Аспан Борелер немесе Шынгыс-ханнын алтын руы

     Борч-жигин руынан шы;;ан ;лы ;а;ан Шы;;ысты; ;аза тап;анына 777-жылды;ына орай (1227 жылы, 29 тамызы)
     Мон;олды; «;;пия шежіресінде» (13-ші ;асырды; дастан-жылнамасы) «Табиги Ханны;» (“tus qaniyan” – д;лірек, «Генетикалы; Хан») т;;ырнамасы (концепциясы) ;алыптастырыл;ан. Оны; негізі – жо;ары билікті; бір ;улет ішінде, атадан бала;а, к;шу д;ст;рі («династийность власти»), я;ни – билікке деген генетикалы; х;;ы;ы жайында. ;аза; хал;ы (;асырлар даналы;ы!) оны былай т;жырымдайды: «;арды; басын ;ар алар – ханны; басын хан алар»!

     Б;л да кездейсо; н;рсе емес, себебі Шы;;ыс-ханны; ;зі к;не т;ркі ;а;андар т;;ымынан еді. Оны; ата-бабалар ішінде – ата;ты ;а;андар Б;мын, ;апа;ан ж;не ;;тлы;тар («;;пия шежіресінде» – Амба;ай, ;абул ж;не Хутулу ;а;андар). Тек ;зіні; Билікке деген х;;ысыны; за;дылылы;ыны; ар;асында («легитимность») — ;рине, ;олбасшы ретінде ас;ан даналылы;ымен д;лелденген! – та;ыр кедей Темучин ;а;арлы Алчин-Татар, Найман, Керей, Меркит хандарын ;зіне ба;ындырып, ата;ты Шы;;ыс-;а;ан немесе «;лем Сілкіндірушісі» болу;а м;мкіндік алды.

     К;не Т;ркі ;а;анатын ;ала;ан Ашина тайпасыны; Б;рі атты тотемдік руы бол;аны баршамыз;а аян. Билікке жеткен со;, осы Б;рілер ;асыр ;ойнаунан келе жат;ан («Т;рлар» — «Т;ран») Т;рк немесе К;к Т;рк («Аспан Т;рктері») саяси лауазым-есімін ал;ан. Ру-тайпалы; а;ыздар бойынша («этногония»), Ашина тайпасыны; ;зі де Б;рі-;аншы; пен ;;н баласыны; ;осылуынан пайда бол;ан-мыс. Б;л баланы, ата;ты ;;н т;;ымы ;рбимесін деп, жаулар ;ол-ая;ын кесіп, айдалада тастап кеткен, ал ;ас;ырды; ;аншы;ы оны ;;т;ар;ан-мыс. Бугут стеласында (6 ;.) ;ол-ая;ы кескіленген баланы емізіп жат;ан Б;рі-;аншы;ты; суреті са;тал;ан. Рим ;аласын ;ала;ан Ромул мен Ремдерді; та;дырластары жо; емес екенін осыдан да а;;ару;а болады. Бас;аша айт;анда, ;ас;ыр тотемдік сарыны к;шпелілер (номадтар) тарихыны; т;ра;ты буыны («архетип») екендігіні; к;птеген д;лелдеріні; бірі. ;ытай жылнамалары бойынша, Цзинь д;уіріні; бастап;ы кезе;іні; ;зінде (265 ж.) Ашина ;йі (;улеті) 10-ші буынында билік ;;р;ан к;рінеді (Зуев).

     К;шпелі халы;тарыны; ;з ;зін тану р;сімінде («самоидентификация») тотемдік нанымдары бас р;ль ат;ар;аны тарихтан м;лім. ;ас;ыр т;ркі тілінде – Б;рі, ;ытай жазуларында — Фули (;ытай ;;жаттарында т;ркілерді; ресми атауы!). Ру есімі («этноним») ретінде Б;рі с;зіні; бірнеше формалары ;алыптас;ан: Б;рі – Б;річлі – Б;рч – Берч – Бурч – Бурджи – Борз ж;не т.с.с. К;к Т;рк д;уірінде Берч атауы тотемдік ж;не ;а;анды; руыны; есімі ретінде ;олданыл;ан. Осы этноним «К;л-Тегін ескерткіші» жырында (8 ;.) са;тал;ан: «Куруйа к;н батсыкдагы Согд Берч букарак улус будунта Нен-Сенгун Огул-Тархан келті» — «;;рдымда;ы (алыста;ы), к;н батысынан, Со;дыдан — Берч хал;ына (т;уілді) ;лыстан – Нен-Сенгун мен Огул-Тархан келді» (А.Атабекті; аудармасы). ;а;анатты; тотемдік руыны; (Б;рі-Берч) батыс елдеріне деген ы;палы («протекторат») бол;анды;ын ;ытай жылнамаларыны; м;ліметі (661 жыл;ы) д;лелдейді: «Босыда губернаторлы; ;;рылды, ж;не Билус басшы болып та;айындалды» (Бичурин бойынша; м;нда Босы – Персия мен Со;д, Билус – Берч).

