кюкю кунц1 дишагьлийирин арайиъ ади гъахьну «чру ц1абарра» ва «зазарра».
Сарафан хабрариан гъеебхьзуз: «заз» ктабгъну, к1ури.
Вуш, ккайирнур, йипачва! Шибрит1 ижмиб! Зазариндар фукьан ярхидар шулуш аьгъяйчвуз: хътут1уз даршлудар, хъана заз гъедебгуз!
Президентдинра кмиди хил гъибисур ву учв! Путиндин язухъ гъабхьнийиз мугъу дугъан хил гъюч1юбкьган, фици думу иц1рушнаан гъюргънийи! Охрана хъуркьну за гъап1ундайиш, думу касиб мугъан ликарикк ч1ул духьну дахъуйи! Магьа ккади касдикк! Ижмиб!
Гьаддихъанмина ихь ц1ийи редактор ихтиятди лицура, шликк1а чакантина «заз» ктрубччвуз! Фук1а артухъуб ушвниан адабхъуз гуч1ури, гиран дархьбан бадали тинди хъайириз!
Саб гафниинди, яни, чан гъурдаъ, касди, учв дюч1юркьна, президентдин гьял гъябкъюри! Ухьура Путинарси дархьуз!

Му гьял гъябкъюри, гьял гъап1унза, дустар, му касдихъдира хьуз таниш.
Ктукьуз шлурсир дар. Гьап1ру?
Швуб сабишваъ алахъунзуз, гуч1уразуз, багахь улуч1вуз, узкан Путин ап1ур к1ури!
Узу гьап1ру: хьидиза таниш улулуч1ди багахь! Нагагь…

«Зори Табасарана» газтин электронный дабгну адрес чак, гьадму газтик, хътап1унза гьамциб бик1уб:

«Гьюрматлу Маллалиев! "Миллат" передачайиъ Сефьяханумди увуз Гюльахмед к1ура, дидин к1анакк (видеойин) ва жара мялуматарин алатариъ Гюльмягьямад к1ура, хъа узу фуж пузавуз? "МАШАР" к1уру романдиъ гьамус увура т1аъруш аьгъдарзуз... Учву мицдар ихталатар ичв газтариъ чап ап1уруш, ккебехънайи кас, ккун ап1урайза чап ап1уб»…

Дугъриданра, гьаму адмийириз гъи фу дубхьна, абйир-бабари чпин веледдиин гьадмукьан уччвуйи юк1в хъади иливнайи ччвур, илиливу мисалси ап1ура!
Я, хал авадан хьуз ужудар, инсандиин ччвур ал, гьюрмат ап1инай сарун дидиз! Гьа йирккна йикк дут1ну гъюдубч1вурайиб ву, хъа ччвур гъубзру аьхир, аьсрариъ, аьхир гъяйиз!
Хътап1унза, дустар, Гюль–Кюкю -Аьгьмадуш, ясана –Мягьямядуш к1уру аьхюрихьна гьаму бик1урайи эсериан «СУ ФИ РА» к1уру саб кьат1. Учву думу гъурхнухьидичва!

Хътругъарчва! Ав, жаваб гъибик1ну касди!
Ккундийчвуз урхуз?
Ма, урхай!

«Ассалам алейкум, Рашид Азизов. Бахишламиш ап1ин, вахтниинди жаваб гъибик1ундайза. Ихтилат гъурхунза, лап маракьлуб ва аьдатнануб даруб ву. Гьяйифки, газатдин к1алибди (формат) му жюрейин эсерар чап ап1уз мумкинвал туврадар. Су -йиз ва Фи-йизра кьабул шулин–дарин, аьгъдарзуз, му жюрейиинди дурар газатдин машариз адагъиш.
Узуз аьгъюб, ихь ч1алниинди улубкьурайи йисан альманах чап ап1уз хъюгъру. Гьадушваз яв ихтилат тувуз хьибди.
Ихтилат тувундар к1ури, гиран мап1ан. Теклиф вуйиз жара макьалйир дик1уб - ихь культурайикан, этнографияйикан, ч1алнакан.
Гьюрматниинди, Гюлягьмад Маллялиев»

Агьа, магьа абйир-бабари тувнайи гирами ччвур: «Гюлягьмад»! «Гюл» – к1ура симдари кюкдиз.
Симдар гъапиган, учву гъавриъ шлуси, дюньяйин ч1алар шубуб ч1атху паяриз пай дап1на: Иафетские языки, Хамовские языки и Симовские.
Му наънан аьгъявуз гъапиш, Москвайиъ институт востоковеденияйиъ лихурайиган йиц1уд йисан сар профессорин хиликк гъахьунза ва гьадгъан ихтилатариан, магьа учвузра к1ураза. Дугъан «машра» ихь му романдин машариъ гъижибк1унза.
Нюгь пайгъамбрин баяр вуди гъахьну Симна Хамна Иафет ва гьадрарилантина дюнья гьар жюре ч1аларихьди абц1ну. Симдилантина гъахьи халкьариз семитарра к1ури шулу. Дурар гизафси кьибла терефариъ а.

Хъа ччвурнан тмунуб пайнакан к1ури гъабшиш, йиз дустраз Аьгьмад к1уриз.
Учвуз аьгъдаш, магьа гъи учвуз йиз сир ачмиш ап1уразачвуз: «Шубубпи насил» эсерин игитар вуйи Сеидуллагьдинна Рамазнан образарин ужударстар хасиятар, гьадму касдикан кдик1дар вуйиз. Хъа харжидарстар – узкан, Рашидликан!
Гьаци вуйиган, му ччвур, неинки Гюлягьмаддиндариз, хъа узузра лап гирамиб вузуз! Ичвдарси!

Ибшри сарун.
Хъебехъай хъа узу гьап1раш! Кфир хасиятарин мялъми! 

«Чухсагъул, Гюлягьмад яв жавабназ. Дюз гъапиш, мич ктайиз уву жаваб тувур к1ури. Су…-йизна Фи…-йиз думу ляхникан хабар а, фицики дурариз увухьна гьап1айиз хътап1нийза. Газтик кап1ундар пну баладар, дидкан фикир ктарзуз. Ккундуш, гьеле магьа гьамдиз лиг. Кап1 к1урайир дарза, хъа, гьатци, т1агърушназ, фицики, гъавриъ ахърурин, аьлимдин, ул кубк1у ккуни мутмйир айиб ву».

Фици шулу? Учвура бик1ай, саб дарш саб ужувлахъ хъахъдичву!
Йиз: «гьамдиз лиг» к1уру гафар, му эсериъ тувнайи «Уршар» к1уру ихтилат вуйиз.
Ккушара, му «Уршар», сифтейин ччвур «Гьяштйир» алди, «Ппази» журналин редакторихьна, гьаци, ул алдатуз к1ури, хътап1нийза, ва касдин шуру кас рази ктаъру жабавра гъибик1нийи:

«Салам, Ра-Шид халу! Гьап1рава, фици вува, фици ву хизанар... Гъурхунза уву гьаънайи ихтилат. Гизаф хусуси алатариинди тямин дап1найиб вуяв ихтилат, гъудуркьу ва дерин образарра а. Анжагъ, узуз аьгъюб, ихь халкь думу образаринна яв ихтилатдин деринвалин гъаври шлу дережайихъна дуфнадар. Гьаддиз дурарихьан ихтилатдин гьякьикьи мяна аьгъю ап1уз шулдар к1ури фикир вуйиз. Чухсагъул увуз, анжагъ ихтилатдин аьхюну пай ихь халкь гъаври шулдар».

Лигай, редакторари чпихъ хъайи ляхин ап1ура. Ва гьар редакторин, чан хусусивализра лигай:

"Чухсагъул, гъурхунза. Яв бик1увалин хат1 жарадариз хас даруб ву. Газатдин нубатнан нумрайиъ чап ап1идихьа.
Пуз ккундузуз, гъюру йисан "Биц1идариз вуйи табасаран литература" к1уру монография адап1уз кказа. Гьязур дап1ну айиз. Гьаддиъ саб параграф яв яратмиш'валариз бахш дап1найиз, иллагьки "Ярхи йигъ" повестдиз ва биц1идариз дидик1найи ихтилатариз".

Гьякьди к1ваз кбалгру гафар дидик1надарин Кюкахмедди!
Каъну касари «…нурарик» му «Уршар»!
Ари гьаму «Уршар» гъурху шубари гъап1нийи т1алаб бик1уз «Урсар»!



32. САР ВУВА

Йиз гафарикан шлудариз гиран…
Гиран шлудариз йиз гафарикан…
Мап1анай юк1вар ичв пашман!
Ап1ураза шадвализ мурар учвкан!

Лап улихь заманйир вуйи…
Булагъарикк шубар ккимбу!
Дуркьарихъ «кунц1ар» хъимбу!
Гимарихъ чпикан ктабгъу дин хътру!
Думуган адайи девлетлуйир!
Дап1надайи халкьдинуб т1араш!
Адайи сесер дик1ру студйир!
Адайи салонар красоты!
Ясана мистар – абдал ап1ру я и ты!
Думуган халкь имийи гъулариъ!
Илмийи панзар кьял’ин!
Йицар – Кьяв’ин!
Яни Кьява йишвлансина Ч1ейдиан хурамийи пирпарна мухьар!
Яни гьациб яшайиш вуйи халкьдин чвюкьриъна рюкъдиъ гьап1райи.
Гьамус гъуларикан духьна шагьрар! Шагьрарикан – чвюкърарна рюкъяр!
Хъа адмийирикан?..

Владикавказдиз душнайча!
Думуган адайи дискарна флешкйир!
Кассетйириинди вуйи халкьдин мадар! «ТДК», «Сони», «Голдстар»!..
Ашра ухьухь ап1рудар мяълийир ужуйи, Рашидза к1урури гъадагънийи кьавлар чпин гъуландар!
Фирудин, Физули, Гюлмира – Маллаевар!
Маил гъап1нийи жугьудрин бали!
Гьаз вуш му, Маллаеварик ужуди карснийи!
Гьаз даршулин, сифте – гъунши вуди, саб к1арк1т1ихъ гъахьиган!
Кьюбпиб – Керимийи гъибик1нийи ич дадайин дих кассетайикна! «Бабина»!
Йиз дадайин дих му касди дибик1ну Сахалиндиз узухьна хътап1иган, шулдаринхъа узхьан дугъан веледарин дих дибик1ну рабгъуз вуйибси вари Табасаран?!
Узу кмиди гъузрайин?!
Ккимиди гъузнашул дупну, гъап1нийза фикир, саб вахтна илбицган кьял Керимийи узухьинди директорвалиан!
Ваъ, кьял илбицну к1ури дайиз! Дициб ибшуркьан дарза!
Ка баярик мукьмарин гьунар! Дугъридан ка! Ка!
Кайиган вуйза ва маил вудира дайиз дурариз дебккнайи теклиф Аьбдуллагь Мирзакеримовдихъди гъюз Орджоникидзейиз Осетияйин.

Му ихтилат му ражну дурарикан дариз. Даршра, думугандин биц1и риш Гюлмирайиз гьадму ихь дягь заманйирихъанмира гьамусра чухсагъул к1ури имиза чан к1убанвализ, чан уткан сесназ, чан к1ван азадвализ!
Муккуч1уханай к1вант1ар! Учвузра кайиз Фи…-на Фи…чухсагъуликан! Хъа узу учвюгъ жаради гъярхьдиза!

Арда, Мирзакеримовдин дих «золотой фондназ» дубхна к1ури, узу гьамгъаз дих дап1на, ихь Заануриз бахш вуйи мяълийир дик1уз!

Адайин-хъа жарадар?
Фукьан хъюрхнийвухъ Казиевар чпи гъайих к1ури Владикавказдиз?
Иллагьки, Марьям: «Ухьу сат1иди Хив Дулмакентдиъ Теллийин хулариккра гъахьидар дайин» – к1ури?
Хъа узура, саб проект хилиз гъурубкьниз дупну, фурсар ап1ури, хъюхъ дазабгну: «Вадайхьа» – гъапнийза!
Надинбегура: «Узу увкан, Аьлипаша халуйикна дупну, гьамус гьап1уз гъитруш рябкъидивуз, гъяргъяр али ханжал!» – гъапизуз!
– Я бай, «Хулиган имийин» язна! Уву Зейнудин халуйин ичв цалик кебхнайи гьадму чюнгри сабанкьан жандилан дизригурси улупурава-аьхир! Хъа узуз аьгъязуз яв мухрилансина гьаччишвяригънакьан дизигнайи симарикан! – гъапунза, му, ич гъула избачдин язнайиз.

Избач – думуган библиотекайиз, хъа «Хулиган ими» – дидин аьхюриз к1уйи.
Гьамус «Хулиган ими» гьаз к1уйишра ктибтурадарзачвуз, учву фикир дап1ну саб кадабгъай, гьаму узуси, хъугърубсиб саб! Гьа!

Мирайизра Аьш…, Эльмирайизра Ах… ккун гъабхьну йиз пажнах «К1ару жакьв» –
Гъаинбег уз’ин алауз:
«Яв пажнихиз, ухьуз гъяряригъ алахьрустар «пялкьяр» деетна! Йип гьеле гьадгъваз ухьу гъадагъри дупну Владикавказдиз!»
…
– «Фужк1ара гъадагъударзачву, йиз гъуландар имиди! Йиз юк1в Аьбдуллагьдик кабснайиз! Гьадму гъадагъурза, хъа, шубар к1урудар, гъадагъударзачву! Фукьан к1уру узу гьамрариз! Аьр адру… гъушариз, сесериз!» – Ап1ин, Гъаинбег, йиз гьаму «мяъли» ихь шубариз!

Гъушча, дустар, «юкьуб гьяйван ккит1найи саб фургъниъди» Аланияйин меркездиз ляхлаарна Аьбдуллагь!
Уьлна кьил хьади ич улихьна А. Дзасоховра гъафнийи, чан «ляхлаар» хъади!
…
Юкьрид баяр дахьри гъахьунча саб аьхю хулаъ, саб аьхникк, итну Аьбдуллагьра кьялаъ, кьюбиб гъваларихъан ут1ук1ури шут1мар, гвач1индизкьан, ахуз гъидритди, аьлхъюри, ап1ури зарафтар!
Хъа йигъан, Кавказдиъ варит1ан таза, япунари дубхну дивну албагнайи студияйиъ Аьбдуллагьди «Азадвал» к1уру мяъли гьадмукьан успагьиди гъап1нийики, учу яшамиш шулайи хуларин к1анакк ккайи пекарнийиан гъюру ицци ниъра кмиди гьадму мяълидин тембрийиъди гъюйи!

АЗАДВАЛ

Гунгьарин зунжрари йитІнайзу.
Дав шерик шуйза фтихьна ва гьаз?
Хъа Исайи азадвал гъабхну.
Йиз зунжрар кьатІ гъапІну кьюб пайназ.

Припев:
Азадвал! Азадвал!
Узлан ахьну зунжрар.
Иса – йиз Азадкар!
ГьудучІвунзуз ахсрар.

Азад гъахьунза кьюкьярихьан,
Хъялхьан, гьавайи дявйирихьан,
Жвуву...– жвувазтІан дарувалихьан,
Узу пуч апІру варибдихьан.

Азад гъахьунза писваларихьан,
Чиркин апІру ниятарихьан.
Кур апІуз хьибдар фурсарихьан.
Девлет азуз касибвалихьан.

Азад гъахьунза гизаф вахтари
Динди ибтІнайи гьялкьяйихьан.
Уз‘ин алахьнайи бахтари
Учвуз хабар тувра Месигьдикан.

Хъа фукьан ицциди дайинхъа табасаран «азадвал» хъади, гьар ч1евеъ ич улихьна ирцурамиди хру осетинарин булкйир!

Саб гафнинди, ц1ийи студияйиъ, табасаран тарихдиъ сифте вуди, халкьдиз ккуни мукьмарин бинайиинди Заануриз ц1ийи мяълийирин кассета гъибик1нийча.
…
Ич мяълийир сумчрариъ ерхьуйи!
Дискарикна ктик1уйи!
Халкьдин ибариъ архьу!
Мелзариинра кмиди алахьу!
…
Хъасин азадвалиъ ахъу халкь динагьлийири гъюч1юбкью!
Даждиз – гъудугъси гъадагъа гъап1у!
Кассетйирна дискар ургуз гъитри, маллйири улмикк ккау!
Халкьдин к1ул’инна динди хъана к1ару йигъар гъахи!
Азадвалиин гьялкья алап1у!
…
Аьбдуллагьдин гъизил сеснан ерина гъулариин аьрабарин азан алабхъу!
Дюньяйиъ адру вари кфирвалар иршу!
Пч1у хулар ва шубар!
Анаша, «химия» ва «студйир»!
Сарихъ шушубур–юкьукьур хпар хъиршу !
Гьар "марцахъ" мистар "гъиришу"!

Гъуч1урху, касиб, гьаддихъанмина!
Аьбдуллагьдиз дарк1руб гъабхьдар!
Думу асккан ап1ури гъаши!
Дугъ’инна тутйир гат1ахьури хъюгъю!

Ва гьап1нура думу динагьлийири уьргъюз гъиту!
Сарун дугъан азадвалин гьарай ебхьури имдайи!
Машнаан нур дугъан кьит гъабши!
Кцюхю! Кьюкь гъаши! Ва кьяни вазлиз илт1ик1у!

Диндин терефкрари майтин ранг иливуз гъиту!
Кьукь гъаши! Пай ктабт1у! Ва гъатху т1урниз илт1ик1у!
…
Гьамигъари, «тотальный диктант» айи вахтна гъяркъниз думу.
Сягьнайиинна адаънайи, табасран халкьдин мукьам ва мяъли вуйич к1ури, даргйирин мукьмиккди аьрабарин мяъли ап1уз.
Хъасин сабсана мяъли ап1уз гъиту дявдикан.
Микрафон хьади удуч1вна адмийирин улихьна.
Наънан вуш мукьамна гафар залиъ а, хъа Аьбдуллагьдин ушв рибшвурашра, душв’ан фук1ара адабхъурадар!
Сифте раж вуйиз мициб йишваз дуфну! Дих дап1ну вуза гьа, дуфнайирра! Дарш узу гьаз гъидихъа мина дап1ну вахт жвуван ч1ур, ич1и-ч1урарди!
Мугъаз лап багхьанси лигураза! Аццааппну!
Дярябкърубра вари рябкъюру!
Аьбдуллагьдин машнан "астар" ужуйи дар: зиълан бализ чаъ адру шадвал, аьшкьламиш’вал улупуз ккунду, ккунду к1ури машну, айит1 айибт1ан улупурадар!

Системайи марионетка кадаънайивал дишлади ачухъ шула!
Бализ мицидарихъди мяъли ап1уз ккунди адар, хъа системайи ап1ин к1ура!
Бализ ч1иви алатарихъди, ч1иви сесниинди пуб, системайи гъадагъа ап1ура!
Балин рангар ккадат1на! Думу духну «Россия – моя историяйин» сягьнайиин дурччвна! Дат1на!
Дат1на чазра учв!
Хъа мурари газтик фу дибик1наш лигайчва:

«Диктант бикIуз хъюгъяйиз улихьна концертдин залиъ бицIи программа улупнийи. РД-йин культурайин лайикьлу артист Аьбдуллагь Мирзакеримовди юкIв гъабхрусдар кьюб мяъли гъапIнийи, хъа Гьюкуматдин табасаран драмайин театрин артистари сягьнайиина «Яшамиш хьидихьа» кIуру спекталиан саб перде адабгънийи. Дурарин устадвали залиъ уч духьнайидарик ватанпервервалин гьевес капIнийи». – 20-пи нумрайин «Табасарандин нурарик».
…
– Фтин гьевес?
– «…ватанпервервалин»!
– Фу гъабхрустар?
– «…юк1в гъабхрустр»!
– Залиъ айидарик шлиъ айк1ан «юк1в»?
– Ватанпервервалин гьевес кап1дариъ!
– Хъа ктрап1дариъ айиб фу ву?
– Тартиб дарап1у, аьдати юк1в!
…

***

– Фу дубхьнавукан, Кармадон–Гизельдон*? – гьерхза, зарафат кадиси «мяълийирин» кьялхъян!
К1ул гъут1убччву! Жаваб туврар! Даргавс*–Аьбдуллагьди!
– Гьап1унвуз, ккуру п1илли? – гьерхунза хъана илзигуриси!
Маш дигиш гъабшдар! Бирниин улурччвнайиси дийигъна! Бешеппаси! Ваъ – уюгъси даргавсдин!
– Гьап1навуз, фу дубхьнавуз, фицияв жан? – к1ури мугъан гъвалариъ шт1умук1ар ут1уз хъюгъюнза ва сац1ибди машнаккна инч1 гъафнийи балин.
– Фу бадали, гьамус гьап1руб вуяв му гъидипнайи инч1 лавлан гъяйи машнягъян?
– К1ваин гъахьнийиз, Фирудиндина, Физулийина, увуна, узу гвач1индизкьан Владикавказдиъ ап1ури гъахьи зарафатар! Ичв шт1умук1арин зийнар гьамусра кмизук! Яв хил кубк1убси гъвалак ц1ийи гъаширси гъабшириз!
– Хъа гьаз дюргънава, бейнава?
– Хъа гьялкьяйи!
– Гьадмукьан гуч1ру му жан хъмиди гьаз вуяв-хъа?!
– Дарш сумчрариз дих ап1дар! Сягьнйириинна улдуч1вуз гъитдар!
– Гьаз вуяв-хъа азадвалихъ гьюдюхю ад?
– Гардандикк гарк1ал ккивган уву гьап1дива?
– Узу дурарин рякъди, дурари саб лик алдабгъураш, узу кьюб алдагъури гъягъидиза!
– Дици фици? Хъа гьаз узуз, дици вуш, «азадвалихъ ад гьюдюхюнва» к1урава?
– Азадвал – жвуван хушниинди тутрувиш, жарарихьан тадабгъуз шлуб дар! Думу увуз гьарган айиб ву! Хъа ад – гъазанмиш ап1руб ву! Му саризра айиб дар!
…

***

– «Сар вува» мяъли ап1ури имдараки, Даргавсдин гъучи? «Сар Вува, Сар Вува аман жан аьзиз Адаш!»
– Ихь «Адашдикан» чпин «аллагь» ап1уз гъитунзухьди!
– Аьгъязуз! Агъязуз! Дерд кайвуз?
…
Узуз жаваб мутуван, жанаби Мирзакеримов! Узу фужк1ара дарза! Жаваб ккун Ап1ририз тувуз гьязурди гъуз! Саки йиз маш уьру ап1руси мап1ан, фицики Думу Фуж вуш сарун уву гъавриъ ава! Гъавриъ аш, мяълийир адахьру яв машнаъ хъана нур ибшдияв ва «…нурарик» дидик1найи гафар, дугъридан куч1ал ктрудар хьиди!

––––––––––––––––––––
* Кармадон–Гизельдон  – Осетияйин дерднан лишанлу йишвар.
Кармадон дерейиъ, ихь заманайиъ, (2002 йисан) меркран сели 100-т1ан зина адмийир гъийихну.
Хъа Гизельдон нирихъ, улихь заманйириъ, динди кьадарсуз халкь талаф гъап1ну. Гъира душваъ, деерццну, тупарси духьнайи майтарра ади, гъвандин склепар ами. Динари инсандикан кч1икьурайи зулмар гьарсари чан к1ваъ уьрхри дупну, душвайишвар улупуз гъурхнийчу.
Даргавс гъулаъ ву айидар дягь заманайин накьвар-склепар.
Думуган Кармадондиз завал гъядябхънадайи, хъа Гизельдондиъ – гъядябхъну ккудубк1найи.
Даргавсдин склепдиъ убжнайи майит кадап1нийи Аьбдуллагьдикан диндин системайи ва узу дугъаз, чаз фу дубхьнаш, чакан фу кадап1наш аьгъю ибшри дупну «Кармадон–Гизельдон» гъапнийза. Гьадму йишвар–вахтар к1ваин духьну, дугъхьан ушв абццуз гъабхьундайи. К1урубдихъ аьжуз гъахьири гьаддиз к1ул гъут1убччвнийи. Касиб! Узуз фукьан язухъ гъабхьнийк1ан балин! Гьялкьяйиъ к1ул ивурин!
Гьаци гъап1ундарин-хъа табасарандиканра: Гюни-раццар – биц1иб-кьабибдин гадар; Кьаркьулиин – ифдин даграр; Чихт1ил – накьварихъ хъуснайи гъванаризра кмиди мягьямядари йивнайи гюллйирин лишнар! («Мягьямядар» к1ури гъахьну табасарандиинна аьрабарин дин диври гьюжмар гъап1у яракъламиш духьнайи адмийириз).



33. САЙМИШ’ВАЛ

Гъарабхну гъултугъ.
Зенг.
…
– Гъизигну художникди яв «Завариан сесназ» шиклар. Оформит дап1нача. Гъюйва фици вуш лигуз?
– Узу ув’ин уьлбюкьюраза, ФиРоза. Дарфишра, хай вуйибси ап1инай.
– Саб уччвуйи гъабхьну, Рашид-халу.
– Ари вуйин?!
– Вуш, сарун узу китаб издательствайиз тувурза.
– Баркаллагь шураз, тув! Тувуз Саади-халуйизра к1аълан магьаан узхьан саламар!
…

***

Мушваригъ, Саади наънан гъаши ячве мугъан?
Мугъаз бик1уз ккунди а 10-пи сентябри «Дом поэзияйиъ» гъабхьи гьядисайикан, хъа гьамцдар гьаминди гъюрччврайиган мугъкан хъял дарфиди фици шул?

Яв туврудар, саламарин мугъан, фйирин, учв Хриччви алахъган тув!

Тму терефнаан, яв адабт1урайи китаб фициб гьялнаъ аш, ич гьаз ву?
Гъизигнин шиклар? Тувну-тувундар редакцияйиз? – Лазимсуз улхбар! Ич ибариз деерхьну даккни!


Хъа мицдар геренар ухьу саймиш ап1ури гъашиш, узуз хъжагъурайир, неззет фтикан ктабгъухьа?
Гьаз к1урава Саадийикан мак1ан к1ури?
Дупнура дупну ухьу думу тинара ап1архьа!

«Завариан сеснаканра» мулхан к1урава! Фици дулухди гъузуз шул, вари му ляхнар чиб-чпиан удуч1вурайиган?
Урхурайирин тямягь хъа сарун фици зибгухьа ухьу бик1урайибдихьна?!


«…хьа, …хьа» к1ури ичв «…хьайиригъ» узу мигъит1ишван! «…за, …за» к1ури улх, уву за шлуси!


Узу зади гьацира айир вуза, хъа увура, тмура узухъди за ишри к1ури «…хьа»-йир йивурайир вуза, узуъ айи уву! Кьаби бабуси – рягъюхъ! Гъуддар!
Уву, узуъ ашра, мегьел, дубднайиб, дара! Рягъюн уч1вру рибариин улурччвайиз, чан бегьем уву шут1маригъян дап1ну ккунду!
Хъа фу ву арда, узуъ айибдизра уз’ин агъавал ап1уз ккунди а! «Саадиии!» «Завариан сесссс!»
Узуз ккуниб бик1урза! Ккудубк1убу!

Фици шул, Саади-халуйикан дарпиди!?
Дугъкан узу зурба роман дибик1нади ккундийи, хъа узхьан, йишв алабхънушра, гьаму адап1урайи романдиъ аъну ккунишваъ, душвак кьюб гафкьан кауз удубкьундарзухьан, гьаму яв гьацдар тягьнийирихьан гуч1бу!
Йиз тахсир гъабхьну гуч1 ап1уб! Хъа яв йивру тягьнийир узхьан гъадагъа ап1узра даршул!
Гьациган уву яв хай гъюруси, узу йиз хай гъюруси ап1идихьа, узуъ айи уву!
Гьаддиз, яв кьюб иливрушв’ин, юкьуб иливну дубс!

Аьгъяйчвуз, дустар, инсанди, чав фтин ниятниинди, тмунур учвсир касдиз ик1, зарал-зиян тувруш аьгъю ап1ури шулдар.
Алап1ну гъибтру учвсир тмунуриин.
Хъа хъирчру ккедярхъяйизкьан агьар-люкьнар.
Хиял шулу чан терефариинна гъап1ну к1ури гьадму тмунури гьюжмар чаз хайир бадали.
Думура дар гьа, инсанди кьабул ап1ури шулдар, эгер тмунурин ап1урайи фикир чанубдихъди дюз гъюрдарш. Гьамуганра дугъан хиял шулу чаз къашуди гъедергура пну.

Сабдизра хай дару инсан!
Инсан хай даруб сабдизра!

Магьа гьаму кьюб жюрейин касар ал му жилиин, чиб-чпин гъавриъ ахъуз даккнидар.

Дюз к1уруш, дугъриди дици дар.

Фу гьубк1радархъа гъавриъ адрахъуз?
Месела, янаки, урсари к1уруси кьум жарабдиъ а: вуйишт1ан гьарсаб гьюкми чан интересар уьрхюра ва халкьра чан четрикк ккаъра.

Динди халкьдикан ксиб ктабгъурайин? Ав! Гьаддиз аллагьна мягьямад айидар ву.
Сар аллагьна гьякь Мягьямад!
Му ччвурари инсанарикан дилихди кентхудйир ктаура.
Шлиз ккундар-хъа ханумарихъди чру булахарихъ кефер ап1уз!

«Мидиз къаршу вуйирикан ухьу кяфир ктаидихьа! Ухьуз мют1югъ шулдарш ихь арайиан дицир терг ап1идихьа!» –  гьамциб «алимвал» ву вари дюньяйиъ либцурайи диндин.
Дарш, магьа лигай!
Му дугъридан гъабхьиб ву вари Ляхлаарин уликк!

…
Удуч1вну сар кас халкьдиз куч1лар ап1урайи мициб гьюкмиз.
Дугъу чан фикир гъапну: «дин ву вари куч1лар, айиб ву табиивал, намусвал, дугъривал…»
Яни, аллагьарна мягьямадар айиб дар, хъа айир ву сар Заанур ва жилариинна гъафи ва гьамус хъана гъюз ккайи Дугъан Бай Мессигь Иса.
Мидкан гъарабх хабар Хив милицйирихьна, ва, гьаци фикир ап1урайи кас, дуфну Ляхлаз, дидисну, йит1ну хилар-ликар, гъахуру дустагъдиз.
Дустагъдиъра думу дурччвну бегьем: «йип ич улихь: аллагь сар, Мягьямад – гьякь…» дупну, «куч1лариз гьаз ав пуза…» гъапиган, алап1ну имбубсан аьхю бягьсум, дерккру.
Мидкан хабар шулу, думу вахтари Хив РОВД-йин начальникдин заместительди лихурайи Хриччв жвиваз.
Думу, ушвниз гъубху уьлин кьац1 идипну, зурба гъалабулугъ кабхъну гъюру чан ляхниз.

Учвуз вушул гъеебхьуб ччвур «Раджабов Дадаш» к1ури.
Саб гафниинди, Советарин власть диврайиган Хив райондиъ, думу кас гъахьну аьхюр вуди, намус-гъирьят уьбхрур вуди, лихру кас заан ап1рур вуди, дилихру маллйирна кентхудйир терг ап1рур вуди, яни табии дугъривалин заан терефкар!

Ари гьадгъан хизандиан удуч1вурра ву Хивна гьарай-к1ул’инди гъафирра.
Сарун дугъан ччвурра ва фамилияра аьгъю гъабхьунчвуз.
…
–…
– Наши думу гъунна жви? – Т1алаб гъап1ну чан подчиненнйирикан идарайизди хъуркьайизра дугъу.
– Гъунна жви пуз хай шулин халкьдин душмниз! Тумгьа, КПЗ-йизди гат1абхьнача!
– Фу душманвал гъап1ну дугъу?
– Дугъу Мягьямад гьякь дар гъапну ва эгер гьякьвал чав дарап1ди т1арашчи араблиин илипнаш, гъапну, дицир аллагьра аллагь дар, гъапну.
– Хъа гьап1унчва?
– Бегьемди рас ктап1унча ихь диндиз гъаршу гъедергнайиган!
– Хлиан фици удюбгъничв, я инсанар!
– Ихь имамдин аьрзйир айи…
– Дугъу дюз даруб фук1а гъапнийин?
– Дюз вуш-дарш учуз аьгъдарчуз, хъа ихь начальникдин приказ тамам дарап1ди гъибтуз шулин?
– Короче, ясно с вами! Намуссузар! Учву шлиинна хил за гъап1унчва! Учву гъунна жвиваз ваъ, учву гьякьвализ гъивунчва! Учву дюзвал кьусмарихь гьипунчва! Учву, учвухъ абйир-бабар хътру, програмировать дап1найи роботарси улупунчва! Сарун фици пузачвуз, учву гъавриъ ахъруси! Чан зегьметниинди чан хизан уьбхюрайи зегьметкешдикан фйир гъап1унчва?! Гьам сяаьт, думу касдин улихь ичв тахсир к1ул’инна гъадабгъну, хил алдабгъуб ккун дап1ну, чан хизандигъна кьяляхъ гъайихай! Фу шула, я эллер, му дюньяйикан! – чан подчинёнйириз приказ туву му касдихьан гьарай тадабхъу.
…

***

Магьа учву ишри, фици саламар хътадаъди гъитдива гьамцир гьунарлу касдиз чан шурахьди!
Магьа наънан гъашир вуш Саади!
Магьа гьаз улхури гъахьнуш «Завариан сеснакан»!
Магьа фициб кьаблилан ктубч1вуб вуш ФиРОЗА кюкю!
Фици узу саймиш ап1уза мурар? Удубкьуз шлуб вуйин?

***

Улхидихьа 10-пи сентьябрин 2019 йисан Мягьячкъалайиъ гъабхьи гьядисайиканра.
Дюшюшар, гьядисйир гьаваи бадали арайиз гъюрайидар дар.
Ясана Аьбдурягьим Аьбдурягьмановра чпин дадайи т1агърушназ чан фуниъ гъюрхюр дайи – …Рагим Рахман…!

Аьгъюди ккунду шулайи гьядисйирин дугъри аьлакьйир арайиз адагъуз ва дурар инсанарихьна рукьуз!
«Сир» – ари гьамдиз к1урайиб ву!

…
– Гъюз ккадарна, Рашид-халу, ич курснан балин мажлисназ? – давам ап1ури гьерху ФиРозайи.
– Ай вари ляхнар узлан асиллу вуйиш, ич риш…

«Дом поэзияйин» гьяят адмийири абц1на.
Сифте алахъу Рягьим Рягьмандиз чан мажлис мубарак гъап1унза ва хъана хъуркьувалар ккун…
Му дараматдизди уч1врушван гагул мурччвахъна мимидар  вари аьлимар уч духьна ва чиб-чпин арайиъ мугъкан-тугъкан гафар-ч1алар гъахура.
Салам тувну мурарин хил дибрисди хай хьибдар дупну, багахь улуч1вунза.
Минди йиз кьяляхъди «жигьил» писателарикан сар Шагьмардановра гъюру.

– Лиг, Шагьвелед-халу, – гъапунза мугъаз, – гьамрар ихь, писателарин гаф ц1алц1ам ап1урайи аьлимар ву! Мурарин улхубра, гьарсаб гаф грамматически фици дишди дибик1ну ккундуш, гьаддикан ву!

–Уву, писателарна аьлимар саймиш ап1урайир вуна-хъа – пну тягьна гъивзуз узухъди йиц1уд-ц1ухьуд йисан ляхин гъап1у Шарафудин Дашдемировди!
Дугъаз чав фтикан к1урайиш лап ужуйи аьгъяйи.
Узузра дугъан гъалабулугъдикан хабар айзуз.

Лигуруш, узухъ хъпехъурайидар, ухьуз аьгъюганси, вариб дицикьан рягьятди дюзмиш дубхьнайиб дар.
Гьаз, аьлимариз аьлим чвурар тувраш аьгъяйчвуз?
Гьаз сабдизра мяаьш ктру, гьубкьу жюрейин, фук1ара мянфяаьтлуб арайиз дархру институтар арццнаш аьгъяйчвуз?

Фук1а дарап1ди ип1уз!
Ап1рударин улихьишв бисуз! – магьа дурар гьаз вуш!

Жараси, Шарафудинди гъапиб гьамци пуз шулу: учу, аьлимари, гъапиб, гьякь вушра-даршра, учву, исккандари, кьабул дап1ну ккунду. Кьабул ап1дарш, учу учвуз рякъ туврадарча.

Магьа йиз жаваб Дашдемировдиз (сар дугъаз ваъ, хъа вари аьлимаризна институтариз):
«Йип гьеле, дуст кас, гьаз узу саймиш ап1уза-хъа, дюз дарувал! Уву к1урава «мик1лу» – дюз ву; «мирк1ру» – дюз дар!
Йип гьеле, узу гьаз саймиш ап1уза куч1ал! Уву к1урава, табасарандин культура аьрабари улихь гъубхну, хъа узу к1ураза, дурари табасарандин культураси дуланажагъра кьяляхъ гъубхну!
Йип гьеле, узу фици саймиш ап1уза учву к1уруб: аьрабарин дин табасарандиз мясляаьниинди гъафиб ву к1уруган, так как диди вари табасаран ккидипган!
Йип гьеле, узу гьаз саймиш ап1узачву учву дюзвалинна гьякьвалин тереф дюрюбхди гьюкмаринна динарин тереф уьбхюрайиган!
Дарш учвуз инсанари ап1урайи фикриинра агъавал ап1уз ккунди айчвуз?!
Ваъ, дуст кас, ичв туврайи премйирна ччвурар, тярифарна адвалар узуз ккундарзуз!
Узуз йиз Заанурихъди табиивал хъап1уз ккундузуз!
Узу гьамциб уьмур хъап1райиган, учвуз узу учву саймиш ап1урайиси гьибгърачвуз!
Думу дици дар, дуст кас! Саймиш учву ап1урадарчва узуз!»
…

***

Саймиш’вал!
Сайиш’вал жарабсира шулу.
Гьадмунуб саймиш’вал фу вуш аьгъю ап1уз ккунидариз, гьамус ихь ккебгърайи, Рягьмнан машгъулатнаъ, хъана артухъди аьгъю хьибди.

Мина дуфнайи Брянскдин писателарин союздин председател Сорочкин ва «Московский литератор» газтин редактор Голубничий к1уру агьлар, Рягьимдин шиърар урус ч1алназ илт1ик1дар. «Белые журавли» фестивализ к1ури дуфнайидар.
Му касар, ялгъузди, аьлимарихьан тмуну терефнахъ урч1арин дийигънайи ва гьяятдиъ айи халкьдиз тамаша ап1урайиси лигурайи.

Шарфудиндин, йиз «саймиш’лин» суалназ жаваб тувну узу урусиятдиан дуфнайи хялар дяркъну, дурарихьинди хилар дисуз гъафиза.
Хъа таниш’валарин кьяляхъ дурариз саб суал тувза: «…скажите, бывает ли трудности при переводе табасаранских стихов на русский язык?»

