Кивирху ив

       КИВИРХУ ИВ
        (Ихтлат)


       Ихтлитин к1ул вуйиз к1ури фйир дидик1на гьамди?!
       Гьич бик1узкьана аьгъдарда!
       «Кивирху ив» – фу му ву? Бюржегь гъюдубзурайи гунжвар, дарш KFC-дин фастфуд?
       Хиварин «вуд…вуд…»си, гьамус гьамдин «ив, ив»дихъра хъахьиди! Ву, аьхир, «гьатму футнакри алаъну Жяфаровдикан гъап1уб!!» «Вуд-вуд, жан чи!» Хъа уву вуднахъ хъарццриву, гьудгьуда, гьаци к1уруб вуян, дарш: «ву-ву…»! «Ив-ив» – фу наанди ивза – пул мажникизди, дарш фастфуд ушвнизди?!
       «Иб» пуз шулдайин, ушвниъ шулугъ айи уьшвхъяр! «Кивирху иб». Му фици шула? Хъа «К»-йин улихь хьайи «ив» узу гьаз гъюдюхнадар? «Кибирху иб». Ари гьамци сарун! Грамматикайин правилйир дюч1юргъну ккундар! Гьамус ихь литературный ч1алниинди дюз вуйихь: «кибирху иб». Дубгъ увуз, адашдихъан, фици дибик1ну ккундуш, шруш айи ушв.
       Гьамус хъюгъну яв, бик1урайи ихтлат бик1, «йик1 дупну» ушвниъ ик1 адру ик1рац1!