     Тотемдік Берч (Б;рі) руы Ашина немесе Алшын (С.Аманжоловты; идентификациясы) тайпасыны; 24 руыны; бірі еді. Осы тайпаны; да есімі т;;іршілік пен тотемдік ма;ынасына ие: 1) «алшын» — «шабынды;тан кейін ;сетін жас ш;п» немесе «;лместік, м;;гілік ш;бі»; «алшы» — «же;іс, ;тыс»; т;тас ал;ында, «Алшын» — «;лместік, М;;гілік, К;нелік, Алша;ты;, ;;ндылы;»; 2) «Ал-шын» — «;ызыл Б;рі» немесе «Аспан Б;рі» («чино» — мон;олша «;ас;ыр», «ал» — т;ркіше «;ызыл, ал-;ызыл», т;спалдау ма;ынасында – «аспанды, т;;ірлі».

     «Тотемдік т;;іршілік» — к;шпелілер ой-санасыны; негізгісі. Тотемдер – халы;ты; та;дырласы, сонды;тан тарихи жа;дайларына байланысты, халы;пен бірге ;згеріп, жетіліп, дамып т;рады. ;лы ;а;анатты; к;йреу кезе;і;де т;ркі Б;рісі (Берч) половецтерді; ;;майына (Итке) айналды; осы;ан байланысты, тайпаны; да аты ;згерді – ;;ман (н/й дыбыстар алмасуы за;ды), немесе Половец, немесе ;ыпша; (;аза;ша – ;;май-Тазы). Алтын Орда заманында осы с;зді; тура к;шірмесі («калька») ке; тарап кетті – Ногай (мон;олша «ноха» — «ит»).

     Сонымен бірге, Аспан Б;рісі «Алшын» киелі ;;с «Лашын;а» айналып кетті (тілдік инверсия за;ына с;йкес: ал-ла). Бара-бара осы с;зді; ма;ыналы; баламасы («аналог») пайда болды – «;ыят», я;ни «;ию, Кесу, ;лтіру» ма;ынасында. ;аза; к;ні б;гінге дейін осы ;;сты «Лашын-;ыят» дейді (М.М;хитденовты; н;с;ауы). А;ыз бойынша, Шы;;ыс-ханны; атасы Бодончар лашын ;;спен а;;а шы;ып, осымен к;нелткен екен (тотем мазм;нын т;рмысты; болмысына с;йкестіндіру – барлы; халы;тар;а т;н д;ст;р).

     Шы;;ыс-ханны; руы барша;а м;лім («;;пия шежіресі» ж;не бас;а деректер бойынша), ол – Борч-Жигин («Борч»-«Б;рі»; «Жигин» — «Иесі», ;осымша с;зі) руы, ;ыят («Лашын») тайпасынан. Жо;арыда к;рсеткендей, ;ыят-Борч (жигин) мен Алшын-Берч – осы екеуі де бір ру атауын («этноним») ме;зейді. Я;ни Шы;;ыс-ханны; тегі — «Аспан Б;рілер» я;ни «Лашындар» (Ашина-Алшын-;ыят) тайпасыны; тотемдік-;а;анлы; «Б;рі» (Берч-Борч) руы.

     ;лы Т;ркі ;а;анаты да, Мон;ол ;а;анаты да – бір жерде (айма;та), бір ру тайпа к;шімен ;;рыл;андары тарихтан белгілі. Орхон мен Керулен ;зендер аралы;ы – талай ;а;андарды; кіндік ;аны там;ан жері. Сонды;тан, К;л-Тегінні; бас киімінде де («тиара»), Шы;;ыс-ханны; а;, рулы;, байра;ында да – бір ;асиетті, киелі ;;с ;ыят-Лашынны; суреті болуы кездейсо; н;рсе емес!