– Почти нет, если есть подстрочник с объяснением смысла и связь через интернет с автором!
– Согласен. Но есть некоторые нюансы познания мира в отличие от русских у табасаран. Это особенно высвечивается при встрече религиозной тематики. Ведь миро зрение народов разное?
– Это нам не помеха.
– Как не помеха? Например, гъудган (намаз) как вы переводите.
– Как как? Как молитва!
– Ведь это искажение смысла.
– А какая нам разница! Главное мы переводим, чтобы русский читатель понял!
– А вот и нет, дорогие наши! По вашем переведённым стихам, если составить портрет автора оригинала, то я, если я об этом не знал, посчитал что, поскольку речь у нас идёт про стихи Рагима Рахмана, он является христианином, а на самом деле он – магометанин. Разве так можно ввести своих читателей в заблуждение? Разве это не искажение смысла текста автора стихотворения.
– А намаз не молитва ли?
– Истукан Расула Гамзатова сам Расул из Цада, что-ли?
– Сравнение не поняли?
– Может не удачное сравнение. Попытаюсь объяснить: «намаз» – это религиозный обряд предписанный мусульманам, чтобы они в сутки пять раз во всю свою жизнь повторяли на зубок проштудированный один и тот же текст. А «молитва», в действительном его значении, это разговор со своим Отцом, Который на небесах. У каждого, молитва индивидуальна, и оно исходить только от сердца.
– Так-то так, но кто в этом разбираться будет, кроме как специалисты…
– А для чего тогда заниматься переводами?
– Ну, Рашид, ты даёшь! Ведь это только игра! Похвалили автора, порадовался – вот вся суть делов-то!
– Но вы даёте! Бедный мой народ, которым переводят мировую классику как для потехи и галочки! Потому-то они и не ведают, что дьявол творит с ними! Потому-то вы с легкой иронией со стороны смотрите на них, а всю это от них и скрыто, и не хотят об этом знать.
– Раз они сами не хотят, то что мы сделаем…
…

Хялариз узкан ктарсуз ккундайиси айи ва минди гъафи дагъписателарин аьхюр Ахмедовди дурар заан мертебайизди хъади гъурху.

***

…
– …сар шли-вуш гъапнийи, Русь шаир Кузнековдихъан дудубгъну, гьадгъан хат1ниинди Рагим Рахмну чан шиърар дюзмиш дап1на к1ури! – К1урайи Магомед Ахмедовди ккебгъу мажлиснаъ. – Рагим йиз дуст ву дупну к1урайир дарза, ваъ, дугъу, Кузнецовдихъан хът1арццури ваъ, хъа Кузнецовди ккиву рякъ давам ап1ури гъярайир ву му табасаран шаир!


Сувайнат:
…
– Аьбдурягьим Аьбдурягьмановдиз а чан хат1!
Хат1ра – хат1а:
тетраддиин темплин пеълин бацарсиб ваъ!
Я рякъра,
Гьесхъарин тукандиккан гъярайи пиянисккиринсиб дар!
Дугъу «убхъура гагьлан вари аьлам» –
фукьан аьхю фун ккайир дарин шаир ихь!
Уьж ву сарун учв
шиърар фурт1, фурт1, фурт1 хътирчурайи –
му ву хат1а!


Эльмира:
…
– Рахим Рахман аьгъюр вузуз,
чан абйиризт1ан ухди!
Ккажакур вуза, хъюнт1чин фукьандар!
Гьаддиз киршрира гъахьну дугъан шиърар,
пеълин бацарси газтарик!
«…к1ажу гьадабт1низ т1уб…» –
фукьан назук дарин му шаирин хам!
Фици бисуйк1ан мугъу кьалам?
Кьалмарин имдар замана!
Илзигуру кнопкйириз,
алабхьну т1убар алдру бегьли,
ва маниторик киршру шиърар,
гьязурди вуйи!..


Гюлбеки:
…
– …узухъди гьарган дамахнаъ айир ву ихь бай Рахман!
Уву, жан, илт1ибк1нуш «Мцыри»,
узу илт1ибк1унза «Пушкин».
(Поэтессайиз ккун гъабхьну «Евгений Онегин» пуз,
хъа тадабхъну заанди.)
Гьаддиз йиз улихь магьарзарган!
Сирин йиз абгури йихь вердиш!
Хъа вушра, мугъаз дици хьуз ккундар
ва
«Йиз улихьди гъушну думу,
Рякъюразуз дугъан йирфар.
Дугъу гъиту шилариъ му…»
Дярякъюз хюрчабнари ахьра йифар!..


Гьябибат (Расул Гамзатовдин фонднан аьхюр):
…
– …ча гъапириз тувруб дар Расулин премия.
Хъюрхюр вува Гамзатовдхъра!
Ма, ЯЯЯ-Рягьим – ЯЯЯ-Рягьман,
увуз грамматакьана, гьаци ап1баз!
Юк1в ккедябхъбаз!
Увуз чухсагъул,
гьамус хъюрхрава драмтеатрихъ!
Хъюрхюбдин ниъ культурайин идарйиризкьан гъурубкьну
ва увуз «лайикьлу…» ччвурра тувну!

…
Ахмедов:
…
–…жикъидиси йипай!

Шагьвелед:
…
– …Рягьим Рягьман – аферин!

Ахмедов:
…
– …дици вуш гьардиз улхуз – кьюб минут!

Керим:
…
– …Рягьман – табасарандин ригъ!
…

Аьбдулмаджид:
…
– …ригъра, вазра, хядра ву учв!
…

Ахмедов:
…
– …саймиш ап1урадарчва гьа узу к1урайиб!
…

Кюре:
…
– … уву фтихьна гьялакдава, аьхю фун ккайи аьхюр? Ухьуз якъарна каввар ккилигурадарда! Уву к1уруб саймиш дарап1иш, гьамус закур туврайи «народный поэт» ччвур тадабгъурадардува, халавадан хьуз ужур! Хъайиб хътипузкьан мюгьлет тув!
…

Сорочкин:
…
– … способный и достойный хвалы…

Гулубничий:

…
– … непрерыкаемый авторитет…
…

Аьхирки Аьбдурягьмандин гъардаш, шаирчи Аьбдуллагьра сягьнайиинна улдуч1ву:
…
–… ты пессимист, дорогой мой брат…
…
Мугъан гьамус чан гъардшикан улхури кьюб сяаьткьан гъябгъюра. Му, чан улхбариъ, Гьясхъарин гъюлягъ шли фтин гъвалахь фици, фти шлин гъвалахь гьап1узди энтю гъап1нушра ктибтури, ккебягъбягъ гъядар.
Ахмедовдин репликйир саймиш ап1урадар мугъу.
Залиан чан терефназди гат1ахьру гъаргъу ва гъагъи гафар деерц1ну ва пч1у дап1ну гъядаура.
Зал яваш-явашди ч1икъри шула.
Ахирки мушваъ гъуздар кьюрид гъардшар-шаирар гъаши!
Сар, аьхюнур – Кизляриан дуфнайир!
Тмунур, биц1ирнур – Дербентдиан дуфнайир!

Абдуллагьдин, сягьнайилан, мик1 ибицурайи зализди гъапи аьхиримжи гафар магьа гьамцдар вуйи:
– …увуз гуч1урайвуз, гьаму уч духьнайдариз банкет фици ккабалгидийк1ан к1ури, пессимист! Узуси, адми, оптимист духьну ккунду! Гъач, гьамус узухъди, ресторандиъ кьюб йишв дидиснайиз!
35. «НАМУСНАН СИР»-ин К1УЛЛАН П1АКЬАР КЧ1ВУКЬУРАЙИ ПРОФЕССОР


Гьамциб ччвур иливна Багъири чав гъибик1убдиин!
Думу гъурхунза.
Дурубхди гъузнийиш ужу шуйи.
Багъир халуйизра гиран хьибдайи ва узук хъялра кубч1видайи.

…
– Фицива Багъир халу? Фицияв гьевес? Фицияв ккебхну лицурайиб?
– Фйир к1урава, Рашид! Нач адру маш!
– Гьаз адар йиз машнаъ нач?
– Хъа фйир к1урава? «Ккебхну лицури» – к1ури!
– Нач узуз дубхьну ккунин, дарш – увуз? Ккебхну лицурайириз!
– Хъа уву ккебхну лицурадарна?
– Увуси узу – ваъ! Адарза!
– Кьаби гъахьиган гьала лигархьа я кас явдизра!
– Йизнуб улупруб дариз, увуси, фуж алахъишра туври, ва тярифар ап1иначва, к1ури! Йизубдихьна чпи гъюри шулу ва кьабул гъабхьидари, чухсагъулин кьюб гаф гат1хьуру!
– Я бай! Я гъунна бай! Фйир к1урава уву? Угъраш! Ягь-намус машнаъ адру ху!
– Уву узуз люкьнар гьаз ап1урава? Ягьна намус гьамус шлинубдиъ аш-адарш ахтармиш ап1идихьа, Багъир Раджабович! Ккибхну дурубхган яв дидкан д. ф. н. даггоспедуниверситетдин профессор Курбанов М. М.-ди дибик1найин-хъа, чан хушниинди аьшкьламиш духьну? Уччву риш гъяркъю балиси?
– Агь яв к1ваз ич1рияв, Рашид Алипашаевич! Узу, ахмакьри, фтикан фикир ап1ура, хъа уву – фтикан! Вуйишт1ан йиз романдикан! Узу думу ккебхну гъубхундардуза, элугъли, хъа – гъизилин т1улбанси, подарочный пакетдиъди пешкеш гъап1уб вуйиз дугъаз! Таниш адмира вуйиган!
– Я кас, гьамус йиз улихь уву кжакури мидигъан!
Аьгъюдар вузуз яв пешкшар фицдар шулуш!
Ккибхну дурубхган яв дидиз Расул Гамзатовдин ччвурнахъ хъайи премия ча к1ури хъюрхюндарва?
Ккибхну дурубхган, яв дидиз дилигну увуз «Народный писатель Дагестана» к1уру ччвур ча к1ури илигънадарва?
Ухьу лигархьа думу яв Къурбановдин намусназра – яв дидкан дибик1найибдиз,
ва яв ягьназра – яв романди фу прапагандаровать ап1урашра!
– …
…
Багъир Раджабов к1уру кас гъахьну Хив. Дугъаз тинишдар вуйи табасарандин вари бик1рудар, фицики думу «Октябрин акв» газтиъ гъилихнийи.
Думу ккилигури гъахьну чаз аьгъю писателар йихайиз ва гъийихган, гьамус к1ул за дап1на, чан т1уларикан сарун аьгъю кас имдар к1ури, к1улиъ гьудрубк1у фикир ади.
Лигри сарун, Манаф Шамхаловди, Абумислим Жяфаровди фтихъди уьл ип1ури гъахьнуш, хъа гъи чав фтихъди ип1ураш!
Мумкин гъитрадар гъи мугъу ихь бик1рудариз: «Узуууууу! Узуууууууу! Узуттан зина вввуууййир аттар!!! Гьаз узуз ттувратттар мидалааарррр! Узутттан лайиккклур магьа улупппай!!! Узутттаааанннааа… Узуттааааннннааа!»

Яв дибик1найибди уву фуж вуш улупиди! Гьялак махьан!

Курбанов М. М.-ди бик1ура:

«…дается оценка исторического романа Багира Раджабова «Тайна намуса»».

Ва кьимат тувра: мут1ан ужуб гъабхьундар, гъабхьишра, мидин зиин йивуз гъитидарча.

Хъа фициб тувра кьимат?

…
– Мягьямад! Яв кьиматра Мя–гьяяя! ап1рубсиб вуявки?
– Кьимат, Аьзизоф, кьимат тувурин шлуб ву!
– Хъа гьамус йиздин зиин сарун шлинтинди диривбан бадали чан роман, узу увуз фукьан тувру?
– Яв тямягьяриз дилигну!
– Узу тямягькар вуза!
– Йиз тямягь явт1анра зири вуйиз!
– Гъабхьдарки!
– Гъубзди Раджабовдинуб сабан, жарари тувайиз, рекордсменди!
– Гьа ибшри, один – ноль! Вушра статьяйиъ гизаф куч1лар дидик1нава Багъирин романдикан?
– Йиз, учёныйвалин пише гьадму вуйиз…
– Хъа дидкан, гьаму узуси, жараризра аьгъю гъабшиш гьап1дива?
– Вари гьаму увуси ахмукъар ву к1ури хиял вунив, сабдизра кьил ктру 396 страница гафарин гъварч убхуз! Узу гьа баладар: узу дид’инди Багъирин йискьбан пенсия гьидипунза! Хъа уву фу к1ури гъурхунва дугъан думу чан «фурс»?
– Гъийин девриз дилигну, гаспадин Курбанов, дугъридан думу яв суалну узкан абдал ктаура! Хъа ихь гъубшу девриз гъилигиш, товарищ Магомед Магомедович, дугъан думу романдик халкьдиз фу мянфяаьтлуб каш абгурайир вуйза.
– Гъибихъуннуз?
– Ав!!!
– Фу кайи?
– Табасарандиин аьраб динди агъавал дап1ну ккунду, к1ури. Учву дидиз гьаммишан мют1югълуди гъузай! Ва думу прапагандировать ап1инай!
– Харжиди дар! Дид’инна, садакьйир тувуз к1ваълан магьап1анай! Гьадму садакьйир бадали вуйи дин ву думу! Шли гизаф пул тувиш, гьадмунур аллагьди гизаф гюзелар айи женнетдиъ итди! Дугъаз итуз ккундарш, йиз ччвур алири ит пиди!
– Хъа думу дугъахъ хъпехъурайин?
– «Гьякь» вуйирихъ хъпебехъуз дугъаз чара хьибдар!
– Хъа йипа, гьяжи-эфенди Магомед алим ибн табас-арани джулинский, Багъириз фукьан тувну динагьлийири чпин ремеслойихъинди адмийир илт1ик1ру роман бик1узди?
– Динди чан хлиан кепег адабхъуз гъитдар! Дурарин пише гуч1 тувувал ву. Ари гьадму гуч1баан гъап1уб ву коммунист Багир Раджабовдинра, партийная школа ккудубк1урин? Му партияйик фици гъитнуш аьгъдариз, продажная шкура!
– Яваш! Яваш! Дярхъ! Ккедярхъ! Халкьдиз газтарикна журналарик уву дугъан тярифарна адрар дик1ури, хъа му йиз улихь дугълан футнийир рагъури – му ичв фици шулаячв!? Йип гьеле узуз «продажная шкура» фу вуш, Жвулли жви!
– Пидарзавуз, Мердешю (Рашидкьарин тухмин ччур)! К1арчар илиршидивуин!
– Узу малин-хъа?
– Увусиб мал узу гъябкъюр дарза! Ук1 вуш, ип1уз – ав! Йикк вуш – ваъ! Хъа инсанди вариб ип1ура: ук1ра, йиккра, йирккра, хура, чан нежесра!
– Чухсагъул, увуз Курбанов, узу адмийирин ц1арнаан адаъбаз!
– Уву фила ц1арнаъ гъабшиб вува?!
– Учвуз ужуйи ц1арариъ-ц1аргъариъ айидар! Ичв, мусурмнарин, саб гьамциб эдебсуз, инсанди дарап1ру т1улин гьамус гъавриъ ахъраза: ичв ап1урайиб фалшна куч1ал вуйиб аьгъю хьубси, учву дишлади хъял кубч1вайин люкьнарихьинди жаргъурчва! Жараб, гьякьвал, учвхьан улупуз даршлуган, ханжлихъан хъч1ихурчва! Хъа аьгъю йибхьайки, гьякьлу гаф варит1ан уч1ру яракъ ву ва гьаддиз учвуз дидхьан гуч1уручвуз!
– Уву, мициб наънан гъабхьива я гьяйванатаригъ гъяйи медоед, россомаха! Я къафлан-асланарихьан гудрубч1руб, я – швеэр-жанаврарихьан!
– Ич1и гафар гъитдихьа, гъунши гъула жви, ухьу ухьуз пуз ккундайибдихьинди илт1ик1идихьа. Минди хъебехъай, студентарин маар ккидицурайидар! Хъа я Профессор Магомед Магомедович! Гьеле сар уруслихьан гьерх «намус» фу к1уру гаф вуш!
– Уву гьуругнахьидива, Рашид-шид-шид! Хъа уруслиз наънан аьгъю хьивди «намус» к1уру гаф.
– Аьгъю даршлуган, товарищ ученый, гьаз гъибик1унва урус ч1алниинди: «Тайна намуса»!
 «Тайна совести» – дупну ккуниб дарин?
– «Намус» к1уру гафнан мяна аьгъдрур дагъустандиъ адар!
– Магьа узуз аьгъдарзуз, йип гьеле фу вуш?
– Гьаму ихь ч1алнан гаф аьгъдру писатель шулин?
– Шулу, шулу, шулу! Йип гьеле фу вуш дидин мяна?
– Хъа фу шул: маш уьру шлуб дарап1уб!
– Хъа гьаз ап1урва?
– Фици?
– Фйир дидик1нава яв статьяйиъ Багъирикан?

«…Багир Раджабов, как поэт, сложился уже давно, выпустив ряд интересных многожанровых сборников…»,

аммаки уву думу гьурк1у шаир ву к1ури улупурайи гьич сабкьан мисал дубхнадарва, ва, саб сборникдин ччвур улупнадарва.
– Узу гьамус дугъан гьацдар ккидикьурайин!
– Яв хиялиан, Мягьямад халу, шиърарин китабар адат1ну к1ури ШАИР шлуб вуйин?
– Хъа шаир фици шулайиб ву!?
– Йип гьеле, дугъан гьадму кьадар сборниикариан яв к1ваин илмиш, сабкьан ц1ар?
– К1винди илмидариз?
– К1ваинди гъитуз шлу гафар дик1уз аьгъдрурикан «…как поэт, сложился уже давно…» шлуб вуйин? Набшдив намус? Маш уьру шуладар’явки!?
– Йиз гьаз уьру шулу?
– Аьгъдарзуз гьаз шулуш! Увуз аьгъдайвуз уьру гьаз шулуш яв маш?
– Узу дерникк уьлер ктагъурайи шив дардуза маш уьру хьуз!
– Дициб уьрушназ лайикьра духьну ккундарин! Гъитну гьак1ай гафар гъушхьа яв статьяйихьна:

«…Багир Раджабов, подготовил достаточно оригинальный исторический роман…»

Жан Мягьямад халу, увуз история фу к1уру гаф вуш аьгъяйвуз?
– Ав аьгъязуз – тарих!
– Узу ихь ч1алназ илт1ибк1 гъапундайзавуз! История фициб дубхьну ккунду? Диди фу улпура?
– Дицдар суалар уву, Раш-Раш-Рашид, их историк Гасановдиз Мягьямад тув.
– Дугъазра тувдиза ва увуси думура йиз сппаригъ рягъидиза. Узу отвлекать мап1ан мяналубдихьан. Хъебехъ, история фу вуш к1арзавуз: гъабхьи гьядисайикан гьаддин шагьидди гъибик1убдиз история к1уру. Гьамус йип узуз Багъир фила чав описивать ап1урайи гьядисйирин шагьид гъашир ву?
– Дугъу дурар художественно дидик1на.
– Чаз ккуш сатирично, высмеивающе, сказочно дик1ри, хъа чаз дюрябкъюбдин, ясана гъябкъдарин дурхну, фу фтикна вуш аьгъю дап1ну дибик1найиш – жара башкъа! Багъири дибик1найиб исторический роман дар, хъа – чан вымысел! Гьаци гъабхьнийиш, фукьан ужуйи шуйк1ан к1уру чан к1ваъ динди уржнайи ниятар! Мицдар т1улариз литературайи фици к1ура?
– Узу литератор вуйин-хъа узхьан гьацдарикан гьерхуз?!
– Даруган фу бадали дугъан дидиз оценка туврава? Маш уьру шулин?
– Йиз маш уьру гьаз хьивдихъа, Хант1анзина ук1ан гъагънакк ккайи ш’ван дархьиди!
– Гьей, гьей, Мягьямад-халу, яв гъюнаригъ дициб гъагъ гъяди ккундийи, хъа лигуйхьа уву фицидарихъинди улхуйиш! Магьа аьгъю йибхь: а литературайиъ фантастикайин жанр.
– Дидкан узузра аьгъязуз!
– Аьгъяш, дидкан яв статьяйиъ учузра гьаз кап1ундарва? Гъушхьа дальше: фантастикайиъ а «фентези» к1ури направления.
– Фу, фуууу? Уву увкан ктабгъурайиб вунив, Раши-Рашид?
– Хъа ав, узура вердиш вуза аьхи учвуси, йиз узкан ктагъайин, жарйириз гьурччври! Мугъан му «…исторический роман» дар, хъа – фентези! Фентези фу вуш аьгъяйвуз?
– Гьа, ч1яаьн ибшри, аьхю адми рихшанд ап1уб!
– Шли фуж рихшанд ап1ураш, уьмри чав улупиди! Хъа сабан хъебехъ: фентези – уч дап1ну махъвар, гьадрарикан эсер бик1уб ву. Профессоринна, юристдин хиял ву исторический роман дибик1на к1ури, хъа фу лигурва, дибик1найиб – биц1идарин фантастика. Фентезийиз биц1идарин фантастика пуз хай шул. Сарун дидлан зина Багъирихьан улдуч1вуз шлуб дар!
– Къуру гафар мак1ан, Раш–Раши–Шид, агу дугъан дибик1найибдиан мисалар акъин!
– Хархьа. Сабпиб: кьюбпи к1улиъ Багъирин ачмиш шула «Лингер Шябан» ва думу фицир вуйишра бик1ура:

«…Лингер Шябан гьар фу жюрейин гунгьар-хат1йир чак кайишра, думу гафнан, намуснан, ва эл-аьдатнан инсан вуйи…» 

Узу Верт1ил гъуху ахтармиш’валариан халкьдин ушвниин али леген–Шябнакан мугъан «Лингер» духьна.
– Хъа Лингер дарин думу?
– Ваъ – «Лингерсон»! «Леген–Шябан» гьаз дупнайиб вуш, Багъириз аьгью дубхьну ккунди адар. Ва, рякъюрайи гьялариан явра гьазк1а даруб ужуйи аьгъю шула! Чав (Шябан) хюрч’ан гъюрайиган, чпин хулаъ маллайи, аьрабари табасаранариин илт1ибкьу гъудган ап1уради рябкъюру.
– Гъудган аьрабари илт1ибкьубин?
– Хъа ваъ – ич Аьзиз аби! Хъа гьап1ру му касди, кьяни духьнайи маллайин к1ул’ин, чав, маллайи, чпин марцци легниъ ат1найи чиркишнар улурзуру.
– Даршул?
– Дарш, Багъирин Шябнак кайи «…гунгьар-хат1йир…» наънан гъадагъдар ву? Верт1ларин духтир Мусаибди дидкан аьхю аьшкьниинди Зощенкойит1ан утканди ихтлатар ап1уйи.
– Мусаиб узузра аьгъюр вузуз?
– Вуш, сабанкьан дугъан руб кубк1ур вуна?
– Хъа уву вуна?
– Магьа, хъебехъ, аьгъю хьивдивуз: «Рюгьниккан уву ич хулаз дуфну яв аьраб т1улар гьаз ап1урава яв хулаз душну гьадшваъ дарап1ди, кфир ху!» – дупну, му малла чпин хлуан, чахъди хъади гъахи имбунударра хъади ут1урккуру. Гьаддихъанмина думу игитриин «леген–Шябан» алабхъуру.
– А вуйда?
– Дайда! Хъа Раджабовди дугъкан фуж кадаъна? – Диндин терефкар! Ари гьамдиз к1уру фентези.
– Хуб фикир айир гъахьундарин, Багъир! Фентезияр дик1ури! Фици хлиан гъафнин касдин гьамци бик1уз:

«…Лингер Шябан гьар фу жюрейин гунгьар-хат1йир чак кайишра, думу гафнан, намуснан, ва эл-аьдатнан инсан вуйи…» 

– Ужуйи дибик1на, дарин! Сам себя противоречит ап1ури! Шябну маллайин к1ул’инна диш гъап1у леген Багъирин «…гьар фу жюрейин гунгьар-хат1йир чак кайишра…» -йиз илт1ибк1на. Тму терефнаан: гунгьарна хат1йир ап1урайи инсандиз намуслу кас пуз рубкьурин? …эль-аьдатнан кас пуз рубкьурин? Дарш Багъирин «… эл-аьдат…» жараб вуйк1ан? Дарш «…– Гирами мусурман чвйир…» (31 –пи маш «Намуснан сир» китабдин) жарабдиз лайикь дарк1ана?
– Му саб гьаци чаз аьгъдарди гъабхьи гъалат1 ибшри.
– Гъалат1 шулуш, дугъан думу гъалат1 динар заан ап1увалихъинди фици дубшна, саб аькьюллувалихъинди дудрубшди? Кьюбпиб: 78-пи машнаъ айибра гъалат1 духьну арайиз дуфнайиб вуйин-хъа?
– Хъа душваъ фу а-хъа?
– Сар геройин гафариинди Багъири Юлий Цезарин Римдигъди, Ануширванарин Персияйигъди, Конфуцийин Китайигъди, Буддайин Индустандигъди, накьна-гъийин аьрабарин Халифатра гъит1ибшвура. Сарун мут1ан аьхю фентези шулин? Уьру шулин маш, Курбанов?
– Йиз гьаз шулухъа уьру! Гьеп1лан ругдин гъагъ кьял’инди, Угъулт1анзина удуч1вурайи шивин-хъа узу?
– Ай вуйинна!
– Дарза аьхир!
– Яв машра уьру шлуб дардияв!
– Багъирин китабдиан саб-кьюб мисал гъахну к1ури шлуб дар.
– Ибшри, гьубк1дарш са-кьюбсана хархьа: кьюд аьгъзурис мидиз улихьна дибик1найи Торайиан (Библияйиан) адабгъайин информация, накь гъахьи Надир-Шахдин вахтарихъ, с исламского уклона, хъибт1руб вуйин?
– Фици?
–Гьаци, йици яц! «Гъулан гьякимдрар гъуларин агъсакълар вуйи» – дибик1на 19-пи машнак.
Шубуд-юкьуд агъзур йис мидиз улихьна ихь абйирин–абйири хъап1ри гъабхьи гьюкмикан, накьдизкьан гьаци мийи, к1ури бик1ура – 18-пи аьсризкьан. Яни Надир паччагьди ислам табасарандиъ убжайизкьан вахтариз. Хъа, дициб гъюкум ккут1ну «…аллагьдин жуз аьгъю инсанари…» хъап1уз хъюгъну, бик1ура! Багъирин хиял ву Библия сарира убхидар, узу дидик кайиб гьамцидарихъинди бик1идиза к1ури, как-будта чав ахтармиш’валар гъухганси. Маш уьру шуз ккайиб дарничв!
– Ич гьаз шулу-хъа, Рубасди рягъникканзина Ляхлаз кьял’инди учу гъярягъюб хъибк1райин-хъа?
– Ай учву хъибк1райинна!
– Учуз хътрибк1ишра гьюкуматди туврачуз!
– Чануб, дарш йизубнуб? Ичв гьюкуматра ичв к1уллан гъивубу сарун!
– Учуз премйир, мидалар туврачуз диди! Хъа увуз фу тувунвуз?
– Магьа гьамцдар дердерна-хажалатар! Гъушхьа дальше. Багъириз гьамусра, Рабби (84-пи маш) фуж вуш, ва аллагь (14-80-пи машар) фу вуш, аьгъюди ккунди адар, амма «Рабби» ччвур ишлетмиш ап1ура. Браво! Может в форме фентези?
– Хъа Раббина аллагь сар гафар-ч1алар дарин?
– Эгер дизигнайи яв суратнанна яв саб фаркьвал адарш, дураринра адар!
– Увуз ккундавузки Рабби гьякьди вуйир, айир ву пуз, хъа аллагь, адмийири чпикан ктабгъу сурат ву пуз.
– Ари гьамус уву, Мягьямад халу, йиз дюзди гъавриъ ахъунва, аьлим уву вушра узу увуз пять дивраза!
– Магьа гьамус маш уьру гъабхьидизки!
– Уьру шлуганси мап1ан, дуст кас! Увухъди уву имбударра уьрхидива яв гьякь аьгъювалариинди. Лиг 391-пи машнаъ Багъири фици бик1ураш: «…жарадар чпихьна фици янашмиш духьну ккундуш, чиб жарадарихьнара гьаци янашмиш духьну ккунду». Му гафар якьинт1ан Шли дупнаш ва дурар наънан адагънайидар вуш аьгъяйвуз!
– Аьгъязуз! Раббийи дупнайидар!
– Аьгъюган, яв статьяйиъ гьаддикан гьаз гъибик1ундарва?
– Гьамус йиз маш уьру шулайиб гьисс шулазуз!
– Ва хъана: 390-пи машнаъ Багъири дидик1найи гьаму зарафатнан гафар «…Дагъустандин кьиблайиъ айидар табасаранар, хъа кафарийиъ – аварар ву…» Бейдуллагь Ханмагомедовдиндар ву, хъа мугъу дурар 2-3 важ йис кьяляхъназ гъахура. Мидкан хабар адайвуз? Ясана Бейдуллагьна Надир шагь узуз швушв хруган йиз хлихъ хъайин дарш?
– А к1ури гьап1за, зиълан гьаци бик1 к1ури йиз улихь месела дипнайиган. Мидаларихьанна премиярихьан шул к1ури гуч1 гьабхъунзуз.
– Ари гьамус увуз дугъри аьлим пуз хай шул! Уву гьякьвализна дугъривализ лайикь касра вува, Мягьямад халу Курбанов!
– Узук фурс кубч1вуз мигъитан, Алипашаевич!
– Яв уьру маш ухьу ккедябхъярхьа. Лиг уву фу бик1ураш:

«Читая роман, невозможно не восхищаться богатством языка романа. Заметим, что в табасаранской литературе не так уж много произведений, где авторы отличаются мастерством подбора слов, выражений, и использования лексики родного языка…»

Гьамус ухьу дугъан «аьламат ап1ру» «табасаран»  гафариз лигидихьа, фйир вуш дурар:


 
жюрэт,
жумарт,
жалали,
жягьт,
гьятта,
дартмиш,
гьюрс,
аьду,
жасус,
вар-юх,
инанмиш,
гюзет,
хиянат,
мярифат,
сакьат,
лекеламиш,
кьагьрикк,
милли,
абад,
уьлмурлугъ,
раид,
уянмиш,
яшин,
каф-хюч,
акъаж,
мугьри,
илциф,
гьарма,
жигьангирар,
мугьр,
варакь,
ягъалмиш,
къамат,
жисим,
бахшант,
уьзег,
макьсад,
табигь,
эл-махлукьат,
леке,
герсеки,
рамаг,
чембер,
сирих,
гъургъуллагь,
ч1идгъир,

япанжи,
гьам-пияла,
гюгьюл,
серсен,
кюси,
мясрар
фидакар,
ташбигь,
магълуб,
мургар,
мендимазар,
минафикь,
 


Багъирин му гафар чан китабдин 5-пи машнахъан 50-пи машнахънакьан гъидихъунзуз.
Душвхъантина дугъу дурар агъзурна сабан текрар ап1ура.
Йип, Магомед, гьамраригъ гьич сабкьан табасаран гаф гъяйин?
– Хъа гъядруган дугъан дурар наънан ву?
– Му жара суал! Пузавуз: аьрабари чпихьди ихь ватандиз гъахидар.
К1ваълан гъубшнунив дарш табасарандиз, чпин дин дивуз агъзрариинди мусурмнар хубкан улихь вахтари Сирияйиан?
– Гьацибси саб гъеебхьуб вузуз.
– Магьа, уву профессор, гьеле уч1вну табасарандиъ уву диц, гимйирихъна, латариккна, маскрариз, хизанариз гъарах, эгер увуз халкьдин ушвнилан гьаму ктуху гафарикан гьич сарира сабкьан гаф чпи ап1урайи ч1алнаъ ишлетмиш ап1уруш! Дихъдарвуз дицир кас! Гъидихъишра, думу аьйни табасаран жви, шив, дар.
– Хъа магьа, Багъири чан ч1алнаъ ишлетмиш ап1ури?
– Хъа уву Багъир табасаран жви ву к1ури гьисаб ап1урана? Гьаз аьгъя фунуб аьрабли хътипу к1ем учв вуш! Гьаддиз дугъу чпин, аьрабарин интересар уьрхюри ухьуз, табасаранариз, чпинуб гьубччврира а!
– Уву, Рашид–Ашид, узуз гъи йиз архаинди хъирхьнайи улар т1аърана, йиз сикинди даабхнайи юк1в хъебграна, вижна ктарди айи йиз фагьум ачухъ ап1урана?! Наънан гъашира, байк1а, уву! Гъит, сарун узу йиз сикинди!
– Ч1яаьн ишри учвуз, учву адмийир т1ублан ап1ури гъахьивалар! Филадизкьан гьякьвалихь исламдин чарч гьибхну гъитуз ккачва, Мегьемдиярин бай?
– Ваъ, ваъ, увухъ хъугъуз ккундарзуз!
– Гьаму гафариз к1урана «…ликсика табасаранского языка…»! Гьаму абракадабра гьунар вуди гьисаб ап1урана? «…невозможно не восхищаться богатством языка романа…»! Хъа ав, табасаран ч1ал аьгъдрудариз уву гьамци к1ураш, хъа аьгъюдариз фу пуз ккава? Урх Гасанов Гаджимураддин эсерар, хъа аьгъю хьибдивуз табасаран ч1алнан успагьивал, кьувват, уччвувал, учвт1ан уткануб адрувал! «Жалали, леке, раид, чембер…» гъапну к1ури, ч1алнан т1яаьм дадмиш ап1уз шлуб дар! Гаф, чаъ айи сесерин мянайиинди багъри гаф вуйиб аьгъю шулайиб ву. Гьаци, жара ч1алариан ишлетмиш ап1урайи гафариинди жвуван ч1алнан девлет улупуз шлуб дар. Уьру дубхьнайи машниин амсар алиганси рякъюруки, профессор!
– Уву, инсанар гьялди гъитуз ккайи жинс дарва, Аьзизрин бай!
– Дугъри вува узу, дугъридан, Аьзизди Вуйирин бай вуза, ва увузра Дугъан велед хьуз дих ап1ури кудукьнайир вуза увук, йиз ккуни аьлим Курбанов М. М. Ва увухъди ихь Багъиризра теклиф вуди! Мап1анай, гиран узкан, дарди хьуз адашди чан бализ хъжагъури ва йивури шулу, думу ккунди, дугъкан инсан ктаурза к1ури!
…
36. «ЗАВАРИАН СЕС» ККУДУБК1УРИ…

Ал саб биц1и йишв жилиин
Кьяшишну гюрчег дап1найи.
Ал кюкйир – майднариин
Нивгъари лишнар алаънайи.

«Кьяшишан» вуйиз нивгъар дердерин
динари табасарандиинна гъахи.
«Ал кюкйир» – лихру хилар бахтарин
к1ванна жилин зийнар гъагъи
сагъ ап1урайи.

Успагьи Табасарандиз
хас вуйи китабар адар.
Юк1в айи шубариз
лайикьлу далу бихъури шулдар.

Хъюгънийи сар кас му нукьсанваларикан сес ат1абгуз.
Ат1абгну касди ва адабт1ну китабра «Завариан сес» ччвур алди.
Дугъу дидиъ ктибтура:

«Ригъар-мархьар,
амсар-йифар
ва дурар али жилар
вуйиз узуз дурубкьнайи ватан, – к1ури.
Дид’ин дайза рази.
Рази дарур удуч1вза душв’ан…
Ва адахъунзу жарадарин ватанариз.
Душвариъ, ригъар аш, мархьар адар,
амсар аш, йифар адар,
йифар аш, ригъар адар!
Диф гъяйи йигъ
ясна хьа айи дигъ
абгуру пну бихъдар,
к1ваин алап1ну к1ваз мани ап1уз
жвуван ватан ва дадайин хилар!» – к1ури.

Магьа гъабхьну табасарандиз хас вуйи китабра.

Хьуз гъабхьну гьа, гъабхьну пну, авториз гьубк1ну дубхьнайиси гьибгърадар.

Фу вуяв «Завариан сес» роман гъибик1у кас, гьудрубк1райиб?

Дих гъап1унзуз, ягъадашдин кас, Даггиздиз срочно гъач к1ури.
Дипну хъайи ляхинра, фу вуйк1ан к1ури, мик1на-клакси гъажаргъза Кавказдин тму терефнаъ айир, муну терфназди.
Архьунза редакторин кабинетдизди.
Ва гъапну:
– Увуз улупнайидар 15 печатных листов, хъа яв китабдин объем 18 листнануб вуяв. Яв т1алабариз дилигну, учу, китабдин объём вари печатать ап1идича. Хъа ву пну, издательствайин цехнаъ саб читинвал алабхъура. Гьадму читинвал гьял ап1бан бадали, сац1иб содержания кам дап1ну ккунду. Магьа учу, яв китабдин оглавленйир шлубкьан жикъи гъап1унча. Гъап1ну пну кьюбсана к1аж сокрашенйир чарасуз духьну ккунду. Хорошо, что яв роман паярикан, хъа паяр к1уларикан ибарат дубхьнайиб вуди. Ари паяр гъитну, к1улар сократить гъап1унча. Яв китабдиъ прологра эпилогра тувнаяв. Пролог гьа гъубзри, технический причинйириз дилигну дидик кучуз шулдар, хъа эпилог уву китабдиан ут1убшвну ккунду. Фици к1урва?
Хъа узу редакториз гъапунза:
– Эпилог ут1убшвиш, дибик1найи вари китабдин мяна дубгруси гьибгъразуз. Йиз эпилог, сокращенный гьаму романси гьисаб ап1урайиб вуйиз. Думу китабдик ктрубч1виш, урхурайир зиихъ дибик1найибдин дюзди гъавриъ адрахъубра мумкин ву. Неужели кап1уз шулдарин?
–Уву, жан автор, гъавриъ ахъ. Цехнаъ китаб уч ап1руган к1ажар миржи-жибди дирхури шулу, хъа гьадму гъидирхдар вари сат1и дап1ну жилдаригъ гъивра. Эгер яв айиси гъибтруш, гьубк1ну сабсана гъварч шуладар…
– Хъа, дици вуш, давай, гьубк1ну гъварч хьайизкьан сац1ибсана материал бик1урза?
– Уву фтикан улхурава?! Китаб цехназ сдавать дап1на. Гьамус уву материал дибик1ну, редакторари, бухгалтерияйи проверккйир дап1ну вари процедурйир тамам ап1айиз кьюб-шубуб ваз адабхъура. Ва учура ич плановый графикдиан адахьурача. Хъа мици гъабшиш, ич издательствойин хъа йисаз вуйи бюджет кам ап1ура. Кам гъап1хъан, гьам явси, имбударинра китабар адат1уз шули гъубзур к1урана?
– Гьа, гьамус гъавриъ ахъунзу ичв, издателар. Хъа важнейжее информация чаъ улупнайи эпилагдикан фици шул? Ясана пролог хъади эпилог хътру эсер шулин?
– Уву дердер мап1ан, Рашид, хъарин адабт1ру китабдиъ думу яв эпилог тувдихьа.
– Фици?
– Фици «Фици?»? Хъа чан гьаци! Айи-айиси! Уву дибик1найиси!
–Я жан, я редакторар, учву узуз фйир к1урачва! Гьамуну текстнан аьхир жара текстнаккна тувруб вуйин? Мидиз, галкан улхури сивкан бик1урайиб к1ур! Думу дюзди гъябгъидар…
– Шли-шли, хъа уву думу хъбалгруси ккабалгидива… Му китабдихьан йибк1уз дархьи гъюр, гьатмунуб китабдиъ йибк1идива… – гъапизуз мурари.

