Алай аямдин лезги чIала аббревиатураяр

Малум тирвал, девирдихъ галаз кIвач-кIваче аваз виликди физвай гзаф чIалара исятда аббревиатурайрикай гегьеншдиз менфят къачузва. И жигьетдай лезги чIални кьулухъ галамач лугьуналди, макъалада заз чи хайи чIала иштиракзавай аббревиатурайрикай, абур ишлемишунин къайдайрикай жуван веревирдер ийиз кIанзава.

Сифте нубатда аббревиатура квез лугьузватIа ва и термин гьинай атайди ятIа, гьадакай чIалан илимда малум тир делилар гъиз кIанзава. Итальян чIалан abbreviatura ва латин чIалан brevis гафари, лезги чIалаз таржума авурла, «куьруь» лагьай мана гузва. Са гафуналди, аббревиатура гаф чи чIалаз урус чIалай, урус чIалазни итальян чIалай атанва.  М.Гьажиеван урус чIаланни лезги чIалан гафарганда и терминдин мана «гафарин кьиле авай гьарфарикай ва я са шумуд гафунин кьатIарикай куьруь авуна туькIуьрнавай гаф» хьиз ачухнава.

Сир туш, алай девирда чна урус чIалай атанвай гзаф аббревиатураяр (са шумуд гафунин кьиле авай гьарфар, гьижаяр сад-садахъ гилигна туькIуьрнавай куьруь гафар) лезги чIала ишлемишзава. Инанмишвилелди лугьуз жеда хьи, и гьерекатни чIал санал акъвазнавачирдан гьакъиндай шагьидвалзавай делилрикай сад я. Урус чIалан таъсирдик кваз чи чIалаз атанвай аббревиатураяр гзафни-гзаф жемиятдинни сиясатдин терминар я.

Аббревиатураяр асул гьисабдай кхьинра регьятвал хьун патал туькIуьрнавай куьруь авунвай муракаб (сложный) гафар я. Гафар арадиз атунин и къайдадикай алай аямда гзаф чIалара гегьеншдиз менфят къачузва.

Къейд ийин, лезги чIала ишлемишзавай аббревиатураяр тамамдиз ахтармишнавай илимдин макъалаяр малум туш. Виче лезги чIалан лексикадикай гегьенш малуматар гьатнавай, гафарин кIватIал ва абурун кьетIенвилер илимдин рекьелди ахтармишнавай, чIалан алим Р.И.Гьайдарован «Лексика лезгинского языка» (Махачкъала, 1977) ктабдани аббревиатурайрикай са делилни авач. Идани успатзава хьи, лезги чIала аббревиатураяр ишлемишунин тарих яргъара авач.

Лезги чIала ишлемишзавай аббревиатураяр чпин кьетIенвилеризни къурулушдиз килигна са шумуд жуьредиз пайиз жеда:

1.  Гьарфарин жуьре. Месела: ЕГЭ, СМИ, ОАО, ДГУ, ФСБ ва масабур.

2. Гьижайрин жуьре (гафарин сифте паярикай ибаратбур). Месела: местком, колхоз ва масабур.

3. Гафунин сифте пай битав гафунихъ гилиг хьанвайбур. Месела: медработник, пединститут, запчастар ва масабур.

ТIвар-ван авай чIалан алим Агьмедулагь Гуьлмегьамедова вичин илимдин макъалайрикай сада гьарфарин жуьредин аббревиатурайриз «тек-тек гьарфарикай туькIуьрнавай гафар» лагьана, куьруьдаказ маналу баян ганва.

Гьихьтин жуьрединди ятIани, кхьизвай аббревиатура кIелзавайди гъавурда акьадайвал хьуниз кьилин фикир гун герек я. Бязи дуьшуьшра гьарфарин жуьредик акатзавай аббревиатураяр таржума ийизва, нетижада  кIелзавайди манадин гъавурда гьатунин барадай кIеве гьатзава. Куьруь авунвай гафар (аббревиатураяр) кхьидайла, чна вирида са къайдадал амал авун важиблу я. Амма и кардални, лезги чIалан орфографияда тестикьарнавай маса къайдайрал хьиз, са бязи дуьшуьшра сад хьиз амалзавач. Кьилди къачуртIа, бязи басмадин органри РД кхьидай чкадал – ДР, ДГУ кхьидай чкадал ДДУ кхьизва. Агъадихъ сад-кьве мисалдал акъвазин.
 
«И месэладин патахъай чарар ФСБ-диз ва ДР-да авай Следственный комитетдиз ракъурдайвал хьана».  «Куьредин хабарар» газет, 2016-й, 10-нумра;

«Магьачкъаладин ДДУ-дин (Дагъустандин Девлетдин университет – К.Ф.) филологиядин факултетда кIелнавай и лезги рушаз мадни агалкьунар хьурай». «Алам» журнал, 2015-й., 3-нумра.