     Осы тотемні; кейінгі дамуыны; ар;асында «Лашын» «;аз;а» ауыстырылды. А;ыз бойынша, ;;май-Тазы киелі ;азды; ж;мырт;асынан жарал;ан-мыс. ;азды; к;штілігі соншалы; — ;а;а;ан аяз т;спей ;анатына т;рмайды екен. ;аздар дауыстап ;тіп барат;анда, к;шпелі ;аза;тар аруа; сезінгендей, мистикалы; к;йге т;сетін бол;ан (Диваев). ;аздауысты билер бол;аны да кездейсо; емес. Б;кіл халы; осы тотемді орта; атау («этноним») ретінде ;абылда;ан: «;аз-А;» — «А; немесе Аспан ;азысы».

     Сонды;тан, Б;рі де, ;;май да, Лашын да, ;аз да – осыларды; б;рі де бір тотемдік т;сінікті;, бір діні ж;йесіні; ше;берінде (Т;;іршілік) ;асырлар бойы дамы;ан бір халы;ты; атаулары («этноним») екені с;зсіз тарихи шынды;.

     Тіл білімінде («языкознание») «;ас;ыр ж;не о;ан табыну р;сімдері» («культы») атты та;ырып Ностратика деген адамзатты; ал;аш;ы тілін («пра-язык») зерттейтін ілім т;;;иы;ына жетелейді (Вяч.Иванов ж;не б.). Алайда, бізді тарих т;р;ыдан ай;ындау д;уірлер ;ызы;тырады. ;ытай жылнамалары бойынша, «Билус, Босыми билік ;йіні; ата-бабасы («родоначальник»), ;лкен Юечжиді; бір б;лігін ;;ра;ан, сонды;тан, оны; аты билік ;йіні; ж;не мемлекетті; атауы ретінде алын;ан» (Бичурин бойынша). М;нда Берч (Билус) этнонимі ж;не Персия (Барсил, Парсил) елі атауыны; арасында;ы байланысы туралы айтыл;ан.

     Византиялы; тарихшысы Феофанны; жазуына ;ара;анда, «хазарлар-;лы Берсилиядан (Берс немесе Берч елінен – А.А.) шы;;ан халы;», ж;не ол Даикс (Жайы;) пен Танаис (Дон) аралы;ын мекен еткен. Арабтар Кавказды; солт;стік ;;ірін («Предкавказье») Аль-Баршалия (Барш немесе Берш елі) ретінде таны;ан. ;лы Болгарияны; (К;бан ;зеніндегі) ;а;анлы; руы Берсула (Берс-;лы), ал Дунай Болгарияны; патша ;улеті – Осень (Ашина) тайпасынан бол;ан. Ата;ты орыс ;оназы Игорьді («Игорь жоры;ы туралы с;з») т;т;ын;а ал;ан Бурч (Бурчевичи) руыны; сарбаздары; оларды бас;ар;ан Кончак пен Гзак (;аза;!) хандары. Осы Бурджи (араб жазуында;ы) руынан ша;;ан жауынгерлер Мысыр елінде м;мл;к султандар ;улетін («династия») ;;р;ан. Соларды; бірі, Бейбарс, тас;а ;ашал;ан жазуын ;алдыр;ан: «Мен Т;рк тайпасы Берч ;лымын» (13 ;.).

     С;йтіп, ;лы ;а;анатты; ;а;анлы; руы Б;рі-Берч болды. Алайда, Б;рі-;аншы;ты; ;лдары тек ;ана Берчидтер (Берч ;улеті) емес – Ашина (Алшын) тайпасыны; бас;а да рулары еді; олар да жо;ары билікке деген за;ды х;;ы;;а («легитимность») ие бол;ан. Сонды;тан, Берчидтерден (на;ты К;к Т;ркілерден) кейін билік Байуркы (Байулы), Адье (Адай) ж;не Я;ла-;ар (Жа;ал-байлы) рулары бас;ар;ан То;ыз-О;ыз немесе ;й;ыр ода;ыны; ;олына к;шті (;й;ыр ;а;анаты).