Сарун гьап1рухъа: раз, чара адрури, чардик ччил кап1ну к1уруганси, узура гьамус чара адрури гулдихъди уьл дип1ну...
Кт1убшвниз, жан дустар, «Завариан сес»-накан эпилог.

Увура фтин дердер ап1урадарна!
Гьеле улуп яв душвак фу дибик1наш?
Сарун яв адабт1урайи китабдик думу бихъруб дар.
Хъа думу яв эпилог дурурхди кьарар гъюрадарчуз.

Магьа!
Урхай!
Хъа ичв кьиматра йипай!


К1УРИ ШУЛВА
ВАЯ
ФУ–ФТИКНА ВУШ АЬГЪЮ АП1ДАРВА

Ча узухьна
яв гафар,
т1ап1ну дурариъ дюз мяна
кьяляхъ тувзавухьна
дюньяйин уву гъавриъ ахъуз сабансана!

К1ури шулва: «алчагъ!»,
гъац1абку яв ниятнахъди гъюрдар к1ури йиз гаф.
Гъядарва фу-фтикна вуш аьгъю ап1бягъ.
Хъасин шулва гьахъуриз ва гъуни-гъуншдиз узлан рабгъури футнана агь.

«Тму мусуман дар – зат люкьнар ап1уз аьгъдар.
Тму дин ккунир дар – саб куч1ал ушвниан удубч1видар.
Тгъаз фарзар гьясбикк ккадар – хъял кубчв1ну сарииннакьан алжагъидар.
Тгъу дюаь ап1дар, я машнягъян хил гъядатидар – гьарган ву учв шадур.
Гуч1 айир дар, хъюнт1ичра дисуру инсанси.
Маллйириккан асиллу вуйир дар – чав киври шулу дурариз дарсар.
Тму фуж ву тцир сар – ап1ури вардиз гьюрмат
т1убаригъян улупруризра чаз.
Я дуст, я душман хъайир дар – шулза аьламат…
Варидари ту алабт1уру – «чухсагъул!» дупну гьудуч1вуру.
Тдиз дарк1руб адар, хъа сариканра ап1дар гиран.
Тму ккунир адар, варидариз духьна улин заз.
Гьаци вушра тму рякъдарзуз духьну пашмаш.
Ухьу вухьа ислам хъап1райи мусурмнар
хъа тгъаз к1ура, дин даккни кяриф, кади дамах,
удубзури уларианна ушвниан тгъан терефназ агьна гъарх.
Учв гьаддиз дайиш лайикь
к1уйинхъа мусурман халкьди дидиз даруб?
Диндиз дин ккут1рияв к1урайир ву учв,
гьялкьяйиъ учв ахъуз ужури, йихьай к1ура азад.
Учвси духьну ккунди а имбударра:
гьярам жандик ктарди, хилариин к1ашар алди,
душман хътарди, фатигья аьгъдарди,
бахил духьну жарариз кьац1 дарап1ди,
Жугьудрикан гъабхьи жугьуд…»

Яв дару мелзниинди узу ап1ури беябур,
жиниди яв увукна к1урава: «ккунийдизуз гьатциб абур»!
Яв гаф йиз гафнан багахьна гъафибси чубхурив,
ккунди, фу-фтикна вуш аьгъю ап1уз даршули…
Хъасин шулва гьахъуриз ва гъуни-гъуншдиз узлан рабгъури…
даккнишин...

Мап1ана!
Марабгъана!
Фу-фтикна вуш аьгъю ап1ина!
Узу гьаз гъадабгъура яв агъу?
Йик1урадарзу!
Увуз гьаз гуч1урвуз
уву гъавриъ адрубдикан узхьан гьерхуз?
«Кяфирари» ув’ин алабхьура палат!
«Кфир ***иринуб» вуяв ип1урайиб!
«Душмнари» кадаънавукан инсан!
Инсанси гъузруси набшдияв зигурайи дердна гъам?!
Магат1абхьана узухьинди гъабгъу гъван!
Идип жандиан сабур, ап1рубси думу гъван гъюдал,
дерккруси дагълар–гъюрдар,
аьгъю хьуз фу-фтикна вуш йиз гафар!


Я, бай, му дафтрин кьял’ансиб вуявки! Хъа уву му китабдин кьяляхъ дебккуз ккайва! Мици ужуйи шулдар. Редактори дюз гъапунвуз: хъарин китабдин кьялаъ ибшри му яв эпилог! Мидиъ саб – ваъ, хъа варжна саб романдин мяна гафар аяв! Саб гафниинди инсанарин бушлугъар айт1лан дап1нава! Йипа, фици удубкьурвухьан гьамцдар жавагьирар дик1уз?

– Узуъ айи Гирами Рюгьнан кюмек дайиш, узхьанра шлуб фук1ара хьибдайи.
– Гирами Рюгь, думу дициб фу ву?
– Уву Гирами Рюгь мутмуйихь ттеври, Дугъаз «думу дициб…» пуз… Рюгь адарш, уву сарун инсан вуна-хъа?! 
– Багъишламиш ап1ин! Я бааай, узуз дюньяйин гьяларикан фук1ара аьгъдарки! Хъа узу, хъахънайи, динди гъапиб гьякь ву к1ури лицури, йиз гьаддиин элеъну ккебяхъну деънайида! Вуйишт1ан, аьгъювалар, жвуван-жвуву аьгъю ап1руб вуди!

Саспиган гьамцидарихъиндира илт1ик1ури шулу, жвувккан асиллу дару ляхнар!
Му, му дюньяйин лишнарик кабхърайи хасият ву.
Эгер, жвувлан асиллу дарди илт1ик1ру ляхнар, жвуваз къаршуди гъедергурайиси шулаш, инсандин заанвал ву, гьадму къаршувалра жвуван терефназди илбицивал. Фицики, эгер ужуб гафну гъван гъюдал ап1ураш, ужуб ляхни жараринра багъдиъ кюкю адабшвиди. Адаршвай юк1вар!



37. ГЪИЗИЛ

– Му тарихариъ гъабхьи гьядиса дар! ¬ к1урайи чан биц1идар хъади дадайиин улукьуз дуфнайи йиз аьхюнур риш Марайи, чпин дадайин гардандикк ккабхънайи гъизилин цепочка гъябкъюри.
– Хъа гьап1нухъа, чакк чан жилири ккаабхъуб ву сарун! – кадиси чан жилирихьинди дилигну, жаваб туву йиз биц1инур бализ духнайи, тазади узуз хтул бай дап1айи йиз швушвура.
– Ихь адашди гъизил гъадабгъуууб! Гьич хъугърадарза! – мюгьтал духьнайи йиз биц1инур риш Зиренара, чан веледарра хъади дуфнайир.
– Ихь адаш думукьан писур дарихьки! – к1урайи аьхюнур балин, йиз шубурсан хтул – кюкйирстар шубарин баб вуйи мунур швушвура.
– Гьей, йиз веледар, йиз хтулар, увуз ичв аба аьгъюр дарчвуз! Думу зиълан гьаци рякъюра к1ури, дугъан к1ваъ айибдикан хабар айчвуз! – гъапи ургц1урпи йис гъябгъюрайи, му хизан гьюле гъабхури гьамусра лихури айи Муминат баб-дадайира.
– Я адаш, кидибта гъизиликан…
– Я аба, яв к1ваъ фу аяв…
…
– Гьамус йиз веледариз, гъизилин зиин шлу гъизиларикан ктибтидиза…
…

***

Академия наукдиъ, ихь ч1алниин ляхин гъабхурайи сар адлу аьлим, Ханмагомедов Бейдллагь Гаджикурбанович к1урур ади гъахьну советарин гьюкум ккудубк1ури, т1арашч’йирин ккебгърамигъди.
Думу демариъ деуз, убхъуз-ип1уз, гаф-ч1ал ап1уз, жара миллетарикан зарафатар ктагъуз, ккунир вуйи.
Табасаран ч1алнаъ думу меркклиин йицси вуйиш, к1арк1т1ихъ думу Петросян вуйи.
Гьациб жюрейихъинди думу дагъустан аьлимарин арайиъ Гагаринра вуйи.

Саб ражари авар аьлимдиз табасаран, Бейдуллагьдин улихь, зарафатнахъди асккан ап1уз ккун гъабхьну.
Дугъу, гьамус узу Бейдуллагьдин рижв кьант1а ап1арза к1урубси, гьамциб бюгьтан йивуру:
«Шлиз гьясби ккайи йишв ву ичв табасаран! Аваристандин, ад дюньяйин тинди хъайи Американистандиъра кмиди ат1абгна!»

Пагь! Уву мици к1арна!
Мугъу гьациб бягьсум илипуруки чан гъарашугъдиин!
Хъасин гъарашугъ Бейдуллагьдин гъаравул шулу. Яни, ихьдари к1уруганси, (гиранра дарап1ри думу касдин гъузну имбу багахьлуйири, эгер дурариз дидкан хабар ади вуйиш): кьяляхъишв либжврур!

Бейдуллагьди думуган гъапну:
«Ичв Шамилистандинна, Гамзатистандин ад ат1абгнайиган Америкайианмина дуфну сар аьлим табасарандиъ ерлемиш гъахьнухьиди!?»
«Гъизилин гафар!» – гъапи Кази Курбановичдира.
«Гъизилин, к1урадува, Кази, авар жвиван аьхю сундкьиан кубачи жвиву, чазра хабар дарди адабгъу гъизилси, ву дарпиди!» – Хъипу даргйирин аьлим Исаев Магомедшапи Алихановичдира.

Му гафар гъеерхьу авар, уьрхну к1анариъ лицури гъахьну, гъипри ниъ Гаджиева кючейиъ айи илимдин дараматарин коридораригъ.
…

***

Америкайин вуйи аьлим, табасарандиъ йиц1усад йисан чан хизанра хъади яшамиш гъахьну. Дугъан душваъ, гьар гъулариъ ужудар дустар арайиз гъафну.

Му ихтилат бик1урайир дугъан варит1ан ккуни дуст ву. Думу гьамусра, йискьубан сабан Пенсильванияйианмина чан дустариин улукьуз гъюри шулу.

Гьациб саб встреча, «Скачки» ресторандиъ гъубшнийи.
Му ражари мина уч духьнайидар гизафси дишагьлийир вуйи. Дурар кьюб десте айи. Амма дестйир чиб-чпиз танишдар дайи.
Аьламат мушваъ гьаддиъ аки: Аьлимдин хпир фунур вуш, халис табасаранкаси рякъюри, Писателин хпир фунур вуш, аьйни табасаранка вуди, аьгъю ап1уб думукьан рягьти ляхин дайи.

Магьа узухъ хъугъдарш, Писателин «Населённые пункты Табасарана» к1уру китабдин дилжарин айит1инди кап1найи шиклиз лигай.
Душвак шубур табасаран дишагьлийир ка.
Дурарикан сарнур Аьлимдин хпир ву.
Шулуш, магьа фунур вуш т1уб иливай.
Магьа гьадму китабдиан вуйи думу шикилра:

 

…
Су…-йиз дурарихъди гизаф таниш хьуз ккунди айи:
– Мушваъ узуз таниш дарудар кьюр дишагьли ачва. Учву фужар вуш аьгъязуз, хъа фуж шлинур вуш ухьу гьамина гъюрухъанмина фикрарик каза.
Су…-йиин вари гъяаьлхъю, ва дурар чпин жини сир ачмш дарап1банди гъахьи.
– Учвуз ккунибкьан аьлхъяй, сарун узуз аьгъю гъабхьунзуз: гьамунур Ра-Шид-халуйин хпир ву… – Хъана аьхю гья-гья абхъу. – Хъа гьамунур Филип-имирин!
«Ар дар, ар дар!» – к1ури Су…-йиинна хъана аьлхъбан мушваъ айидари гьюжум гъап1у.
– Магьадааа! Магьадаа! – к1ури Фи…-ра алжагъу. – Дици дайва гьа, узу «Дагъустан дишагьлийин» редактор вуза к1ури дазабгну лицурайир! Магьа берей! Гьамрарикан дагъустан дишагьли фунур вуш аьгъю ап1уз даршулайир!
– Мурар кьюридра табасаран дишагьлийир ву! – Гъапи гьевессниинди Су…-йи.
– Ра-Шид-халу, гьамрар уз’ин аьлхъюз гьаз гъитрава? Кюмекназ гъачеле яв дустраз.
– Гьаааа! «…-Шид-халу» яв дуст вуйиз йипаааа! – пну думу дишагьлийирикан европейкайихъна гъушурсирин гъян’ан адабхъу.
Хъана вари гъяаьлхъю ва «Я риш, я риш!» к1ури гьаци гъапириъ ут1укьу.
– Ты предала себя этим! – гъапи Ши…-рийира.
…
– Багъишламиш ап1ин, Муминат-бажи, яв жилир, дугъан к1ваз дилигну, гьамусдизкьан йиз дустди кадагънайир вуйиз, хъа сарун уву узуз, яв дадавалин, яв чивалин, яв дишагьливалин юруш рябкъюрухъан, думу тина гъап1унза. Дугъан ерина йиз к1ваъ ахънайир сарун сар уву вуйиз. Йиз хиял дайиз ихь Писателихъ гьамцир хпир шул к1ури. Узу мугъан гьамус гъавриъ ахъунза, гьаз мугъаз уву ккунди вуш. Гъизил, гъизил вува ич, дишагьлийирин арайиъ! Гьаддиз я яв гардандикк, я яв ибарикк, я яв ппуликк, я яв т1убарихъ гъизилиз йишв дибихънадар!
– «Ппуликк» к1уйна, риш? – к1ури Фи… хъялхъюзра ттуч1ву.
…
Гьамус дишагьлийирин ва дураригъди сакьюдар чпин жиларин зарафатнан ара гьубк1ну ачмиш гъабхьи.

***

Хъа, ихь гъийин ихтлитин жилгъа жараб вуйихь.
Мураригъди деъну хьуб, мурарихъди – гаф-ч1ал, мурарихъди – ип1уб-убхъуб, ички – ваъ гьа, икибашт1ан, гизаф марагълуди ву.
Ву пну, ухьу ихь гъизиликан вуйи гьядиса, сабдизра дилигди давам ап1идихьа.

Писателиз хпир ухди гъахнийи, чав гьеле Ростовдиъ урхурамидит1ан.
Дугъу дидкан чан «Мукьмари ккунирихьан хурайиз хабрар» к1уру поэмайиъ уччвуди кидибтна:

Армияйиъ айиган хъзигурийза мудатназ,
Ухшар риш агбан бадали кIвак кайи шикилназ.
Ваъ, студентвалин пай даккунди гьялакди дарза.
Йиздин багахь хьадрували шамси ургураза!

Ав, гъидихъунзуз кIваъ айирсир риш ярхла гъулаъ.
Риш дар гьа, йиз дамариъ дарман убзру Бюлбюл ву.
Бюлбюл дар гьа, чандин гъянаъ айи иман Рюгь ву.
Рюгь дар гьа, йиз Фагьум, узухъди шлу йиз Сирин ву.

Шубудпи йис гъябгъюра, гъябгъюрадар рабгура.
Йиз сирин хулаъ дипну имийиз - узухъди чIиргура.
Хъана гьамкьан йисар гъягъиди, узухъди чIиргиди,
Йиз аман дугъахъ мягьрум дубхьну йисирси гъубзди.

Узхьан уьл ипIуз шулин? -ав, хъа гашди гъузруза.
Узуз терефар рякъюрин? -ав, хъа бюркъю вуза.
Фагьумдиз ебхьдарин? -фукIара ебхьурадариз,
Гьюжатнан мюгьюббат лижартIан ккунирин сариз!

Узуз лотерейиан удубчIву бахт вукIана?!
Кефсуз уьмур давди хъабццуз швушвди гъафнукIана?!
ГьапIуз ккава узкан, эй, йиз шикил, Агъайин риш?!
Гьяйифсуз йиз юкIв яв уьмрихъ гьюдюхюнна даршиш?!

Гъубшну хьуд йис дурарин чиб-чпихьан ярхлади, мюгьюббатнан гьиссар гужалт1ан-гужал ап1ури.
Думу вахтари Писатели чан эсерар 96 к1аж гъяйи общий тетраддиккна дик1уйи.
Дугъахъ я думукьан ужуб хат1ра хътайи.

Гьацдар вахтар шулу: хили гъидик1у эсерар издательствйири, писателарин советари кьабул дарап1ди ккебгъру.
Хилин хат1 урхуз читинди алабхъуйи.
Марццийи дибрик1рударин фу-фунуб гьярф вуш аьгъю ап1уз, учв автор хьтарди, удубкьури шулдайи.
Яни думу вахтари к1уруганси: «чан каракулйир хъадаъна, дибик1найибдин к1ул адабгъуз шуладар…».

Касибди вуйи. Бик1ру машинка гъадабгъуз удубкьурдайи.

Думу вахтар гъубшу аьсрин миржц1урпи йисарин гьац1кьял вуйи.

Думу вахтари ча дупнайи швушваз гъизилин т1улбан ап1уйи.
Думу вахтари думу т1улбан, кьюр кас, байна риш, чиб-чпиз ккунивалиан сат1и хьувалин лишан вуйи.
Гьаци, ап1ури гъахьну дягьзаманйирианмина ихь абйирин-абйирин-абйирира.
Думу гьаци вуйиб ихь абйирин гирами Торайиъ дидкан дибик1на.
Гьамус учу Тора наънан абгуча, гъапиш, Тора, Кюгьне Йикьрар ччвур алди Библияйиз дахил шула. Гъадабгъну урхай Библия, душваъ ихь абйирин тарих кайи-кайиси, вуйи-вуйиси ат1абгна.

Жилирин гьял гъябкъю хпирин к1ваз, ижмиди тясир ап1уру.
Ва хъадап1ну чан т1убахъ хъайи т1улбан, думу набалугъ швушву чан жилирихьна гьач1абккуру:
– Ма, жилир, гъадаб увуз гьамдихъ машинка! Белки саб фук1а-мук1а арайиз гъюр. Гъит ихь чиб-чпиз ккунивалин лишан гьаммишан ихь юк1вариъ ади ибшри. Ккунивал, масанвал гъазанмиш ап1уз шлуб дар, хъа гъизил фила вушра гъазанмиш ап1уз шлу мутму ву! Ккунивал му дюньяйиъ айиб дар! Думу заълан Раббийи туврайиб ву! Хъа гъизил наанушра бихъуру!
…

Гьамциб жюрейиинди гъи Писатель духьнайирихъ сифте вуди бик1ру машинка хъибшу.

Думу вахтари аьхю мархьари гъуларин гъюляригъянсина зурба селер гъягъюз гъитуйи. Биши-ругна бат1ур вари марцц ап1уйи. Кючйириъ архар ахьуйи. Ва ахьу архариъ гъулан биц1идар лицури шуйи фук1а-мук1а бихъуруш к1ури.

Селин кьяляхъ архариъ дицувал фици гъабхьиб ву: саб ражари думу вахтари сариз душваъ гъатху рукь гъибихънийи. Лигуриш думу гъизил вуди гъабхьну.
Гьаддихъанмина, гъулариъ, белки гъизил бихъуйк1ан к1ури, мархьари ижику кючйириъ лицру аьдат абхънийи.
Гьар фу-вуш рукьан кьат1 гъибихъу биц1ир шадну ктут1уйи.
Гьаци, гизафси гандриж дивнайи гъацарку кьумар, телин кьат1ар дихъуйи.
Гьадму гъибихъу рукьан кьат1, нежбриз хьадукар гъюбсиб зурба шадвал вуйи.

Ари гъациб шадвалиъ ахънийи гъизилихъ машинкайин эйси гъахьи касра.
Дугъан думу шадвал кагъзиин гьярфариинди ачухъ ап1уз шлуб дайи.
Вари жандин айт1анзина удубч1вурайи шадвал машнан хамраккнакьан гъюйи, хъа машнахьнакьан гъафиб, жигьили, машнахьантина деебтдайи.
Ва дугъаз, гьаци ап1биинди, шадвал дубхьнаш, тинди хьайирихьан аьгъю ап1уз шулдайи.
Гьянаъ гьациб гьисс айи касди гъап1ур?!
Чан кьаст гъап1уб к1улиз ададабгъди гъитурин!?
Хъа дугъу к1урайи: «жарадарихьан шлу писательвал узхьан гьаз хьибдар!»

Хъа хъюгъру дугъу чан гъидик1дар, хьадазди гъулаз гъафи псинч1и шямгъларикк, тики-тикиди дубхайин кьуриш, мурц1арикан мукь ап1руси, машинкайихъ, гьярф-гьярфназ илзигури, печатать ап1уз.

Саб хайлин вах гъябгъбалан кьяляхъ Писателин сабпи китаб удубч1вуру: «Ярхи йигъ» дупну ччвур алди. Хъасин гьаддилантина «Шубубпи насил» к1уру романра арайиз гъюру.
Хайлин шиърар, поэмйир, ихтилатар дик1уру.
Мушваъ мюгьтал ап1руб гьадму вуйики, Писателихьди, печатдиан адабгъайиз, чан гьадму роман, саюз писателарин табасаран секцияйин членари, утвердит дарап1ди, 350 маш юкьуб ражари машинкайихъ печатать ап1уз мажбур ап1уру.
Сабпи ражари гъап1убдиз: «…ичв, гъунна диалектдиинди дибик1ну хай гъюрдар…», гъапну.
Кьюбпи ражари гъап1убдиз: «…интервал, поля соблюдать дап1надарва…» пну тягьна кипру.
Шубубпи ражари гъап1убдиз, интервал гъяди печатать гъап1ган, 400-дилан зина машар гъахьиган: «…объем гизаф аьхюб ву, сократит дап1ну ккунду…» гъапи.
Юкьюбпи ражари гъап1убдиз: «…главйиризна загаловкйириз жара дап1надарив…» тягьна гъиву.
…
Гьамус учву гьисаб ап1инай, фукьан вахт харж дап1ну ккунду сар касди, машинккайихъ юкьуб ражари юкьудварж маш дик1айиз.
…
«…гьамкьан гьаваи зегьметар гъизигу эсер адап1нура гьаз ву йиз? Мурари узкан гьамуст1анра гьамцдар ап1ураш, хъа кьяляхъна гьап1ур?!»
…
«…бик1рудар йигълан-йигъаз, артухъ шула. Лазимсузар ухьу ихь арайиз лазимсузди гьаз гъадагъуру? Мугъ’ин чахьан удудукьру т1алабар ухьу иличиш, мугъу бик1бар дирчди. Гъузри чпин гъулаъ к1арарихъ…»
…
«…хъа узу дап1найи йиз кьаст? Мурарт1ан узу фтин камир ву?..»
…
«…му саб арха-хана хъайир дар… чаз тувру намёкарин гъавриъ ахъдар… фтиз кьилди еремиш ву му!? Мицдарихъди к1ул иццру ап1айиз…
…

Гьамкьан жафйир гъизигнушра, йиз эсер мурари кьабул гъап1ундайи.
Гьамус гьап1ру? Ап1урайи ляхин гат1абхьну, юкьуд-хьуд йис му кбик1ури гьап1ну, жвуван ккунивалин лишан, гъизилин т1улбан, машинккайихъ харж дап1ну, я му, я тму дарди фици гъузру?

«…белки союзди узуз куч1лар ап1урашул… Чпи кирчу гъалат1ар вари, гаф-ч1ал дарди, унт1ар-зунт1ар дарап1ди, тамам ап1ураза аьхир… Бик1идизаки дурарин заан организацияйиз кагъаз…»
…
…
Союз писателей СССР-из гъибик1у кагъзин жаваб гъафнийи.
Душвак, союз писателей ДАССР-и узухъди гъубху ляхнин тярифар ап1ури кайи.
Ва: «…проверкйириз адмира гьаъдича…», дибик1найи.

Сад йигъан, гъулаъ к1арарихъ хъайи вахтна узуз, ДАССР-ин Союздиан дих гъап1у ва хъайисаз яв романдин саб пай Даггиздин пландик кипдича к1ури, хабар туву.

Йиз шадвалин кьадар адайи. Йизна йиз лижан к1арарин ургуд йигъ гъабхьнич Ляхлаарин чру майднариин ялхъвнар ап1ури!
Пагь, шадвал!
Пагь, гъилин гъизилсиб ляхин!
Пагь, йиз хпириз ап1ру йиз макар!

Дидхъанмина, учвузра аьгъячвуз фукьан китабар удуч1внуш ичв адашдин, сабурвали гъизилин зиин чан ляхин гъубхну.

Саб метлебнахъна хъуркьган, гьаддиинди уьмурра ккудубк1урадар. Яшамиш духьну ккунду.

Узуз хил гьач1абкку ичв дадиз узура саб дап1ну ккундийи.
Хайлин вахтнаъ йиз к1ваъ жиниди дибисну гъибтнайза: гьар вазлиъ узуз зарплата гъюру вахтар гъахьибси, узухьна туву т1улбант1ан уччву т1улбан гъадабгъидиза, к1ури.
Узу йиз к1ваъ дибиснайи гафнакан дугъазра ктибтнийза.
Хъасинси вуйи йисариъ гьар узу ляхниъ дерккубкьан дугъу дидкан узуз к1ваин ап1ури шуйи.
Ичв дадин хиял вухьидийи, узу узуз тувнайи гафнакан к1ваълан дубшнахьиди к1ури.
Тму терефнаан, ухьук кч1ибгу касибвализ ухькан ктубч1вуз ккунди адайи.
Йис гъябгъяйизра узу ляхниан ут1урккури шуйи, чпиз ккунибси узу дарап1руган. Хъа дурариз ккуниб, йиз к1ул’ин агъавал ап1уб вуйи.
Вахтар, гьядисйир, дигиш шлурихъ, ихь дуланажагъ адмийири читинт1ан-читин ап1уйи. Гьамкьан гъурхнушра, аьгъювалар гъадагънушра, узу ляхниз кьабул ап1ури, гъап1ишра, гьялалди гъитри, гъахьундар.

Машинкайи печатать гъап1у эсерарра кьабул дарап1ру вахтар гъафи.
…
Дискетайикна гъидик1у эсерарра кьабул дарап1ру вахтар гъушу.
…
Флешкайик ктарш гьамус кьабул ап1ури имдар.
Копьютерар, ноутбукар, планшетар, смартфонар духьна уьмриин аьхювал ап1уз ккундайи маймнар!

Дид’инна, пенсияйиз удуч1вну архаин хьидиза к1урайишваъ 65 йис гъап1нийи.

Магьа гьамус, пенсияйиз удуч1вну шубуб ваз гъубшниз.
Ип1уз сагъвал ибшри, гьар вазлиъ хьуд агъзур манат кабхъниз.
Сарун узуз гьар вазлиъ пул гъюруб аьгъяди, йиз дибиснайи гаф к1улиз адабгъуз хъюгънийза.
Магьа учвуз рябкъюрайиси адабгънура вуза! «Гъизиликк» гъизил ккабхъна!
Тувнуна гаф – тамам ап1ин! Мидиз вахт айиб дар! Мура ву гъизилт1ан багьа!
…
Гьамус ичв баб узухъ гъизилин гьибар ккундиз к1ури хъюгъна!
Гаф туврушра, тувурдаршра мюгьтал духьназу.
– Гаф тув, адаш!
– Гьаз тувза-хъа, жан баяр-шубар?
– Ургц1урисансана учвуз дуламиш хьуз!
…
– Гьей, йиз веледар, учвуз ичв адаш аьгъюр дарчвуз!
– Сарун аьгъю гъахьунчуз!
– Думу гьаци рякъюра к1ури, дугъан к1ваъ айиб агъдарйчвуз! – гъапи ургц1урсана йисахъ юк1в гъабхьи йиз хпирди имбу Муминат аьхю бабу!



38. «МИЛАЪ»

Сентябрин вазлиъ 2019-пи йисандин, СуФиРа…-йин уьмрариъ гизаф тазавалар арайиз гъафну.
Дурар кудухну, диришну, дурхну, хъудну, арайиз хуз сабанпну хьидар.

Му ихь бик1урайи ихтилатнан кьат1наъ вари СуФиРа…-йикан улхидархьа.
Фи… чан гъайгъушнариъ гъитдихьа.
Су…-йик сабан ктукьидархьа.
Ра…-йихъди гъабхьи саб гьядисайикан ктибтидихьа.

…
– Гъач, Ра–Шид-халу, – чан гьарганси, узу «Ра» -ригъдизна «Шид» штуз жара дап1ну, аьхю гьюрматлувализ «халура» хъибт1ну теклиф гъап1зуз Су…-йи чахъди «Милаз». – Ухьуз Гусейнов Мягьямадди дих ап1ура.
– Хъа узу Аэропортовское шоссейиъ сарин хуларин машар общивать ап1ураза, аьхир…
– Фикир ап1узра ва гьязур хьузра сабан вахт амивуз. Сяаьт сабари ккебгъра. Уву ЦУМ-дихъинди йиц1икьюбаризди гъач, дилинтина сат1иди гъягъидихьа.
– Дици вуш, хулайидарихъди дап1ну мясляаьт, зенг ап1идизавуз. Нагагь, гъюрубси гъабшиш, фу хуза?
– Яв адат1найи китабар…
–…

***

…
Телефондихъан:
– Наанди хьава, Сувайнат? Узу ЦУМ-дихъна гъафунза. Машин  университетдин общежитарин улихь площадкайиин ализ.
– ЦУМ-дин улихьинди гъач!

Буувввввв!
Хъап1ну гъушза.
– Хайрар ишри, Су…?
– Хайрар ишри, жан Ра…!
– Гьамус гьап1ру ухьу?
– Лисундин вахтра ву, магьа гъурхьу чямяхйирра гъадагъназа… – гъавриъ гъахьири узу йиз зурна иливза:
– Чямяхйир харжи обед дар, хъа ухьу кючейиъ дийигъну, ЦУМ-диъ уч1вру-удуч1вурайи адмийириз ленгюш ап1ури, кьюбиб хилари чямяхийин му к1ул-тму к1улхъан хъич1ихну, гаш’ин алиганси алархьну, шярх-шярх ит1ури гъафшиш, фици рябкъюр!? Гьатцира уву вари дагъустанлуйириз машгьур дишагьли, жиниди смартфондикна кадабгъну интернетдиъ ипиш гьап1дива?
– Я жан, Ра-Шид-халу, зарафатар вуйиз к1ури фйирушра к1уруб дар! Хъа ухьу гьаци ит1урайин-хъа?
– Чямяхйир хъа сарун фици ит1рудару? Гьаци, шярх-шярх, ит1дарш, дурариъ айи кьукь гьадму дарин!
– Увура, байк1а…
– Ухьу гьамци ап1идихьа. Ихь чямяхйирра хьади саб кафейиз гъягъидихьа. Вахт амихьуз аьхир?
– Вахтнан гуч1 адар…
– Гьадушваъ, ухьуз ккунибси дип1ну-дубхъну, Кюрейин ихлитик кайиси, «ибшриячв абайиз…», дупну, удуч1вну гъягъидихьа. Мушвайишвар увуз ужуйи аьгъявуз, фунуб кафейизди хъап1за машин?
– Минди, хъебехъ! Кафейиз ухьу, ихь милаъ иштирак хьплан кьяляхъ, Мягьямад-халура гъадагъну, гъягъидихьа.
– Мидиз хъана рази вуза! Му саб адмивалра ву! Жвувахъ хъайиб хъидипну, сарун пиян гъахьишра баладар… Ухьухъди ихь Фи…-ра хъайиш, хуб ужу шуйи?
– Думу гъи адар, Хрижвна, чпин Дадаш абин хирччвар урччуз душна. Музейиз тувуз гьязур ап1уз! Хъап1 ихь Телевышкайихъинди!
…

РГВК-йизди уч1врушвахъ автоматар хьади эскер-гъаравлар дийигъна ва учхьан паспортар ккун ап1ура.
– У нас паспартов нет! Я часто бываю здесь... – пайизра аьхюнур эскер Су…-йихьинди «СУ– 17» истребилихьиндиси гъилигу:
– Ааа, я Вас узнал: Табасаранская поэтесса! Проходите!
Сувайнатдиз мици гъапиган узура дугъан кьяляхъди гъягъюз хъюгъза.
– А вы ккуда, дедуля! А ну-кка, убирайтесь!
Мурари «дедуля» гъапибси, йиз кьяляхъ дицир наънан гъашик1ан к1ури, ликар улихьинди алдагъурамиди кьяляхъинди гъилигза. Фужк1а хътар.
– Кому говорю!? Стой! – автоматдихъан хъч1ихуз хъюгъю.
– Он тоже со мной! Пропустите! – т1алаб гъап1у поэтессайи.
– А он кто такой!?
– Вы его ещё не знаете. Он директор табасаранского народа! Пишущий гений! Он про вас ещё что-нибудь напишет, а потом…
– А потом что? Что у него в сумке? Что за запах?
– Книги и…
Сувайнатри к1урамиди кулёкдиъди шубуб к1ул чямяхира адагъза.
– Початки кукурузы!
– А может что спрятано внутри них…
– Книги для – РГВК-а, а початки, специально для вас куплены нашей красавицей! Кар раз и вы трое, каждому по одному…
– Как трогательно! Некогда не забудем такой поступок настоящей табасаранки! Спасибо! Проходите! А то мы подумали…
– Это – творчество! Госпада солдаты!
…

– Гьап1нийи ухьу, табасаранская поэтесса?!
– Пагь «дедуля»! Уву хъайишвахъ саб дархьиди гъубздар! Заан гъап1ваки ихь табасаран!
– Заълан лигрурин гьунар ву гьа!
– Мидкан микидибтан гьич саризра, дарш ухь’ин аьлхъиди!
– ЦУМ-дин умбрариъ дийигъну «шярх-шярх» чямяхйир ит1урайидариин?
– Увура, жан Ра-Шид-халу зарафатариз к1ури, фу-вушра…
– Хриччви хирччвар урччурайи Фи–Розайихъдина, ЦУМ-дин умбрариин чямяхи ип1урайи Сувайнатдихъди зарафатар шлуб вуйин! Истограммдиъ ачва кьюридра гьаци гьа!
– Я, байк1а, жарадариз ебхьузкьан…
– Гуч1 мап1анай, учву дярякъюз Истограммдиз лигури ап1идарза!
…

…
– Му уччву риш фуж вук1ана?
– Му ихь Магомеддин, гьамшваъ, монтажницади лихурайи риш ву – Галимат!
– Бахтаврар!
– Фици?
– Сарун кнопкйириз илзигубт1ан рягьти ляхин шулин!
– Валлагь, Рашид-халу, Зеленскийиз самолетси дабт1найиз! Ич адашдин гьюрмат дайиш, мушваъ сад йигъан гъузрур дайза!
– Адашдихъ йирфар хъирчну… Хъа хал-хизан?
– Сабан жигьилди имиза.
– Биц1идариз чпин дада жигьилурди ккунду! Кьанди швуваз душну биц1ир гъахьиган, жигьил дадайихъ швушв хуз хъуркьнайи бай гъяркъган, гагь-гагьнак т1уб’ин кьац1ар алахьбакк ккуркьру. Иллагьки, т1улбнарра хътарди т1убар гъяц1алдайиган!
– Гьаз гъушундарва Шамилиз? Магьа ич гъунши духьнахьидийвукан!
– К1ваин маалаан, к1ваин алдрудар!
– Ухьу гьялак дар к1ури йигъ гъябгъюра ихь йирфариин чан ликар иливури! Ришвну ккунду ухьура, дидихъди гъягъруси улихьна!
– Гъач, гъач, Ра-Шид-халу, ухьуз дих ап1ура, уву ич1игна к1ури жигьил шураъ, шурахьди кнопкйириин ялхъвнар ап1уз гъит!
– Ялхъвниъ узузра арагъуз ккун гъабхьнийзуз…
– Гьамус студияйиъ арагъидива…
…

…
– Фтикан улхуру ухьу, Магомед? Узу гьич фтихьнакьан гьязур духьнадарза.
– Яв гьязур духьну гьаз вуяв?! Хъадабшвидива яв йирхьц1ур йис айи шишал ва дид’ан адахьидихьа ухьуз кьабулди вуйи гьядисйир!
– Гьадмура дюз вуяв. Хъа сабдин дюз дарва.
– Фтин? Фици?
– Уву йиз кьял’ин йирхьц1ур йис айи шишал ал к1урава. Ваъ, дуст кас, йиз кьял’ин алиб 545600 сяаьт айи харал вуйиз.
– Швейцарские часы? – пну гьерху Студияйиъ, видеокамерйирин объективар дюз алаурайи режиссёри.
– Бик1урашалва, гьа оператор?
– Сабан дарза, ккабалгураза, съемкйириз!
– Швейцарьский сяътар вуйиш узу паччагь дайин-хъа, чве! Дердеринна шадваларин сяътар вуйиз!
– Саб сяаьткьана пешкеш ап1идина учуз? – пну гьерху ведущий Гусейнов Магомедди.
– Гьац1 сяаьт ап1идизачвуз! Хъа имбунуб гьац1 – хъарин передачайиъ!
– Хъа уву, Рашид, мюгьтал духьнава, фу пидик1ан к1ури. Яв сяътарикан саб миллион «Милар» гьязур ап1уз шулу! Му ухьуз наънан гъядябхъю бахт ву!
…

– Ихь студия гъязур ву, Магомед. Сесра суратра бик1ру аппаратура сяаьтси либхура.
– Харалиъ айи сяаьтси! – зарафат деебту Сувайнатди.
…
– Ассаламалейкум, ихь «Мил» передачайиз лигурайи гьюрматлу тамашачйир! Гъи ихь студияйиз хялар духьна, варидюньяйиз машгьур духьнайи ихь шаир-риш, союз писателарин секцияйин аьхюр – Сувайнат Кюребегова, «Дагъустан дишагьлийин» редактор – Сувайнат Исрафилова ва варидюньяйиз табасаран машгьур гъап1у писатель-габан – Рашид Азизов. Сувайнатдиз ухьу мина дих дап1нахьа, Расул Гамзатовдин «Белые журавли» машквракан ктибтуз. Рашиддиз дих дап1нахьа, думу чан чубанвалихъди тебрик ап1уз. Сифте гаф, ихь итальянкайиз тувдихьа…
– Сифте гаф узуз гьаз туврава, Магомед? Ихь табасаран гьамус дишагьлийирихъ хъабхънайин дарш? Наши жилар! Жилар имдарин дарш!?
– Жилар ами! – дупну ккебгъу юбиляри. – Дурар чпин йишварихьан гъиришвундар! Гьубкьушварихь гъванар адагъури зийнар дап1ну а, хут1лар ч1урариз илт1ик1ну гьац1ар жилар вягьши духьна!
– Фици вягьши? – реплика гъабхьи ведушийин.
– Табасарандиан адагъу гъванарихъ бисру вари пул садари чпин жибдиъ ивра. Хиял ап1ин жилариъ айи гъванар дурари чпи гъап1дар ву! Мидиз вягьшивал дарк1урин?
– К1ур. Ухьу жиларикан улхурайхьа, Рашид, хъа уву…
– Хъа узу фтикан улхура? Жиларикан вуйиз к1урайиб!
– Фундар жиларикан? Ихь передачайиз лигрудар гъавриъ ахъруси йип!
– Сарун гьамкьан ачухъди дупнайибдинра гъавриъ ахъдарш, фужар вердиш дап1начва ичв «Милаз» лигрудар?

