Сиёвуш сузи этимологияси

Сиёвуш сузи этимологияси
Ер юзидаги дастлабки ёзув аввал лойда уткир жисм билан ёзилиб, кейинчалик пишитиб гишт булакчалардай сакланган. Хинд ёзуви силликланган тахта булакларида, хитой ёзуви папирусларда акс эттирилганлиги кейинги ёзувлар эканлигини мантикмй хулосага олиб келади.
Уша биринчи ёзув фанда миххат деб киритилган булиб Европалик олимларнинг Якин Шарк, Миср ва Эронда олиб борган казишмалари даврида 19-20- асрларда пайдо булди. Умид киламизки дунё давлатчилиги учоги булган кадим Турон заминида хам казишмв ишлари олиб борилса шу натижалар келиб чикади, иншаллох.
Миххатлар буйича улкан мутахассис АКШда истикомат килувчи, аслан озарбойжон миллатига мансуб Тариэль Азертурк уша кадимги миххатлар матнидаги маъно туркий тиллар оркали ечилишини хакида макола чоп этди.
Кадимги топилмалардан бири сердолик (мовий) тошидаги тасвирда, бир кария баланд утиргич, стулда утирибди. Кариянинг икки ён тарафида хам кандайдир бир хилда куйидаги матн ёзилган:
En.ZU-/i-din-/nam Ugul/ a [[Dam, Gar]] [[Dumu Serum-/ba-nim A-RAD-/abi-/su-uhe
Европалик олимлар бу матнни укиб, шундай хулосага келганлар:
Sin Iddinnam Overseer of the Merchants son of Serrum-Banim servant of Abi-eshush
Провидец купечества Sin Iddinnam сын Serrum-Banim'а слуга Abi-eshush'а. т
Яъни: Савдогарлар устози (башоратчиси) Sin Iddinnam угли Serrum-Banim'анинг кули Abi-eshush'а.
      Европалик олимлар бу матнни ундаги суратга боглаб худди кабртош устига куйилган эсдалик сифатида такдим килишмокда. Хеч булмаса Урта аср Европасида портрет жанри талабларидан келиб чикиб таржима килмокдалар.
       Энди Тариэль Азертуркнинг турк тили сузлари оркали шакллантирилган матнига эътибор каратамиз:
Encu idin nam ugul adam gerdumu serim banim arad abi suuhe.
Эски турк тилида бу матн куйидагича маъно беради:
;nc; idin, nam, u;ul, adam g;rd;m;, s;r;m benim, arad ;;yuh (;eyx) Аbiya!
Хозирги Онадули турк тилида
;nc; idin, nam (;an). U;ul (O;ul), adam g;rd;m; (i;in ;yildimi?), s;rim (ba;;m;n tac;) benim (m;nim), arat (m;raci;t et, g;yi;) ;;yuh (;eyx) Abiy;.
Если ты был впереди (если везло тебе) - это славно; а если стало туго (судьба отвернулась от тебя), покой своей души, гордость моя, ищи у достопочтенного Шейха.
Агар сен олдинда булсанг (сенга омад бокканда) – бу шараф; агар кийналиб колган булсанг (такдир сендан юз угирган булса), калбинг хотиржамлигини, менинг фахрим, мухтарам Шайхдан сура. 
   Бу парчадан Шайх сузи кадим туркий суз эканлигини билиш билан бирга бу сурат ва ундаги матн Портрет жанридаги асар эмас, балки ёшларга насихат килиш учун битилган доно суз эканлиги хакида хулоса киламиз.
       Ер юзидаги биринчи бадиий асар сифатида тан олинаётган Билгамиш достони туркийлар хаётидан олинганлиги хакида гапириб утганмиз. Миллатимиз кадимги тарихини тиклаш учун ер юзидаги энг кадимги ёзма манбаларга таянаётганимнинг боиси шуки Чор Россияси ва Совет дахрийлик замони Турон ва Туркистон тарихини камситиб, унинг устига кора буёкларни аямай сепдилар.
       Совет тарихчилари туркий тарихга форс тарихини карши куйиб хакикий илм, туркий тарих очилишига йул куймадилар. Бунга форсийзабон олимларнинг 20 – асрда ёзган асарлари карши куйилди.