«Чна республика Дагъустанда ваъ, Дагъустан республикада, лугьузва кьван», - къейдзава бязи аббревиатураяр лезги тегьерда туькIуьр хъувунин фикирдал алай тIимилбуру.  Ахьтин къайдадал амал авуртIа, чна неинки РД, гьакI ЕГЭ, СМИ, США ва вири маса аббревиатураярни  лезгиламиш ва я таржума авуна кIан жеда. Ша, ахьтин жуьредин мисалризни фикир гун. Эгер чна ЕГЭ ишлемишдай чкадал ГЬСТИ (гьукуматдин сад тир имтигьан), США ишлемишдай чкадал СХЬАШ (Сад хьанвай Америкадин штатар), «СМИ» ишлемишдай чкадал «МИТ» (массовый информациядин такьат), «ОАО» ишлемишдай чкадал «ААО» (акционеррин ачух общество) кхьейтIа, кIелзавайдаз ихтилат квекай физватIа чир жедач.

Гъизвай делилрини мисалри успатзавайвал, чIала авай (гьатнавай), виридаз малум тир аббревиатураяр гъавурда акьан тийидайвал туькIуьр хъувун герек авачир, чIалаз менфят тагудай, кIелзавайдан кьил тIардай гьерекат я. 

Гьа икI, кьуд пад фагьумайла, ахьтин нетижадал къвезва хьи, гьарфарин жуьредик акатзавай урус чIалай атанвай аббревиатурайрив акатайвал эгечIун,  абур лезги чIалаз таржума авун, зи фикирдалди, эсиллагь дуьз жезвач. Тайин тарбит хуьн тавуна, ихьтин какахьай жуьреда кхьинриз рехъ гуни, гиман авач, гележегда четин месэлаяр арадал гъида. 

КьетIендаказ къейдна кIанзавай гьакъикъат ам я хьи, гафунин сифте пай битав гафунихъ гилиг хьанвай жуьредик ва гьижайрин жуьредик акатзавай аббревиатурайрив, гьарфарин жуьрединбурулай тафаватлу яз, азаддаказ эгечIиз жеда.

ТуькIуьр хьанвай (муракаб, сложный) гафарин са пай лезги чIалаз таржума авуна кхьизвай къайдада хьиз (месела, видеогуьзчивал, видеомуьгъ), и жуьрейрин аббревиатураярни жезмай кьван лезги чIалаз мукьва авун хъсан я. Кьилинди, ихьтин жуьредин аббревиатураяр мумкинвилериз килигна жезмай кьван таржума авун,  лезгиламишун чIал патал хийирлу я ва кIелзавайди асантдаказ  гъавурдани акьада. Тежрибада кьилиз акъудзавай дуьшуьшар газетрани журналра мукьвал-мукьвал гьалтзава: госсергьят, медкъуллугъчи, медидара, этномеденият, музалат, телетамашачи…

Мадни са кардиз дикъет гана кIанзава хьи, лезги чIала урус ва я маса чIаларай татанвай, асул лезги аббревиатураяр лап кьит я.   Урус чIала лагьайтIа, гафар арадиз атунин са къайда хьиз, аббревиацияди кьетIен чка кьазва. ТIимил ятIани, СМИ-дин такьатрай, ктабрай жагъай лезги аббревиатураяр ишлемишнавай сад-кьве мисал гъун кутугнава.

«Зари ЛПС-дин (Лезги писателрин Союз – К.Ф.) член я». «Лезги зарияр» куьмекчи ктаб;

«ЛММА-ди (Лезгийрин Милли Медениятдин Автономия – К.Ф.) лезгияр патал ара-ара концертар тешкилзава, жегьилрин демер кутазва». «Самур» газет, 2006-й., 7-нумра.

1-Къейд. Винидихъ къалурнавай аббревиатурайрин жуьреяр чIехи ва я гъвечIи гьарфарикай ибарат яз кхьинин тайин къайдани ава. Сесералди кIелдай (чпи анжах умуми тIварар къалурзавай), гафунин сифте пай битав гафунихъ гилиг хьанвай ва гьижайрин аббревиатураяр гъвечIи гьарфаралди кхьида. Месела: цум, вуз, загс, медкъуллугъ, колхоз ва масабур.

Тамамдаказ кхьидайла, чIехи гьарфунилай эгечIна кхьидай (тешкилатрин ва идарайрин тIварар къалурзавай), чеб гьижайрин ва гафунин сифте пай битав гафунихъ гилиг хьанвайбурун жуьрейрик акатзавай аббревиатураяр чIехи гьарфунилай эгечIна кхьида, месела: Госдума, Генштаб, Дагучпедгиз ва мсб.

Чеб хсуси ва я умуми тIварарикай арадиз атунилай аслу тушиз, гьарфарин тIвараралди кIелдай вири аббревиатураяр анжах чIехи гьарфаралди кхьида, месела: МВД, СССР ва масабур.

Тамамдаказ кхьидайла, гьич тахьайтIа сифтегьан гаф чIехи гьарфунилай кхьидай, чпи тешкилатринни идарайрин тIварар къалурзавай, сесералди кIелдай вири аббревиатураяр чIехи гьарфаралди кхьида, месела: ООН (Организация Объединенных Наций), МИД (Министерство иностранных дел).