Главный видеокамерайихьинди лигури Мягьямадди гъапи:
– Гьюрматлу дустар, ихь писателин учву гъавриъ ахъидарчва. Дугъу ихь гьюкуматдиз чухсагъул к1ура, гьамциб аку йигъахъна ухьу гъахи. Гьаци дарин, Исрафилова?
– Ичв гьял ап1уз даршлу суал арайиз гъюбси, дишла дишагьлийир к1ваин шулчвуз! Жилар имдарин дарш табасарандиъ?
– Жилар фици гъузру, – давам гъап1у Азизовди, – вари мистариъ жин духьнайиган! Дурариъ улар имдар, гьякьвалар рякъру! Дурариъ фикир имдар, намус аьгъю ап1ру! Фицики дурариз жин шлушвар, халкьдинуб гьит1ибк1ну, тикмиш гъап1ну! Алдарди ушв т1арап1бан бадали!

Ведуший гьиидардиси ккиришву ва хъана тамашачйирихьинди ил1ик1у:
– Аьзиз, табасаран халкь! Ихь машгьур Чабнин, ту-астафрула, писателин гъавриъ ахъуз учвуз читинди алабхъурайибдин гъавриъ ади, ухьу дугъаз жараси ихь суалар тувдихьа. Йип, гьеле, Рашид, уву гьакьан гизаф китабар гъидик1ур вува. Йирхьц1ур йисандин арайиъ увуз суткайиъ айи 24 сяаьт фици гьубк1ри гъабхьунвуз?
– Му, ушвниъ айи уьлин кьац1 уьч1юбгъюрайи заманайиъ 24 сяаьт – ваъ, 104 сяаьт гъилихишра яшамиш хьуз гъитрадар! «Жилар» к1урава, Сувайнат, гьап1дихъа жиларира гардандиъ фури т1ап1ну дурарин гъюнаригъ динагьлийирна гьюкумдрар уьлюрхюри дуснайиган!

– Гьюрматлу, тамашачйир, зарафатар адарди ихь эфир шлуб дар. Ихь юбиляр, учвуз аьгъюганси аьхю зарафатчира ву. Дугъан ихтилатар аьлхъюб ктарди урхуз шлудар дар! Уву Кюребегова, му касдин творчествайихъди лап багахьди таниш вува. Мугъу гъи ухьуз ихь эфириъ ап1урайи зарафатар фици кьабул ап1урава?
– Ра–Шид-халуйин хасият гьич саринубдизра ухшар даруб ву. Жилар гьацдар духьну ккундира ву!
– Увуз пуз ккунди авуз, жилир сар Рашиддт1ан адар к1ури?
– Ваъ, йиз уччвуйи гъавриъ йихь, жилир гьацир духьну ккунду к1урайир вуза!
– Учву кьюредди саб гаф дап1ну мина дуфнайчва дарш? Дарш ичв уьмриъра учву гьацдар вуйчва?
– Му, к1уч1ли дибиржнайи заманайиъ, гьацдар вуча гъапну к1ури учухъ фуж хъугъур? Ап1урайи ляхнариинди аьгъю ап1руб ву Жилир фуж вуш, Дишагьли – фуж вуш!
…

– Гьюрматлу дустар, гъи ихь эфир аьхирихъна гъюра. Ихь передачайиз улупнайи гьац1 сяаьт ухьу гъи кьюб ражари жикъи ап1урахьа. Эгер учву мидиз рази гъахьиш, ихь юбилярин кьял’ин али харалиъ айи гьац1 миллион сяаьтнакан кьюб миллион «Мил» передачйир гъахуз шулухьхьан. Гьаддиз му хайирлу починдиз ваъ к1уру жилар табасарандиъ адар!
– Хъа я Магомед, – гъапи, кьат1 ап1ури, ургц1урпи йис гъябгъюрайи габни, – фила гъябкъюнвуз мил ккудудубк1ди, милаз гъафидар алдагъури?
– Уву, Рашид, дюз вува, ухьу алдагъурадархьа, хъа ушв гьибтуз хътакурахьа. Гъвалар ккац1ну гъафидари давам ап1идихьа!
– Шли кьяляхъ зигур милаъ эргнайидариз уьлин кьац1 гьивуз!?
…

– Кут1уршв бай, режиссёр, яв камерйир, учу ич передача ккудубк1унча.
– Гьамкьан ухди!
– Варидаригъна беябур хьайиз рякъюн кьял’ан хътакиш ужу шул! Дарш йиз гъюрайи гьаму уьлин кьац1ра хътабт1уз ккунди айвуз!?
…

…
– Фициб гъабхьи, Мягьямад-халу гъийин ихь передача?
Т1убар сат1лан уч дап1ну, чан к1вант1ариин иливну, Гусейновди «п1уааагь!» гъап1у.
– Милин-тлин увуз гаф гъибдарин? – гъапи, чвулин палат али, майин ригъ айи Сувайнатдин юрушну.
– Ихь «Габнихъди» таниш хьурухъанмина сарун сабдихьанра гуч1 кимдарзуз!
– Дици, вуйиган, ихь табасарандиз сарсана жилир арайиз гъюб жибк1уз узухъди – габнихъди, ресторандиз гъидичва. Кюгьне ихь абйирин «МИЦИР–БАЙ» к1ури гьамцибган тебрик ап1ру машквар ади гъабхьну. Ухьу думу гъи тазабашт1ан гъурмиш ап1идихьа! Хъа ихь багахьлуйир вуйи жугьдари думу машквар «БАР–МИЦВА» к1ури гьамусра тебрик ап1урами!
Жилар хьуз ккунидариз «Мицир-бай» машкврак ктикьуз теклиф вуйич!
Гъачай!
39. 90 ЙИС

1. Театр – тамаша шулайишв
…
– …Микроавтобус дебккна Кумыкарин…
– Уччвуйи ебхьурадарзуз яв дих…
– Хъа гьамус?
– Гьамус ав!
– …дебккна драмтеатрин багахь, гьадинди гъач.
– …гьаму ярхла рякъяриъ душну, гьадмукьан бизар духьну…
– …теклиф дап1на… жвуван Табасаран… Аьбдулмажидди хъюлар…
– …гъап1иш чав гъузур! Дугъахьна, хъюлар ктауз, жараган…
– …жараган шулдар гъягъюз. Табасаран райондин глава Курбанов Магомедди лично теклиф…
– Гьар теклифар шулу к1ури, Сувайнат, варидарихьна гъягъюз…
– …ав, му мициб мяракайиз дурушди гъузуз шулдар. Дина варидюньяйиан хялар уч шулу, к1ура. Явашеле, Ра–Шид-халу, Фирузайи зенг ап1ура. Лиг, дарфиди мугъузан!
– Лигур сарун!
…

***

Театрин улхьанзина машинар дерккрушвахьинди Шагьвелед Шагьмардановра гъюрайи:
– Хайрар ишри!
– Ишри!
– Фйир вуйив, Рашид, узуз ярхлаан хилар хъаъри?
– Мушвахь автобус хьтар, гьеле театрин к1анаккинди дебккнаш лиг к1ури ишарйир ап1урайир вуйза!
– Вуйна?
– Вуйза!
– Вуш гъач узухъди.
– Наана?
– Багъдиъ уч1вуз!
– Гьаму Буйнакский кючейиъ багъ – гьап1руб?
– Тумгьа Аьбдуллагь Аьбдурягьмановра ухьуз гъаншариз гъюра.
– Гъюри! Гъюр!
– Салам!
– Салам!
– Салам!
– Гвач1нин ухди Кизлярианмина фици хъуркьунву?
– Шубубт1анмина рякъяриъ айир вуза.
– Вуш гъач увура узухъди?
– Наана?
– Багъдиъ уч1вуз!
…

Махачкалайин Буйнакск кючейин «Унция» к1уру чай убхъру кафейин улихь гьявунстар к1ажар али саб кьадарин гьарар хьайи. Дураригъ хифарстар йимишарра гъяйи. Гьац1ар – дут1урк1ну адахьури, гьац1ар – ич1и сивар гъимиди.
Шагьвеледди дурарикк ккахьнайи хифарстар ккюдюхю ва узузна Аьбдуллагьдиз кью-кьюб туву:
– Мурар фйир вуш аьгъяйчвуз?
Узу, аьгъяшра, аьгъдарзуз, гъапиза.
Аьбдуллагьдира инжиклудиси:
– Гъяркъдар дариз! – гъапи.
– Гьаз дициси, илзигури, тямягь хътруси гъапира, Гьесихъ жви?
– Узук1ана мугъу багъдиз гъач гъапиган «Унцийиз» чай убхъуз гъач к1урак1ана!
– Душв, сабан т1ап1надар гьа, ханухра! Аьгъязуз уву бизардайибра, саб ужу шлуб ап1архьа.
– Хъа фйир вуш мурар прардува, аьхюр?
– Каштан к1уруб гъеебхьуб вуйвуз! Дикий каштан!
– Мурар учвуз ит1уз тувнайидар дариз! Хилиъ гвагьаъ т1убарихьди дурар шарикарси идигъруган, к1ваз рягьят шулу.
– Маллйири сюбюгьнарси?
– Гьич тевузкьан метеван! Шлихь ухьууу теврадарин мугъууу! Марковайиъ лихурайиган гьамрар устлиин алйиз. Узу ч1атинди удуч1внамиди, сар кумыкарин аьлимдиз, табасарандин хифар ву к1ури ит1уз ккун гъабхьну. Кьац1 гъивурин хлиан бац йивну адахьунза. Му касиб, гуч1 дубхьну, «тямягькар!» к1ури узуз ап1ури люкьнар удуч1вну гъягъюру. Хъа саб вахтналан аьлим йик1ура к1ури гьарай адабхъуру. Жаргъну душну, сарин кабинетдиъ гъул’ан дубхнайи мас ади, дишла кибикьну штук айран дап1ну дугъаз тувунза. Узуз аьгъязуз аьхир му фтилан йик1урайир вуш! Хъасин дугъан жандиан вариб ат1абхьуз хъюбгъю. Гизафуб ибичу. Хъана марцци шид тувну дугъан фун ажабгънийча, дарш гьай-гьайди йик1урайи адми. Мурар мит1анай, агъу кайидар ву!
Гьамци гъапибси Аьбдуллагьди чаз тувдар гат1ахьу.
– Магат1ахьан!
– Гьаз?
– Агъуси, мурарик дарманра ка!
– Фици?
– Аьгъдруриз мурар агъу ву, аьгъюриз – дарман! Эгер уву мурар магьа гьамци (улупури) хилин гвагьаъ идиргъури гъашиш, мурари увук кайи уьзрар чпихьна зигуру.
– Вуш гьаддиз, – подитожить гъап1у Рашидли,

– инсанарин уьзрар чпихьна уч ап1бу,
му каштанариъ уч гъабхьну агъу!

– Аьзиииз! Аьзиииз!

Сарун ич мушвахь хьади гьаз ву!
Увухъди дамагъ ап1уб читин ву!

– Хъа думгьа явнуб хъа уччвуйи хъбалгуб гъабхьики!
– Гьаци алдап1уб дайиз мелзналан! Узхьан удубкьуйк1ан к1ури вуйи дамагъ вуйиз, Аьзииз!
Кьаби духьнайи Шагьмардановди узуз гагь «Рашид» к1уйи, гагь – «Аьзиз!»
Хъа мици гьаз, гъапиган, гьач1абккну хилра:

– «Аьзиз» к1уру ччвур пуз,
артухъ хушди шулу к1ваз! – гъапи гьевесниинди.

– Аьбдуллагьдин чвуччву чаз «Рагим Рахман» к1уруси, вуш узхьанра пуз шулдарин: «Аьзиз Рашид» ясана «Рашид Аьзиз»!?
– Шли фу ап1ураш, гьадрарихъ хът1ерццури даршуууул!
– Хъа харжиди ебхьурайин-хъа: Сув-Айн-Ат, Фир-Оза, Эльм-Ира, Гюлб-Еки, Аьз-Из, Раш-Ид, Аьбд-Улл–Агь, Шахв-Ел-Ед!
– Зарафатар гъитай! Гьатмагьа ихь Багъир Раджабовра гъюра.
– Багъ-Ир, Радж-Аба! – 90 йис шулади, к1улик саб лизи ч1ар ктру кьаби жви гъяркъю Раш-Идди давам ап1урайи чан писателариз туврайи псевдонимар.
– Утканди шулаки: «Радж-Аба» – гъапи Рагим Рахмандин чвуччвура.
– Фиии-циии-вааа, Бааа-гъииир-хааа-лууу! – Раджабовдин ибахънаси алахъну, гъати сесниинди гьерху Аьз-Изди.
– Аьржачжи сшабан дарзжа сшагъламвалижжиан! Жжалалижи жжан либхурамижжа лекежжи!
– Ихь ч1алназ илт1ибк1а, Шагьвелед халу, му ичв багахьлуйи гъапиб. – Т1алаб гъап1у кьабирин гьялнакан гьерхури.
– Яргъли жвина Хиварин – Аба, фиц1и к1уйва?
– Ражж-Аба!
– Ражж-Аба фила багахьлуйир гъашиб ву?!
– Хъа учву сат1иди газтиъ ляхин дап1нура багахьлуйир гъахьундайнучва? Магьа, узуз таниш гъашир дишла багахьлуйиз илт1ик1уриз.
– Фици?
– Хъа элгьетигъан, сумчир вуйиз к1уру, к1аж гъадабгъури шулза.
– Дицибдиз лигуруш Ражж-Аба, Абаси багахьлу вуйиз. Дидин гаф адар!
– Гьам ражари хуб дюзди гъапира, Рашид! – Йишвну гьубк1ну нивк1 дубхьнадру Аьбдуллагьдин паргар, узкан му гафар гъеерхьган, саб биц1иди ктаршву. Гъилигу гьялариан, му касиб, таниш хьубси «багахьлуйир» шлудари аьссина-зигар дап1найиси вуйи. – Дарш гьич сад йигъан саб мумкин’вал адарзуз сумчрарикканна саламариккан.
– Ичв Кизляриъра гьаци шулин?
– Табасаранаринт1ан ещё хуже!
…

***

Минди Сувайнатра гъафи.
…
– Гъярахьа, гъярахьа, микроавтобусдиъ эай!
– Узу йиз машин гьамшвахь гъибтиш китурк1ана? – Аьгъю ап1уз ккунди айи, хабар айидарикан Кизлярианмина чан думу хъап1ну дуфнайири.
– Знакариз лиг! – Насигьят туву Рашидли. – Ккушара, узуз тувурза гъапи китабар нашдив, Аьбдуллагь?
– Магьа гьамус туварзавуз.
Душну, «Вахтнан сир» ва «Дагъларин нефес» к1уру китабар, духну тувзуз, ва, тму ражари узуз дурар гьаз тувундарш ктибту:
– «Дом поэзияйиан» удуч1вур, увуз китабар хидиза к1ури йиз машиндихьна гъягъюрза, фу лигурва машин хьимдар. Оказывается ментари эвакуаториз дих дап1ну, гъабхуз гъитну, дюз дарди дебккнава к1ури. Хъанара шубуд агъзур манат тувну, гужназ адабгъунза стоянкайиан.
– Гьаддиз гьерхрава сарун, «китарк1ана?» к1ури?
– Гуч1 тувунзуз аьхир!
– Гуч1ру улиъ ухди ч1юрх абхъур – гъапи Ражж-Абайира.
– Магьа мугъаз ебхьури! – мюгьтал гъахьи Кизлярин хялижв.
– Халкьдин чв’ин аьлхюрайиру, – гъапи му бик1урайири. – Дарин гьаци, Ражж-Аба? – пну хъана гьерхза.
– Фу к1уйва, фу к1уйва, Рашид?
– Фу к1ур, куч1лар дидик1ну, китаб гьаз адап1нава?
– Фу куч1лар? Увут1ан узуз гьаци к1урур шулдариз!
– Фу к1уч1лар шул, гьаз уву табасаран халкь асккан ап1урва, аьрабарин дин – заан? Фукьан тувунвуз маллйири, чпин дин табасаранарихъ хъибт1 ва дидкан бик1 к1ури?
– Увуз дидкан наънан аьгъю гъабхьунвуз? Дарш, узу йиз дустари масу тувунк1ан?
– Хъа яв дустар фужар вуяв?
– Пидарзавуз?
– Хъа мак1ан! Уву дарпишра, узуз дурар ц1аб-ц1абди аьгъязуз!
– Хюрккарин Гьясанов Мягьямадди гъапуннуз?
– Ваъ! Уву фикир мап1ан яв дустари уву масу тувну к1ури! Дурар увут1ан ужудар ва мелзнахъан хъич1ихнайидар ву.
– Хъа шлин мелз вуйк1ан узлан футнийир рагъурайиб?
– Жвуван мелз – жвуван душман, к1уруб аьгъюб вуйвуз?
– Узу увуз йиз сир ачухъ гъап1ур дарза!
– Сир ачухъ гъап1ур дарва, сарун, Ражж-Аба?
– Дарза! Хъа намусдиз фу пузаяв?
– Йиз намус марцциди вуйиз?
– Яв дидиъ сир адарив, дарин?
– Ваъ адариз!
– Адруган «Намуснан сир» наънан арайиз гъафиб вуяв?
– Гьаддикан, узу масу туври гъапирихьан душну гьерх!
– Гъушунза дугъахьна ва гъапунзуз дугъу: Раджабович, учв, жвуван халкь масу тувур ву к1ури!
– Узу, душну, думу Жвулли жви Мягьямад к1урайи Кьурбановдин суфат жибк1арзачан кислотайихьди! «Дуст, дуст» ап1ури, уз’ин дуст алабхьурайи малдухтир!
– Ниццар кайириин алабхьур сарун! Уву дидкан шад йихь!
– Уву фйир к1урава гъунна жви! Аган, дуст масу туврурикан фици шад шлуб ву?
– Шад йихь, думу яв дуст дарзуз яв сир ачухъ гъап1ур!
– Хъа сарун фуж ишри? Гьаму кьюризт1ан йиз сирнакан хабар адар аьхир?
– Аъ! Аъ! Гъапиш хъугъидарва!
– Йип, гьала, фуж вуш думу ***ин баж ху!
– Дици рягьятди пидарзавуз. Сабан уву узуз йип, думу роман, дугъридан, диндин вакиларин заказниинди дибик1найиб вуш-дарш.
– Заказ даруган, коммунистдихьан, юристдихьан гьаци бик1уз удубкьруб вуйин?
– Фукьан тувунвуз?
– «Народный писатель Дагестана» ччвур тувуз гъитуз гаф тувунзуз дурари.
– Дурарин ччвур гьаз вуяв яв? Магьа узу увуз ккуш туварзавуз: «Арабист, заслуженный распрстранитель ислама в народах Кавказа»!
– Харжиди ебхьруб дар! Гьааа, уву узуз туву гаф тамам ап1ин!
– Фу гаф?
– Узу масу тувурин ччвур йип!
– Уву масу тувур, яв – «Намуснан сир» к1уру гафарин гъварч! Яни яв мелзну уву масу тувунву!
– Даршул?
– Фици дар, яв дидиъ уву дидкан дибик1найиган!
– Хьузра вушул! Уву сифте дюзди гъапунва, Рашид. Узуз деребхьди имдайзуз!
– Хъа узу фу гъапнийи?
– «Халкьдин чв’ин аьлхъюрайир вува», к1ури!
– Гъеебхьнийвуз, дарш, Ражж-Аба?
– Ебхьрубра а – деребхьрубра! Му жигьилар, йиз баж, Шагьвелед, ичв адаш вуйи, йиз дуст гъаши Ибрагьимжжин вахтаринстар дар. Мурарихьан жиниди фук1ара уьбхюз шулдар! Узу имбубсан мурари беябур ап1айиз юбилейиз гъидарза. Учвуз ужуб рякъ ибшри! Узу хътарди гъарахай табасарандиз!
– Уву фу к1урадарна, Раджабович… – к1ури дугъхъан писателарин аьхюр хъч1ихуру ва узухьинди ч1уруди лигури к1уру:
– Узу увуз гъапундайин, Рашид, Багъир-халуйик мукудукьан к1ури! Улариинди фукьан лишнар гъап1унзавуз, вушра, кьаби жвиваъ ут1укьуйва. Гьамус мугъкан гьап1ру?
– Гуч1 мап1ан, Су…! Деет думу. Думу учв хът1уккурашра хътакрур дар!
– Ваъ, Кюребегова, узу душну Путиндиз аьрз ап1урза!
– Гиран гъабхьуннуз, Ражж-Аба, йиз гафарикан?
– Уву гьамус жараси маалдабчан, узу халкьдигъна беябур дап1ну!
– Шли беябур гъап1ну уву?
– Узхьан силис гъадабгъури гьаз хъюгъюнва?
– Юрист уву, яв куч1ал зашишать ап1уз увхьан гьаз гъабхьундарвухьан? Думгьа «Заслуженный юрист Российской Федерации» к1уру ччвур тувнадарнуз! Сабсана ччвур гьаз вуяв? Шли фу, чан хилиъ адруб обещать гъап1ну к1ури, гьаддиин элеъруб вуйин? Увузра ужуб рякъ ибшри, увуз «… юрист» ччвур туву паччагьдихьна! Фу пуз ккава,  юрист, Путиндихьна душну? Силис гъадабгъунзухьан к1ури, гъунна жвиву?
Раджабов Багир Раджабович саб дакьикьайиъкьан ушвнин ч1ал дибиснайирси дийигъу, хъасин, фу фикир гъафнин гъапи:
– Йиз кьувват вуйиш, йиз к1уч1ал отстаивать ап1уз шуйзухьан, гьюкумна девлет айидарихьанси, хъа гьякьвалин улихь, кьанди вушра, узу к1ул ис ап1руб аьгъю гъабхьунзуз. Фу к1уза-хъа, силис гьякьвалихьан гъадабгъруб дар! Силис куч1ларихьан гъадабгъиди! Багъишламиш ап1инай! Диндигъ гъяяхъюрин йигъра гьамциб хьибди! Силисаринуб! Хъа уву, гъунна жви, Рашид, ччвур алиб, гьаз узу айт1лан гъап1унва? Шлинур вува? Узура ичв арайиз кьабул ап1инай! Ккундарзуз мициб уьмур – динарин лук1ди!
– Дициб т1алаб, увхьан гьякь силис Гъадабгърурикан ккун ап1ин, яв юк1в диндин чиркнишнахьан марцц дап1ну!

…
– Гьа, хъап1 бай шуфир ихь машин, вари дуфну йишв’ин ал. Каспийиан ихь Фируза гъадагъуз к1ваълан магьап1ан! Думу ухьуз ккилигури Анжи-аренайин кольцойихъ дийигъна…



2. Шагьрин шуран арзуман

…
– Шулдайин, Фи-Роза, лик алдабгъуз, ичв урч1арихъан, сац1иб, Ростов-Баку трассайихъна! Фи фурсару? Фи Рооозава уву!? Швуршвлиз духьну ухшар?
– «…трассайихъна» гьаз к1ува уву, «Дербентдин аркайихьинди удудуч1вди» дарпиди?!
Салондиъ айидар вари гъяаьлхъю.
– Ликарихьан шули имдариз! Юк1в ктарди, кьаби шулазу! Хъа ликарик гьичра гьял кимбубси дар!
– Гьюдюх, магьа ихь Ражж-Абайихъди!
– Ражж-Аба фуж вуйичв?
– Урч1вц1урис шулайи гьаму жигьил! – пну Рашидли Су…-йин тинди гъвалахъинди деънайи Багъир-халу улупу. – Йишвра ктабгъуз аьгъя гьа! Жигьилиз!
– Фици?
– Уччву шуран, гьякимдин, гъвалахъ!
Хъана машиндиъ зарафатарин гъугъ абхъу.
– Учву гьаз кудукьначва ич Багъир халуйик? – к1ури, ФиРозайи, исина алаъну али булушккайин канч1ар, сац1иб улихьнаси ликар гьач1аркку.
Раджабова Раджабовдиз гъаншариъ, улихьинди кьял йивну деу. Фицики, креслойир салондиъ гьаци дивнайи.
– Учу дугъак кудукьнадарча, – гъапи кьяляхъ деънайи, вари рябкъюрайи ягъли Шагьди. – уву вува дугъаъ, ришвуз гъидритди ликар ут1укьнайир!
– Увуз, мяшат ап1урайин, Багъир-халу йиз ликари?
– Ав гъапижиш, гьамус уву джурар кадарчну, тинжжи гьадагъидарваки!
Багъирин му гафари хъа аьхю аьлхъюб гъит1ибкку.
– Гьял кимдариз, Багъир-даха, мурарик. Гизаф гъилихдар ву чпи Хив – Хрижв йивури!
– Кимдарш, Багъири к1уруганси, кадарчну, жарйир карч!
– Эгена гьаци шуйиииш!
– Даршлуган, уву кьаби шули, юк1в жигьилди фици гъубзнамияв? – Ктукьу, кьяляхъ Шагьмардановдиз гъаншарди деънайи Аьбдуллагь.
– Дициб суал Багъир-халуйиз тув. Думу дицибдин гизаф тяжруба айи кас ву!
– Раджабович! Жжан кьави, йик1и жжегьилди къувззурув вуян? – Гьесхъарин жямяаьтдин ч1алниинди гьерху, думу жямяаьтдин шаири.
– Фу к1уража, я Фиружа, гьаккму бажли?
Сац1иб улихьна лак1 духьну Фирузайи идипу:
– Чан жигьил юк1в увуз тувурза, к1ур!
– Хъа йизуб кьаби дубхьнайинхъа, жараринуб ибтуз!
– Магьа увуз жаваб, Аьбдуллагь, яв суалназ! – дупну, ФиРозайи, чакан разиди, креслойихъинди кьял хъипу.
…

***

…
– Избербашдиъда итрур айихь гьа!
– Гьа хъап1ай гьааа!
– Дици вуш ухьу Хючназ фила хъуркьру!
– Думу шаир, белки, ухьухъ дилигди, чан гъярушваз душнашул!
– Теклиф дап1найи Избергдин мерихъди!
– Дугъан жилиризкьан гьаци ебхьуз мигъитанай!
– …
– Жилир хъайиш, чавра гъадагъай к1урин-хъа дугъу…
– Жилир хъа –хътар, дугъазра ухьухъди, гаф-ч1ал-зарафат ап1ури гъягъюз ккундишлийи!?
– Хъа ражари! Му ражну ухьуз я вахт адархьуз, я – йишв! Дербентдианра эърудар шулайич, к1урадарнучва?
…

***

Зарафат-зарафатнахъди, ярхла манзил ккабап1убсира гъабшдар!
…
– …тумгьа ихь Бикана Рягьим трассайихъ ухьуз ккилигура… Дебкк, шуфир!
Макар-хилар-саламарин кьяляхъ:
– Хъа ихь Эль-Мира нашди? – Гъайгъушнаъ айи «гьяким» дишагьли.
– Думу чан жилирихъди гъушну! – жаваб туву Уьмаровайи. Ва сац1иб икъну давам гъап1у, – жилар хъайи бахтаврар!

Рягьим чан гъардшин гъвалахъинди гъушу, хъа Гюлбеки, Фирузайин гъвалахъ, Су…-йиз гъаншарди деу.

– Багъир халу, увура аваки? Фицива? Ирина бажийи гьап1ра? – гъяркъюбси гьерху Гюлбикайи.
– Думу адар! Баярихьна душна!
– Гъаври гъахьунзаяв! Дици вуш, уву шубарихьна гъярава сарун!
– Гьамрар гьамцдар гьап1рудар ву, я кас! Увура узхьан силис гъадабгъури хъюгънайва?
– Гьап1унвуз? Шли ургъунвуъ? Шлин увук фу ка? Бурж, дарш – тягьна?
– Узу йиз сикинди гъитай!
– Шли кургъну, риш, гьамгъак? Му мицир дайи аьхир! Узу ич Багъир халу гьаммус ккарцарза, – к1ури, Гюлбекийи адабгъну чан сумкайиан шкалатдин плитка Сувайнатдихьна туву.
Му гъябкъю Раджабович кташву, ва чав, Агамагомедовнайиинна гьюжум гъап1у:
– Узуз к1ури вуйи плитка уву Сувайнатдихьна гьаз туврава?
– Я аьламатар! Дюнья ккибицнайин дарш! Жилари шубариз туврайишваъ, шубари жилариз туврайиб дубхьнайин?! Уву узуз туврушваъ, машнаъ, ча к1ури дийигънайириз, лигайчва? Я аьламатар!
– Аьламатар даруган узу ккарцурза гьаз гъапунва?
– Хъа узу уву фтиинди ккарцуйиш аьгъяйвуз?
Аьлхъюрайи вари, хъа гужалди гъяаьлхъю.
– Фтиинди ккарцуз ккайва, ихь «жигьил»? –  ккет1ялхъюдиси дупну, Шагьди ц1игъ нафт гъюбзу.
– Тув, я риш, тув, ухьюгъ гъяйи «даттлиз»!
– Дугъанси вардин пай ка мидик – гъапи Сувайнатди, аьлч1ябгъну зиин али к1аж, гъядябшвну «гъизилигъян», кьутабар айибси дюбгъну, машиндиъ айи гьаруриз саб ушвнихъ хъипруб пай гъап1у.
– Узуз гьамцит1ан рубкьдарин?
– Кьабириз гьадмура гьярам ву! – явашдиси дупну, Гюлбикайи кадиси давам гъап1у. – Кьабири гъип1уб заралт1ан дар!
– Узу кьаби духьнайин?
– Ваъ! Нанайихъан хъадат1надарву, касиб! – гъапибси вари гъяаьлхъю. – Яв, жигьилин, увуз урч1вц1уд йис фувуз-хъа!
…
Шкалад гъип1дари, Гюлбекийиз чухсагъулихъди ужувлар ккан гъап1у.
Рашидлира гъапнийи чухсагъул. Хъа ужувлар ккун гъап1ундайи. Думу зиълан к1урударин иштиракчи дайи. Ва сесер кам гъахьиган гьамци гъапи:
– Узу варжна хьц1уд агъзурихъ кьюб плитка гъадагъидийза!
Чаз к1урайибдин гъавриъ адрахъу мисал дап1ну Гюлбекийи, варидариз ебхьруси, хъана гьерху:
– Фу? Фу к1уйва, Рашид?
– Варжна хьц1ур агъзурихъ сабт1ан гъюрдайин?
– Гьап1ру 150 агъзур?
– Дарш узуз вуйин думу госпремия тувуб?
– Гьааа! Яв хал авад ибшрияв! Миллионра туврударикан ишриву!
– Увуз ккурт гъадабгъунна?
– Швуваз гъягъруган гъадабгъидиза!
– Сарун уву ктатагъди гъитидар!
– Ктагърур адар!
– Магьа – Багъир Раджабович!
– Ирина бажийи йиз к1ул улдубт1уз мигъитан!
Багъир халу ккет1елхъю ва салондиъ, дифраккан ригъ ккит1ибгъганси гъабши.

Узу ихь шураз туву премияйикан к1ваин гъап1иган, Уьмаровайи: «Фу? Фу к1уйва, Рашид?» к1ури, варидариз ебхьруси, дугъан думу гьаваи бадали гьерхуб дайи.

Магьа учвуз задача: гьаз Гюлбекийи, чав дишла гъавриъ гъахьнушра, узуз гьациб суал дебккнийи?
Йипай ичв фикрар:
1…..
2…..
3…..
…

Ваъ, Юсуф Базутаевди «узу малайик дарза» гъаписи, табасаран бик1рударин арара, сагъди дар.
Подсказка:
Вуйишт1ан, инсандиз, фук1а арайиъ адаршра, ужуйи–харжийи, зарафат вуди–дарди, учв гьясбикк ккаиган, рягьят шулу.
Хъуркьувалар адрур адар. Жвуваз фици шулу, гьаму варидарихъ хъайи варит1ан биц1ибдиъ, жвуван бабкан гъахьи йигъ аьгъяди, мубарак дарап1иш?
…
Сарун гъавриъ гъахьунчва, баркаллагь!