       Форслар тарихи Кирдан бошланади. Бунга 2700 йиллар булди. Буни карангки, Узбекистондаги шахарлар ёши хакида гап кетгандаям бундан узокка кетиб булмайди. Сабаби нима? Сабаби шуки совет форсигуйларининг уйдирма тарихига кура Марказий Осиё Кирдан кейин тахтга утирган Доро кул остида булган, гуёки шу пайтда Узбекистон худудида шахарлар курилган!!!
      Бекор гап! Тугри Кирнинг отаси форс булган ва биринчи форс давлати асосчиси сифатида Тожикистонда хайкаллар ясаб, кукларга кутариляпти. Бунгачаям форслар яшаган, лекин уларнинг давлат куриш тарихи Кир билан боглик. Кир Эллада, Хозирги Туркия ва Шаркий Европанинг кисмини кулга киритганидан кейин туркийлар маликаси Томирис билан жангга киради ва енгилади.
      Бизнинг тарихчилар Биринчи туркий хоконлик 5-6- асрларда пайдо булган деб юришибди. Форсларнинг Императори Кирни тиз чуктирган Томирис кушини Империя кушини булмасдан бир-икки кишлокнинг чупонлари эканда булмасам?
      Тарихимиздаги энг катта мантиксизлик Сиёвушнинг исмини форс сузларидан кидириш.
Геродотга кура искитлар Мидияда 28 йил зулмкорлик килган пайтда, Мидияликларнинг Шохи Киаксар булиб у искитлар шохи ва унинг айъёнларини захар бериб улдириб искитлар хукмронлигидан кутилади. Геродот ишончсиз маълумотларни уз китобига киритмаганлиги учун искитлар шохи исмини келтирмайди. Махмуд Кошгарийга кура бу кишининг исми Алп Эр Тунга булган, форслар уни Афросиёб дейишади.
       Форсларнинг биринчи давлатини курган Кир Мидиянинг шохи Киаксарнинг угли Астиагнинг Мандана исмли  кизи угли булади. Астиаг кекса ёшига етганида битта-ю – битта кизи хакида туш куради. Тушида Мандана пешоб килади ва унинг пешоби бутун Осиёга ёйилади. Таъбирчилардан сураса, Манданинг фарзанди Астиагнинг тахтини олиши хакида хулоса беришади. Шунда Астиаг кизини мидияликларга турмушга бермасдан, Камбис исмли форс йигитига никохлаб беради. Камбис яхши насабли оиладан булсада, уртахол мидияликдан насаби паст хисобланади.
        Менинг фикримча, мидияликлар сак кабилаларидан булган, уларнинг авлоди хозирги славянлар булса керак. Чунки, Мандананинг  тугилган угли Кирни чакалоклигидаёк улдиришни Астиаг узининг кариндоши Гарпагга айтади. Гарпаг эса бу ишни эллада тилидаги Кино, мидияликлар тилида Спако (маъноси Ит) исмли  чупонга буюради. Унинг буйругига кура Спако чакалокни тог буйига уз холига ташлаб куйиши керак ва бола шу ерда улиши керак эди. Аммо, Спаконинг  хотини айни пайтда улик фарзанд тугади ва улар чакалокни алмаштириб Кирни узларига угил килиб оладилар.
       Энди Сиёвуш масаласига келсак. У Эрон шохи Кайковуснинг угли. Турон шохи Афросиёбга куёв булади. Афросиёб уни улдиради. Сиёвушдан битта угил колади унинг исми Кайхусрав.
           Геродот мидияликларнинг Шохи Киаксар, унинг угли Астиаг деб айтяпти. Албатта, Геродот эшитган сузларини когозга кандай туширган, кейин уни кучирганда яна товуш узгаришини инобатга олганда Киаксар сузи туркийда Кай Ак Сар булиши керак. Бунда Кай – лашкарбоши, Ак – Нур, Сар – Ой, Ойхон авлоди. Кай аслида туркий Гай – шижоат, тезлик, куч. Унинг Кай шакли узбек, козок тилларида бор. Масалан бизда ГайРат, козокларда КайРат, европада Гай (Юлий СеСар), Кай (Кассий СеСарнинг котилларидан бири) шакллари учрайди. Бу сузнинг Чай шакли туркий Корачойларда бор.
          Шунинг учун Кай Хусрав (кадим туркийда УГуз-Гуз, форслар туркий “Г” товушини “Х” деб талаффуз киладилар. Мисол учун Самарканд атрофидаги туркий атама ОгаЛикни улар Охалик деб узгартириб олишган) Угузхоннинг авлодлари булиб Сиёвуш сузини туркий сузлардан кидириш керак. 