       ***

       Гъахьну гъулаъ ужудар инсанар. Дурар гьарган к1ваинди гъузру. Ва дурарикан гизафтариз бик1узра ккун шулу. Чпин вахтнаъ газтар-журналариъ мийибшри, дурарикан телевизурарианра кмиди улхури, улупури йишв-йигъ гъябгъюру. Саспиган гьацдар, дадайиз хъпебехъру биц1идарси, ат1урира ву. Хъа имбуну гъуландарикан к1урудар, латариккна раццарихът1ан гьаз дихъдар?! Гафназ, гьадму «ужударт1ан» «харжидар», ужузди вушра, артухъ ужудар ву.
       «Ужударт1ан» мурар фтиинди ужудар вуш, ужуйи хъебехъай узу, «кивирху ив» бик1урайи ужуз ***и к1урубдихъ, ужуйи ктибтидиза.
       Гьядисара наан шулайиб вуш аьгъяйчвуз – саб успагьишваъ. Гъул вушра аьгъдариз душвайишв. Сивлан гъилигган гъулси рябкъюру ич1ягъ гъябхъняйи.
       «Сивлан» гъапиган, учу дидиз «Сив» к1урча, ичдари Дербентдиз «шагьур» к1уруганси. Гьеле шагьрарна сивар гизаф ашра.
       Гьаз дици? Гьаз дарпишра гъян айириз аьгъяди ккунду, душвайишвар жвуван гъян’ан вуйиган, яни, ихь-ич, вуйиган. Кьаркьул ич дарич, хъа дидиз учу «Сив» к1урайиган, думу ич вуйич! Адашра, дадара, Дербентра, табасаранра, Кавказра… дюньяра… гьаци!
       Гъябхъняйи гъулси душвлан рябкъюруш, дидин багахьнаси гъафиган фици рябкъюйк1ан яраб думу гъул?!
       Гьарди чаз хулар дап1на. Наан? Мисалназ, узу дап1наза «Явруриъ». Йиз исихъ гъуншди – «Гъярдихъ», йиз зиихъ гъуншди – «Дурхаригъ», йиз тинди хъайири – «Кьярк’вакк», гьатмунур гъуншди – «Уз рякъиъ». Му мици фици шула, гъул дар му – гъулар ву! Сари дап1на «Гъюрдяригъ», тмунури – «Гъяригъ», шубурпири – «Дурццахъ», … – «Гъула-машнак», …«Аьх’яригъ», «Эцягъ», «Раццахъ», «Исккалатаринишв’ин», «Хьарарикк», «Дукъуларикк», «Амслиин», «Ярхи-хт1уларик», «Хюл’ин», «Ккумаригъ», «Рякъикк», «Кавхъи-машнак», «Никьарикъ», …, накьвдиъсана гьубк1радар!
       Набши му гъул, сив’ан гъябхъну рябкъюрайи? Хиял шул миди, гьамкьан «ччвурариин» ерлемиш дубхьнайиган, саб континет дибиснашул к1ури! Хъа дибиснура адарин! Ляхлаари! «Кивирху ив» хъайидари!
       Йиз гъунши вуйиз думу, исихъ хъайи, яни «Гъярдихъ». Дугъ’ин алиб саб гьадму нугъатт1ан дар к1урайчва. «Массан бай»! Мура дугъан нугъат ву. Фукьан уччвуб дарин! Узузра ккунийзуз, нугъат дарк1архьа, ччвур вуйишра, гьациб алди.
Гьаз «Масан бай»?
       Эгер мидин ччивариз лигуруш, думу лап дягьзаманйирианмина ихь абйириинди, ушвнилан ушвниинна гъябгъюри дуфнайи гаф ву. «Масан» гафнан мяна гьамцдар гафариинди тувуз шулу: «Ккуни», «Ккунди вуйир», «Варит1ан юк1в алир», «Жвуван юк1сир», «Узусир», аьхрина аьхир «Жвув».
       Лигухьа «Бай» наънан вуш: гъян’ан. Бай – гъян’ан! Багърумвал! Жвувкан кадабт1найи тики!
       Байна масанвал, мимидар, чиб-чпиз ккуни ва хизан ккебгънайи жили жвина хпи шивси гьисаб ву. Ак1ана сарун му дюньяйиъ му гафарт1ан иццидар! Шириндар! Умудлудар!
Гьаму гафариинди дюнья арайиз дуфна!
Гьаму гафар даккун ап1увалиинди дюнья ккадабхъура!
Гьаму гафари ккадабхъу дюнья айибт1ан утканди ва успагьиди тазаб ап1иди!
Гьаму гафар ккун гъап1у гьарсар кас дюрхну хьиди!
Сабан учвуз му гафарин кьувват аьгъдарччвуз,
хъасин аьгъю хьибдичвуз!
Ва хъасин аьгъю гъабхьидари чпин т1убариин кьац1ар алахьиди!
Дурари Думу чпин хушниинди аьгъю ап1идар,
хъа шулайи гьядисйири думу гьаци вуйиб дурариз улупиди.
Сабан, ужувлан вахт деебтнамиди, «Масан бай» учвуз ккилигура,
хъасин,
думу вахт ккудубк1ган,
хъа думу гьарай к1ул’инди, лампайихъ хъубзнайи ягъси ккудубк1ура,
Дугъу,
адашди нягьякьвал гъап1у чан веледдизси,
гаф дарап1ди,
улихьинди гьач1абккнайи хлин т1уб дюгьбиан кьяни ап1ури,
«гьеле минакъачагус…» к1урубси,
тахсиркар диван ап1уз суддиъ аъруганси,
дих ап1иди эрхнайи к1улариз сасар-сасарди…
       «Масан бай»! Адмийири, чпиз хабар адарди йиз гъунши наанакьан заънаш учвуз аьгъяйинна?! Аьгъдрували инсан лук1раз илт1ик1ура!
       «Масан бай» бай дайи! Вуйи – чан вахтна! Гьамус думу адаш ву! Швнур сарин! Абара духьна! Архасана хьуз ами касдин! Хъа сабан думу дина гьаидархьа. Ухди ву! Масанди гъузри гъуландариз.
       Думу гумихьна раццарихъна удуч1вруган, вари адмийир рат1ит1ри шуйи.
Рякъюз ккунди «Масан бай»! Фужар улдаригъ гъяхъюйи, фужар икрариан лигуйи, фужар…
Дурариз ккундийи дугъан гъягъбан саягъназ лигуз.
Дурариз ккундийи дугъан алабхьбан саягъназ лигуз.
Дурариз ккундийи дугъан мелзналан алдахьру гафариз лигуз. Ав, ав, лигуз! Гафариз лигуз! Хъпехъуз ккундайи! Анжагъ – лигуз! Рябкъюз! Улариинди рябкъюз! Чпин кьюб ул’инди лигуз ва рябкъюз!
Мура, саб аьламат ву гьа! Гъуландариз муси гьич фужк1ара ккундайи.
       Дидин к1уллан главайина замполит маллайи дугъахъди дявйирра гъахури шуйи: «…уву гьаз, учу дарди?..».
       Дугъу:«Изу дарш ичв мадарра шулдаричв, масссан бай к1ус ижжурар!» – к1уйи Лениндиси.
       Ленин хьузра вуйи касдин бай! Бакка – гьадгъуси! Палдумин ерина – шинель! Хуррам хахуларин ерина – хайин ат1нар! Швякь хъру калушариъ урччвнайи. Шалврин чиркар аънайи.
       Баккайикан жаради улхну ккунду. Бакка – тулйири гъуч1вубкьу гъюр!
Улубк1уйи саб «ив» чан иб’инди деебтну. Мугъан му иб фукьан аьхъюб вуйк1ан. «Дици дар гьа, к1уйи гъуландари, чан гагулну терефнахъинди дийигъру шефдинна зампалитдин «…му гьаз, учу дарди…» к1урудар дерерхьуз ву»…