3. Компазитор

Джалгъандианзина удуч1вну Табасаран райондизди рякъ гъибисубси, машин дубччвуз хъюбгънич.
Гюзгйири дяхъряхъяр ап1уру.
Чиб-чпилан ч1атинди ахьу уларикк, рякъюхъди ч1юрхяр рякъюру.
– Марццкьана ап1уз гъахьундайк1ана?
– Зиихънаси мусорка хъа, – гъапи Рягьманди, – мик1ру гъахуру!
Ва Рашиддира:
– хъа духну, рякъ вуйибси – му гъал, тму гъал, дахьру! Агь фу пузичаз думу мик1раз! Адмийир биябур ап1ури миди гьап1ра!
…
Деънайидар чиб-чпикан йивуру.
Фунар даркьуру.
Гъюнар т1урччвуру.
Ликар йиргуру.
Шафар дурччвуру ва рахуру:
– Му фу гъабхьи, Рягьим? Ич рягьим гьаз ап1дарва? – ктукьу чахъди табасаран театриъ лихурайик Гюлбика.
– Узу табасаран райондиан дарза!
– Хъа наънанува? Жжвюкъян?
– Дербентдиан!
– Сану ихь фужк1а айин мушваъ табасарандиан вуйир?
– Магьа, Абдуллагь!
– Узу Кизляриануза!
– Магьа, Багъир халу – гъапи Рашидли.
Вари гъяаьлхъю.
– Гьаз алхъюрачва?! Узу диш к1ураза! Дарш, магьа, чахьан гьерхай?
– Учуз гуч1уручуз, уву гьерх!
– Кьац1 ап1идардаа! Кьабири! Силбар имдрури!
Рашидли гьаци пайизра, Раджабовичди к1вант1ар хъч1уху ва магьа имиди к1уруси хъричу.
– Хьузра ву гьа! Чпира илднарстар! Кьац1укк ккахъурин язухъу! – пну зарафат гъап1у Фирузайира.
– Гьаа, гьаз ккебехъва гъунна жви? Магьа, уву жви вуш, гьерх?
– Гьамциб айту айибу: «яв дустар фужар вуш йип, узу уву фуж вуш к1арзавуз», к1уруб. Йип, Багъир-халу, Жвул’арин Курбанов Магомед дуст вунив?
– Гизаф ужур, бажаранлу ва жалали дуст вуйиз!
– Йип, Багъир-халу, Хюрккарин Гасанов Магомед дуст вунив?
– Гизаф ужур, жюрэтлу ва жемис леке дуст вуйиз!
Хъа варидарихьинди илт1ик1ну гъапиза:
– Ари вуйин! Хъугъдайчва узухъ! Хиварин Багъир Табасаран райондиан дар к1ури сарун мак1анай!
Тлинхъан Багъири: «дарза!» гъапи.
– Адмийиригъна узу беябур мап1ан, Багъир-халу!?
– Хъа театрин улихь уву узу гьаз гъап1унва, гъучиии?!
– Вуш алдабгъунза, йипа!? – Суал адру суал тувза узура. – Гьамцибгандиз ккеънахьидийва?
– Гьамус ц1иб рягьят гъабшизуз.
– Ибшри, сарун: один – один!
– Ибшри – ваъ! Дууубхьна!
– Увухъди йиз гуж рубкьдар, Ражж-Аба! Узу гьаму ихь хялужвиваккьана ктукьидиза. – дупну, Рашид, урч1арихъ чан гъаншариъ деънайи табасаран дару касдихьинди илт1ик1у.
– Скажите, пожалуйста, Вы, кто?
– Гьаму кас аьгъдайвуз, Ра-Шид халу? Му компазитор ву, варидюньяйиз машгьур кас?
– Даршул?
– Му ражнура беябур хьуз мугъузан! Гьациб жюрейиинди суал тувруб дар! Жвув заанди дидисну! – гъапи узуз Сувайнатди.
– Хъа фициб жюрейиинди?
– Увуз думу аьгъюрси гьисаб дап1ну, гьюрмат уьбхру жюрейиинди! Жвув ц1иб асккандиси! «Вы кто» пуз, думу увукди элегнайир вуйинхъа?
– Йиз дициб жюрейин фикир ади гьерхрайиб дариз.
– Яв дар к1ури, гьаз аьгъявуз дугъаз гьациб фикир гъюрдарш?
– Аман ву гьа, Сувайнат! Дюз к1урава. Узу узкант1ан фикир ап1урайир дар гьа, эгоист! Хъа фици гьерхза, таниш хьуза?
– Сифте, уву фуж вуш, яв ччвур йип! Хъасин, аьхю гьюрмат ади, дугъхьан чан ччвур гьерх!
– Уву к1урубси ибшри сану.
Сувайнатди хай кади машар гъижик1у узу, ц1иб ис алахънуси, практикайиъ айи студентдиси хъана гьерхза. Хъа му кас ич гафарин дишлади гъавриъ ахънийи ва инч1лудиси, узу чахьинди илт1ик1айиз, ккилигури гъузнайи.
– Я – Рашид, а – Вы?
Мушваъ айидар уз’ин гъяаьлхъю. Хъа кьарар дарфи Сувайнатди узуз тербияйин гафар к1урайи:
– Я Рашид-халу, увухъди учукьана беябур хьуз мигъитан! Фйир к1урава?! – Кдидисрайи Су…-йи, думу касдихьинди гъапи:
– Вы на его слова внимание не обращайте, Хан Мирзаханович! Он у нас шутник! Он со всеми так!
– Да, я заметил. По глазам вижу, что он добрый человек!
– Рябкъюрайвуз, Рашид-халу, фициб жюрейиинди увуз тярифнан гаф гъапнийиш? Гьеле яв улариз гъилигиш гуч1 гьабхърушра.
– А вуйдааа!
– Дардаа! Увхьан гуч1бу Раджабович кьюкь духьну мурччваъ уч1вна! – гъапи Фирузайира.
– Дугъридан, йиз улар гъянидар дарин?
– Гъяни улар айирин гъян гъяниб гьаз дар!? Кьяни улар айи чурчул! – гъапи Гюлбекийира.
– Йиз улар гъянидар дарш, му хялижвиву «ву» гьаз гъапнийи?
– Хъа увуз дарс бадали! Дугъу, яв улар, дугъридан, гъянидар даршра, гьацдар вуяв гъапунвуз, яв гьюрмат уьбхюри. Гъавриъ шулайву?
– Яни, куч1лар дап1ну ккунду сарун, гьюрмат бадали?
– Уву, дицидарихънакьан миилт1ибк1ан! Вуш ухьу биц1ириз «к1убан бай» к1уруган, думу «к1убан» ву к1ури к1урайин-хъа?
Рашидли хярт1 гъац1абху ва учв дюз дарувал к1ул’ин бисуз даккунди ут1укьну дийигъу.
Мицира хай шулдар аьхир! Алабхъдари к1уруб дап1ну ккун! Му дарг, тму дарг йивури шлуб дарки! Сац1иб кьялазсира кудуч1в сарун, Гюлбикайи гъаписи, кьяни улар айи хамелеун.
…
– И так, Хан Мирзаханович, – дишлади, гьамус зарафатсузди ккебгъу Аьзизовди, – вы композитор. Может ли композитор эмоции людей выражать музыкой? Может ли художник этого делать?
– Более того, скажу, Рашид Алипашаевич, то что у писателя под руками только буквы и знаки придуманные искусственно, а у композитора и у художника, плюс к этому ещё и натуральные звуки, краски; у скульптура – все возможные материалы; у фармацевта, повара – запахи.
– Оригинальный ход мыслей у вас, Хан Мирзаханович! Я хотел, писателя, на этой лестнице возвести на высшую ступень. А вы эту вертикально стоячую лестницу перевернули и положили в горизонтальное положение! Разве так можно?
– Так оно и есть. Это естественное положение вещей!
– Но всю ровно с вами не соглашусь. В распоряжении у писателей – ещё и происходящие событие, моменты жизни…
– А в нашем деле, если хочешь знать, это основной материал и мотив, с чего и мы начинаем творит! В пример я вам расскажу маленький эпизод из моей жизни. Когда я был в Москве, об этом узнал Расул Гамзатов. Он тогда жил на Тверской. Там была его квартира. Поехал к нему – объятия… прием... «Слушаю, вас, Расул Гамзатович, – говорю ему». А он мне: «Я вас должен слушать, а не вы меня! На мои стихи многие пишут музыку, но никто не могут, сыграть, так, как мне по душе!» «А я при чём!?» – говорю ему. «Вот, пианино, – показал он мне, – сыграй мне «Френкеля»», – говорит. Я понял, что он хотел и сыграл. После, за бакалом вина на табасаранском ковре он произнёс: «Хан музыки, Башир любви!» Понимаешь что происходит?
– Просто ты сыграл «Белые журавли»?
– Ааа неет! Я зацепил его душу элементами кавказского колорита, впитываемые с молоком матери. А этого понять и исполнят ни Марк Бернес, ни Ян Френкель не могли. Скажу по секрету, здесь наибольшая заслуга – Наума Гребнева. Как раз он человек из вашего цеха!
– М-дааа! Ну, хотя бы, и такой похвалы нам, мастерам пера, приятна! Теперь я понял, почему я не понимаю, даргинскую, аварскую, кумыкскую… музыку. К стати, я об этом и хотел спросить. У меня был друг, не столько друг, а вообще друг, к которому на чай редко ходил. Он собирал народные фольклорные песни и на основе этого писал музыку…
– Ааа, понял, Рашид Алипашаевич, о ком вы. Если вам он «вообще другом» был, то он был моим лучащим и настоящим другом. Вы – о Касуме Магомедове?
– Не может быть! Он табасаранин, а вы…
– Я – лакец! Марк, Ян, Наум – кто были и Расул – кто? Однако, они творили! Так что, национальность нам не помеха, а наоборот, дополнение друг друга!
– Это вы верно говорите! Что я хотел спросит вас, чуть отвлёкся от моей мысли… ааа, вспомнил, Касум халу много трудился, но нашему народу, за вес народ не скажу, но мне его сочинения не так уж и приятны? А когда слушаю настоящую народную музыку южных народов Кавказа, я как и Расул, получаю большое приятное удовлетворение. В чём дело, «Хан музыки»?
– Здесь, понимаешь, действие разворачивается, если сравнивать случай с Расулом, в обратном направлении.
– Как это так?
– Касум Магомедович был очень талантливым композитором. Он любил табасаран. Он хотел об табасаране знали во всем мире. Поэтому табасаранскую музыку и перелаживал  на лад, понятную западу. Об этом сами табасаране не осведомлены, но его музыка постоянно звучит даже в международном аэропорту города Чикаго при взлёте и посадке самолётов.
– Вот это для меня откровение?
– Поэтому мы становимся друзьями, чтобы приятное рассказать о своих друзьях.
– Я, наверное, «Башир любви», от вас до самого Хучни не отстанусь. Здесь мы, все табасаранские известные личности. И у нас произошло, если вы заметили, сглаженно скажу, некоторое недоразумение…
– Не заметил. К сожалению, понят ваш язык, я ещё не научился. Видимо, что-то лингвистического во мне не хватает.
– За-то, у вас – артистического, педагогического…

Машиндиъ айидар Азизовдинна Башировдин сюгьбатнахъ, экзаменар гъадагъурайи аьлимарси хъпехъурайи. Дурарин интерес узу, «…у нас произошло … некоторое недоразумение…» гъапибси за гъабхьнийи, за гъап1си ибар сулу.

– Хорошо, что вы не поняли в чём дело. И я не буду раскрывать этот негатив. Но я, вообще, открою эту тему.

– Жара жвивакна ухькан фу пуз ккундувуз, Аьжжизоф… – к1ури, кьялхъянди Шагьвеледди узуъ ургърайи.
Хъа узу, узухьинди гат1ахьру ч1имрарихь гъалхан гьиврадайза. Дурар йиз гъянаъ арсрайи «йиччв» кадатнайи к1ак1арра алди. Ва узу, йиз нубатнаъ, дурарин агъуди жвув сагъ ап1урайзу.

– Будет интересна! – вардиз кадиси жаваб тувза. – Хан Мирзаханович! Мне кажется, или я заблуждаюсь, в среде музыкантов, наверное, всегда царить любовь. Вы как «Башир любви», более всех это понимаете. Не так ли? Или…
– Рашид Алипашаевич, однако, вы хитрый человек!
– Наверное, не более, чем лакец!
– Раз вы упомянули такую поговорку-ходячку «когда родился лакец, еврей плакал», то я хочу внести в эту нелепость некоторую поправку. Народ мудрее другого не бывает. Проявленная мудрость одним, приписывают другим.

***

Йипай гьеле, Ханди Рашидлиз аьмалдар гьаз гъапнийи?
Хъа Рашидли Хандиз дициб жаваб гьаз тувнийи?

***

– Не будем отвлекаться, Мирзаханович, всё таки, творческие личности музыки всецело охвачены любовью друг к другу?
– Не всегда так. С гордостью, надменностью некоторых, хочешь этого или – нет, приходится считаться. Опять пример из жизни. В музыкальной среде говорят: два ключа на одном стане не бывает.
– Не понял, что за ключи, что за стан?
– Если вы обратили внимание на лист, где записана музыка, то там много групп линий с нотами. Нотный стан – это горизонтальные пять линии, а ключ – это заковырка в начале этих линий. Ключ определяет как высоко нужно петь.
– Ну и наука! А я эту вашу поговорку понимаю так: хозяином стана должен быть один человек со своим единственным ключом…
– На человеческом языке так оно и есть! Если вы слышали такую фамилию как Кажлаев…
– А как же, кто его не знает в Азербайджане!
– А при чём здесь Азербайджан? Что, от учености с ума сошёл, Рашид? – пну Гюлбикайи узуъ ижмиди ут1у.
– Хъа фици пуза?
– «А кто его не знает в Дагестане», йип!
– Дици вуш узу увхьанра гьерхраза: «при чём здесь Дагестан?»
– Как причём? Хан Ханович, твой друг Рашид не с ума ли сошёл? – к1ури Уьмарова Башировдик узу тина ап1уб ккун ап1урайиси кархьу.
– Я его хорошо понял. А вы его – нет! Он правильно сказал! Вся смак в этом!

Салондиъ айидар мюгьтал гъаши. Чпин ибар мизмзар кт1урккурайи гатдиси гъут1урччву ва гьамус, суланси ваъ, хъа Габалайин лакаторарси яркьуди гьирифу.

– Кажлаев хорошо известен в Азербайджане, чем в Дагестане, так как родом он из Баку.
– Ну и ну! Оказывается, ты Рашид, опасный человек! – гъапи Гюлбикайи хъюхъ тинди гьибицу. – Гьаму Дербентдиъ айи узуз аьгъдарди, гьамгъаз гьамцдар наънан аьгъя я жям’аьтар!
– Уву Дербент Бакуси гьисаб мап1ан!
– Хъа фици?
– Табасараанси!
– Я кас уву яв зиин сарихьдира йивуз мигъитан! Аьрбатан!
– Мы чуть отвлеклись, Хан Ханович, то есть Мирзаханович, Гюлбике в покое не оставляет.
– Ничего, меня друзья «Хан Ханычем» называют! Так вот, этот мой соплеменник мне ставил палки в колёса. С Касум Магомедовичем этот Магомедович, видя его успехи, не ладил. Тем самым – и со мной. Ходил по высоким кабинетам и жаловался на нас, а за столом, он показывал себя нашим другом. Конечно же, как друг он кампанейский парень, но он страдал высокомерной болезнью. Он не терпел, чтоб, кто был равен ему. Поэтому говорили, что у нотного стана два ключа не бывает. Ему казалось, что мы его место займём, что награды и премии мы получим…
– И, я, Хан Ханыч, этим  и страдаю. Вот эти все табасаранские писатели должны меня восхвалят, меня возвышать! Премию, которую мне было положено, дали Гюлбике! За чтооо?
Вари гъяаьхъю.
– Я, машнаъ нач адру, аьрбатан Рашид! – дупну, гъудужвну Уьмаровайи узуъ гъурд убсу. К1улиз йивурайк1ан к1ури, йиз кечел к1ул кьюбиб хиларихьди ккебкнира вуйза. Гъурдакк ккабхъиб гъюн гъабхьну.
…
– Дустар, Хючназ хъуркьрахьаааа! Гьязурди адрудар, гьязур йихьай!
– Хан Ханычдина Аьзизди гьязур хьуз гъитрайин-хъа, заанди нотйирик кучрайиган, – гъапи Ибрагимовичдира.
– Саб ключ кахьну ккундийи дурарин ушварик. – Аьбдуллагьра хъергу.
– Аьбдуллагь! Уву ккебяхъ, жан! – Ва чаз пешкеш дап1найи китаб гьаци т1ап1ну, абццу машнак кайи шиир Аьзизовди гъурху:

«Гьархначвуз багъри юк1вар алиб жилиин
Бахтлу даршлу йигъар гьаъри жиниди.
Элеунчва азадвалин гьяйвниин,
Фури бисуз бегьем аьгъю дарап1ди.

Бахтлу халкьар духьна магьа гъи бахтсуз
Гъюрдариин учву гъубгу шад уьмрилан.
Гележегдиз лигуз рягьят дар узуз,
Амсаригъкьан нур гъядарш умуднан…» («Дагъларин нефес» 58-пи маш)

– «Амсар» учуз к1урайиб вунив?
– …
– Хъа «нур» фуж вуяв?
– …


4. Мярака

Бютюм дюнья вуйибси, машинарихьан, лик гъивну гъядябгъюз шуладар.
Хючназди уч1врушван постнахъан гъадабгъуб, Гьеп1ларин гъулра кап1ну – вари вилаят дибисна.
Антарктидайиан дуфнайи машинарира кмиди Табасарандиъ «бувввар-бювввер» ап1ура.
…
– Дурар Антарктидайиан вуйиб фици аьгъю гъабхьунвуз? – Суалар тувразуз йиз тмунур узу.
– Нумрариз гъилигган. Лиг: «14222 Антарк 7.0».
– 14222 фу ву?
– Дилин Табасарандизкьан айи манзил!
– Хъа – 7.0
– Думу – «седьмой континент»!
– «Шестой кантинент» дубхьну ккундайин? Думу набшдив?
– Магьа яв улихь! Табасаран «шестой континент» вуйибдикан хабар адайвуз?
– Хъа увуз «шестёрка» вуйибдикан хабар айвуз?
– Узу яв ц1икканди гъапибдин (намёкдин) гъавриъ гъахьунза. Думу терефназра лигидихьа, ягъадашдин бай!
…

Гьамгъу (Рашидли) Табасарандиз «шестой континент» гьаз гъапнийк1ан к1ури фикрарик кахъну, хайлин вахт гъубшниз. Хъа гъавриъ ахъиган, дугъриданра, гьаци вуйиб дурхну, бегьем гъяаьлхъза.

Хъа мугъан кюмекчи вуйи чан тмунури, чаз ц1икканди гъапибдикан гьап1руш, му мюгьталдиси а. Мугъаз хабар дар, «шестёркавал» ап1бу табасаран ул’ан идипнайиваликан.

– Уву учу яв «Композиториъ» «шестой континетвалин» гъавриъ т1аунва. Хъа ц1икканди дупнайи «шестёркавалин» гьаз гъавриъ т1аърадарва?
– Т1аишра гъавриъ ахъидарчву. Ккундуш к1арзачвуз: шестёрка – ккилибжвнажв!
– Хъа «ккилибжвнажв» фу к1уру гаф ву?
– Мелзар ктатуб.
– Вайгьарай, узу му саб чиркин, лайикьсуз гъиллигъ ву к1ури гьисаб дап1найзаки! Вуйишт1ан, мелз ктатури, жвуваз кьукьар ап1уб вуди!
– Эй, хъахъуш к1ул, аллегория1, метафора2, перенос значения3… фйир вуш аьгъяйвуз!
– Табасаран ч1ал яв имажинизм4 жюрейиз илт1ибк1ну, варваризмйириинди5 ч1ур мап1ан! Гьамус уву узхьан акмеизм6, блазон7, элипсис8 ва гьацдар жара кьил ктру «нуарар»9 фйир вушра гьерх! Гьудуч1 гьамлин, ургур чвуччвун чуччуси, урхрударин к1ул лизи ап1ури хъюрхнайир!
– Вааа! «К1ул лизи ап1уб» харжи ляхин вуйин? Сумчриъ устлихъ хъайи ц1ийи швушву чан улихь хьайи лизи тортназ йивну бац1 яв к1улкан ктатубдиз узу мелз йивури, килибжвури гъашиш, кьукь айи ляхин дарин? Тмуну терефнаан, узуз к1ури, магьа увура аллюзия10 ишлетмиш ап1ури!
– Дарап1уз чара адар гьа, хахайиъ удрубч1вруган…
– Гьайву хяхйиригъ гъяхъриву, узу! Гьа кидибт, маллйирикан мелзар ктатури, аьрабарин «шестёрка» дубхьнайи ичв табасарандин мяракайикан!
–Маллйирикан мийибшри, дурарин хилар-ликар гъижик1у кфирвалар камптарси ухрударикан гьап1дива!
– «Зу ч1ур хьана хала»! – гъеебхьуб вуйвуз?
– Ч1ур– ваъ, ч1у-ч1у духьну кцухуз мумкин ву мицдар ерхьруган!

– Гьа гъитай ичв мяаьшсуз гафар.– гъапнийи, урхурайири. – Кидибт, Рашид, мушвхъантина фу гъабхьнийиш.
…
– Узу фтихъ хъайи?
– Антарктидайиан дуфнайи машинарихъ.
…

–––––––––––––
1Аллегория – жвуваз ап1уз, пуз ккундайиб сабдин шиклилантина улупуб.
2Метафора – саб мутмуйин хасият жарабдиинна гъабхуб.
3Перенос значения – мяна гъабхуб.
4Имажинизм – саб жюрейиин тевувалар, хъит1ивалар адарди, айиганси, вуйиганси пуб, ктибтуб.
5Варваризм – жара ч1алариан жвуван ч1алназ хъюч1юхнайи гафар.
6Акмеизм – гафнан устадвлин заанвал: ц1ибди гафар – гизаф мяналувал.
7Блазон – ц1аб-ц1абди тяриф ап1уб вая кялхъюб.
8Элипсис – герексузди вуйи гафар гъидирчуб.
9Нуар – эсериъ ч1урубнуб терефназ, ч1урурнур геройиз артухъди фикир туврайивал.
10Аллюзия – тарихдиъ гъабши, варидариз аьгъю саб дюшюшнакан, ясана гьядисайикан, ц1иккандиси к1ваин алап1уб.
–––––––––––––



…
Гъюч1вну-гъюдуч1вуз даршлуган Сувайнатди швнуб сабан Аьбдулмаджид Курбановдиз зенгерра гъап1нийи улихьна гъач к1ури.
Гъап1ну к1ури гьап1арва, дугъхьан учухьна гъюдуч1вну гъюз шуладар, я учхьан дугъахьна гъюдуч1вну гъягъюз шуладарчухьан.
Хъана сар Даттлан вуйи Умгьанат к1уру дишагьли алахъну, Даттларинна Гьеп1ларин кючйиригъянзина гьадабт1бахъ хъади гъурхунчу.
Узуз ктарди, думу дишагьли вари писателариз аьгъюр вуйи.
Му узуз фици аьгъдарди гъузнинна!
Наан вуш гъяркъюрсир вуйзуз!
Фирузайи учу чиб-чпиз наан-вуш танишра гъап1си вузуз.
Гьаци дугъан шикил к1ваъ гъубзну имийиз. Хъа учв к1ваъ гъидисундайза.
«Гьаз гъидисундара», гъапиш, фу ву-хъа дидин, йиз к1ваъ: «гьазк1а дариз аьгъяди, – гъапнийза. – Сар заанишваригъянур вуйиш – гьа баладайи! Жвув асккан дап1ну гафарра каърийза. Хъа гьаз ву-хъа йиз, гъулариан дуфнайирихъди аьбгъюб-гъюб-таниш’вал ади?!»

– Хъа, я Рашид, я бай, нач гъабхьундайнуз гьаци пуз?
– Узу варидариз ебхьури гъапундайзаки.
– Дарпиган му узуз наънан аьгъю гъабхьну яв к1ваъ айиб?
– Хъа я, йиз намус, уву, яв эйси вуйи узу биябур ап1ури гьаз хъюгънава?
– Узу уву, йиз эйси, биябур ап1урайин, дарш – марцц?!
– Марцц ап1ураш, йиз маш уьру гьаз шула?
– Хюрх гъап1ишвра уьру шулу. Хъасин ккедябхъюру. Дидхъантина сарун варждихьинди улар ккадатидарва. Хъа гьам ражари саб мигг дук1дин яв машнягъ гъябхьиш, ударкьан гъядябхърубси адарив.
– Дици гьаз гъапира?
– Хъа дарк1урин арда, Фирузайи фукьан уччву ва уткан табасаран дишагьлийихъди таниш гъап1унийву, яв къурзлувалиан дугъак гафкьан кадрап1ди гьудуч1вну гъушнийва!
– Вуйза гьа! Фицичва дупну гьерхнукьан дайдуза! Хъа гъи магьа, гьадму дишагьлийи узура имбударихъди, ич гъайгъушнаъ уч1вну, гьуч1вну улихь, гъалайиинна гъахурачу. Мугъхьанра шулдайин-хъа: «Гьаз ву йиз мурар? Йиз фу ву му чпиз кефназ сейирназ удуч1внайидарихъди?», пуз! Хъа гъапундар касдин шуру. Машра касдин, мигг удриз – ваъ, саб удризра йишв кайишв дар! Белки дугъан юк1вра гьаци марцциди, ч1варч1влиди вушул. Йизси – ваъ! Дабгъну! Ккухъуз шлушв ккабгри!
…
Саб гужа-гуж мяракайиз хъуркьнийча ва Аьбдулмаджиддинна Умгьанатдин к1убанвалиинди душваъ деуз йишварра ккуркьнийчуз.
Гафарииндит1ан рябкъбиинди дидкан артухъди аьгъю хьибди. Магьа лигай шиклиз:




 



 


Фук1а аьгъю гъабхьунчвуз?
–…
«Ваъ» вуш дикъатниинди лигай гьеле! Рягъюри айчвуз мяракайин тинаси кьюбпи мертебаниин пажнакк галсукар айи гъуллугъчйир ц1ар дап1ну деъну?
Ари гьаци шул гьа! Фу гъя дурарин исикк халкьдигъди! Дурарин дюнья ву му!
Дурарин халкьдиз гьубччврайибра: дин и зрелище!
«Мавай, маарсузар, гьамура учвуз к1уллантина ву!»
«Учуз ляхинра чавай!»
«Вуяяян! Хъа – сусар?»
«Сусар – маллйири гаф тувначуз, чру багълариъ нирарихъ ккунибкьан хьидичвуз к1ури!»
Хъа узура гьерхраза: жилариз ккунибкьан ккуни жюрейин сусар ихь дадйир, чйирикан шлуган, чпи гаф туврайи женнетдиъ, хъа дишагьлийириз кьукьар ап1уб адарин?
Белки ихь адшар чвйирикан дишагьлийириз, чпиз ккуниб ап1ру мутмйир шул!?
Саб гафниинди женнет груповой секс ву сарун?
Баркаллагь, баркаллагь, дин, яв, халкьдиз туврайи аьгъювалариз!

Гюлбике Уьмаровайи гъапнира вуйда Аьбдулмаджид Къурбановдиз:
– Му ичв мярака даричв, хъа – гейпарад!
Аьбдулмаджидди:
– Гъабху даждиз мух ккункьундар! – гъапиган гъапиб вуйи поэтессайин.
Гюлбикайиз яманди хъял дуфнайи:
– Махачкалайианмина дих дап1ну духнайи писателариз деъру йишваркьана дисуз гъабхьундарнухьан! – гъапнйи.
– Йиз учвуз йишвар дидисну айиз, хъа кьан гъап1нчва!
– Кьан дарап1ди шулин, ичв саб порядок адарди, Гелин-Батандианзина яягърди гъафиган!
– Ухди удуч1вну ккундийи!
…
Айи касарин хялар гъирагъдилан дуфнайидар кьадарсуз.
Гьап1дихъа Аьбдулмаджиддира, писателарин гъайгъу зиг дупну дерккна к1ури главайи.

Мяракайиз багахьнаси йишв ккубкьнайири ужуйи тамаша гъап1унза дуфнайи артисариин ва заан хялариин.
Тамаша ап1урайи аьдати халкьдин фикир удуч1вну гаф, мяъли ап1урайидариинна жалб дап1найиш, узу дурарин арайиъ, сягьнайин кьяляхъ гъягъюрайи «дявйириин» тамаша ап1урайза.
Гьякимар чиб-чпигъ гъярхьнайи, шлиз гаф тувруш, гьаддин к1уллан.
Гаф ккубкьнийи сар ич багахьлуйизра. Учв юк1в гъабжи кас ву. Ккубкьнамиди касди хай кайибси ктатнура вуйи:
– …Коврами Табасаран жинщин устланы гаремы наших восточных правителей, эмиров, шейхов… Клянусь тебя в любви! Клянусь всеми аллахами мира! Я свою жизнь отдам за Табасаран! Вот моя голова! Я готов к отсечению! Приносите кинжал из Чурдафа! Абу ибн Муслимаааа!..
– Явааш, яваш! – …
– Эй, абдал, фу бадали? – К1ури ч1игъ гъап1нийза. – Вари инсаниятдин гунгьарихъанди Чан уьмур фида дап1на ихь сар Агъайи! Сарун ч1яаьну! Уву Гьадму гъурбан Гъахьирикан халкьдиз ккидибт! Яв аллахар дап1ну тина! Гьялкьяйиъ айи к1ул илдипну к1ури я увуз я имбудариз айи хайир адар! Диндин гьялкьяйиан удуч1вну ихь Раббийи туврайи азадвал гъадабгъбахъ йихьай!

Шиклик дурар чпин «трондиинна» гьаддин кьялхъян душну деънайидар вуйи.

Мярака ктабгъурайи операторар чиб-чпигъ гъярхьна ужуб ракурс бисбан бадали йишвар ктагъури.
Му мугъан улхьан гьут1урккура, тгъу – тгъан улхьан.
Гьаддиз, кьюбпи шиклик кайир, жаргъну душну сягьнайиин дийигънийи.
Дугъан му иблисваликан аьгъю гъабхьи операторари думу душвлан, кубсну кьусум «чемедендикк» уьлч1юхнийи.

Мурарин дявйир гъяркъю жара операторари душну чпин дронарна квадрокоптерар гъахи. Дурар, хюрч гъядябгъюрайи ппазйирси халкьдилан илт1ик1уз хъюгъю.

Пагь! Уву дронарна квадрокоптерар деетарна!
Мидкан аьгъю гъабхьи жарйири хъаъну дуфну мяракайилан вертелётар илдицуз гъиту! Дурар илдицруган, ихь бац1и ппазйир, аьхю люкьяр гъяркъю луфарси минди-тинди гьит1ик1уз гъайгъушнаъ архьу.

Паааагь! Сарун фу вушра шул!
Центаврйин терефариъ айи К1ару Дюрхънахьинди гьибицнайи чан музмуз Хаблйи му мяракайиинди алап1у. К1ару Дюрхънаъ табасаранар ади гъяркъю НАСА-йин гъуллугъчйирин к1улин ч1арар телерси чпин идарйирин потолкйириккинди гъазаргу. Хиял ап1ин дурари дополнительно чпин секретный антенйир ачмиш гъап1у.
Дурар кьюбиб хиларигъ к1улар дидисну: «…дюнья ккадабхъура, Дюрхънаанмина инопланитянарин къушум гъюра…» к1ури гъвалахъ хъайи гьюлиъ урсуз, ч1атинди ут1урччву!
Муурсанай! Ахмакъар! Табасаранди шадвал хъап1ра!

Хаблйин объективдиъ, сабпи мяъли ап1ури удуч1ву ихь риш, Гюлназна ахънийи.

Хъа варит1ан аьхю кьукь, сягьнайин кьяляхъ артисарин гъалмагълариъна гьюжатариъ айи.
Мина уч духьнайи артистар, Майкл Джексондилан ккебгъну, Надежда Кадышевайилантина, йиз пажнах Гъаинбеган команда вуйи Ярккарин Джими хъайи Гьяжибалайииннакьан вуйи.

Мурарикан гьарсариз сабкьан мяъли ап1уз ихтияр тувруш, гьадму Центаврйихьна душну гъюб ухди алабхъуйи.
Магьа гьаддиз, му ражари гьацира к1ул лизи дубхьнайи Аьлимурадов Аьлимураддин к1ул мурари убдури, лизи – ваъ, хъа ифйир идирчну уьруна-к1ару дап1найи.

Хъа мяълийир дап1ну тинди гъирагъдихъ дийигънайи Гюлназна Марьям рякъюз ккунийдучвуз: дурарин гъян’ан удубзурайи шад’вал! Гьар мяъли ап1рурин мукьмихъди дурари жини-жиниди, хилар диришвди, жарадариз дярякърайи ликариинди ялхъвнар ап1урайи.
Хиял шуйи мурари, жиларикк дахънайи Кеннедийиз, гъудужв, к1урайиси! Гьаму т1афал системайин дюдер дисуз!
Хъа маллйири швушвар айи женнетдиъ итнайи думу арда гъюрин, Марьямдинна Гюлназдин гьарай а к1ури!
Ч1ивириз дих ап1най! Дугъан масанвали учву уьрхиди!


5. Ресторан «Шашличный двор»
Писателарин кьяляхъ гъягъру вахт гьарайниинди хътубкьура.
Мярака чан худнаъ имиди, дурар, сар-сариз дих ап1ури, гъалайин ц1иб исихънаси уч шулайи.
…
– Наан айва, я Рашид-халу? Увуз учу фукьан ккилигуру!
– Мяракайихь!
– Мяракайихь учура хьайча, хъа уву гъяркъюндарчуз, аьхир?
– Узу «дявйириз» тамаша ап1урайза.
– Наан, фу дявйир?
– Ктидизачвуз. Мушвахь…
– Гъачай, гъачай, гьаккма ихь маршруткара гъюра… – Сувайнатди чандариз исихъ хъайи майдниин илбицурайи биц1и автобусдихьинди гъач к1урайчуз.
Эъну хъап1райишвяригъди, ракк хъибхьайиз миннитар ап1ури минди мяълийир ап1ру Мурад Гаджикурбанов архьу.
– Гъитайчва, байк1а, шаирар, учура учвухъди. Ич машин, хъап1уз дархьиди, даттларин кючйиригъ дипнамич.
– Рябкъюрадайвуз, йишв адар!
– Адар пну баладар! Узу ликри дийигъну гъягъярза…
– Жарйирра архьайиз, гьа хъирхь!
– Дийигъайчва, байк1а, жан шаирар, йиз чуччузра гьаминди дих ап1уза!
– Гьа, кьан мап1ан, гьялакдача!
– Наана гьялакдачва, учу хътарди, гежерайрар дарап1ди… – минди Аьбдулмаджидна Умгьанат архьу.
Дурарихь вари писателариз зюргълихъ хъайи «Шашлычный…» ресторандиз пригласительний билетар хьайи.
– Мурар фйир вуяв, Аьбдулмаджид-халу?
– Миди ухьуз, аьхюраригъди, ресторандиз теклиф ап1ура.
– Пулихъ вуйин? – Гьерху Шагьди.
– Ваъ, ч1анади вуйиб ву!
– Сувайнат! Дици вуш ухьуз кьан шуладархьуз! Вушра, чухсагъул увузна Умгьанатдиз!
– Шагь халу, сабан ухди ву чухсагъул пуз! Гьала лигухьа ухьу табасарандин гъюдрачи  фици кьабул ап1уруш.
– Табасарандин мяракайи кьабул гъап1убдикан ч1яаьн дайвуз! – пну Рашидли хац йивнайи зийниъ ургъу.
– Хъа узу гьаддиз к1урадарин, ихь «чухсагъул» ихь-ухьухди гъитдихьа, к1ури!
– Кюмек ап1инайчва, байк1а, писателар…. – к1ури, гъагъарра чира ч’ччухъди сар жигьилра хьади Мурадра хъуркьу.
– Оооо! Гюлназ! Жан халайин Гюлназ! Уву фукьан ккуруди, биц1иди имива?! Увуз сижари ип1руб гьиври шулдарин? – Гюлбикайи, учв тинси духьну, Багъир халу уржну мурччвазди, кади-ктарди дугъахьди кусуз гъиту. Адрахъуз Гюлназдихъан саб хил хъадабгъну хъич1иху. Тмунуб хили артиствалин ккурттарикан: «фйир ву мурар» к1ури кчичуз хъюгъю.
Хъа, артист ришси, дугъан гафариин вари аьлхъюрайи.
Салон сац1иб ачухъ хьуз, чан чвуччвуз ликар дивуз шлуси Гюлназди, чан назназивалар айи харалсиб сумкайиз чан ликариккнаси гъизигу.
Гюлназдиз гъаншариъ Сувайнат деънайи. Сувайнатдин кьяляхъ креслойиин Рашид Алипашаевич деънайи.
 
Хъа сарун имбунудар наан фици деънаш…
Йиз гьадрарихъ фу хъа, фуж наан деънаш! Чпи чпиз мадар ап1ур!

Сар Мурадна дугъахъди хъайи жигьилсана пидиза фуж фици аш.
Мяълийир ап1ру Аьбдуллагьси ягъули Мурад, урч1арин умбриъ саб ликриинди дийигъну, к1ул машиндин гъваъ кьяниди ут1убкьну, хъич1ихну гужнаъ айи.
Дугъахъди хъайи жигьил урч1арихъ креслойиин али Аьбдулмаджидди чан кьамкьариин дитнийи.
– Ма гьала, жигьил, ич кьюреддин гьамцимиди шикил йив! – Уьмаровайи чан смартфон думу жигьилихьинди гьач1абкку.
…
– Явашайчва! Йип гьеле Гюлназ, гьадму уву гъи гъап1у мяълидин припевдин ккудубк1ру ц1ар! – гъапи Рашидли.
– Фициб вук1ан… – риш фикри гъадагънамиди Мурадли, дап1ну маш ч1уру, Кьаркьул дагъ ккебкрубсиб йивну суфатназ дифрансиб к1ару кьюкь, кричури кьюркълин ц1ийир, хъжагъури узуз гъапи:
– Уву фуж вува увуз отчёт тувуз!!!
– Яваааш, яв чи ит1дарза! Узу гъавриъ адрахъуб гьерхрайир вузаа!
…
– «Табасаран» мяълидин? – гьерху Гюлназди.
– Ав…
Хъа мяъийирин устадри гьадму припев гьенгнииди гъапи:
– Варлу ву бул бегьерлу багъсиии
Адлу ву кюкйир айи дагъсиии,
Та-ба-са-раааан!
Ув’ин вари гьяйран духьна,
Табасаран!
Яв дуст увухьна шадди дуфна,
Табасаран!
Устаддихъди машиндиъ айи варидари хъипу. Ич машиндиъ хъана биц1и мярака ккебгъу.

Му мярака гьатмунубт1ан утканди гъабхнийи.

Гюлназдин лишниинди тинди дуснайи жигьили му шадлувал камерайиз адабгъуз хъюгъю.
…
Ич багахьлуйин ораторский речналан кьяляхъ к1улин мяракайин сягьнайиин гьаму мяъли ап1руган, припевдин аьхиримжи ц1ар жараси ибарихъна гъюри гъабхьнийиз. «Яв дуст увухьна шадди дуфна, Табасаран!» к1урубдин ерина «Яв мусурмнар шад духьна, Табасаран!» – к1ури ебхьуйи.
…
– Рашид-халуйи дюзди к1ура. Абумислим Жяфаровдин аьхиримжи ц1ар дици дайи. «Яв дугъри баяри уву зап1ра, Табасаран!» вуйи. – гъапи аьлхъюриси Фирузайи.
– Гьациси, вуйи, Фируза! Точно фици вуйиш к1ваин илмидариз, хъа Гюлназди к1урайиси даруб аьгъязуз. – Чан сесра арайиз адабгъу Умгьанатди.
…
Гьадму арйири, Гюлбикайи Гюлназдин гардандиккансина мухур алабц1ну ккебхнайи йирси кепкар чиб-чпихъ хъит1ди дабалгнайи улхьанисибдикан клигури хилар кчучурайи.
Дидин заан к1улиъ, улихьинди дазабгну, шафнахьнакьан рубкьури саб хяд айи. Хядран п1ип1ар чиб-чпик карсну, дидлан яркьу ттугъ дизигнайи.
– Му фу вуяв, мициб… – к1ури Гюлбекийиз дидкан аьгъю ап1уз ккун гъабши.
Гюлназдихьан чакан ккун ап1урайибдиз жаваб тувуз шуладайи. Дугъаз кюмекназ Сувайнат гъафи:
– Думу Давиддин хяд ву. Магьа дарш Рашид-халуйихьан гьерхай!
Вари узухьинди гъилигу, хъа узу – Гюлназдин зурба уюнжагъарихьинди:
– Давиддин хяд мициб дар.
– Узу биябур мап1анале, Рашид-халу! – Аьлхъбар ахьу.– Хъа фу ву му?
– Му хяд йирсибси рябкъюра к1ури, дидин думукьан йисар дар. Гьич варжкьан. Революцияйин кьялхъян йисаринуб ву.
– Увуз наънан аьгъявуз, саб лигбиинди гьаци пуз! – Рягьим Рягьмназ йиз жаваб кабалгундайи.
– Ихь гъийин деврин мисалниинди пидизачвуз. Ихь Советарин Союз т1араш гъап1ган, йирси пулин ерина ц1ийи пул адабгънийи. Гизафдарин хилариин к1ажунна кепккарин пулар гъузнийи. Гъузу кепккарикан гьап1унчва?
– Минди-тинди гъяхьну гъузнамич!
– Хъа думугандин адмийир ихь гьамусдиндарси к1улиъ мик1 ади вуйидар дайи. Гьадмуганра гьюкум гьюдюхруган кепккар гъузнийи. Хъа ихь абйири дурарикан, урхъар адахьури гьар жюрейин ккахьру, хъаъру юк1внаан идит1ру уччву мутмйир гъап1нийи. Тазади гъафиб Советарин гьюкум вуйиган Советарин хядра гъап1нийи ва думу варит1ан заанди дебккри гъабхьнийи. Ари Гюлназдин гьатму уткан мутму гьадму ву.
– Хъа фу к1урив мидиз?
– Биц1и шураз гьацдар наъан аьгъя?
– Аьгъдруган фици ккабхъна?
– Фу вуш к1уйи гьааа…
– Гъааа ап1ури мудусанай Рашидлихьан гьерхай. Ккит1ибсурра гьадму вуйи.
– Фу к1уйи, гъунна бай мидиз?
– Гьадмура аьгъдарди фици бик1рударвучва? Яха!
– Я кааас, увура учу рихшанд мап1анааа, Аьзизуф! Ав, ааав, яха вуйи гьа ккушара, хъааа…
– Гьеле узу лигуза зунжрарикк ккайи кепккариз, – к1ури Уьмарова гъилигу ва, – 1819 -пи, 1909-пи, 1828-пи, 1910-пи йисариндар ву, – дупну, ч1алкьан дарпиди, чухсагъулин лишан вуди, узухьинди хил гьач1абкку.

Хъа йиз саягънакан хабар гъадабгъуруш, узу мушваъ варит1ан заанди гьигърайзуз.
Узуз йиз улихь, имбудар мийибшри, Гюлназра ч1юрхси рякъюрайзуз.
«Узу хьайишвахь учву – наънан» к1уруси!
Саб шак адарди, Табасарандин му гъабхьи мярака йиз гьюрматназ дап1найиси вуйзуз!
Агь байк1и узу!
Яв унт1аз саб мак ап1уз ккунийда!
…
Варидарин ушвниъ шид ибшу. Хъа Су…-йи:
– Учвуз Рашид-халу дици мярякъянай гьа! – дупну йиз ад гъап1у.
– Уву беябур дап1ну, тяриф ап1уранаааа?! – Шагьвеледдиз гьавайиъ уьрхнайи узуз исинади зигуз ккун гъабши.
Дугъан дицибдиз фикир тутрувди, фурс кубч1внайи узу Гюлназдиз:
– А яман, гьадму яха Къистамал-бабан вухьидияв гьа?
– Му – дариз. Му – ич бабан вуйиз. Хъа Къистамал-бабан, магьа, гьаму камар вуйиз! – дупну, чан улихь хьайи сумкайиан адабгъну улупу.
Улихь деънайи шубар дидкан клигурамиди, узу жигьилихьинди илт1ик1ну, дугъхьан гьерхза

Йиз илт1ик1бан саягъра учвуз рябкъюз ккундийи, заълансина лигрусиб:

– Уву шлинур вува?
– Я не понимаю!
– Как так? В школе не учишься?
– Я давно университет закончил?
– Да не может быть! – к1ури аьлхъюри дугъан кьамкьлиин бач1 алабт1за. – Кем приходишся Гюлназу?
– Я её оператор!
…
Мюгьтал гъахьиза ва сумпларик т1ул кучну чан гараъ убч1ву хяхяси, сарун ушвниан гаф ададабхъди, гъюбччвну к1ул гъюнаригъ, креслйиригъинди, дярякъруси, гъюч1за.