Туркистон туркий халкларнинг Ота макони булгани каби хозирги туркистонликлар яшайлиган макон Узбекистондаги амалда кулланилаётган Узбек тили туркий тилларнинг пойдевори хисобланади. Гарчи бу узбек тилида ажнабий тилларнинг сузлари кириб кетган булса-да, боботил унсурларини айнан шу тилдан топиш максадга мувофик.
Туркий тиллар тузилиши узаклар елимланишидан ташкил булади. Сузлар тарихи хакида мушохада юритганда аввало отлар пайдо булган. Хар нарса Отадан пайдо булгани учун Отадаги От биринчи суз булса неажаб? Одам Ота, Момо Эва.
Одам Ота лойдан яратилиб ер юзига туширилади ва унга ер юзидаги нарсалар курсатилиб, уларнинг Оти унга айтилади. Ота жонли мавжудот энди у яшаши, демакки харакатланиши керак.  Натижада феъл.пайдо булган. Олиш феъли “нафас олиш” маъносида. Одамга жаннатдаги дарахт мевасини «олма», «ема» дейилиши хам дастлабки феъллардан бири булади.
Одам билан Эва ер юзида яшай бошлаб, уларнинг болалари купая бошлагач сузлар хам купая боради. “От” сузи хам от (жонивор), хам сифат, феъл маъносида келади.
Сузлар аввалбошда отдан пайдо булган булса, феъллар хам содда бир узакли булган. Одамнинг жаннатдан кувилиши “Туш” феъли билан ифодаланади. Аммо, бу феъл “Туш” эмас, балки “Кет” феълида ифодалангандир?
Нега? Чунки, “Туш” феъли кейинчалик пайдо булган булиб “Туш”даги “уш” (кипчок лахжасида уч(учиш)ни англатади)нинг пайдо булишига туркий “иш” сузи асос булганлигини куриш мумкин.
ИШ I
1 Инсон фаолияти билан боглик, унинг мехнати билан амалга ошадиган, бажариладиган нарса. Далада иш куп. Бор-йуги бир кунлик иш колди. Ишлайман деганга иш топилади. Хайрли иш. Машаккатли иш. Ишлай десам - иш булмаса, дехкончилик килай десам - ер булмаса. М. Исмоилий, Фаргона т. о. Йулчи ишга разм солиб, кайдан бошлаш кераклигини уйлади. Ойбек, Танланган асарлар. -Хай Адол, киз болаларни фронтга олмас эмиш. -Кизларни хам олаверса, даладаги иш кимга колади. И. Рахим, Чин мухаббат.
2 Ишнинг ижроси, иш устидаги фаолият, мехнат. Ишдан колдирмок. Ишга киришмок. Иш иштаха очар, дангаса ишдан кочар. Макол. Кари келса - ошга, ёш келса - ишга. Макол. Улар меъморга кузлари тушиши билан, бир дакика ишни тухтатиб, бош иргаб салом беришди. Мирмухсин, Меъмор. Устахона дарвозасидан киришимиз биланок цехларда иш кайнаётганлигининг гувохи буламиз. Газетадан. Курбон ота хеч кимнинг эсига келмаган бир яхши ишни бошладилар. А. Каххор, Кушчинор чироклари.
3 Иш-фаолиятнинг махсули, ундан юзага келган (яратилган) нарса. Рассомнинг кургазмага куйган ишлари. У яратган ишлар мутахассислар томонидан юкори бахоланди. Йулчининг бажарган ишига куз югуртириб, узича уйлади: «Девкор йигит экан». Ойбек, Танланган асарлар. Бу ишинг бирор олимнинг кулига тушиб колса борми, диссертация ёкларди. Т. Ашуров, Ок от.
4 Маълум хак, эваз хисобига килинадиган иш-фаолият, мехнат. Бечора иш кидириб, боши оккан томонга борар экан. Ойбек, Нур кидириб. Тошкентда иш топсам, балки коларман. Ойбек, Танланган асарлар.