     Ал, 4-6 ;;. ;лы Далада Жужандар немесе Юандар ;стемдік к;рсеткен (Жужань ;а;анаты). Б;л этноним – «Алчин» атауны; ;ытай тіліне тура к;шірмесі («калька»), негізгі ма;ынасы – «;лместік, Негіздік, К;нелік, Алша;ты;, ;;ндылы;». С;з орайына, осы тайпаны; есімі ;р д;уірлерде, ;р халы;тарда, ;рт;рлі айтыл;ан: Алчин, Юань-Жужань, Ашина, Осень, Алаш, Алаша, Улашевичи-Алашевичи, Алцинхут, Алшын. ;аза;та, ежелгі бірлікті; нышаны сия;ты, киелі с;з-тіркесі са;тал;ан: «Алты б;ріг Алаш» (Кеген жазуы; Махмудов бойынша). Б;л этноним К;к-Т;рк кезе;інде де ;олданыл;ан: «682 жылы к;теріліске шы;ты Гудулу (;;тлы;)… Ханьли Юань-ин буынны; басшысы» (;ытай жылнамаларынан; Гумилев бойынша). Шы;;ыс-ханны; ;рпа;тары (;;былай-хан), ;ытайды ба;ындар;ан кезде, к;не этнонимді ;з ;улетіні; («династия») атауы ретінде ;айтадан жа;;ырт;аны да назар аударарлы; ж;йт — «Юань»!

     Біра;, д;л осылардан, Шы;;ыс-хан ;рпа;тарынан, т;тас бір тайпаны; да, руды; да екіге ;а; айрыл;аны басталды. ;лы «;лем Сілкіндірушісі», шынайы т;;іршіл адам ретінде, жо;ары Билікті т;тас «Борч-Жигин алтын руына» ;алдыр;ан («;;пия шежіресі»). Алайда, м;рагерлер ;шін топты; (клан), аталы; (семья) ;ажеттіліктері т;тас тайпаны; м;ддесінен арты; к;рінді. Сонды;тан, 1227 жылдан бастап (Шы;;ыс ханны; ;лімі) ;лы Далада тек ;ана Чингизидтер (Борчидтер) алтын та;;а иелік жасай алатын бол;ан. Оларды; ;андастары, Берчидтер мен Алчинидтер, я;ни Берч руы мен Алчин тайпасы – енді «;арас;йек» ретінде есептелетін болды.

     «Б;рі» руыны; осы ;;пия тарихы («сакральная история») тек ;ана чингизитдерді; («т;ре») ;;пия жазбаларында («;;пия шежіресі»), ар;алы жырауларды; аруа;ты жырларында ж;не те;десі жо; ауыз ;дебиетіні; ;лгілерінде са;тал;ан. Мысалы, белгілі Тезек с;лтанны; (19 ;.) ;лімінде оны; ;ызы мынандай жо;тау айт;ан:

 * * *

(Диваев бойынша; М.М;хитденовты; н;с;ауы)

     Берчидтер мен Борчидтер (Чингизидтер) арасында;ы трагедиялы; туысты;ы мен д;шпанды;ы «карма», я;ни «;лт та;дыры», де;гейінде а;ын Махамбет пен хан Ж;;гірді; ай;асы ретінде ;айталанды. 19 ;асырда Шы;;ыс-ханны; ар;алы к;ші («харизма») ;з-;зін тауыс;ан – ж;не Тотемны;, Ал;аш;ы Ата-Бабаны; («Первопредок») мисти;алы; ;айраты ;айта жандандыр;ан. Жеке топты; («клан»), жеке аталы; («семья») хандар орнына ;айтадан ежелгі ру-тайпалы;, халы;тік, ;лтты; к;семдері – «Аспан Б;рілері» — келді.

     Ашина (Алшын) тайпасыны; ;а;ан ;улеттеріні; хронологиясы:

     Жужань – Юань (Алчин, Алаш, Алаша) — 4-6 ;;., Жужан ;а;анаты;
     Берч (Б;рі) – 6-8 ;;., ;лы Т;ркі ;а;анаты;
     Байур;ы (Бай;лы) – 8-9 ;;., ;й;ыр ;а;анаты;
     Бурч (Бурчевичи) – 10-12 ;;., Половец – ;;ман – ;ыпша; ханды;ы;
     Борч (Борч – Жигин) – 13-19 ;;., Мон;ол ;а;анаты, Алтын Орда, ;аза; ханды;ы ж;не бас;а ордалар.

               Арон Атабек. 06.09.04 г.