Пагь яда! Чист гьарагъзаки!
Жегьенемдиъ ахъурин агьузар к1ваан гъягъюрайиси гъахьидийизки!
Му фукьан уч1ву уч1врушин вуйк1ан яраб, уьлюрхнайирин к1улиъ сар шли-вуш бач1 абт1ну дитуб!
Магьа гьамус ап1ин, ***н бай ***, уву дицдар фурсар!

Жвуванишв аьгъдруриз шлуб гьацибу!

…
«Водопадный комплекс» дибик1найишв’антина машинди гъурхчу.
Нирихъиндина Хюриккинди рякъяр жара шлушвхъансина саб кьюдварж метро гъябгъяйиз палицйири машин дебкку, ва дилинсина учуз яягъди гъарахай, гъапи.
…
– Хъа милинсина гьаз яягъди? – Уьмарова.
– Аьхюрари нир’ин кьулгьу улухура! – Аьзизов.
– Улухри! А мы при чём? – Султанова.
– А мыыы муркларикди душну ккунду! – Аьбдурягьманов.
– Мурар мицдар аьдтар наънан гъахьи? – Кюребекова.
– Шейт1нин баккайиан! – Къурбанов.
– Дурарин фу кьулгьу вуш хабар дарур адаааар! – Шагьмарданов.
– Бажжаран табажжаран жжалали бажариз кьулгьу гьялали мукьсад вуд! – Раджабов.
– Дурарин кьулгьу фу вуш аьгъяйвуз? – Сулейманова.
– Аракъи! – Рягьманов.
…
– «Шашлычный дворик» ву к1урадайнучва ухьуз теклиф дап1найи ресторан – …
– Хъа магьа гьаму гьадму дарин? – …
– Вадар! Му «Шашлычный двор» ву. – …
– Гьаму гьадму ву – …
– Душвак ихь пригласителнийдик кайиганси ктар! – …
– Вай – «…двор»! Вай – «…дворик»! –…
– «… дворик» – вуш, ухьу душваъ уршдар! – …
…
Мурари гьамцдар гьак1айсуз ва дидихъди сабси кьасухъдиси гъюжатар ап1урамиди, ич улихьинди Табасаран райондин депутатарин аьхюр – Халгъарин Аьлимягьямад гъафи ва ц1иб ис алахънуси, «буюр, гъачай, гъачай, инсанарин юк1варин уста-хялар!», дупну, нирихъ хъуч1убкьну дап1найи, уччвуйи устлар ккабалгну гьязурдайи хьадан халсибдизди гъурхча.
Минди учухъди, Москвайиан дуфнайи бизнесмен-хяларра гъафнийи.
Аьлимягьямадди:
– Дурарихъди учву ухшар дар, – дупну учу, ц1иб зиинаси али гюзгдинишвазди гъурху.
– Гьаз ухшар дар хъа? Дужум пул айи мажникарихъди таниш хьуб учуз гьярам ву к1ури гьисаб ап1урана, Аьлимягьямад? – …
– Дици дар гьа, гъунши гъула жви, устларихъ вари хъуршидар.
…
Мушвайишв, исихъ, учу хътау Каддафийинсиб беседкайик гъилигган, чан бегьем абурлушв вуди рябкъюра. Мушван дабалгнайишв Луврйихь ттевиш, французарин ишуб ттут1убччвуз мумкин ву! Хиял ап1ин му Ерусалимдиъ айи Соломондин резиденция ву.
Резиденцияра хялари абц1найиси айи.
Хъа Аьлимягьямаддиз чав гьап1райиш аьгъяйи. Думу, Курбанов Магомедди, чпин аьхюри, гьаваи бадали багьа-багьастар хялар кьабул ап1ури дерккнадайи.
Гьадму залиантина учу саб биц1и хулазди хъади гъурхчу. Варидариз гьурк1ну йишвар гъаши.
Саб вахтна йиз кьяляхъ гьарай хъа:
– Я Рашидими! Я Рашидими! Ич устлихъинди гъач! Учухьинди гъач!
Кьяляхъ илт1ик1урза, лигуруш, ич гъула Рамазанимирин бай – Изилов Ахмед ву.
– Я Ахмееед! Уву мушвазди наънан адахъунва?
– Хъа узу дарин гьаму варидарин аьхюр! Гъач, гъач, гьаму ихь столин к1улиъ уву деъ! Ибшри чпин мурарин абайиз чв…р! Убз бай! Йиз гъула жвивахъди таниш ап1идизачву!
– Убгъурадарза!
– Сарира убгъурадар! Дурар думукьан аьхю касар дар, убгъузкьан! Сар ву убгъурайир! Завариан! Хъа уву минди фици гъядяхъюнва?.. Варидари зап1ай!.. Му ич гъула балихъди таниш ап1урзачву! – Гъудужвну к1урайи Ахмедди варидиз ебхьури.

Му Сулеймандин дараматдиъ, юкьуб жерге устлар дивнайишваъ адру жюре бабат адмийир адар – вари аьлимарна мяълийир ап1рудар!

– Му кас писатель ву! Мугъу бик1руб саринсира даруб ву! Ка балик камк! Писательвалин! Гьамус ухьу мугъаз гаф тувдихьа! – Варидари Ахмеддиз гарччлар гъиву.
– Эгер учву узуз гаф тувнаш, узу узуз ккабхънайи му мюгьлетдикан, ужуйи ксиб ктабгъидиза. Магьа Ахмедди «… уву минди фици гъядяхъюнва?» к1ури узхьан гьерхра. Икибашт1ан, му гафар учвуз, Ахмедди узу фуж вуш представит гъап1иган, аьламатси дарчвуз, да мугъаз му, узу мушваъ рякъюб, аьхю аьламат ву!
– Хьузра вузуз! Мици гъабхьиб дар аьхир!
– Ари хъебехъ, Мазибалин бай! Гафнаан гаф удубч1вури шулу. Ич гъуландариз Ахмед, Рамазнан бай вуйиб аьгъдар. Дурари «фуж Рамазан? Гъюрдяригъ гъяйи Рамазнахъ дицир бай хътар!» к1ури шулу. Хъа «Мазибалин бай» гъапибси вари гъавриъ ахъру. Гьаз мурарин адашдиз Мазибай к1ури гъахьнуш, ич гъуландаризси, гьаму чаз, Ахмеддизра аьгъдар!
– Дугъридан, саризра, я узузра аьгъдарзуз! Йипа, Рашидими!?
– Думу ярхи история ву. Жикъидиси магьа гьамци гъабхьиб ву. Ихь Табасаран халкь, учвуз, мушваъ айидар вари зигьимлу аьлимар вуча, наънан Кавказдин дагълариз, Каспи гьюлихъна гъафиб вуш, аьгъячвуз.
– Дурар гьарган гьаму ругариин алди гъашидар ву! – Ч1игъар ап1урайи ярхла устларихъан. Гъилигу гьялариан дурар артистарна, бизнесменар вуйи.
– Гьарган гьаму ругариин алди, рякъяриъ дарк1архьа, чпин икрариъкьан йисан са-саб гъван-шиб ккабхьуйиш, гьамусдизкьан бат1рариъ яшамиш хьидайи. – К1урайи му бик1урайири.
Ва гьарайнан гарч1ларра гъиву.
– Кебехъай гьеле, хъпехъухьа ихь писателихъ!
– Хъа наънан гъафидар ву?
– Кинеретдихъан!
– Хъа Кинерет фу ву?
– Кинеретра аьгъдарш, сарун учвухъди гафар фици ап1уру?
– Мехъебехъан, Рашид, дурарихъ, кидитб яв ктибтурайиб! – к1урайи яшлуйирин дестейиандари.
– Жикъиди, «Мазибай» ччвур семитарин «Мазал» гафналан Израилиан ихь абйири 3-4 агъзурис улихьна гьамина гъабхиб ву. Дидин мянара к1арзачвуз: «алабхъуб» к1уру гаф ву яни хюрч гъабшиш – «ужуб хюрч алабхъну» – гьаму жюрейиинди. Гьаддиз Мазибайимириз Ахмед хьуб ужуб алабхъну – бахт гъабхьну! Мазибайимириз гьамциб бахт гъабхьнуш, Табасарандиъ гьарсариз хъана аьхю бахт ибшри! – Гарччлар гъиву ва рюмкйирин зенгар хьуз хъюгъю. – Узу сабан йиз тост ккудубк1надарза, ккебгъу гаф ккудубк1у мянайихъна дубхнадарза! Гьамус учвуз Ахмеддин адашдикан сац1иб аьгъю гъабхьиган, Ахмеддиканра аьгъю дубхьну ккундарнучвуз-хъа? Му гьаз мюгьтал гъахьнуш аьгъяйчвуз, узу чаз мушваъ гъяркъган? Мугъаз узу мицдар мярйикйириъ иштирак даршлуб аьгъя. Гьаддиз думу аьжайибра гъахьну. Хъа узу минди фици адахъур вуш пузавуз, гъула жви? Магьа гьамшвахь ихь Хючна газатдин ответственный секратарь Курбановра хьа. Дугъу узуз гьаму ресторандиз вуйи пригласительный тувнийзуз. Хъа пригласительний гьаз тувруб вуш, варидариз аьгъяхьуз. Узу дугъаз гъапнийза: «Аьбдулмажид, пулдихъ вуйиб вуш гъюрдарза!» Думу уз’ин гъяаьлхънийи ва: «Гьамкьан пулихьан гуч1ури яшамиш духьну гьаз вуяв! Гъикьана ихь баярихъанди расчет ап1ин, я кьискьис!» – гъапунзуз. Сарун фу пузачвуз! Мугъу мици гъапиган ттут1убччвниз! К1анар ац1низ! «Йиз жибдихъ к1ару шигьикьан хътариз! Узу гъидарза!» к1ури, дугъан думу кьяляхъ ап1урайиган, «Баладар, гъи узканди убшри, гъач Рашид!» дупну, гьатму касди гьамина хъюч1юхнайир вуза! Гъит Табасарандиъ жвувандарихъанди юк1в убгру касар бул ишри! Сагъул!
– Амин! Сагъул! – …
– Сагъул! Баркаллагь! – …
…
Табасаран райондин 90 йисаз бахш вуйи мярака дубхьну, фици душваъ зизринг дарап1ди гъибтарва!
…


6. Умгьанатдин гъяжягъювалар
ва бабан нивгъар
…
– Уву ихь, писателарин, коллектив гат1абхьу, залиъ аьхюрарихъди деъну гъузбаз, му гьаци, мидккан ккадархьуз гъитидарчаву – …
– Узуз ккунди гъабхьиб вуйин, Кьуттайин хтул!?
– Увуз к1ул ккадабгъуз ккундайиси авуз, ккадабгъидарвухьан! – …
– Фитиккан, Яргъли жви!?
– Штрафнуй яв! –…
– Узу дицдарин гъавриъ айир дарза, Хрижв риш!
– Рашид-халуйин штрафнуйихъанди магьа узу жаваб тувдиза! Гъачай узухъди! – …
– Я риш, я Умгьанат, аьйиб ап1урвукан! Уву, дишагьлийи, мици к1уруган, хъа мугъаз, жилириз, нач дубхьу ккундарин! –…
– Ккунду, ккунду, Гюлбике-риш! Узу шубарихьан нач кайир вуза!
– Ав, ав, думукьан нач айир вуйиш, дишагьлийиз улихь гъягъюз рякъ тувдийва уву!
– Вааа, я гъуландар, хъебехъачва фу к1ураш, Уьмяровайихъ! Хъа рякъ тутрувди, узуз туврайи премия узу увуз тувуз гъитнийин?!
– Фуууу! Фууу? – Гюлбикайи чан гарц1лар удудуз хъюгъю.
– Уву, жан риш, «фу-фу» йивури дидкан аьгъдру мисал мап1ан! Магьа гьаддин гьякнаан, ужуб ляхин ап1узди йиз гьюрмат уьбхюри Умгьанатди йиз штрафной чаинна гъадабгъна!
– Ув’ин юк1в улубкьнайиру думу! Дарш, ав, яв гъап1у гьунарниин!
– Учву гъавриъ ахънадарш, Умгьанатди ухьуз, гъягъру рякът1ин, саб исткан чай дубхъну гъягъярчва к1ури теклиф дебккра. Фици к1урчва, шаирар? – Сувайнат вахтниинди гъярушваз гъягъюз гьялакди айи.
– Ухьу теклифар кьабул ап1ру баяр вухьааа! – …
– Шагь-халу, хъа кьан хьибдарин ухьуз?
– Са-саб астакааан, дубхънууу, чай, удуч1видихьааа!
– Яв дерди, фунуб астакан чай вуш, аьгъяхьуз! Эай гъушхьа! Гежехайрар ишри Аьбдулмажид-халу, Алимягьямад-халу, Уьгьанат…
– Ваъ, узу учвухъди Даттилнакьан гъюрур вуза.
– Гъач, вуш эъ. Хъап1 бай, шуфир, ихь дажи! – …
– Дажиси хъап1ри гъабшиш, гвач1индиздит1ан ухьу хъуркьидаааар!– …
– Хъап1, бай, шуфир, аягъур гьяйванси… – …
– Шагь-халу ужуйи т1амайиз удуч1вна…– ….
– Фирузаааа, Дадашааа-байин худуууул…
– Шагь-Велеееед, Надир Шагьдин багахьлуууууу…
…
Фици жара ап1уз шул, му Даттларин, му Гьеп1ларин гъул ву дупну?
Гьархъарна Серт1ларт1ан ижмиди, дурар чиб-чпигъ гъярсна.
Юргънигъарна Уьргъюнигъарт1ан ачухъди дурар чиб-чпин гардандиъ архьна.
Жагът1ларна Курк’ккарси дурари чиб-чпилан хабар алдагъна.
Лях’арна Гискарси фужар-фужар вуш чиб-чпизт1ан аьгъдар.
Ч1илхъарси, фуж фунуб гъул’ан вуш, Атрикан, даршиш Хурсат1илан вуш, чиб-чпиз аьгъдарди мюгьтал шула.
Лик’арна Хирччварси, шлин фунуб хал вуш ургри, «Ирония судьбы» кинойикси, му тмунурин, тму мунурин хулаз дуфайин дахъра.
Хиварна Дулмакентарси, ясана Хючнуарна Гьямюхъярси центрйиан вуча дупайин гъибтра.
Дурарин дуланажагъдикан хабар айи касдиз дурар чиб-чпихьан жара ап1урайи лишнар, Ляхлааринна Ярккарин арайиъ айи дагъларси ву.
Раси дерейин зиихъ к1улихъ хъайи Т1юргъяринна, исихъ к1улихъ хъайи Ч1ир’арин арайиъ айи багъларси ву.
Му мяракайиз хялар гьаънайи Казахстандинна, хялар заанди кьабул гъап1у Табасарандин арайиъ айи гьюлерси ву.
Турфаринна Эмшнигъаринси, дурарин гарц1ларра, гьюлилан гъудубжвурайи уьру чархну каргри шулу.
Гъачай ухьура душвайишв, сац1иб хьнура мани ап1ухьа, деъну, деушван кканаккишв!
…
– …
– Я жан чи, я Умгьанат, валлагь гъюз шулдар! Лавлан шула, учу Мягьячгъалайиз сагъ-саламатди Шагь дуркьну ккундарин? Дербентдизди уч1вну Гюлбека идитну ккундарин? Огнийизди – Рягьман…
– Йиз идитбан гъанаъ махьанай! Узу идитуз хъац1найидар!
– Шагь дурукьнайир вуууу! Дурукьну дугъаз тувна «Народный писатель» ччвурраааа!
– Халкьди дарш дустру? – …
– Яв дидихъ фук1ааарааа хътарив, Аьжжизууууфффф! Яв хъюлаз, гьаддин гьякьнаан саб астакан, Умгьанатдин ятгъиъ,чай, дурубхъди милин йиз лик рибшвидааар! Узуз аьгъязуз фтилан уву узук курччври шулуш зазааар! Гъалат1 даршлур фуж а? Ч1уруб к1ваъ уьбхюри, гьаммишан инсан гъаллашди дерккруб вуйииин!?
– Агь, Шагь-Шагь-Шагь! Агь Шагьарин Шагь! Фуж вуйк1ан яраб артухъди гунагькар: ч1уруб гъап1ур, дарш чаз гъап1у ч1уруб гьаммишан к1ваъ дибисну гъибтрур? Узу зиълан зарафатар вуйиз к1ури жвув уччвуйи улупури, кялхъри шуйза, хъа Увуз йиз ч1ур дубхьнайи юк1в гъябкъювуз ва магьа думу уву варидариз ачухъ гъап1унва! Вахт ву сарун узузра, йиз кюгьне юк1в йиз гъян’ан адабгъну, ц1ийиб ибтуз! Багъишламиш ап1ин! Хил алдабгъ узлан! «Дуст касра» пидийза, хъа увуз дици пузкьан сабан узу лайикь духьнадарза!
– Жан, Рашид-халу, фицир дарннаа! Яв фагьмиин шулачу мюгьтал! Уву шулва саспиган жвув заъри, саспиган – асккан ап1ури! Гьаци шлуб вуйин!? –…
– Имиза сабан чруди! Ч1варч1валди! Гъючвюхюри! Узура, белки, саб фила-вуш хъуркьур учвухъ! Гуч1урзуз, хъуркьиш, шул к1ури фурслу! Гуч1урзуз, хътукьиш, алабт1ур к1ури ахту!
…

***

Уч1вунча Умгьанаткьарин икриъ.
Ву аьдати табасаран гьяят.
Фук1а мюгьтал ап1руб хьтар,
аммаки вариб ккебкнайи чрушну, к1ван гьиссар завариз гат1ахьуру,
жвув, наан вуш, Кьаркьуликк саб таблин ич1аъси, гьигъру.
Сессузди!
Мархьлин кьяляхъ абхъру марццишинси!
Хъч1юхюра ич дестейи узу дурарин хулазди, хъа узуз мушвхьан гьудуч1вуз ккунди адар!
Ккундазуз гъюрсуз ц1аб духьну майднин ук1агъинди!
Гьит1ик1уз саб варждихъинди!
П1ут1индихъ Швеъси! Ахмедовдихъ Шагьвеледси!
…
Гъяжягъюра Умгьанат! А хулаъ хялар!
Хулаъ хялар дар сикин: к1арк1т1ар духьна шубуб-кьюб! Убхърударин! Убгърударин! Кьяляхъ гъудужвну гъягъяйиз, ккилигрударин!
Гъяжягъюра Умгьанат! Зигар дар! Гъиллигъариккан писателарин!
Шли, к1ура, кьил гьубк1радар! Шлиз ву думу артухъ!
Ук1ан ц1икаб, кабаб, а баб диври устлиин!
– Узуз ц1аб, ча баб, чайракк ккипуз ук1ан гунт1ан! Пакетик дарзуз ккуниб, хъибшруган чайрахъ ниъ газтин!
– Агь яв хал авадан! Му авадандиъ думукьан гизаф айи аваданлугъ ухьуз адар! Датталрин чвуккариъ айи ук1ар ву гунт1ан ук1ар!
– Гьаддиз вушуличв кабабра жан ап1руб кабаб!
– Вуйич, ич бай, вуйич! Гъубккунча му мяракайиз к1ури к1ирихъ! Гваназ уьбхюрайиб, дибт1найиб зиихъ ч1ирихъ!
– Уву, баб, халис шаирсир вудува!
– Гъахьну вахтарра гьацдар! Вуйза школайиъ мялимра! Гъудубгъунза табиаьтдихъан илимра! Гьамус аза дилихди адабгъури гьякъи йиц1уб-йиц1икьюб!
– Гьудрубк1руб аьгъязуз яв пенсия му хизандиз. К1ул адабгъури фици шулва му аьгьвалатнаан?
– Умгьанат вуйич лихурайир! Ал ургц1урна-ургуб гъуллугъниин! Амма файда ктар элеъну гъузну пну му закунариин!
– Ай, баб, увуси духьназа узура, гъафиб ушвнихъна, гат1абхьури паччагьдин тахтнахьна! Амма рукьуз гъитрадар т1афлари, чпин чул гьипри телерин!
– Деврар духьна гьацдар! Гьаци аьхирихънакьан гъягърудар!
– Увуз наънан аьгъявуз аьхиримжибубдикан! Дурхну адарди уву Гирами Китабдикан?
– Гъурхунза, жан бай! Аьгъязуз увура ва яв Аьхюрра!
– Аьгъюган, му гьар хулаъ гьап1рудар вуячв гъац1арку лишнар? Рамкйириъ итну гюзгдикк! Мурари уч ап1ури шулу жинар ва учвухьди хътабгъуз гъитдар ил абц1ну гъурдлар!..
– Агъязуз, жан, аьгъязуз! – Нивгъар гъажаргъу му шюшесир Умгьанатдин бабан гарц1ларилан. – Духну керхдару, жан, ич хуларикк! «Ктагъиш, хьибдарчвуз ижи!» – гъапунчуз динди.
– Кадагъну ургай ц1игъ! Ц1игъ ургруганси дурариккна уч дубхьнайи жжинна чиркшин! Азад йихьай, идипай гардандиан гьялкья! Дурариз уву духьнанухъа бякья!
– Жан масааан! – к1ури аъзу му хулан аьхю бабу чан хабариъ, агъзрар йисариинди Бай гъяйиз ккилигурайи дадайиси!
Нивгъар вуйи дугъан ирцрудар, удудурзди, гьаму гъийин йигъаз гъитнайидар!
Азадвалин нивгъар!
Дюч1юркьнайир, адаршву баб, кубк1ур гирамивал!
Амма…

***
…
Чухсагъул дупну му хулаз, муч1ушнягъди эърайча машиндиъ ич.
Умгьанатди дибисну хилхъан йиз, гьадаъзу гъирагъдиз ва гъапизуз:
– Ич баб ишура, ккебехъурадар!
– Гъит, ишри ккунибкьан! Маккарццанай! Дугъан гъян аьлдябгъюри абц1уз гъитна чиркишну! Гъит нивгъарихьди удубзри думу! Ич1и ишри! Ажабгъри гъян, Гьеп1лерин гъулахъ хъайи Жжугьдарин гъарзарикк ккайи марцци булагъдин шту! Хъасин абц1ди дугъан юк1в чав Уьрхрурикан вуйи фикрари ва мижну!
– Чухсагъул, Рашид-халу! Гъарахай, ужуб рякъ ибшричвуз!
…
…Идитча Гюлбикара, Рягьимра…
…Гъурукьча Шагьра шагьриз Мягьячкъала…



40. ШЛИЗ К1УРА УЗУ МУ ГАФАР

Гьюрматлу вуйи, ми-мидар ич гъула риш, йиз биц1и чи, Сефижат!
Гъи йиз увухьна вуйи илт1ик1уб гьадму вуйизки,
узуз ихь арайиъ назаривалар а к1урайи гафар деерхьназуз.
Ихь ара гъапиган, ихь творчески, фагьум, фикриинди жвуваз саб-кьюб кепег гъазанмиш ап1урайидарин ара к1урайир вуза.
Хъа увуз аьгъявуз, му касар имбударигъян жаради фукьан заанди фикир айидар духьну ккундуш,
фукьан заанди ухьу ихь халкьдигъна гъюдуч1вну ккундуш,
фициб саризра хас дару масанвалинна ккунивалин аькьюл айидар духьну ккундуш.

Саб ражари, йиз аькьюлсузвалиан к1архьа,
Эльмирайик ктукьуз хъюгънийза.
Эльмирайик чак ваъ гьа, хъа – чан эсерарик.
Хъа Эльмирайин к1ваз гизаф иццру гъап1нихьидийи,
гьаддиз дугъаз узу чак кудукьнайиси гъабхьнира вуйи.
Фицики, йиз хиялиан дугъу гьисаб ап1урайхьиб,
чан эсерар
чан багърумвалиан удучвурайи чан веледарси.
Белки гьаци хьузра вушул.
Хъа ухьура гьадгъуси,
ихь эсерар
ихь веледарси гьисаб ап1ру терефнаан лигидихьа.

Гьаци дайиш Эльмирайи узуз пидайи:

«Рашид халу, уву яв гамгмин эйвал ап1ин!
Яв фук1ара хътарив узу гьап1раш.
Узуз узу ап1урайиб увузт1ан уччвуйи рябкъюрайиз ва
гьаддин гъайгъу зигурайир,
гьаддин гъайгъушнаъ айир,
анжагъ сар узут1ан дарза.
Увуз уву,
йиздар асккан ап1биинди
заан хьуз ккундавуз.
Фици удубкьурувухьан,
жвувсир адмийиин лик иливну,
магьаза к1ури
к1ул забгуз?
Сабан уву
увухъ хъайи гьадму кфир гъиллигъназ лиг,
хъасин уву
узу бик1урайибдихьинди лиг, безграмотная тварь…»

«Тварь» гъапиган хиял гъабхьнухьиди Элмирайин узуз хъял гъибди ва асккан ап1идиза к1ури. Хабар ктар, «тварь» к1уру гаф ужуб вуйибдикан, фицики ухьу вари творение вухьа Заанурин ва узу дициб гафниинди дамах ап1ураза.
Вуза узу тваренный адми.
Вуза узу творящий адми.
Вуза узу творческий адми. – Рябкъюрайвуз му фукьан ужуб гаф вуш!
Чузсагъул думу ихь шураз узуз тварь пувализ!
Дугъаз аьгъяди гъабхьну инсандиъ айи патенциал ва Заанурин хил инсандик кайиб, ва, фужар-вуш Дугъан хликк ккайиб.
Магьа гьаци дарш, алахъиган чахьан гьерхуз шулвухьан. Думу кантактдиз гъяру ужур дишагьли ву!

Дюз гъапиш, диш-агьли узуз узура вуди ккундийзуз.
Мици гъузну ккундар: диш-агьли хьуз, узу чарйир дизигну ккунду.

Дидихъди сабси, дугъу ктитидивуз узлантина учв фукьан гъургнуш, ва гъургури гъапи гафар вуйиб. Аьлдябхънушул сарун касдин шуру убгурайи юк1в.
Узу вуйиш, му ***ин бай ху, Рашидза к1уру чабан, маргъликкан ап1рийзачав! Чав шлик кудукьнаш дилигди, я аьгъю дарап1ди! Сиржжа кабхьуз ужур!

Гьациб жюрейиинди ихь Гюлбикайик дягьзаманйирианмина «кудукьнайир» вуйза ва
дугъура, му жугьудрин бай жугьуд Рашид, яни узу, йиз йишвахь дурччвунзу.

«Лиг, – гъапну, –
гъюдубт1урзияв,
ккудубт1урзияв,
удубт1урзияв
йиз «веледарик» ктукьури гъашиш!
Ухьу ихь биц1ир ихь жандихьан
урч1вуб вазлилант1ан гьадат1урадархьа,
хъа йиз «му биц1идар»
гьаммишан гъянаъ айидар вуйиз!
Гьациган,
узу уву вари табасарандиз рякъюри,
Кьаркьул даргъдик
Иса Месигьси йивну кьумар хилар-ликариантина карсайиз,
саб иливрушв’ин,
ккивну жахттийин пинна,
ургур жарди скотч илбижну
дубк1ну дабхъ», – гъапну.

Магьа, гьаци дарш, чахьан,
Гюлбекийихьанра гьерхуз шулвухьан.
Дугъаз гьамсра,
гьар узу гъяркъюбкьан
бец ап1ури шулу,
гьеле узу ухдихъанмина ккедярхънашра.

Гъитурин ихь шубари узу урцури?

Шид улубзунзуин гъабгъу гъансиб!
Гъаргъунзу жилиан убхьури ут1убччвурайи ц1аси,
ккахъну кафари мерккарин дагъларикк.

Гьацдар гьюжмар уз’инна
жара интелегенциярира гъап1унзуинна.
Дурари гъубччву бедендиин
гьамусра илмийиз зийнар.
Ва гьадму зийнариъ ургъри,
мегьел духьнадар сикин,
гьадабт1бахьан узуз жаза.
Гьацдарин кьяляхъ хъасин йиз даабхнайи фагьум хъебгниз ва,
узу йиз уьмрихьна жараси лигуз хъюгъюнза.

Фу бадали ва гьаз узу инсанариъ ургъра?

Ич гъула Кюребег Мурсаловди к1уруси,
шту чаз рякъ абгиди!
Т1ивкарин Магомед Гусейновди к1уруганси,
арайиз адабгънайи эсер,
учв тяаьм кайиб вуш,
варидари думу «ип1иди».
Яни,
урхиди
к1урайир ву сарун.

Гьамус Эльмирана Гюлбика гъяркъюр
начу йик1урайиси шулзу,
маш ачхъди лигуз даршули дурарин ачухъ машариз.
Гьадму сяаьтди йиз гъвалахъ Аьлимурад ваясана Мирзакерим хъади гъабшиш,
гьадрарихъ гьит1ик1ури шулза
узу дурариз дярякъюз.

Гьаз ву йипа йиз мициб уьмур,
жвувстарихьан гьилигури шлуб?

Швнуб-сабан мурариз гъапунза,
аман-миннат шубар,
йиз вари тахсрар йиз гардандиъ дисураза,
йиз к1ул’ин – рюкъ,
жандиин к1ару ирин палат алабхьураза,
фукьандиз узу гьамциб саягънаъ гъитуз ккачва, гъапнура вуза.
Ву пну гьап1дива-хъа?
Уву, к1ур,
гьадмукьан тахсрар гъап1унва,
яв тахсрар алжакуз
яв уьмур ц1иб ву, к1ур.

Гьич гъядар мурар узлан хил алдабгъуз.
Гьаддин казуз дерд.

Дерд гъапиган, узу ургурадарза дерднаан.
Гьаз гъапиш, йиз тахсрар дидисназа к1ул’ин.
Жилииннакьан алахъну икраммарра гъап1унза – миннатарра,
ккунра гъап1унза алдабгъуб хил.
Марцц гъап1унза намус йиз
Йиз алчагъваларихьан
Шубариз улупу ихь.

Дерд казуз гъапиган,
дерд вуйиз ихь шубарин,
узухьинди вуйи юк1в чпин дюч1юбкьнайиган ва
гьадму чпи дееебтрайибди дурариз аьзият туврайиган.

Аьзият тувуб гъубзри,
дееебтрайибди гъахурахьу дербедериз.
Я шубар, швумал вуза
йиз ап1ру вари ч1урубдиин.
Я шубар, теебтуз ккундузуз учвухьна дифариккан нурарси
йиз к1ваанра ригъдиси масанвал.
Мап1анайчва йиз гъалат1ар текрар узуз къаршу учвура.

«Ап1урадарча» к1ураш
хуз ккундузуз мисал саб.

Гъибик1унза саб эссе
эссер дубхьнайи к1ваан
кап1руси йизсиб гьевес
урхрударикра му эсер сац1иб.

Магьа думу:

«Йиз гюрчег Табасарандиз
гъизилна арс хьади чвул дуфнайиб
райондин сяргьятарихъна хъуркьубси
гъапIнийча гьисс:
уьру,
гъатху,
чру рангар гъидикьну,
табиаьтди
кIваъ машквар уягъ апIурайиб
гьисс шуйи,
хъа ич машин гъябгъюрайи
рякъюхъди хъайи
гьараригъян хълигурайи
элвен сиргъйир ккитIнайи
чимлин гьарар,
кьултIмар,
урхьар
му юрднаъ гъи
шлу шадлу
вакъиайиз безетмиш духьнайи
жигьил табасаран шубарси
рякъюйи.

Учу,
шаирарин аьхю десте,
багъри Табасаран райондин
90 йис къайд апIбан мяракайиз
вуйча гъюрайидар,
гьелбетда,
юкIвар аку
умудари ацIну…

Мархьлин литIнар кайи,
амма дурарикан учуз
саб манигъ’валра адайчуз,
аьксина,
чру укIан мяхмриин дахьнайи
дурари,
изагъ гавагьирариси,
гьацира успагьи
му юрднан табиаьт
айибтIан балгурайи.

Магьа
Табасарандин мерд юкIв –
Ургур чвуччвун гъала,
магълуб дархьи кьудрат
ва
кьувват!

Швнур хаинкри
дидин гъванарик зийнар гъитну,
амма думу
гъира дийибгъну ими,
швнур душмни
му берекетлу ругар ликриккан гъапIну,
амма дурар
гъира азадди ими,
швнур гъанлуйи
йиз халкьдикан гад гъапIну,
амма йиз халкь
артухъ гъабхьну!

Табасаран район арайиз дуфну
90 йистIан даршра,
Табасарандин тарих
къадим заманйирианмина уьбхюрайиб ву.

Гьадму
вахтарихъанмина гъийин девризкьан
йиз ватандин,
халкьдин
намуснак тIагъма шлу саб гьядисара
му умун ругариин
гъабхьундар:
ислягь хялижв багъри
чвеси кьабул апIувал
му юрднаъ гъира
намуснан къанунди гъубзна,
саб вахтнара
йиз халкь,
жара халкьдиз зарар туври,
жвув арбаб апIбахъ гъабхьиб дар.

Йиз халкьдин ва
Ватандин варитIан аьхю девлет –
му рюгьлувалин ву хазна.

Табасаран райондин рюгьнан хазнаханайиъ
гъи багьа савкьат уьбхюра:
ата-бабйирин аьдатар,
чIал
ва гьадму чIалниинди дупнайи ва
пуз имбу мяъли ва
фагьумлу,
тясирлу гаф.

Му ругари
гьациб гафнан сагьибар арайиз гъахну.

Шаир
ва женгчи Кьалухъ Мирзайин,

шаирар
Къ. Рамазановдин,
П. Кьасумовдин,
П. Аслановдин,
Ш. Къазиевдин,
Ю. Базутаевдин,
М. Къурбановдин,
Аь. Аьгьмедовдин
поэзияйин гаф
ихь гъюзимбу
наслариз
гъубзру ирс ву.

Гьадму шаирарин
баркаллу гафнан бинайиин
шаирарин жигьил насил гъабхьну тербияламиш.

Гъи ихь халкьдин
рюгьлувалин
булагъ
цIийи кьувватниинди шула ахмиш.

Шаирарин
ва адлу халачичйирин,
аьлимарин
ва харатчйирин,
зегьметкешарин
ва баркаллу инсанарин,
аьхирра,
игитарин
юрд вуди гъубзрайи
йиз аьзиз макандиъ шадвал айиб
Хючна гъулан сяргьятарихъна хъуркьайиз
гъабхьнийчуз субут:
гъалайиина за шулайи
инсанари вари рякъ дибисну,
лик гъивуз йишв адайи,
хъа улхуруш машинарикан,
дурарин цIар
швнуб-саб километр манзилназ
дубхьнайи ярхи.

Ургур чвуччвун гъала дийибгънайи дагъдин машнак
райондиъ айи вари гъуларин
гьатIарццнайи машкврин майднар
гюрюнюшси рябкъюйи.

Гьар гъулан советари,
чпин абйирин хурагар гьязур дапIну,
буллугъ столар кабалгнайи
ва ихь республикайин
ва вари пIипIариан уьлкейин
Табасарандиз дуфнайи
хялариз
думу хурагар дадмиш апIуз
теклиф апIурайи.

Гъалайиъ табасаран халачйирин,
райондиан вуйи машгьур художникарин
яратмишарин выставкйир ачмиш дапIнайи.

Му йигъан
райондин юбилейин сяргьятариъ
«Рубасдин мукьмар» фольклорин
фестивальра гъубшну кIули.
Фестивалиъ Дагъустан Республикайин
вари шагьрар-гъулариан фольклорин
коллективар гъахьну иштирак.

Табасаран адлу апIурайи
мяълийирихъ хъпехъури,
узу утканвал апIурайза гьисс:
йиз саризра табигъ дархьи
Ватанди гъи
азадди
хътабгъура нефес,
йиз
сарихьанра ккабгъуз дархьи
халкьди гъи
зигура зегьмет ислягь.

Хъа варитIан асасуб,
машквар яцIаъ айибсиб вахтна,
дифар наънан-вуш зав’ин али
утIубччву мани шавгьри
Кьаркьул дагъдин хъуржну йирфарихъинди,
ригъдин мани нурарихьди
гъибту апIуз аку зав.

Гьадму нур му йигъан
Табасарандин ругариина дуфнайи
гьарсарин машнаъра атIабгнайи.

Гьарган гьаци нурлуди,
абадди гъубзриву, йиз Ватан багъри!

Гъит, яв кьисматнак сарун
гьамдихъантина саб вахтнара зиян
дарибшри,
йиз варитIан умун шинт,
йиз варитIан багьа ужагъ!

Багъри Ватан –
йиз мюгьюббат,
йиз кьудрат!»

Кайинхъа харжи гафар мидик?
Ктар!
Фу-вуш мидиз гьубк1радарин?
Гьубк1ра!
Дибик1найинхъа харжиди?
Адар!
Ахъдаринхъа гъавриъ?
Ахъру!
Ап1урайинхъа фуж тандикь
Ап1урадар!