5 Хизмат вазифаси; лавозим. Ишга кирмок. Шу ишда ишлаб келяпти. Сизни бушатишадими, йукми - сизни бу ишга ким тайинлаган булса, ушандан суранг! О. Ёкубов, Эр бошига иш тушса. Бу гап корхонага овоза булиб, Жонфигонни уша замониёк ишдан хайдашибди. А. Каххор, Канотсиз читтак. Дадамни илгари катта-катта ишларда ишлаган дейишади. Э. Раимов, Ажаб кишлок.
6 с. т. Буш иш урни. Куп жойга учрадим, лекин «иш йук» деган жавоб олдим.
7 Мехнат-фаолиятнинг муайян сохаси, тури; касб. Хаётда шундай одамлар буладики, улар бутун умрларини факат бир ишга, бирон касбга багишлаган буладилар. Х. Ёдгоров, Хаёт тулкинлари. Худо кунглингизга солиб, шу ишни [сартарошликни] ихтиёр килибсиз - кам булмайсиз. Э. Раимов, Ажаб кишлок.
8 Бурч. Озодаликка доимий эътиборда булиш - барчанинг иши. [Элликбоши:] Махалладаги йигитларнинг бари манга маълум.. Билиш менинг ишим-да. Ойбек, Танланган асарлар.
9 Хал этилиши лозим булган нарса; масала, муаммо. Ишнинг енгил кучишига севинган она Отабекнинг бу шартига лом демасдан кунди. А. Кодирий, Утган кунлар. Ясовулбоши хон иккаласигина тушунадиган тилда ишни пишириб куйган эди, шунинг учунми, муртини силаб кулди. С. Сиёев, Ёруглик. ..айникса, кундошлик иши кийин, коса косага текканда, гиди-биди гаплар купайса.. углингга хам татимай коладир. А. Кодирий, Утган кунлар.
10 Узгага, узга манфаатига карашли юмуш; хожат. Кел, кузим, нима ишинг бор? Ойбек, Танланган асарлар. Юрт ишига ярамаган бола кай ишга ярайди? С. Ахмад, Уфк.
11 Хос иш, хатти-харакат. Олдига куйганни емак - хайвоннинг иши, огзига келганни демак - нодоннинг иши. Ваъдага вафо - мард¬нинг иши. Аваз, йигитнинг иши таваккал, деб чап томонга бурилди. С. Сиёев, Ёруглик.
12 Вокеа, ходиса. Уз уйида утирган киз бир кечада гойиб булсин, тавба! Жуда хунук иш, Олимхон ака? Ойбек, Танланган асарлар. Низомжон унинг авзойидан жуда хунук иш булганини фахмлади-да, ёнига утирди. С. Ахмад, Уфк. Бошинг сог булса, хали Тошкентда куп ажойиб ишларни курасан, йигитча! Ойбек, Танланган асарлар.
13 Ахвол, холат. Хозир иш бошка: Йулчи камокда. Ойбек, Танланган асарлар. Хуш, Содик полвон, ишлар канака, Тошкентда нима гаплар бор? А. Кодирий, Утган кунлар. Хар ерда дехконнинг иши чаток. Ери булса, улови йук, улови булса, ери йук, купида иккиси хам йук. Ойбек, Танланган асарлар.
14 Гап-суз, гап-суз булган нарса(лар). Нега десанг, мазмунидан хам куриниб турибдики, бу иккинчи уйланишга Отабек бутунлай карши булиб, факат бу гап кудаларнинггина ишларидир. А. Кодирий, Утган кунлар.
15 хук. Суд ёки маъмурий органларда куриладиган нарса, жараён. Фотима устидан жиноий иш кузгатилди. Т. Ашуров, Ок от. Шу телефон сабаб булдими.. бир-икки кундан кейин ишим бошка терговчига утиб, тезлашиб кетди. О. Ёкубов, Излайман. Ер тугрисида бир чаток одам билан судлашиб юрган эди, суд ишни бунинг зарарига хукм килганмикан, деб уйлади. Ойбек, Танланган асарлар.