       ***

       Дикъеле, дикъеле бай! Тууу, узканра, гьамгъан ихтлитихъ хъебехънайирикан, гъунна жви ктуч1вурайда. Дийигъ, дийигъ, гьала!
       Явашачва «кивирху ив», «кибирху иб»! Йиз дюз гъюрайибси дарки! Мугъан «кивирху ив»наъ ивнайи мяна жараб вуки йиз «кибирху иб»нак гъилигган! Йизубдикан рубди кибирхнайи иб шула, хъа мугъан – деебтнайи иб. Хъа фици шулк1ан яраб мугъан мяна литературный къайдайиинди? Белки – «крибху…», ясана – «ибху…», белки – «кбибирху…», ясана – …? Агъдарзуз… Саб гафниинди к1ул адабгъуз шулдар. Гьар ражари, литературный, грамматический ч1ал ап1урза к1ури хъюгърубкьан саб жара мяна арайиз гъюру… Аьгъдарзуз… Арда халкьдин багъри ч1алнахъ хъубкьрин аьлимари дюзмиш ап1урайи ч1ал!? Узуз мугъан «гумихь» к1урубдикан «гимихь» ап1уз ккунди айда! Хъа мяна жигьатнаан «гумна» «гим» саб дар аьхир… «Гум» – гумрахъ, «гим» – гим ухьуз айиб дар, белки, гим – гимдихъ к1ури гъабшиш, параходдихъ вушул?! Ик1 айи ик1рац1 узкан шулаки, гъуннуар…
       Гьа, бай, хъа фици вуйи душвхъантина, «массан балин» саягъарикан ктибтурайи, «гаф-гаф-гаф»ну ушв абц1найи аьмп!

       ***

       Тула ву сарун саб иб кадабт1найи! Гъюран гъидкьин бачук1 улубк1уйи зиинди бачк1ин ивар кидрит1ди. Хъа кит1ну адру иварикан сабнуб, качан ибси, чан ибниинди илибхуйи ва ивна иб гагулнуб гарц1лихъ чиб-чпикди бурбрар ап1ру дуст хпариз илт1ик1уйи латкан гъюрайи.

       ***

       Гьаааа, яв «ив»анна «иб»ан гьамци гъавриъ ахъну ккунду сарун, ц1ийи ч1ал ктабгъурайи гъурудуду! Гъууу-гъууу-гъууурудудуууу, дит1ибхну дубшну узуз ц1ийи гафар акъииин! Гъууу-гъууу-гъууурудудуууу, дит1ибхну дубшну духну ц1ийи гафар, ихтлат вуйиз к1ури гьак1айвалар дик1урайирин ив’ин илич, душвлансина ибаъ ахьрусиии!