Хъа сарун саб тахсирра ктруган, Сефижат, ихь ЛТ журналин редколлегйири му йиз гъянаъ айи «биц1ирикан» фйир дап1ну дебккна шубубпи нумрайин журналин сабпи машариъ?
«…милли тикилишчйирин сечккйирин серенжемар кьабул дап1ну, ватандаш’валин буржйир кьат1’иди к1улиз адагъну, жямяаьтлугъ яшайиш аргъаж даршлуган ватанпервервалин янашмиш’валар кевшандин сяргьятламиш администрацияйин инанмиш’валиккди дюнмиш хьувал къайд дап1ну, дигмиш’вална безетлувал чешмера дубхьну, натижайиъ важиблу шараитарна форматарин жалаливалар лекеди бужбизламиш шула.» – Магьа йиз эссейикан дурари дап1найиб.
Мидин фтинк1а гъавриъ ахъунву?
…
Узура!
Дурари гьаз фикир ап1урадар жарарин эсер, эйсийихьан ихтиярсуз тартиб ап1уз ихтияр адруб!
Дурариз авторский правйир фйир вуш гьаз ктибтундарва?
Плагиат фу вуш гьамусра дидин гъавриъ адру коллегйир шулин?
Лигри сарун чпиз 43-пи нумрайин «Табасарандин нурар» газетдиз, фици кап1руб шулуш дубгъуз авторский текст.
Душваъ, гьаму узу зиихъ улупнайи йиз эссе «Багъри Ватан – йиз мюгьюббат, йиз кьудрат!» к1ури ччвурра алди авторин ччвурра дибисну кайи кайиси чап дап1на.
Редактор Гюлягьмаддихъ фужк1ара советник хътарди, ялгъуз чан к1ул’инди гьич саб гъалат1 ктарди, я чаз гаф дяргъруси гьамци ап1уз шлуган, агъзурна сар советник хъайи ихь ЛТ журналихьан дици гьаз удубкьундар?
Чпиин тахсир гъудрубзри к1ури, ихь редколлегияйи статьяйикк гьич сарин ччвурра улупнадар гьа, бахтаврари.
Шлинк1а хил ктарди думу статья чан-чаллан журналиъ убч1внийк1ан яраб?
Гьадму ихь Гьяжжимурад Гасановдин эсеририк кайи гъари бабари фал китну, т1илисимдиинди фици кубч1внин сиягь хьуз ужуб, коллегйири кт1убккурашра!
Хъа магьа учву мухъугъанай жинар айиб дар к1ури!
Жикъи гафниинди, Сефижат, узкан, узу зиихъ ктуху ихь шубари ап1руб, уву му яв коллегияйиканра дап1ну ккунду.
Дарин, хъипну дурарин гьардин гугахъ са-саб гъурд, илипну йирфариин гъирмаж, гьич саркьан гъидидитди вари саб хилди ери дап1ну ут1укк ихь ЛТ-йиан.
Фужар ву йиз мурар, Радакционная колления вуча к1ури лицурайидар, саб ашдиз кьил дару ***ир:
аслан гъюраригъ ва гъюляригъ ц1арарин П. Асланов
бег фурсарин, ханум хурмйирин королёк дару Э. Аьшурбекова
улжван дергсарин Ш. Дашдемиров
хиф ва йимиш ч1урарин Ш. Жамалиева
израил – ваъ хъа палестина Аь. Къурбанов
бакълукъариз ккивнайи мухур М. Къурбанов
приключение итальянцев С. Кюребегова
сумчир, мяъли, мярака ва «узу»… К. Маллаев
шаларигъян гъядахьдар дариз дюхюдайидар, к1урайи Ю. Муртузалиев
булушккайихъ приемия гьудрубк1у Г. Уьмарова
хпирихъди удубкьдаршра, накьдиз дурушу… Ш. Шагьмарданов

Му наан айиб ву, наан гъабхьиб ву, жвув, мурарин варидарин аьхюр – узу, халкьдигъна беябур дап1ну дерккуб!
Узу вуйиш, узу дурарин бедендиин хам гъитрийинхъа!
Йиз мурар наанди лугура, адабгъурайи нумрайихьинди дилигди.
Дарш на халяву ип1ури, мертвые душиси числится духьнайидар вуйин му хиц1ар, жарарин ифи учвубхури, редакцияйиз гъафи материалариз дилигди, саб насигьят тутрувди, ужубна харжиб гъядядягъди, хъариндиз паланламиш дарап1ди, гъабхьи гъалат1нан жаваб тутрувди!
Гьамус, Сефижат, чара гъубзрадарвуз, душну му эссейин авторихьна, яв дармоедарин тахсрар яв гъюнаригъна гъададагъуз.
Гъарах, йиз ккуни чи, кажак дурар, ккундушра-ккундаршра дурарин зиин аьхюр уву вува, ва шулайибдин жавабра аьхюрикан ап1урайиб ву ккун!
Гъит дарс ибшри дурариз чпи деету гъалат1арин! Хъа гъалат1ар жаза дарди гъузрудар дар.
Узу деету гъалат1арин узу жазара гъизигунза, швумалра гъахьунха, гардандиъра гъидисунза ва хил алдабгъубра ккун гъап1унза. Я усал хьидарва, я асккан.
Гьамус духьназукан ц1ийи адми, юк1в абц1ну масанвали, гьагъму зиихъ ктухдарилан гъайри вари инсаниятдихьна!
Гьамци шулайиб ву инсан заан!
Гьамци шулайиб ву жвув инсандиз масан!
Узузси увузра ккундувуз гьар касдин гьюрмат уьбхюри!
Думу яв «РедКоллегияйиз» иб мутуван, дурарин ерина, тму ражари гъапиганси, увуз «РедКоллегияди» узу дис – йирфарна гъюнар зийнари алац1найир, гъянна юк1в шадвали абц1найир!
Ва гьарсарилан футнйир рагъурайир!
Ккунийдизуз гъяъну гьаму табасаранар… дураринуб узуз ккубкьуз!
Фу-вуш ккубкьрийи гьа,
РедКоллегия гъап1нийиш фана!
Гьюрматлу саламар хътаурайир
Аьзиз уф Рашид, хъюхъ гъяйир!

Зарафатар-зарафатарихъди, Сефижат, гизаф дердна, хъялна, гъалаб кабхънайи ухьуз ккуни ихь шаир риш Сувайнатдик гьаддин гьякьнаан.
Ккун ап1уразавукан, душну, чи ч’ччухъдиси, яв вахт адрувализ дилигди, дусну, са-саб истикан чай убхъури, гьаддикан сюгьбат ап1уб. Агъяйвуз, Сувайнат гизаф ужуб, гъавриъ ахъру юк1в айи дишагьли ву. Думу принципариз удуч1вуз ккунирра дар, хъа чан эссейиз гьациб дубхьнайиган дерд гъабхьну. Дугъазси, шлиз вушра хьибдийи.
Учву ккундузуз албагну, шадди, мяракйириъ чиб-чпиз ачухъди лигуз шлуси. Гьаму вуйиз увкан вуйи гьаму саб т1алаб. Ккун ап1ин хил алдабгъуб. Диди яв йишв, яв хизан мюгькамт1ан ап1идар. Думу гьаддиз ккилигурира а.



41. КОНФЕРЕНЦ ЗАЛИЪ

Йис имийи чан 2019-пиб.
Йиц1убпи вазра хъмийи чан манишнарихъ.
Вазлин ц1ийи дубхьнайи хъаринубдин.
Ц1ийи дубхьнайи вазлиъ, саб фу-вуш ц1ийибра, дубхну ккундийи.
Жвуван жвувхьан, я инсарарихьан, думу аьгъю ап1уз шлуб дайи.

***

Саб биц1иди к1ваин алаидихьа ккудушу йисарикан – вахтар Рашидлина Шарафудинди сат1иди «Ц1ийи Йикьрар» гирами Китабдиин ляхин ап1уради гъахьи.

***

Фуж ву мурар?
1. Шарафудин Закиевич Дашдемиров – филологияйин доктор – ут1убкьу якъ;
студентариз ва мялимариз табасаран ч1алнан дарсар киврайир – т1ягъюн;
исламдин илмарин варит1ан зина вуйи алим – Меккайиъ айи к1ару кьутаб дугъхьан гук1унди дийибгъна;
маллйирра имамарра шейхарра дугъаз икрмназ гъюра – «пайгъамбрин» «пайгъамбар»;
диндин аллагьдихьан гьарай дут1убччвуру дугъан т1уларикан шлик1а чаз хабар дебккиш – гьациб «гьунарлу» ва кьирт1лу бай Посейдон, бай Брахма ва Зевс хъахьухъ! Мусурмнар вуча к1урайидарин абур ва тахалус!
Шлихьан удубкьур мицирихъди!? Накьваринра праринра, Хуст1ил дюрхъяхъ хъит1найи махъаринра, аьраб гьярфаринра ч1ал аьгъю кас ву му йиз дуст Шарафудин!

2. Рашид Аьлипашаевич Аьзизов – темпел, фук1а дурубхур – ут1убкьу бугъа ва бугъма;
студентаризна мялимариз чан хусуси уьмриинди дарсар киврайи ч1иви дургъунагъ – улиъ айи заз, зазра – мижлайинуб;
исламдин илмарин варит1ан заан вуйи аьлимар ва Меккара хъади Римра мугъан улихь кьукь шулайидар – гьациб кюпей-угъли, угъри, кулак! «А» «Б» аьгъдрур фунуб турбайиин дуснаш!
Брахмйирна, Посейдонарна, Аллагьарна, Зевсарна Папйир – дугъкан гъеебхьубси кьулгьйир улухури урхри шулу, кин кмиди чпин тереф дибрисрайиган.
Я алдатмиш ап1узра шлуб дар гьа, мик1 хъивушвахъинди т1убччвурашра ктудубт1райи к1аж.

Гьа Шарафудиндиз аьгъювалар чав кадабгънайи динди улупну, хъа мугъаз – Шли?
Фуж ву мугъаз дарсар кивур?

Мугъаз гьич саб динра гьясппи ккадар я Мягьямадарин, я Папйирин, я Фарисйирин, я Аьрабарин, я Мировое правительствойин!

«Шлин вуш диндиз мют1югъ хьуз узу, думу дин ктабгъдарт1ан усалин-хъа?! Гъит вари динар ктагъдарра узуз мут1и ишри! Нягьякь Гьякьниин гъалиб хьибдар! Лишнар ка к1ури маймникан адми шлуб дар – Ччвур ал к1ури Аллагьдикан Вариудубкьрур ва гунгьарихъанди чан жан туврур шлуб дар!» – к1ура миди.

«Аллагьдиз ибадат дап1ну, гьар исламдин лишан хьайишвахь дюаь дубхну, йигъан хьубан гъудган дап1ну, гардандиъ айи хьуб фарз к1улиз адагъну, кьулгьу урхури деъ!» – к1ура Ч’чккарин малла Закийин бали.

«Инсан, уву азад дап1на динариккан, фарзариккан, дюъйириккан, ибадатариккан, гъудгнариккан, кьулгьйириккан, сабдизра кьил ктру вари т1алабариккан, увуъ масанвал ибшбан бадали, шаду уьмур хъап1бан бадали, сар яв хпирт1ан ккун дарап1бан бадали – уву ккун дап1ну Учв къурбан духьна увхъанди, увура ккун ап1бан бадали увхъанди Жан Тувур!» – к1ура Ляхлаарин Аьзизрин бай Аьлипашайин бали.

Инсаниятдихъанди Жан Тувур Дицир Вариудубкьрур Фуж вуйк1ан Яраб?

Хъа динди гьаз к1урайк1ан аллагь к1урури инсанариин фарзар илит1на к1ури?

Рашидлинурнури Чав инсандихъанди вари ап1ура, хъа
Шарафудиндинури инсандикан чаз вари ккун ап1ура! – Мицира хай даршулда, учв, Рашид, узуз ккунир даршра!
Хъа йиз ккуни Шарафудиндин аллагьди узкан мицдар гьаз ап1ура?! Девлетуйихъ лихурайи лук1си!
Узу динди азадди гьаз гъитрадар?

Увуз вуйибдиинди, уву гъап1убдиинди чпи ац1уз!

Гъит ац1рудар ац1ри! Саб вахтназ!

***

…
– Я Шарафудин, увуз аьгъяди ккунду «учв» «вучв» фицдар дюшюшариъ ишлетмиш ап1рудар вуш.
– Узуз аьгъязуз.
– Агъюган йип, гьамциб предложение грамматически фици бик1руб ву:
«Ляхнар пис хьидиячв»?
– Гьадмура аьгъдарди гьап1райир вува, хъа
«Ляхнар пис хьидивучв».
– Дюзди к1урана?
– Ав!
– Ибшри сарун. Дици вуш гьамциб предложение:
«Ляхнар пис ишри ч’вин»?
– Гьей-ееей, Рашид, фукьан не граматний бай вува уву! Хъахъну гьадму гъуннаарин диалектарихъ, ч1ал зат мидарди барбат1 ап1урава! Хъа гьамци:
«Ляхнар пис ишри ичв»!
– Дици вуйиган гьамциб фици шулив:
«Ляхнар пис ишри ч’ви»?
– Думура гьаци рягьятди ву:
«Ляхнар пис ишри чпи»!
– Чухсагъул бализ! Узу гъапи предложенйириъ айи мяна дюзди улупунна яв грамматический предложенйириъ?
– Ааав! Думу фу к1уру гаф ву? Узу шлихь дит1рава?!
– Шлихьк1а! Узуз уву гъавриъ духьну ккундузуз. Хъебехъ, гьамус узу дурар учву к1урайи грамматический ч1алназ хидиза. Сабпи предложение:
«Ляхнар пис хьидиячв»
грамматически дюзди ву. Гьаму предложение жарасира пуз шул:
«Ляхнар пис хьиди ичв».
– Ари кьюбпи предложение дюзиб ву.
– Дюзиб вуйиган, уву дици гьаз гъапундайва? Узу к1урубсира дюз ву!
– Увуз рябкъюрадайвуз яв предложенияйи жара мяна айиб?
– Даршул! Гьадму шубрид предложенйирра саб мянайидар ву!
– Ибшри сарун. Идём дальше. «Ляхнар пис ишри ч’вин» предложение шула:
«Ляхнар пис ишри чпин», ясана «Ляхнар пис ишри дурарин».
– Мура дюз вуяв!
– Идём дальше: «Ляхнар пис ишри ч’ви» шула
«Ляхнар пис ишривучв». Ясана уву гъаписи: «Ляхнар пис ишри чпи»
– Дюз к1урава.
– Узу дюз вуйиган уву дюзди гьаз к1урадарва? Рябкъюри айвуз яв гъалат1?
– Ваъ, узу к1уруб дюз ву!
– Гъавриъ ахъунна «вучв» фицдар гьялариъ ишлетмиш ап1руб вуш?
– Ахъунза, хъа дици дюз гъюрадар.
– Гьаз дюз гъюрадарш аьгъяйвуз? Ичв ч1ал грамматически дюзи ч1ал вуйич к1ури дицурайидар вучва, хабар дарди ичв диалектизмйири учвуз мяшат ап1урайиб!
– Ваъ учуз диалект айиб дар!
– Дарш дар, гьамус гьарган увухъди ут1укьнайир дарза. Идём дальше: «Гъавриъ ахъунна» узу дюзди гьапнийин?
– Ваъ. Дюзди «Гъавриъ ахъунва?» шулайиб ву!
– Гъурхьу пеэр аьлхъру гафар мап1ан, Шарафудин!
– Увура яв гъунна нугъатнан гафар йиз багахь мап1ан!
– Дарап1архьа! Лиг, саб фила вуш узу к1урайибдин гъавриъ ахъдива. Гъавриъ ахъиган, узуз хабар дедребккди мигъибтан.
– Дици гьич хьуз мумкин вуйи ляхин дар. Вазликан мяъли ебхьуб мумки ву мици шайиз.
– Гъитдихьа ихь гафар к1ваинди. Вахтну чав пиди.
– Ибшри сану.
– Ибшри!
…

***

…
– Ухьу, урус ч1алнан «Бог» «Аллагь» к1урира ихь ч1алназ дюзди илт1ибк1урадархьа.
– Му фу ц1ийивал ву? Хъа сарун фици илт1ибк1уйк1ан? «Бог» «Аллагь» дарин-хъа!
– Ваъ дар!
– Я бай, я Рашид, ккебяхъ! Гафариз к1ури фйирушра мак1ан!
– Фйирушра дариз к1урайидар, хъа дафтрин кьял’ан! Гирами Бик1барин, учву к1уруганси, Аллагьна, мусурмнарин аллагь сар дар!
– Фици дар? Библияйикра ктарин Аллагьди вари дюнья арайиз гъабхну к1ури?
– Ваъ ктар! Урус ч1алнанубдик Богди арайиз гъабхну дибик1на, хъа Грекаринубдик Господди, хъа Жжугьдаринубдик Раббийи, Адонайи, Шаддайи. Му ччвурар учву «Аллагь» дупну илт1ик1урачва. Хъа думу дюз дар!
– Дюз ву!!
– Ибшри уву к1уруганси. Дици вуйиган узу увуз сякьюдар суалар тувдизавуз?
– Увуз ккунибкьан тув. Йиз жавабар айиз.
– Аллагь к1урайири дюнья арайиз гъабхну. Дарин?
– Ав!
– Аллагь к1урайири, Эдем багъдиъ Адамдикди гафар ап1ури гъахьну. Дарин?
– Ав!
– Аллагь к1урайири, гьяйванат дубккну, Адамдиинна Евайиин гъидкьин палтар алахьну. Дарин?
– Гирами Китабдик «дубккну» к1урадар!
– Рази вуза. Хъа гъидкьин палтар алахьнин?
– Агъдарзуз. – Шарафудинди хярт1 гъац1абху.
– Аллагь к1урайири Ибрагьимдихъди гафар гъап1нин?
– Допустим гъап1уншул.

– Ибшри. Гьамус ктуч1вурхьа исламдинур аллагьдихьна. Мусурмнарин гардандиъ хьуб фарзна гъудгнар ит1ур фуж ву?
– Аллагь!
– Гьаз ит1ну дурар дугъу ичв гардандиъ?
– Женнет хьуз!
– Шликна гъапну ичв аллагьди фарзарна гъудгнар ап1инай к1ури? Увуз гьаци вуйиб наънан аьгъю гъабхьунвуз?
– Пайгъамбриланмина!
– Пайгъамбри увукна гьаци гъапуннукна?
– Ваъ, кьуръмиъ дибик1на.
– Гъурхунна?
– Ав.
– Дидиъ дибик1найибдихъ хъугърана?
– Ав!
– Ибшри гьаци. Значит, ичв аллагьди ичв пайгъамбриз гъапну, хъа «пайгъамбри» имбудариз?
– Хъа ав, гьаци шула!
– Думугандиз наан даахнайи аллагьна пайгъамбар?
– Пайгъамбар бабкан гъахьундайи, хъа думугандиз вуйи аллагьдикан думугандиз вуйи Гирами Бик1бариъ дибик1на.
– Яни Жугьдарин Китабариъ?
– Ари думу аьгъдарзуз. – Хярт1ахъинди хил гъубху Шарафудинди.
– Ибшри, жараси к1архьа: аллагь арайиз удуч1вну аьрабарин диндихъди сабси. Дарин?
– Хъа ав, гьацидарихъиндира шула.
– Хъа ухьу илт1ик1урайи Гирами Бик1бар филариндар ву?
– Дидиз улихьна вахртарин!
– Гъавриъ шулайву узу к1урубдин?
– Ваъ, думу дици дар.

– Ибшри уву к1уруси. Хъа хътакурхьа Гирами Бик1барин вахтариз. Библияйин Аллагьди жилиинна гъидиза гъапнийин?
– Ав.
– Гъафнин?
– Ваъ.
– Значит, Дугъу куч1лар гъап1ну. Дарин?
– Хъа ав, гьаци шула. – Хярт1 гъац1абху Шарафудинди.
– Хъа дуфну жилиинна инсаниятдин гунгьарихъанди къурбан Гъахьир Фуж вуйи.
– Иса пайгъамбар!
– Иса пайгъамбар ву к1ури Библияйиъ дибик1ну аян?
– Ваъ. Дици кьуръмиъ дибик1на.
– Ухьу кьуръмикан улхурадархьа, хъа дидиз улихьна гъаши гьядисйирикан.
– Хъа Библияйиъ Иса Фуж ву?
Аллагдин Гаф!
– Дюз!
– Хъа?
– Фу хъа?
– Аллагьдин Гаф инсандиз илт1ик1ну. Вуйин?
– Ав. Ву к1ури думу Аллагь дайики?
– Пошли дальше. «Сифте Гаф айи. Гаф Аллагь вуйи…» – Гьамци каян Библияйик?
–Хъа ав, ка.
– Значит, Иса Аллагь ву. Дарин?
– Библияйиинди – ав.
– Яни Аллагьди жилиинна гъюрза гъапиган кч1улар гъап1ундар. Вуян?
– Хъа ав, гьаци шула. – Хярт1 гъац1абху Шарафудинди.
– Гьаци шулайиган мусурмнаринна аллагьна Библияйин Бог сар вуян?
– Ваъ.
– Даруган Бог Аллагь к1ури гьаз илт1ибк1урачва?
– Узу муурган, Рашид, яв кьил ктру гафариинди! Аллагь варишвариъ сар ву!
– Сар вуйиган учву к1уруйи Иса аллагь вуян?
– Адмийирикан аллугьар шлубин!
– Даршлуган ухьу ихь аьгъювалар наънан гъудургъдар ву?
– Гирами Китабарихъан!
– Вуйган дурарихъ хъугъурза к1ури, вуш гьаз хъугърадарва, Шарафудин-Шейх?
– Йиз фикриъ уву к1урайиб убшрадариз!
– Удрубшруган, гьамкьан ут1укьну гьаз дийигънава?
– Агъдарзуз. Амма узу к1урубси дюз вуйиси ву.
– Узуз аьгъязуз уву фти гьаци дюч1юркьнаш.
– Узу йиз фикрихъ хъмиза…
– Уву дюзди фикир ап1урава, я дуст кас, хъа яв фикрин эйсивал иблиси увхьан тадбгъна.
– Даршул! Хьуз мумкин дар. Вазли ухди мяълийир ап1ур мици шайиз.
– Гъитдихьа ихь гафар к1ваинди. Вахтну чав пиди.
– Ибшри сану.
– Ибшри!
…

***

Зенг ап1ура.
Фуж вуйк1ан яраб.
Гъадабгъну ибахъ хъивурза.
Амма ебхьурайи дихнахъ йиз ибар хъугърадар.
…

– Фуж вува?
– Шарафудин?
– Я дуст кас, миржид йис, яв дих-дик1 адарди!
– Гьаци гъабхьну, сарун, Рашид.
– Гьап1рава, хал-хизан фици вуяв?
– Адар, саб гьял… Сабпи числойи академия наукдин конференц залиъ сяаьт кьюбдихъан ихь аьлимарин, писателарин, яни ихь ч1алниин лихурайидарин совещание шула, гьадина увузра теклиф вуйиз.
– Чухсагъул бализ. Гъидихьа, эгер Заанурин гьациб ният вуш.
– Шлин-шлин?
– Заанурин, Заанурин!
– Аааа, гъавриъ гъахьунзу.
– Хъа узу гьаз вуячв?
– Хъа увукьан ихь ч1алниин гъилихур сарун фуж а!

Фурс кубч1взук!
Йиз фурснахьан вазлиз нач гъабхьнийи. Завкан ктубч1внийи. Завра вазлихъди гьебгнийи.
Фук1ара рябкъюри имдайи.
Муч1ушин.

Мугъан кьяляхъна хъипу суалра фициб дайин! «Узу гьаз вуячв?»
Хъа увуз саб бугъмайиз!
Гьаз уву дициб суал тувнушра учуз аьгъячуз: жвув за ап1уз ккунди!

Хъа вуш ккунийк1ана гьарган аскканди!
Рубкьурайин узуз заанишв?
«Чавай йиз йишв» дарпиди, учву, тувуз аьгъю, жинсар дарчва!

Хъа дурубкьрурин гьарган адрар ап1ури лицурачва!
Пул хъайир ву к1ури!
Гьюкум хлиъ а к1ури!
Шлин вуш бай-риш ву к1ури!
Юк1в кч1абгрур ву к1ури!
Фу вуш ккун ап1уз шлур ву к1ури!
Динагьли ву к1ури!
Багахьлу ву к1ури!
Багьа кас ву к1ури!
…!
…!
…!

…
– Дилихну йизра гъап1уб адардияс!

…
– Гьамус рази вунучва?
– …
– Хъа гьаз дарчва? Узу, магьа, йиз гъап1уб адариз, к1уразаки!?
– Уву фицидарихъинди дици к1ураш учуз аьгъдардихьиди, иблисарин к1ул!
–…!

…
– Дицдар к1ури к1улар маккадагъан! Гъач!
– Гъидиза, я Шарафудин, гъидиза! Филадизди?
– Кьюбдизди!
– Яхши!
…

***

Удубч1внамийиз «Завариан сес»ра.
Хьазухь гьац1 пачка китабарра. Ккунидариз ап1идиза к1ури пешкеш.

Сефижатдиз дибик1намиза кагъазра.
Ап1урадарив к1ури ляхин редколлегияйи.

Дуфну имбур вуза Москвайианра.
Дап1ну ляхин Сафуний, Яил ва Аггей пайгъамбрарин китабариин.

Гъюрза конференц зализ.
Устлар хъац1на.
Ккилигура ккебгъбаз.

Китабар дивунза устлариинди.
Гъап1нийи т1араш дишлади.
Гъахьнийи ккудрукьдара йиз йиц1убдикан.

Сарун имдайи дурар ккилигури.

Айи китабдикан вари клигури.
Шли йиз хил бисуйи, гьач1арккну ярхаанмина.
Шли мубарак ап1уйи, к1ваант1ан ва к1вант1аригъян.

Сефижатра деънайи ярхлаъси.
Улар гъушнийиз дугъ’инна гъапа-гъапди.
Язухъра гъабхьнийиз, узу чаинна алжагъбакан, гъибик1у кагъзиъди.
Хиялра гъубшнийиз: «узу риш наан хъурччвнадарин»!
Швумалра гъахьунза, гиран ктап1бакан.
Китабра ккудрубкьиган – хъа яман!

Су…Фи… деъна йиз гъаншариъ кьюбпи устларихъ.
Аьгъяйи дурариз узу наана душну наънан дуфнайир вуш.
Ва гъап1нийи мубарак гъап1у ляхин ярхла йишвариъ.
Мубарак китаб дап1найиз дурари ухдит1ан.
Гьадрарин хиллантина гъабхьиб вуйи аьхи заанди вуйи му ляхин!

Доклад ккебгъу Закиевичди:
– Гъи табасаран ч1ал, ч1ал гьархну либцура журналарик газтарик!
Гъи табасаран ч1ал, ч1ал аьгъяди либцура гъюляригъ ва хпарин музмузариин!
Мици филадизкьан аьгь ап1ури гъузхьа?
Дюзди ишлетмиш ап1урадар ихь ч1ал, ч1ал аьгъяди дубхьну ккунидари!
Гъюлягъ к1ури шулу гьамци: «Хифариз гъушунна?»
1. Хъа китабар -газтарик, дици пуб гъалат1 ву к1ура ва гьамци дигиш ап1ура: «Хифариз гъушунва?» Яни кьюбпи «н» гьюдюхюра «в». Мици ап1уб дюз дар, фицики сабпи пердложенияйиъ гьерхбан ишара хътаршра му гьерхбан предложение вуйиб аьгъю шула. Хъа кьюбпи предложеияйиъ гьерхбан ишара хъашра фу гьерхраш аьгъю ап1уз шулдар! Ухьу ихь грамматика гьамцидарихъинди дюз алап1идихьа.

2. Гъюлягъ к1ури шулу: «Йиз улихь хьава».
Хъа китабар-газтарик: «Йиз улигь гьава».
Мицира дюз дар, фицики, «гь» гьярф ишлетмиш ап1рудар лап ц1ибт1ан адар ва дурарин думу ишлетмиш ап1убра чпин къухар иц1урайивал улупура.

3. Гъюлягъ к1ури шулу: «Китаб устлиин ал».
Хъа китабар-газтарик: «Китаб устлиил ал».
Мицира дюз дар, фицики, «л» гьярфра ишлетмиш ап1рудар лап ц1ибт1ан адар ва дурарин думу ишлетмиш ап1убра чпин къухар иц1урайивал улупура.
Ухьу мицдар гъалат1арихьан гьудуч1вну ккунду ва жвуван багъри ч1ал айибси, вуйибси ишлетмиш дап1ну ккунду.
…

Суалар…:
– Увуз ккундавуз, Шарафудин, ихь алимари… Шалбузовди, Ханмагомедовди ккиву ччив удубгъну, саризра лазим дару ччив ккивуз? – гъапи тягьна йивури, журас мягьялиан вуйи аьлимди.
…

Жаваб…:
– Уву суал дюзди див, Шихалиева! Фила гъапнийи узу, ччив гьюдюхну ккунду к1ури? Узу к1ураза, дурари гьисабназ дюз дарди гъадабгънайиб дюз алап1урхьа к1ури!
…
– Гьамус уву мийи вари дюз алаърур! – гъапи дюрчван вуйири.
…

Жаваб…:
– Узу вари дюз алаурза гъапундайза, Загьиров! Хъа – дюз дару йишвар!
…
– Дюз вуйи дару йишвар аьгъюр сар увут1ан гъахьундар, дарин? – гъапи кьалхъаринури
…

Жаваб…:
– Узу дицира гъапундайза, Аьдилов! Дюз вуйибна даруб рябкъюри дюз алалап1уб – гьадму ву бала!
…
– Дюз вуйибдиз, чаз, инсандиз дилигди, дюз ву дупну ккунду… – гъапи къухурикан сар аьлимди.
Дугъанра ччвур вуйи – Мягьямад Курбанов.
…

Залиан гьарйир…:
– Учву ккебяхъну, ичв алишв’ин…! Дарш гъунна патахъинди пат дибиснайиган, учу парт дап1ну дерккрайиган, пат гьадабхъуз ужури, паргар адаршвурайиси авучвки!
…
– Саб гъапиб: «авучвки» – ваъ, хъа «аячвки»! Кьюб гъапиб: «пат» наънан гъибихъунвуз. Дарш, Зюрдгъярин эйси хъимдру гьарар т1урччвруган хифаригъди кюлигъян вигъиригъ-виргъ дап1ну гъядябхъюб вунив? Пат-пат ишриву, дурар узуз ктарди, кахьну ц1икварик, ит1ван!
…
Вари гъяаьлхъю!
– Гъачай, кьюб жвурназ пай хьидархьа! Чиб-чпихьна гьадму кинц1ар кайи ц1икбар ит1уз гъягъюри ап1идихьа. Узу гьадму журсарин тереф бисури гъахьи риш вуйишра, гьамус лезгйирин швушв вуза ва узуз рябкъюрайиб, гьатму Аьзизовди, чахъди саб проектдиъ лихурамиди вари бат1ил гъап1низ ва йиз улар тазат1ан арццнайиси гьюгъубжвназуз. Шарафудиндинра гьаму йизси дубхьнайиб дарш, магьа чахьан гьерхай! Саб фикир гъап1ган, гьамшваъ докладдиъ дупнайиси ухьу кьабул гъап1иш, ихь ч1алнан мумкинвалар хъана заанвалариз удуч1вура!
…
– Эгер, Раджабовайи Рашидлин ччвур гъибисундайиш, мугъан му гафар саб кепккин дарударси гьисаб ап1рийза, фицики му ихь шуру куч1ал дап1надар, я фук1а к1вакк ккимиди гъибтнадар. Рашидлиз рябкъюрайиб ухьуз варидариз рябкъюрахьуз, хъа зиихъ Закиевичди гъапиганси, дийихнайи аьлимарихьан ва дурарин терефкрарихьан гуч1бу ясана дурарихьна вуйи гьюрмат улупбу, дицдар суалар арайиз адагъурадархьа. Му ужуб вуйин дарш – харжиб?
…
– Шарафудиндизра пуз ккундайиси дар учвра Рашидлин тясирнакк ккахъбакан. Ав, дустар, Аьзизовдихъди илт1ик1бариин ляхин ап1ури йизра хайлин йисар вуйиз, дугъан думу суалар дюз вуйидар вуди узузра ухдихъанмина рякъюрайиз, гьеле узу я кьиблиярин ясана кафарйирин терефкар даршра, фицики узу вуйир аран риш – Ужжхъан удуч1вну гъушир ГалиГюгьрягъна. Гюгьрюгъян – Гъвандиккна, Гъандккан – Мягьячкъалайиз!
…
– Хъа уву Гъвандккан ккадагъу думу Даниялиз фу к1уза чаз, жан Исрафилова! Рябкъюрайвуз му хъюхъ? Му хъюхъ Кьуттайин хтул вудишвман дурубкьнайиб вуйиз, гьамус фимилия Уьмарова ву к1ури! Хъа гьамус лигай тидин хъюхъниз, – Рашидлихьинди т1уб алап1ну улупу. – Йизсиб ургуб кивубсиб ву жугьудрин балин! Гьамус замана, жям’аьтар, шлин аьхю хъюхъ вуш, гьадгъануб дубхьнайин? Улихь вахтари паччгьар аьхю хъюхъ гъяйидар ктагъури гъахьну к1ури, гьамус компьютерный веку хъайиб урч1арихъ!
– Компьютериинди, гьюжатар дархьуз, рягьятди ву хъюхъ йибцуз! К1уруб аминав ич Бика? – гъапи жигьил доктор Муртузалиевди.
– К1урубра дарк1рубра дубгриячв! Гьамрариз фици гуч1ура, ячве, гьачч’ччихьан!
– «Гьачч’ччихьан» – дарчуз, дюзвалихьан – вучуз!
– Думу, дюзюб, зат ибшур дар! Ляхлаарин п1акьликкан!
…!
…

– Йиз к1уллантина чиб-чпиз гарнар макадаанай, йиз ккунидар!
«Жугьудрин байра» вуза,
«гьачч’ччихьанра» вуза,
«ляхлаарин п1акьликканра» вуза,
ургуб ч1ивандин хъюхъра вуйиз,
хъа учву фикир ап1инай сарун, жвуван хъюхънихьантина хьайиб дярябкъди шулин?
…
– Яв ярхи хъяхъ вуйиган увуз ярхлади рябкъюравуз…
– Гьаддиз парччгьарра ярхлади рябкърудар ктагъури гъахьну гьа…
…

Хуб ужуйи гъубшу мурарин конференцияра: лижар-аьлхъбар!

Хъа вушра, ягъч1вур агъзур гаф айи академичекий табасаран ч1алнан словарь улупу дигиш’валар ади адабгъбанди гъаши.
Мидин гьякьнаан аьхю чухсагъул журсаризна, нитрихъаризна, къалхъаризна, дирчвариз, алдарди къаршу маш илилипбаз!

Хъасин Шарафудин узухьинди гъилигу, хил гъибису ва:
– Уву гъапи гафар к1ваин гъахьнийиз, Рашид, гьаддиз мина дих гъап1нийзавуз!
– Чухсагъул бализ! Гъит Заанурин ад гъалиб ибшри!
– Ибшри,сарун, уву к1уруси, Заанурин!
…


42. МИЛАЪ АЙИ КЬАБИ-ЖИГЬИЛ

Йигъар хъит1ирхбахъна илт1ик1на!
Янаки му гьадму к1уру гаф вуки:
ккудук1ура му гьюкмарин к1ул алдрувалар;
аьхирихъна гъюра аьхюрарин алдатмиш’валар
ва гьадму алдатмиш’валарилантина чпиз ктагъу кьукьар.

Язухъийк1ана!
Гьамус фици маш гъядябгъюру?!

Гъядябгъюз шлу машра гъяди ккундарин!?
Маш – гъяйир, я гъибшур вуян-хъа му, «Милариъ» иштирак гъашир:
http://rgvktv.ru/natsionalnye/mil/61846
http://rgvktv.ru/natsionalnye/mil/62981

Му – ву Рашид ляхлаарин! Келхърур чак ктарди имбуну варидарик!
Мугъан адар гъач1ир–ч1ивир – Шамилик, Шагьвеледдик, Бейдуллагьдик, Сабринайик, Рагимдик, Сувайнатдик, Буньяминдик, Фирузайик, Кюрейик, Къаздик, Аьлимурадлик, Пирмягьямаддик, Сефижатдик, Гюлягьмаддик, Эльмирайик, Керимдик, Гюлбикайик… – мугъан мурар ккудук1рударра дар!
Гьамрар варидарик ва хъанадарик курхьри ву му!

Ч1яаьн ибшри!
Гьарган мик1 саб терефнаан хъивруб дар!
Гьавай, гьамус учву хъюгъяй мугъак курхьуз! Лигухьа мидиз фици шулуш!

Гизаф ккит1ибснийи Шагьвеледди учв писателарин членвалик каундар к1ури.
Мугъу му чан арзуман, урхрударин улихь гьял ап1ури, магьа гьаму «Машар» к1уру романра гъибик1нийи.
…

– …
– Гьаз каърухъа узу думу членвалик? Гьамудиз кауз к1ури миж кади узу айишра, сарун, му йиз миж дугъаз нивк1 ибшри!
–…?
– Узу гьаци, дугъаз къаршуди ут1укьундайиш, гъи ухьу мициб успагьи, ихь ч1алнаъ ц1ийи жанр т1ап1райи эсерин эйсйир духьнахьидайхьу. Мугъу узуз учв ктраъбаз зурба чухсагъул дупну ккунду! Узу гъахьунза мугъкан гьамцир прозаик ктаур! Йивай узуз гарччлар! Гьамус аьгъю гъабхьунчвуз узуз Ахмедовди гьаз «Народный писатель» к1уру ччвур тувнуш?!
– …?
– Ваъ, бая! Гьап1ру йиз гьунарар! Узу ихь литературайиз гъап1убра адариз! Тму терефнаан му йиз гьунар дарин-хъа, Рашид союздик ктрауб! Гьадму ктраували гъи ухьуз нач даршлурсир бик1ру кас арайиз духнахьуз!
– …!
– Тярифар дариз! Дубхьнайи гьякьикьат вуйиз!
–…?
– Ав, жугьудрин му бай узук гизаф кялхъюр вузук! Халкьдигъна миди гизаф беябурра гъап1ур вуза, мугъу чавси узура чаллан хил алдабгъидарза!
…

***
…
– Гьаци мак1анава, жан Шагьмарданов! Узу увлан ухдит1анмина хил алдабгъназа.
– Ав, узуз рябкъюрайиз фици хил алдабгъаш! Адмийирин улхьан, жарари увкан аьйиб дарап1ру жюрейиинди! Хил алдагъруб ву, Шамили Кюрейикан гъаписи, гьаччму йирккар–кумарианзина! Гьадму хил алдадабгъбан зегьер зат мидарди бедендиан жварт1 шлуганси!
– …!
…
– Мюгъюбччван ич улхбягъ яв, уву марцц ап1уз, ккундайивал!
– …
– Гьудуч1в, гьудуч1в гьамлин! Гъарах яв гъярайишваз! Хайирлушв вуш учура хъади!
– Хайирлушв дайиш, гъягъюйин-хъа узу дина?
– Суал кайи яв дициб жавабнакан фикир ап1узкьан мажал адариз! Дургинихь йиз улариккан, ашукь Аьзизрин хтул!
– Шалхьа, шалхьа! «Аьзиз» гъапи му яв гафнаъ аьзизвалин масанвал ади рябкъюрайиз ва уву «алдабгъидарза» гъапнушра, ухдит1ан хил алдабгънайиб рябкъюра!
– Рябкъюрайин? Хъа му явнуб гьаз рябкъюрадар «алдабгъунза» гъапнушра? Ч1уруди ч1урариъ кудубч1внайи ч1вумуччв!
– …
…

***

…
Шамил му ч1ивидарин арайиъ айиш, хьуз даршлийи дугъхьан му девир ап1уз агь.
Девир, к1ваант1ан вуйиб гьадап1ну тина, зиълануб дап1найиб мина!
Девир – тямягьяринуб, тягьяринуб!
Девир – деврандаринуб!
Кадагъай кьукьар, ккабхънамиди ган!
Ап1инай кефер, ахънамиди кефнаъ!