Бошига иш тушмок Кимса учун нохуш, ташвишли хол юз бермок. Бошимга иш тушди. Фарзандим Низомиддин катл этилди.. Мирмухсин, Меъмор. Булар иш булди Юз берган иш-ходиса окибатини тузатиб, унглаб булмаслигини кайд этади. Нимани гаплашаман! Булар иш булган-ку! Мен унинг юзига каролмайман энди. К. Яшин, Хамза. Дунёнинг иш(лар)и Кишига боглик булмаган, киши ихтиёридан ташкари иш(лар). Дунёнинг ишлари шунака тескари экан, боши-охири йук. Иш бермок 1) аскатмок, кунга (эхтиёжга) ярамок. Уни машиналар билан ковлаб булмайди, факат кетмон, белкуракларгина иш бериши мумкин. Ж. Абдуллахонов, Туфон. Аммо токка чикишда Бобурнинг усмирлиги жуда иш берди. П. Кодиров, Юлдузли тунлар; 2) хизмат килмок. ..Ёрматгами ё бошка бир собик каролга узок иш бериб ийиги чиккан, пешонаси кийшик этикни кийди.. Ойбек, Танланган асарлар. Иш битмайди Максадга эришиб булмайди, натижа чикмайди. Ха, колхозга киргандан кейин унча-мунча ваъз айтишни хам билиш керак булади, бусиз иш битмайди. А. Каххор, Кушчинор чироклари. Урушнинг оти учсин, уруш булмасин, дейиш билан иш битмайди. Газетадан. Иш катта Бирор иш-нарсанинг хажм, даража ва б. эътибори билан меъёридан ортик, зур холатини кайд этади. Ишлар катта-ку, уста! Дуконларни хам куриб юборибсиз! А. Кодирий, Утган кунлар. Эххе, иш катта-ку. Омад тилайман.. Ойбек, Танланган асарлар. Иш курган Хаёт, иш (амал) тажрибаси катта, купни курган, куп вокеа-ходисалар, кийинчиликларни бошидан кечирган. Кушин ичида энг иш курган, килич чопган баходирларни саралаб, коровул тузиб, буни Шайх Темурга, Зуннун Аргунбекка топширди. Ойбек, Навоий. Мирзо саройидан бизга етиб келган маълумотлар шуни курсатадики, фаргоналиклар биздан кам, иш курган сарбозлари оз, кишилари куркувда.. Мирмухсин, Меъмор. Иш курмок 1) муайян йул билан иш олиб бормок; иш тутмок. Унинг ёр-дустлари бехисоб, уйлаб иш куриш лозим, хазратим. К. Яшин, Хамза. Мухбирликда хам ошначилик, кушничилик билан иш куриладими? «Гулдаста»; 2) ишни амалга оширмок, ишнинг харакатини килмок. Ман шу ердан кочиришда сир очилиб коладими, деб жуда курккан эдим. Лекин жуда кулай фурсатда иш курдик. Ойбек, Танланган асарлар. Иш курсатмок 1) намунали, ко¬йил коладиган иш килмок. ..учала хатимга хам «Сени мудофаа килишда айрим иш курсатганим учун орден олдим», деб жавоб кайтардилар. А. Каххор, Олтин юлдуз. Дучор келганини кукка отарман, Иш курсатиб, ёрим олиб кетарман. «Алпомиш»; 2) с. т. ёкимсиз (кунгилсиз) иш килмок; килик килмок. Кеча туйда кайфи ошиб, роса иш курсатибди. Иш ташламок Оммавий суратда ишни тухтатмок. Бундан уч йил бурун.. Симхоев заводидаги ерлик ишчилар.. иш ташладилар. М. Исмоилий, Фаргона т. о. Иш тутмок Маълум йул-йурик, шарт-шароит ва ш. к. билан хисоблашган холда иш олиб бормок, иш юритмок. Азизим, сиз отдан тушсангиз хам, эгардан тушмайсиз. Орка-олдига караб иш тутмок керак. Ж. Шарипов, Хоразм. Сизга жон керак булса, шундок иш тутасиз, розимисиз? К. Яшин, Хамза. Инсоф юзасидан иш тутинг, бойвачча ака. К. Яшин, Хамза. Иш чикармок 1) бирор натижага эришмок, бирор иш кила олмок. Бу боришдан бирор иш чикара олдими, йукми - бу тугрида биз келаси фаслларнинг бирида урганармиз. А. Кодирий, Утган кунлар. Беш марта карши атака килиб, хеч иш чикара олмагандан кейин кутурган, энди куршовда колиб, жон талвасасига тушган душман.. А. Каххор, Олтин юлдуз; 2) кутилмаганда номаъкул иш (килик) килиб куймок. Шеригингга эхтиёт бул, ёнидан жилма. Яна бирон иш чикариб утирмасин. Иш юритмок (ёки юргизмок) к. иш тутмок Эл, юрт улуглари! Худо йулига кузингизни очинг! ..