       ***

       «Я Ражав, аьйиб ап1урвукан! Кивирхну ив шлув дар, жигьилгандин абур набшдияв…» – чан тайну алдабгъайин, баккайин ивар хъана зиинди дап1ну улубк1уйи, улубк1ну тинди гьудуч1вайиз, фици вуш, думу ив хъана кивирхну абхъуйи. «Дарифри узуз гъюз ккайир швушвди… узуз гьамци балгуразуз». «Гьаяв ли ранг ибч1рияв!» – к1уйи тмундари, «айирикан гьубк1радайвуз, узуз гъябкъю, гюзгюсир Гюлюзер бажийикан, хъяхъ гъя к1ури, кюмгъригъ шюкьнарикк улчубху калтшинсиб! Швушварикан гафар ап1рубин уву гъи, рабч1вуч1вури – хтулар!». Кзибгдайи дугъаз. Тросдин телерикан дап1найи, машиндин бултариин али гандриж марцц ап1ру рукьан щеткасиб маш кч1вубгдайи. Гьаци гъибтуйи, ук1арра ч1юрхярра гъимиди.
       Хъа думу гъягъруган! Ярабин фукьан успагьиди гъягърур дайин! Дугъан гьадму саб гъягъбан саягъназ лигуб ч1яаьн ву! Баккана сакъал гьич гьигърукьана дайи думу ришвуз хъюгъиган. Ленивец, к1ури шулу, дарабшвну дарабшвруб! Хъа му, ришвуз хъюгъюйи, хъа фила ришвуруш адмийир ккилигури гъузуйи. Аман адабт1уйи, т1агърунецди, лик алдабгъайиз! Сифте, раццарихъ хамхрилан гъудужвайиз, саб лик минди, тму лик тинди дивуйи, швякьяр ттуч1укьну, хъа мурклар, кафарийиздина кьиблайизди лигуйи. Ккибицу «Т» гьярф шуйи сарун ликарикан!
       Маргъ хьашулдайи. Маргъ дугъан юкьвнан гьар’ансина маълин ерина убччвнаш аьгъдариз! Кьяни дархьиди, гьич гъапиган гьич дац1ракди алишвлан, зиълан за гъап1урси гъудужвуйи ва чан гьациб жюрейиинди, яваш-явашди, ликар алдагъуз хъюгъюйи. Учв деънамиди фици ликар дивнайиш, гьациб къайдайиинди алдагъурира вуйи, Чаплинди.
       Му гъягъруган, хиял ап1ин мугъу алабхьнайи таза руг т1ибкьура. Ва му ликрин муркларихьан, тму ликрин муркларихьна сусгин яркьушинра бисуйи, касдин «Масан бали».
       Имбударси, думу хилирикан гьап1дик1ан к1ури аьжуз шлур дайи. Ккит1ибк1у «Те» кьюб лик алдагъган дугъужвуйи, шинелин канч1ар минди тинди гьадауйи, ва кьюбиб хиларра сат1иди милица шалврин жибариъ урччвуйи. Хиял бирмиш ап1ин му йиз подиумдиинна удуч1вна! Хъа учвуз аьгъячвуз, Ляхлаарин раццарихъишв подиум фила гъабшиб ву: гъванна к1ик1ална, маларин дат1найи п1алт1ар!
       Му, чпин хулаз, «Гъярдихъна» гъягъюз, гьамци гъарах! Узкансина ву аьхир дурарихьна гъягърубра. Раццлансина сац1иб узакинди куч1вур му ккут1урччвну алдак! Аяванавур ич1рияв, сарун фу пузачвуз! Жибдиъ хиларра амиди, йив машнахъи му, исинади кабхънайи рякъюзди! Мугъан телерин маш абхъ тазади дабт1найи п1алт1назди! Сарун фу пузачвуз! Раццарихъ гьациб къярма-къяриш шулу! Варидари фунар дидисна, думу дидисну заъну латаккнади хруган! Гьаци вушра, касдин бали жибариан хилар адагъундар! «Ижжув къавхьнияв, Ражав, маш, чвкъюри авхъув, дарш, кесибдин вари илч1вивггудийив гьа!» – ккарцурайи садари, хъа тмундари: «чвкъюри авхъаяс улч1вуггну ижжири дайин» – к1ури аьлхъюрайи. «Магьаму яс фтиин аьлхъяй ичвус… Масссан баааай ич1ириячв! Гьякимарин кьукьар!»
       Му, зат пиган зат гъуллугъчйирин маш ккайир дайи. Дугъан гъягъбан му саягъ, гьадрарихъан хът1ерццури ап1ури гъашиб, чан хасиятназ илт1ибк1нийи. Амма мидкан гизаф пай гъуландариз аьгъдайи. Дугъан, чан бай мимица вуди, алабхьнайи шалврин, чан тмунур бай армияйиан дуфнади хъабхьнайи шинелин, кивирху ив бачк1ин – гьарсабдиъ гьякимариз къаршу лишан ади ап1урайи ляхнар вуйи.
       Магьа – артист!