Пидийи: халкь рихшанд ап1урайи гьюкум!
Чпин ляхнарикан хабар адру улариъ ап1ра кум!
Элеъна йирфариин касибрин заълан убзури чпин тум
Тум ккут1уз ликуди гъубзну имбу гьякьвалин багърум!
…

***

…
Сабринайиз дубхьнайиз гиран
чан ччвур гъибисундар к1ури «Милаъ»
ктухурайиган ччвурар
гъап1дарин «Ц1ийи Йикьрариин» ляхин.
….
– Дюз к1ураза, гьархунзуз к1ваълан!
– Диди ап1урайин-хъа йиз к1ваз рягьят?!
– Йип, жараб фициб рякъ а мидин гьякьнаан?
– Аьгъдарзуз! Хъмиди узу гъитундарва рябат!

– Фукьан журум тувиш, шуйва рази?
– …!
– Я риш, миккиванава иблисикк к1ул!
– …?
– Гъюрайибдиин духьну гъуз рази!
– …?
– Девир явубна йизуб дар, адабгъурайи ул!
– …!

– Вуш, жаради,
саризра ктарди
ап1уза-хъа заказ «Мил»
улупруси яв ад ва – хътабгъурайи ил?

Мисалназ вари увлан гъаши мюгьтал.
Гъапи чиб-чпикна: «Хуб гьунар ктарин, яяяяяяя!»
Хъа гьадмуган хьибдинив к1ваз рягьят?
Гъибдин увухьна кьяляхъ яв рябат?

– …
…
…
…

– Гъавриъ аза яв.
Узура шулза гьаци саспиган.
Му вуйин-хъа гьякьвалин ав,
«…ав» гъапи Адашдин улихь дийибгънайи?

Фук1а дарубдикан ап1ру фикриз
жвуван фагьум пуч ап1уз ккипруб вуйин?!
Пуч гъап1у фигьми
Жвувахъ намус гъибтруб вуйин!?

… думу хътарш, сарун уву инсан вуйва!?
Инсанаригъ увура адмиси гьугъужвуйвуз!?
Гьаци аза узу: намус хътарди, субайди –
Чухсагъул вуйиз, думу хьуб рябкъруб дарди!

– …!
– Рябкъюрин?
– …!
– Фици?
–…!
– Гьап1дик1ан яраб гьамус…
…набшива, эй, йиз намус…
…фици гъядябгъюза маш…
…бихъуйк1а узуз жараб…
…гъядябгъюбдин ерина гъивруб…
…му заманайин инсанаригъ…
…ригъ алди хьуз…
…ва – ади хьуз чпиъ…
…узуъси…
…


43. АВДАЛ
(Автобиография)

Аьзиз к1уру абин хизандиъ Аьлипашайиз сар бай гъахьну – к1ул’инна бала!
Бала дарди шулин, ип1руб адру хизандиз сабсана ушв!
Шулуш саб йиц гьаз гъабхьундайи ясана – вилус! Шуламиди шлуб бабкан!

Икибашт1ан, маллайи, узу гъахьну к1ури, гьидипну чаннуб пай:
1. узу бабак киршуз гъурху кьулгьйирилан – саб камар ясана гъизилин ник1алай манат;
2. бабкан шуз рягьят шлу процедурайилан – саб пеъ;
3. шлуган, рякъ’ан жинар ут1уккуз ап1ру т1уларилан – датт;
4. гъахьиган, гьаму дюньяйиз гъафириз хушгел ап1ан аьдтарилан – гьяшти;
5. гардандиъ «похоронка» – шубуб мурччвнан к1ару к1аж дап1ну ибт1баз – ччил;
6. набалугъ бай аьхю шлуган жинарихьан уьрхру «уйинарилан» – чарва;
7. суннат ап1уз ужуб вахт улупбаз – якъ;
8. суннат ап1баз – к1ирихъ;
9. суннат гъап1ган биц1ирик жинари кучуз гъидритбаз – шишал дяхин;
10. суннат гъап1ушв илцибкъуз – харал хьайир;
11. илцибкъуб, хац дубхьну, алдабхьуз кьулгьйир – хут1ил хътабкуб;
12. алдабхъу хац, чан къулгунин кьалу аларгъайик кябхну, хъасин думу зегьер убхъуз биц1ириз ва абйир-бабариз тувбаз – мярх гак1влар;
13 … – жвумийиан жвумийиз лижахъ гъягъюб;
14… – …;
15…
…
Гьамушвккансина ккудудук1ру буржар ва гардандиъ фарзар,
таааап, дук1ну фуланий кьадар йисар алдахьайиз!
Харжиди ич1ибгнадар дин табасарандиъ!

Я инсанааар!
Аьвамвал – урхуз-бик1уз аьгъдрувал дар!
Аьвамвал – яв к1улиъ убжрайиб кьабул ап1увал ву!
Аьвамвал – азад хьуз тямягь хътрувал ву!

Рябкъюра тмундаризра маллйир кефнаъ айиб ва гьап1ра дурари?

Ачмиш шула:
1. семейний врачар – кьюбди пул;
2. семейний адвакатар – шубубди пул;
3. семейний психологар – юкьубди пул;
4. семейний прорабар,
семейний таксистар,
семейний экономистар,
семейний воспитателар,
семейний поварар,
семейний парикмахерар
семейний…
семейний…
семейний…
…
Хъасин, «семейний» илт1ибк1ура:
«личнийиз» – личний докторолог,
личний адвакатолог,
личний психолог,
личний ураролог,
личний охранолог,
личний т1ягьратолог,
личний гъаравашолог,
…

Хъасин…
…

Хъасин саб шул…
…

Гьаунзу школайиз…
Гьаунзу армияйиз…
Гьаунзу институтдиз…

Гъап1унза узуз гъапиб вари…

Фу фтикна вуш аьгъю шайиз…

Ктабгъну кьукь, касари узкан, узу дап1намиди аьвам!


Гьаунзу ляхниз…
Гъушунза…
Зиг, гъапну, гъул…
Гъизигундарза…
Гьаз?
Институтдиъ улупуб – саб, хъа ап1ин к1урайиб – жараб!
…
– Гьаз гъурхнийи узу институт? – гъапиган узу чпиз,
гъапнийи:
«думу вуйи уву гъуллугъниин дерккуз саб рякъ.
Гьамус ап1ин учу к1уруб.
Гьамусдиз вуйиб вари гьарх к1ваълан!».

Вуйза главный экономист…
Айи къанунарна вуйи гьял дюзди гъабхура к1ури,
чпиз ккунибси припискйир дарап1ган, авдал ву дупну,
гъап1унзукан рядовой экономист.
…

***

…
Дик1урайи нарядар дици дар,
хъа гьамци ву,
узу душну гъап1унза проверка, гъапиган,
му авдал ву, перевод ап1идихьа гидротехникди, гъапнийи.
…

***

…
– Мугъан гидрантариъ (гъанаваризди шид теебру биц1и шлюзар – шид хъябкьру-хът1ябкьру рукь) гьич шид шулдар. Му авдалу, хъитдихьа маларихъ!
– Каналиъ адру шид гидрантариъ наънан хьибди?
– Мы ничего не знаем и знат не хотим! Ты не спавляешься…

Дарш гашу йик1уру…
Чара гъудубгур гъушунза габанди…
…

***

…
– Мугъхьан габанвалра ап1уз шулдар! Габанвал я гьяйвниинди ап1руб ву ясана жвуван ликариинди! Му наан айир ву, велосипеддиинди маларихъ гъяри!
– Хъа велисопеддиинди гъушну к1ури гьап1рухъа, дюзи майднар, яркьу чюллер, экинариъ гъитрадрза уч1вуз малар, вари сагъ-саламатди хъаъраза ац1ну фунар…
– …дерккнайи ч1юргъюрава аьдтар…
…

Ут1уккунзу мушвариан зат мидарди…
К1ул’ин гъизигур…
К1ул ккидривур…

Гъач, хъана, кьяляхъ, багъри гъулаз…

Ккергъунза хулар…
Ул ал варидарин узу ап1урайи ляхнариин…
…
– Вааа, авдули, шибрит1 идрипди, ц1алар ккергъра…
– Гъвандин зиин – шибрит1! Гъван учв шибрит1 дарин?
– Авдал! Цал гъюрубси, я гъван, ут1убчну ккунду, я гъван, взрыват ап1рубу…
…

***

…
– Вааа, авдули бат1ур, нихъ кабхьну ликарихьди хът1ит1ибшди ап1урада…
– Кюбгъру руг хът1ибшруб вуйин? Кабхьруб кабхьну, лапаткайи гъибикьуб ч1яаьн дарин? Гьамус хъиржвну ликар, даграъ удруч1виш, гьадат1ури ликрин к1анар, кайиб дарин…
…

***

…
– Вааа, авдули, нахъвран ерина, чпин адашкьарин чвккахъ хъайи ук1 кабхьрада…
– Гьамус узу учвуз, нахъв наънан ап1узачвуз… Ук1 ка к1ури гьап1ра… Дидиз ккундайиб цал ижмиди дебккуб…
– Галариъ адарин?
– Завуъ хядарра адарин?
– Авдал!
…

***

…
– Вааа, авдули арда хулаъ лат дап1нада…
– Жвуваз рягьятвал…
– Хъа хулар кьяши шулдарин…
– Канализация ккаяс…
– Авдал! Хулаъ – каналар! Улдугна гьа, урсаригъна душну гъюрухъанмина…
…

***

…
– Вааа, авдули хулаъ убунна дап1нада…
– Хъа биц1идариз думу рягьятвал дарин…
– Вуш, рягьятвал ву к1ури ахниккра ккюрхюз гъит…
– Хъа ккюрюрхди шлин гъабхьничв? Марцц дарап1ди гьаз гъибтрадарчва…
– Авдал! Авдаал!!
…

***

…
– Вааа, авдули хулаъ баня дап1нада…
– Хъа наан ап1уру…
– Баня ап1руб дарки! Уву секцияриъ адарва гьа!
– Хъа жик1уз ккун гъабхьиган гьап1за…
– Душну зюргъликк, гъяраригъ жик1рубу…
– Хъа дишагьлийир…
– Хьадну ахнар–бархлар урччруган чпин мадар ап1ри… даршиш – тайниъ…
– Учвуз, баяр-жилариз – хълигуз…
– Авдал!!!
…

***

…
– Вааа, авдули чпин икриъ шав ккавхьнада…
– Хъа бат1ур шулдарин?
– Хъа маларин шарк1ар улчвухдарин?
– Хъа малар икриъ хьаз хьидихъа?
– Аьйни авдалу гьа!!!
…

***

…
– Вааа, авдули кьюб икир дап1нада…
– Хъа саб маларизна пеэриз ккундарин?
– Хъа вуш, ***иризна-гатаризра жаради икрар ап1ин! Авдал!
…

***

…
– Вааа, авдули аьхъин зиин чвукк дап1нада…
– Маларин ахрихъинди заансина ккабхьуз рягьятди…
– Абдал! Хъа ц1а кабхъиш гьап1дива?
– Чан-чаллан ц1а кабхъидар, хъа китрур гъашиш, йиз чвуккаккна ккуркьидар, хъа ичвдарик китуз рягьятди ву…
– Хъа кьюркълин ц1а?
– Маллайиз йиз руш’ват тувнайиз, узхъанди кьулгьйир улухуз…
– Авдуларин авдал!
…

Магьа гьамци, эллер, габан хьузкьана лайикь дару абдли ап1ури гъахьну…
Узу абдалди имиза, хъа вари аьяндрар гъахьну…
Гьаму дюнья вари туврашра, йиз «авдалвал» зина ва заан вуйиз!
Хьидихьа яшамиш, «авдулар»!




70 и 5
(Шамил Казиевдин 75 йисаз бахш гъап1у гьядиса)
…
– Гъидарза Су…
– Хъа яв дуст дарнив?
– Шли гъапунвуз?
– Шагьвеледди яв «Завариан сес» китабдикан вуйи РГВКайиан улупу «Мил» передачайиъ к1урадайин?
– Айи.
– Вуйиган гьаз гъюрдарза к1урава.
– Узу дуст вуш гъюрза, хъа дуст дарш гъюрдарза к1ури дийигънайир дарза. Ярхла рякъ Газелиъди аьгь ап1уз шулдарзухьан. К1ул илбиц1ри дубхьайин эдерчури, кьялхъян йибчури шулу. Учву узккантина инжиг ап1уз ккундарзуз.
– Узу яв дуст дарин?
– Вува.
– Вуйиган, яв дустрахъанди жан тувуз ккундайвуз?
– Мяаьшсузди – ваъ!
– Йиз теклиф вуйиз, гъач. Хьибдар мяаьшсузди!
– Дици вуш…
…

***
…
Гьар кьюб вазлик сцепления дюбгъяйин ц1ийибдиз дигиш ап1бу т1убариин к1ашар йивнайи Гъвандккарин Аьлимирзайин Газелиъ а (кьялхъян скамейкйирихъан хъюгъну, тааап…):
Аьбдурахманов Аьбдурягьим – дустар хъайир урсар – Голубничий, Сорочкин ва аварра – Ахмедов, язухъинк1ана хътарди табасаран – саркьан, лайикьлуди чавси удуч1внайир умбририз поэзияйин заан, убхъуз гагьлан дюнья…
Шагьмарданов Шагьвелед – нит1рихъарин шаир, шубариз ккуни лизи сумпил ва Яргълаариз хас дару хусуси ч1алниинди улхру Винокур. …бика Уьмароваси кьюр гъардшин кьялаъ айи Митаровар, Абдурягьмановрин...
Аьбурягьманов Аьбдуллагь – къурурикарин шаир, чан хал, исламдиз мусурманси, ккуни, ва гьамус духьнайир Кизлярарин, чан гъардаш Рягьимси тмунуб гъал крахурийир Шагьмардановдикан...
Раджабова Фируза – лезгйиригъна табасаранаригъ гъярснайир, шлихъинди маил ап1идик1ан к1ури к1улхъан гьарган хъич1ихнайир. Арха-хана адлувалинуб хъади, думу чаин ккудудубк1уз чарйир зигурайир ва вари жанна фагьумна ният хъипну, чпиндара адлу ап1уз кьюбиб хиларира, кьусмар йивури ликарира ва ккаъну ккадаури ушвнира хъзигурайир…
Каратаев Сергей – урсарин поэт, лап заанишварикан ктатурайир ва саспиган нивк1ариъ ахърайир, даахнайиган артухъ пул хилиз гъюру к1ури сонникар дюзмиш ап1ури вахтар гьаърайир. Арабир саб сяаьт ккубкьиш, думура ландшафтная культурайихъ хъайир, к1ик1ларикан зюргълар, дагълар, гъарзун кьулар тикмиш ап1ури, гьар шаир-писателин юбилеяриз гъяраза к1ури килияр-килияриинди минералар чан подмосковная дачайиинна хъирк1ри эллешмишнаъ арснайир…
Исрафилова Сувайнат – к1уруб адарди микрафондихъна удуч1врур, удуч1ур удудуч1врур, удурзури гафар ушвниан булагъдиан марцци штарси, ккудудук1ди, хъабалгну убхурайи халачиси швушвахъ хъап1райи «кюкйирин ц1арси» ва хъасин, аьгъдарзуз узу фу гъапнин, к1ури рюгьниинди яшамиш шулайир, имбударик гъилигган, пулар айи ахнарикк дахьрайи – дахънайидариз пули бецер ап1ура, хъа му шуран улар крач1ура, штулан ц1арц1рарси, ц1ару т1уларихьан дифракк ккуч1ври ва заансина рузури…
Багомедов Муса – даргйирин аьлим, даргйирин фолклорист яни кюгьне меденият уч ап1ури жвуван уьлин кьац1 ип1урайир, чпин адашси, киври дарсар, дарсар урхуз даккнидариз, чпин топонимия даргиярин аьгъю ап1ури хъюгъюр Рашидли табасаранаринси. Ялхъвнар кайир чпин Меусиша гъулаъ варит1ан…, хъа мяълийир – варит1ан…
Азизов Рашид – къюлкъяц1и: табасаранарин вари гъуларин гъяляригъ гъябхъну гъабхьи, ниъ зигури, фтихъанушра, лазим вуйибра дарубра бик1ури гьавайик ва штук. Штук учв китиш кьалу, ясана кубзиш ап1уз биябур, бач1вугйириси марцц ап1рур ва марцци к1егьсиб шид завариан чигсина мархьси халкьариинна улубзуз амин ап1рур. Узуз аьгъдарзуз му мициб наънан арайиз удубч1вуб вуш, жилариан дарш завариан – вухьиди Аьзиз чпин абиан, думура вуйиган хабахъ тар, хабар рабгърур бакуйин хъюгъну буругъарихъан, Ужувлан хабарнакан, Кьаркьулин к1арарииннакьан, инсанарин юк1варин айит1на…
Алишева Шейит-Ханум – шиърарин ханум къумухарин хъабхьну лизи ягълухъра шалси келягъяси рябкъру, ап1ури гафар «алах, алах», фикрар идирчури чан фикрарин фабрикайиан, ич гимихъ шлу, Баммат-юртнакк учв бабкан гъахьи, ккадарди шлу, я чав переводчицади гъилиху Шахназаровдин «Мосфильмнан» кинойирик даршлу. Хъа кади шлу, бик1уб даршра чан думукьан улихь гъябгъру, къурзлувалар, ч1яаьнзуз ву к1ури узу гъап1у гьунарар, амдарзуз к1ури сарун ккунди таниш’валар, вуйибси дурар чан улупури бизарвалар васана кьабишнар, чав дап1ну к1ул чан лизи…
Колюбакина Марина Ахмедова – даккунди хьуз кьаби, агъзариинди дик1ури эсерар ва к1ури юбилеяриъ гафар эсер кайи вуйиси учв дишагьли табасаран, табасарандихъанди убгури чан булушкка, булушккайихъди гагул гъвалахъинди ккайибра кт1ут1убшвди ккимдаршра Шамил уларикк, чан варит1ан ккуни дуст, даахнайир ругарикк Ккуми, маш илбицну Ханит1инди чаз ккуни, аьйнари гьит1ик1ури улариъ айи шадвална гъалаб, кч1юкьюваларна уьлч1юкьювлар ва нивгъарна ригъар, учв бабкан гъахьи Челябинскдизди ахьу хъади ц1ин рижвар…
Гасанбег – ул кюч1юбкьну шубуб ликрииндири шулайир яшамиш, гаф-ч1ал дарди маш адабгъурайир машназ…
Асланов Пирмагомед –
мягьямядарихъ хъайи аслан,
дурариз яв намус мутуван,
даршиш ч1уруди улхидиза увлан
ктутубч1вуз пир яв накьдилан.
Дуст бадали яв адназ кьяляхъ гъизигунва…
Гьаци гъуз имбударизра…
Гъузиш «пир» хьидивукан алди гъабхьибсиб Ч1ихт1ил…
Гъулан гьац1 кьялаъ дагар айи Верт1ил.
Макарахан узкан Асланов…
Сану гъягъюз хьибдар ухьхьан ярхлариз.
Гъахьунва увура аьсси…
Аьсси дап1назу узура му сиягьли…
…

***

Хъади гъурхунчу, ягъадашдин кас, табасаран райондин аьхюрихьна чан зурба кабинетдиз…

– Кьан гъабхьну к1ури узкан гиран мап1анай, юлдшар писателар, фицики му гьюкми йирт1назу телерихьди ижми, миж кайибра ктипури му уьмрикан…

– Фициии, шлиии, Сиражудинович? – Шагьвелед…
– Адмйир гъюри шулу чпин дерди-бала гьял ап1уз узухьна, йигъан сар къар. Гьамус йигъан кьюб ражари узу Махачкалайизра Москвайизра гьаддин гьякьнаан отчетарра хъадаъну ккунду, йишв-йигъ лихури, султ элегьер – дарпиди…
– А в чём причина, почему так строго? – Гость Сергей Федорович из союза писателей России…
– В целях улучшение жизни народа? Все приходят по поводу трудоустройства…– Глава Курбанов…
– Улучшается? – Су…
– А как? В районе 4500 мест труда, а молодёжи – 35 тысяч! Вот вы, на моём месте, что сделаете? – Глава Магомед…
– Сколько человек всего в вашем районе? – Азизов…
– Более 50 тысяч… – Глава…
– Я бы, при формировании статьи расходов на следующий год, включил бы их как работающие с зарплатой по 50 тысяч рублей в месяц и получил бы из бюджета 30 миллиардов рублей и так обеспечил бы всех неимущих людей своего района… – Рашид…
– Гья-гья-гьяяя… – Вари…
– Не смейтесь, между прочем, он прав… – Сергей…
– Спасибо, Фёдорович, за поддержку…
– У Рашида вопросы не закончится… давайте, пойдём возложит цветы… Мирзе Калукскому… – Аьбдулмаджид…

Гъушу…
Кюкйир диву…
Шиклар гъиву…
Ва
минди Эльмирайин свитара хъубкьу. Наънан вуш дарпишра сарун аьгъячвуз. Литобъединения. Нарын-Калайиккан.
Свита – варидарин хилар гъидисза, узу вуза гьа узу, к1ури, фурс ап1ури, хъац1абкну Ккумгъарин Камилдиси к1ул, учв к1ул вуйиган чакк к1ул ккиврударин, Хив к1улди хиликк ккап1найиган, к1улиъ айиб вуди жвуван дерди, дерди ктарди хил бисурайидарин, мидкан хабар имбудариз даршлуси, узуз баркаллагь к1уруси, адмийир гьясбикк ккаърур ву дупну… Агь йиз гъянаъ ич1ибгнайи иблисвал, ккунийдизуз увуз Кремлийиъ саб гъуллугъ тувуз, уву фйир ап1рийк1ана адмийирикан… курхьри… ккат1ри… кат1ри… лик-ликрихъ хъипну йирфар яркьуди дивандихъ хъирчри, диван кьяляхъ хъайибдикан, хъайиб аьгъяшра, вижна ктарди…
…
– Гьап1раяв, Эльмира, свитайи? – Раш…
– Уву свита гьаз гьерхрава узу гьедрерхди? – Эльм…
– Увук кайи файда имдар уву яв юбилей ап1урухъанмина, Союз Писателарин Ахмедовдиз ктарди… – Раш…
– Теклиф гъап1унзаки дугъазра Гьясановдизра, Васильевдизра, гага Римскийизра… – Эльм…
– Хъа даши Азизовский-Ляхлинскийиз гьаз гъап1ундарва? – Раш…
– Думу фуж ву дицир – дарши, я лигуз ранг алдрур, я адмийиригъна гъядягъну хяларин улихь дерккуз даршлур, я… нубат алдрур, я… – Эльм…
– Я жжан Эльмира бажжи, увухъ жжан хъади рябкъюри гъит! Узура, уву вуйк1ана к1ури гьаци к1вахъниди гьавайик хилар кучур вуйза ва яв дих ут1убччвган, уву вуйиб аьгъю дубхьну, хъа вуйиз яв свитайикан гьерхуб… – Раш…
– Хъа узу вуйиган узук фу файда ва гьаз фада кимдар, к1урава, Аьзизовский-Мердешовский?
– Гъавриъ адрахъузкьан читин суал дайиз, хъа яв ученикар учительдилан улт1урччвурайиб чпин бик1бариан рябкъюрахьуз. Уву гьаддиз къаршу вуна дарш яв гьациб суалниинди?
– Дици вуйиган, хъа, уву к1уруганси, слин суфат, учитильдиз вуйи тяриф набши? – Эльм…
– Яв тяриф ап1ри яв теклифчйири: Францискди, Арабцискди, Карагцискди… – Раш…
– Гьайвуин каргъар алархьну машарикан бацар кац1ахрияв, гьявун маш гъяйи гьяйван… – Эльм…
– Баркаллагь шураз, бацарт1ан дарш… – Раш…
…

Гафар ккудук1дар.
Кушра ибшри мубарак ихь шуран, варидинси, творчество…– жвув кжакуз, ва каргъари кц1ахайиз бацар – вааа гьамусдиз аьгъдайдузуз каргъарик бацар кайиб т1убарин ерина… узу гъавриъ адрахъди Эльмирайин, аьгь келле… – алдатмиш ап1ру пуза гьамцикьана тебрикнан кьюб гаф, дарап1уз аьйиб, «аьйибназ»* ккилигури хъац1найидари.

–––––––––––––––––
«аьйибназ»* – сарикан саб фу-вуш ктубч1вайиз…

–––––––––––––––––


Гъушча…
хъади «свитара», рякълансина, «Дом культурайиз», табасарандиз айи, Сиражудиновичди…
Фойе… – Ккуч1врушв…
Дабалгна ужуди, уччвуди…
Музей – саб цаликкинди…
Табасарандин тарихнан шиклар – тмунуб цаликкинди… – маншаллагь, маншаллагь…
Шиклариз – маншаллагь!

Магьа, лигай, саб-кьюб табасарандин тарихнан шиклиз учвура, йиз чвйир:

 
Му шиклик хачракк кьюр Рашид кка: Рашид мукьам йивурайир ва Рашид шикил йивурайир.


 
Гъизилин акв ап1руб (минора), Шамил Казиевдин китабарин выставка ва музейин алатар.


Мушвакк гьахъунзуз гизаф адлу инсанар – Рашидовар музыкантар… ва мяълийир ап1ру артистар…
Дурарикан сар…
Гъюру узухьна гьаз шиклар йивурава, к1ури.
– Хъа гьаз йивдархъа жан…
– Жарадариз шиклар йивуз ихтияр адар! – гъапи узуз хъжагъури.
– Дици вуйиган мициб уткан, ихь абйирин ччивар улупурайи выставка гьаз вуячв ачмиш дап1ну?
– Му, Махачкалайиан ва Москвайиан Шамил Казиевдин юбилейиз гъафи хялариз улупуз к1ури.
– Хъа жвуван халкьдиз му мубарак шиклар рякъюз хай гъюрдарин…
– Яв фук1ара хътарив шлиз фу дябкъну ккундуш… Ккудуч1в, ккудуч1в мушвккан…
– Уву фуж вува узу ккут1урккуз?
– Узу фуж вуш аьгъдарнуз? Арсен Асланов к1ури зат гъеебхьуб вунуз?!
– Гъеебхьунзуз жан дуст кас, увуз гьаци к1урубра аьгъязуз, хъа йиз суалнан уву уччвуйи гъавриъ ахъундархьидива. Арсен Асланов узуз уткан мяълийир ап1ру ужур артистси аьгъязуз, хъа Арсен Асланов полицейский вуди аьгъдарзуз. Уву, жан, Арсен палицай вуш, узу ккут1урккуз, наанив форма, удостоверение, нагрудной знак…
– Иву изус махъар киримитан, гъараххх, гъараххх ичв хулаз!
– Увуз узу ккут1уккуз фу ихтияр авуз? Фу гъуллугъ аяв хилиъ?
– Узу гьаму «Дом культурайин» заведующий вуза! К1урув аминив?!
– К1урудар гизаф айиз, палицай-малицай культурайин табасаран! Диривархьа! Диривархьа!
– Ккудуч1вну гъарах гъапунзавуз! Ебхьдарин?!!
– Уву, жан аьхюр, багъишлалиш ап1ин! Узуз ичв аьхюрари ичв улихь дивнайи меселйирикан хабар адарзуз, фициб жюрейиинди му ихь культура халкьдихьна гъайибхай дупнаш, хъа увура гьап1дива-хъа, дурари гъапиб тамам ап1райир вува сарун. Дидиз йиз манигъвал адариз…
– Фукьан гафар ап1урававу, чкиди диргинихь гьамлин, аьхюрар гъяйиз!
– Дурар ухди дуфну залиъ деъна…
– Яв дурарихъ фук1ара хътарив дурар наан аш, уву дургинихь милан!
– Я аьхюр, яв аьхювализ икрам, саб суал увуз тувуз узуз ихтияр тувава.
– Гьа йип чкиди, узуз увухъди ил хъитуз мажал адариз.
– Гьаму китабар, ичв гьатму шикларин улихь устлиин дивуз гъитава…
– Гьап1ру китабару мурар…
– Магьа гьамцдару сарун – дупну улупза.
– Гьап1рудару – хъжагъуриси.
– Аьзизув Рашиди к1урурди тувнузухьна, ккунидариз пешкешди ишри дупну. Ч1анади ву гьа, мугъан мурар!
– Хъа думу учв гьаз гъафундар юбилейиз? – бай ктаршву.
– Узуз гьаз аьгъя думу гурбагур хьуз ужур наан аш. Наан-фу закъум а дугъан мушваъ-тушваъ дудургну, гьаминакьана дарфиди…
– Фйир к1урава уву ич писателиз. Культурайин адмийирин гьюрмат уьбхюри ккундарин! Дивну китабар гъарах гьамлин!.. Арда писателаркьана гьясиб ккадарда гьамдиз… Тдиин али рангназ…
– Анжагъ хъял мяябгъяна, аьхюр, ичв аьхювал, узу гъушза. – ккудуч1вза, жан дустар, мурарин фойейиккан ч1атинди.
Саб арайиланси, Арсенра ч1атинди удучву ва узу дидисну чахьинди машди илдицуз гъитну «Завариан сес» китабдик кайи шиклизна узуз лигури, йиз к1уллар ибар кирихнайи гъюран, саспишвариан хьара дубшнайи бачук1 уьлч1юбгъю ва мюгьтал духьну йиз улихь дийигъу.
– Рашид халу, чист узу биябур гъап1ваки. Дишлади гьаз гъапцндарва Рашид Азизов вуза к1ури… – Гъюч1ккан дибисну гужназ айит1инди гъурхзу.
…
– Гъапну–гъапундар, жараси фикир ап1рб дарин…
– Гьававааа! Саб яв китаб подписать ап1инава узуз…
– Фамилия, ччвур фицияв?
– Узу фуж вуш аьгъдеййвуууз?
– Аьгъеййзуз… Гьамус жара модйир удуч1вна, к1ур, али чвурарин ерина «ибнарна» «шейхар» духьна, «бегарна» «ханарна» «гьяжжйир» хъаъри, айи хпирин к1ул’инна кьюрпир, шубурпир, юкьурпирра хури, жиниди, айи любовницйириинна…
– Узу дицдарикан дарза! Дидин гьякьнаан марццир вуза…
– Хъа жарабдин гьякьнаан? Думу жараб фу вуйк1ан?
– Артухъан гьаз вуяв-хъа дурар, аьлхъру маш – чиб-чпин тяриф – магьа ухьуз ккундайиб!
– Сарун жараб – ваъ! Дарин?
– …
…

Язухъийк1ана «Рашид Аьзизофар» дарударин!

***

Гьац1ккансина зал абц1найи. Гьякимарна Писателар сягьнайин улихь йишварин к1уллун кич1игнайи.
Мурарин му гъябкъюр душну варит1ан кьяляхъ, вари уларикк ккархьруси, ич шофёр Аьлимирзайин гъвалахъ деъза.
Сиражудиновичди юбилей к1ули гъабхуз Сувайнатдизна Маринайиз табшурмиш гъап1у. Дурар душну сягьнайин саб мурччвахъинди, чпин китабар-дафирарра арццну деу.
– Сифте гаф тувидихьа… – гъапи кьюбиб хпари…
…
– …Шамил Казиев чиновникарин маш ккайир дайи… – Глава…
…
– …Шамилиз «Народный поэт» тувуз ккайза, аммаки шаир сарун гъак1нийи… Магьа дугъаз Лермантовдин гъизилин медаль тувраза… – Ахмедов…
Писателарин аьхюрин му гафариин аьжаин гъахьири, залин кьялхъян гьарай гъап1у:
– Шамил гъак1ивализ дилигну увхьан «Народный поэт» ччвур тувуз дугъаз гъабхьундарвухьан, хъа гьамус медаль фици туврава дугъаз? – Раш…
…
– Шамиля я был другом, вместе мы учились у Долматовского, он достоин большего… – Федорович…
– Рябкъюрайвуз, уруслира тяриф ап1ура Шамилин, хъа увхьан, тов. Ахмедов… – Раш…
…
– Я знаю, Рашид, почему ты на меня ополчился у себя на родине? Потому что, я тебя в союз не принял… – авар Магомед…
– А в чём причина, была? – Марина…
– Гамзатову не угодил… – авар…
– Ах вот как… – Сергей…
…
– … Дюз гъап1ну каундарш! Гъубзуйи чпин Ляхлаарин гъюлягъ. Расул ахмакъ духьнайин-хъа учвт1ан зина удуч1врур, духну чан гугахъ хъитуз… – Аьбдулмаджид…
– … Иса Месигь бабкан хьуб аьгъю гъабхьи Гьиродди фукьан биц1идар гъийихнийи, думу гъахьи биц1ирикан паччагь хьиди гъапиган… – Хюрккарин Гьяжимягьяммад Гьяжиев…
– …А вуйда, байк1а! Рашидли Расулит1ан ужуди бик1урак1урахьидийи союздик учв каанийиш! – Эльм…
…
– Ухьу мина Шамилин юбилей тебрик ап1ури дуфнайидарухьа, Гамзатовдинна Азизовдин – ваъ… Дураринна дарап1ди гъибтидархьа, хъа сабан ихь гьамунурин… – Су… – гаф туврахьа даргйирин аьлим ихь Мусайиз…
…
– … Я не согласен с Шамилем, который сказал, что мне никаких почестей не нужны. Нужны! Ещё как! Поэтому то и Ахмедов ему звание и не присвоил. А Рашиду почести нужны были, и поэтому он заявление написал, все документы подготовил, но этот аварец, израильтянами Гребневым, Козловским… поднятый на шестое небо не схотел, чтобы табасаранец был на седьмом небе… Поэтому то, когда узнал что он написал книгу «Топонимика селений Табасарана», проявляя уважение, пожал ему руку в ресторане на Орджоникидзе, когда отмечали день табасаранской поэзии…  – Багомедов фольклорист Муса…
…
– Теперь слово дадим кумычке Шейит…
…
–   Шамиль Казиев увидел не ровную борьбу аварского слона с табасаранским муравьем, отошел в задний план и отказался от причитывающих наград, заранее предчувствовав исход дела, хоть самому оставаться на плаву, после столкновение этих шхун… – Алишева…
…
– … и он действительно остался на плаву… Расул давно уже причалился и в прохладном раю развлекается с девицами, как и наши чиновники… А Рашид, бедненький, с завистью, через щель в раю, наблюдает за нашими корифеями пера… жадно желая, когда же и ему попасть в их гарем… – …
…
– … чухсагъул варидариз… Бахтаврар урус ч1ал аьгъюдар. «Масан» к1уру гаф фукьан кьиматлуб ва багьайинуб вуш ухьуз варидариз аьгъяхьуз. Гьациб багьа ччвур тувна Цухдигъари сар чпин мялимдизра. Гьамус дугъаз варидари «Масан мялим» к1ура. Гъудужв, Масан мялим, улуп уву гьамрариз фуж вуш, дарш пиди узу узкан кадабгъну к1ури, – шубудпи ряднаъ деънайи сар шаду кас ликри гъудужву ва вари зализ гьадму узу вуза к1ури, кьюбиб хилар завариз дазаргну, алишв’ин кьюб-шубубан илдицу. – Рябкъюрайчвуз? Мялимаригъян жаради шаирарик фу кечел ка хъа! Ухьу ихь сар шаириз гьациб ччвур тувурхьа. Хъа дициб ччвурназ лайикь вуйи шаир Шамил даринхъа?! Гъит1лантина ухьу сарун ихь Шамилиз «Масан шаир» к1уру ччвур тувну гъибтдихьа! Баркаллагь!
…
– Чан рижв гъядрушв гъибтдарда, гьаму пушвтнан бали… – гъапи Рашидли.
…
––––––––––––––––






Эсер ккудубк1урайи кьюб гаф:



ШИДНА ЗАВ

Дурубшрайи нир’ин
чвул алабхьна.
Т1ибхурайи зав’ин
гаш алабхьна… –

Ккебкидарвухьан ниъ!
Ац1уз удукьидар кьашар!

Дурут1уз гъарабх
хъабхъри, марцциди,
гагь вушра кьалуди
баладар,
завариъ ади вуш улар!
Кьадар бихъидивуз
яв хиларин чвулиъ,
гъубт1убдикан пай
гашуриз гьач1абккури
хъич1ихнаш Дугъхъан!


УЗУНА ЙИЗ ТЯРИФ

Адат1ай…
Адат1ура…
Ва дишла
хъахьра кьяляхъди тярифарра.
Адат1на…
Дап1на бегьемди адрарра,
амма шулайиб дигиш
адар инсанариъ фук1ара –
юк1вар ап1урадар я шарш,
я дерккрадар кадатну хюл.

Адат1ай…
Адат1ура…
Кит1ра мидалар…
Дивра ядигарар,
амма
набши яшайиш
гьякь ширинвлин
вая
ширин гьякьвалин?

Дав даришри яв ададт1ар,
эгер дурари ц1ийиб хурадарш.

Дийигъган Заанурин улихь
яв тярифарра дийигъиди
гьаз мициб гъап1нийк1ан к1ури,
ургури начу,
инсандиз дархру гафари
кьут1кьлушин вая меълишин,
гъивну маш качу.

Ришвай ушвар…
Кац1ай к1ажар…
Адат1ай китабар –
пидичвуз бахтаврар,
амма…
вахтарра имдар ярхлариъ
хъуркьуз бахтаврарихъ
ва  –
хъахънайидарихъ махъварихъ…
2019 й.
---------------




К1УЛАР:

1. Гундушв руб
2. К1аш
3. Табасаран вуза к1урайи писатель…
4. Къала
5. Ад бадали
6. Дербенднаъ «табаристан»
7. Сабпи аьжал
8. Кьюбпи аьжал
9. Шубубпи аьжал
10. Аьбду-аьраб
11. Аьлимурад ва мурад
12. Гъавриъ адарза
13. Гъунна жви
14. Су фи ра
15. «…нурариъ» уршар
16. Урсар
17. Чювккер
18. Урус ва рубас
19. Улар
20. Теклиф кап1уз
21. П1ярязи
22. Писатель, даршиш – пайгъамбар?
23. Гюлбеки ва гюлбика
24. Диктант
25. «Зиян» кайи «хлинццар»
26. Камивал ва хъуркьувал
27. Философияйин драматургия
28. «Лит- табасаран»: презентация
29. Пир
30. «…нурар»
31. «…нурариъ» «нурар»
32. Редакторар
33. Сар вува
34. Саймиш’вал
35. П1акьар кч1вукьурайи профессор
36. «Завариан сес» ккудубк1ури
37. Гъизил
38. «Милаъ»
39. 90 йис
40. Шлиз к1ура узу му гафар
41. Конференц залиъ
42. Милаъ айи кьаби-жигьил
43. Авдал
44. 70 и 5