хакикатга караб иш юритинглар! К. Яшин, Хамза. -Ховликма, зимдан иш юргиз! - секингина сузлаб ховлида колди Коратой. Ойбек, Танланган асарлар. Ишга солмок 1) ишга жалб килмок; ишлатмок. Урмонжон акам шуни хам ишга солдилар, одам килдилар. А. Каххор, Кушчинор чироклари. Аммо Асрора [Дилдорани] ноз-фирокларига карамай, турткилаб-турткилаб ишга соларди. С. Ахмад, Уфк; 2) ишида фойдаланмок; ишлатмок. Элчи хозир уз подшохининг топширигини бажариш учун бутун айёрлигини ишга солар, тилёгламалик килиб, Тумарисни кукларга кутарар эди. М. Осим, Аждодларимиз киссаси. Чол бутун куввайи нуткини ишга солиб, яна ялинди. Ойбек, Танланган асарлар. Ишдан чикмок 1) иш-мехнат кобилиятини йукотмок. Рахматли эрим мардикор эди.. касалга чалиниб, эртарок ишдан чикиб колди. Ойбек, Танланган асарлар. Неккадам кариган, ишдан чиккан эди. С. Айний, Куллар; 2) яроксиз холга келмок. То адирнинг этагига етгунча, Тургунойнинг кавуши ишдан чикди, адирга махсичан чикишга тугри келди. А. Каххор, Мастон. Лекин у уйлаганча булмади, икки киши занг босиб кетган.. ишдан чиккан бешотарни олиб келиб берди. Ж. Шарипов, Хоразм. Ишдан колмок 1) айн. ишдан чикмок 1. Мариянинг бахтига карши, амаки сил касаллигига учраб, ишдан колди. Ойбек, Танланган асарлар; 2) чалгиш ва б. сабаб билан ишни мулжалдагича кила олмаслик. Гап билан булиб, анча ишидан колди. Ишдан куймок (ёки колдирмок) Бажариб турган иш-вазифасидан вактинча чалгитмок, уни бажаришга халакит бермок. Йулчи.. Шокосимни ишдан куймаслик учун, икки-уч минутда вокеани сузлаб берди. Ойбек, Танланган асарлар. Иши булмаслик Аралашмаслик, эътибор бермаслик. -Сенинг ишинг булмасин, - деб газаб билан жавоб берди амакиси. П. Турсун, Укитувчи. ..мехмонлар кимлар ва нима учун келганликлари билан иши булмай.. сузлаб кетди. А. Каххор, Асарлар. Иши йук Эътибор бермайди. Унинг атрофидагилар билан иши йук, уз иши билан маш¬гул. Хоннинг улик-тирик билан иши йук эмиш. Жони халак, дейдилар. С. Сиёев, Ёруглик. Иши нима к. нима иши бор. Сизларни куролмас экан. Булмаса, буларнинг иши нима? П. Турсун, Укитувчи. Иши тушмок Кимсага бирор илтимос, хожат билан мурожаат килмок. Бир жойдаги одаммиз, яна бир-биримизга ишимиз тушади, отахон! Ойбек, Танланган асарлар. ..Анварга иши тушиб, унинг шафкатини курган Сафар бузчи кабилар бу хабардан жуда хам хурсанд. А. Кодирий, Мехробдан чаён. Ишнинг белига тепмок Ишнинг бажарилишига, меъёрида булишига халал бермок (тускин булмок). Хеч нарса топилмагач, уйини тинтиш учун ховлига киришган эди, бурчакда тинимсиз вакиллаб турган ит ишнинг белига тепди. «Муштум». Кочиб каерга хам борарди.. Шунчаки ишнинг белига тепганига ачинасан киши. С. Анорбоев, Оксой. Ишнинг кузини билмок Ишнинг бажарилиш, битиш йул-йуригини яхши билмок. Кайнатам ишнинг кузини биладиган одам. Хизматкорлари бари яхши ишлайди. Ойбек, Танланган асарлар. Ишчан, жуда-жуда ишчан одам. Ишнинг кузини