Са пай гьарфаралди, муькуь пай сесералди кIелдай аббревиатураярни чIехи гьарфаралди кхьида, месела: ЦДСА («цэдэса» кIелда).

2-Къейд. Тек-тек гьарфарикай туькIуьр хьанвай куьруь авур муракаб гафарихъ падежрин эхирар дефисдалди галкIурда. Месела, ДГУ-дин, СССР-дин ва икI мад.

3-Къейд. КIелдайла тамамдаказ сивяй акъуддай, анжах кхьинра шартIуналди куьруь ийизвай гафаринни аббревиатурайрин арадани фаркь авайди рикIелай ракъур тийин.  Кхьинра ихьтин жуьредин куьруь авунар (илимда идаз графический куьруь авунар лугьузва) нукьтIайринни дефисдин куьмекдалди ийизва. Месела, ва масабур кхьидай чкадал куьрелди ва мсб.; 2016-йис кхьидай чкадал 2016-й.; существительное кхьидай чкадал сущ-ное ва икI мад.

Ашкара жезвайвал, гафар арадиз атунин (гъунин) адетдин къайдайрилай гъейри, эхиримжи вахтара лезги чIалан лексика девлетлу хьунин карда неинки маса чIаларай къачунвай адетдин гафарин, гьакI урус чIалан гьисабдай яз къвезвай аббревиатурайрин ролни башкъа хьанва. 

Мисал яз, «Лезги газетда» ишлемишнавай аббревиатураяр фикирдиз гъин: ТАСС, МВД, СМИ, США, СНБ, ЦБ, ООН, МИД, ЮФО, РИА, ЦСКА, РФ, МОК (Международный олимпийский комитет), ГИБДД, ДГУ, ПТУ, «Горводоканал», РД, МФЦ, МТС, ОАО, ФЛНКА, ВГТРК, НДФЛ, ДНИИ, СССР, ГЭС ва масабур. («ЛГ», 2016-й, 31-нумра);   

КПРФ, РФ, ФСБ, МУП, ООО, ДГПУ, ЗАО, ГБУ, ОАО, РД, «ДП», ВКС, СССР, МФЦ, ГЭС, ФАП, ДОЛ (детский оздоровительный лагерь), ОБЖ, избирком, госстипендия, СКФО, ЮФО, СМИ, РИА, США, ООН, КНДР, ФЛНКА, ЕГЭ ва масабур. («ЛГ», 2016-й, 32-нумра);

РСФСР, РИА, РД, СМИ, ГБУ, МБОУ, МО, ООО, АО, СП, ГКУ, ГУП, ЛДПР, КПРФ, ОАО, ДП, ЦФО, ЯНАО, РФ, СССР, НКО, ИГИЛ, ДАССР, США, МГУ, ЦК, ВГТРК, ЖКХ, ЛПХ, КФХ, СКФО, МВД, ГОВД, РОВД, ОМВД, ЦЗН, ФС, ОАЭ, ИГ, ДНР, ООН, ИТ, ОПРФ, МФЦ, СНИЛС, ДГУ, ЕГЭ ва масабур.   «ЛГ», 2016-й, 33-нумра);

ЦБС, РД, ФС, ЕГЭ, СМИ, АПК, КФХ, РИА, СССР, МЧС, ТАСС, ВКС, ВВС, США, УЗИ, ЦБ, МОК, КВН, ДГПИ, ВОЗ, ЦБС, ДГУ, МБУ, МР, РФ, ЖКХ, «ДЗИВ-2», МУП, ООО, СПК, ЛПХ, ДКЦ, НАК, АТК, МВД, КТО, МО ва масабур. («ЛГ», 2016-й, 34-нумра);

Гьуьжет алач, ибур вири урус чIалай са дегишвални авачиз чи чIалаз атанвай гафар-аббревиатураяр я. Инал гъилевай макъалада вичикай ихтилатнавай са фикир мад тикрар хъувун кутугнава: кьабулнавай чIала куьруь авунвай гафарин къурулушда дегишвал хтуртIа, кIелзавайбурувай абурун метлеб ачухариз жедач.

Гафар куьруь авунин къайда лезги чIала пайда хьунин тарихдикай ва абур чIала гегьеншдаказ чукIуникай рахайтIа, и гьерекатни урус чIалан таъсирдихъ, чIалан кхьинар арадал атунихъ галаз алакъалу ийиз жеда. Гьа са вахтунда инал урус чIала аббревиатурайрикай гегьеншдаказ менфят къачуз эгечIай девирдикай  профессор А.Г.Гуьлмегьамедова лагьай гафариз фикир гун: «…Урус чIала лагьайтIа, ахьтин гафар (аббревиатураяр – К.Ф.) активдаказ 1917-йисан революциядилай гуьгъуьнин йисара арадиз гъиз башламишна».

Эхирдай къейднавай делилар (фикирар) умумиламишна лугьуз жеда: чка чиз ва дуьз къайдада ишлемишнавай аббревиатурайри рахазвайдан ва я кхьизвайдан гуж кьезиларуналди, чIалан авсият хъсанардай имкан гузва.

2016-й.
К.Н.Ферзалиев