билади.. бутун хисоб-китоб ишларини шу эплаб турипти. А. Каххор, Кушчинор чироклари. Кунгил иши Киши ички дунёсига, кунгли-дилига боглик иш(лар). Асрора уйлаб караса, кунгил иши нозик нарса экан. С. Ахмад, Уфк. Нима иши бор Дахлдор эмаслик, алока, муносабати йукликни кайд этади. Каердадир камишзорда бир номаълум девонани ит гажиб кетган булса, бунда кимнинг нима иши бор? А. Мухтор, Коракалпок киссаси. Сенинг кунглинг, сенинг умидинг билан кимнинг нима иши бор! П. Турсун, Укитувчи. -Менинг нима ишим бор. -Албатта, ишинг булмасин. А. Кодирий, Утган кунлар. Оллонинг (ёки худонинг, такдирнинг, фалакнинг..) иши Умуман, инсон (бандаси)га хос булмаган иш. Чиркилланг, тогнинг кушлари, Бу иш оллонинг ишлари. «Юсуф ва Ахмад». Бу ишлар фалакнинг иши.. «Юсуф ва Ахмад». Хаммаси хам такдирнинг иши, амаки, бу ерда сиз билан менинг хеч бир ихтиёримиз йук. А. Кодирий, Утган кунлар. Уз ишини килмок (ёки курсатмок) Муайян омил, сабаб билан боглик юз берадиган иш, нарса-ходиса руй бермок, амалга ошмок, руёбга чикмок. ..орадан утган ун йил уз ишини килган - эшон анчайин кексайган, хатто юз териси хам олачипор булиб кетган эди. П. Турсун, Укитувчи. Унинг хам, бунинг хам айрилгиси келмас эди. Лекин вакт уз ишини килди - ойни гарб уфкидан тортиб кириб кетди. Демак, тонг отди. М. Исмоилий, Фаргона т. о. Итнинг инстинкт ва рефлекслари уз ишини курсатган эди. О. Муминов, Хиёбондаги уч учрашув. Утган ишга салавот Утган иш утди, булар иш булди (булиб утган иш хакидаги гапни тухтатиш, унга кайтмасликни кайд этади). Хуш, утган ишга салавот. Калай, экинларимиз дурустми? Ойбек, Танланган асарлар. Кулидан иш келмок Муайян иш(лар)ни узича уддаламок, кила олмок. Дуруст, сен самолёт ясолмайсан, кетмон чополмайсан.. лекин киламан десанг, кулингдан иш келади. А. Каххор, Асрор бобо.
ИШ II
махс. Бир жуфт пойабзалга етарли тери булаги ёки муайян кийимга етарли газлама. Бу теридан туртта иш чикариш мумкин. Иш бичмок. Иш тикмок.
Узбек тилидаги феълларнинг катта кисми бир узакли сузлардан ташкил топади. Бер, Бур, Бул, Ур, тур, сур, юр, кур, кур, куй, чуй, туй, уз, суз, буз, ут ва хоказо. Узбек тилидаги бир узакли феълларнинг деярли барчаси “иш” кушимчасини олиб уз сифатини йукотмайди, яъни феъллигича колади.
Бериш, Буриш, булиш, уриш, туриш, суриш, куриш, куриш, куйиш, чуйиш, туйиш, узиш, сузиш, бузиш, утиш  ва хоказо.
Ишнинг олтига “т” товушини кушиб яна феъл ясаш мумкин. Лекин харакат номи узгариб кетади. Юритиш, Туртиш, Суртиш, Куритиш, Буртиш, Юр (и)тиш, чертиш,
Анадули туркларида “иш”нинг ёнига “М” товушини кушсангиз мулокотда куп ишлатилади. Галмиш, Юрмиш, Бормиш, Сурмиш, Турмиш. Кадимда киши исми охирга хам “Миш” шакли кулланилган Алпомиш, Сармиш, Билгамиш, Тухтамиш бу ердаги “миш” кучайтирилган даража сифатида келган булиб аслида Алп Эмиш, Сар Эмиш, Билга Эмиш сузларининг кушилувидан ташкил топади. Турмиш сузи кейинчалик турмуш куринишига келган.
Бу исмдаям акс эттирилган. Мисол учун - Ойтугмуш, Кунтугмуш. Шу сабабли Сиёвуш сузи илдизи Суюклимиш маъносида СУЮКМИШ Суямиш сузининг йиллар утиб ифодада соддалаштирилинган СИЁВУШга айланиб кетганини куришимиз мумкин. Хозирги пайтда узбек тилида - Суяр, Суюма, Севара шакллари мавжуд.


Рецензии