Къандес. Х. М Кулиев

                «Къандес».                (Х.М. Кулиев)
    Бир эртденбла Касохлада жыйылыпбыз.   Касох стол артында  олтуруп, къашларын да  тюйюп, бизге тюрслеп къарайды. 
   –Сизни бюгюн бери нек жыйгъанымы  билемисиз?
   Биз тынгылашабыз.- Билебиз, -десек,  алынырыкъды,-къайдан билесиз-деп, билмейбиз десек  - нек билмейсиз?- деп бютюн бек  къыжырарыкъды.  Аны себепли бирибиз да «къынкъ» этмейбиз.- Башыбызгъа палах алмайыкъ,- деп.
  -Мммм.- Касох сагъатына къарайды.- Бусагъатда сагъат тогъузду. Ингирге, сагъат  бир бешлеге,  бирер  тауукъ алып келигиз бери! 
  Хотту манга къарайды, мен Шоттугъа, Шотту Шонайгъа, сора барыбыз да Касохха!
–Шашып айта болурму?- деп, Касохну кёзюне къатабыз. Алай Касох шашханга ушамайды,  кёзлери  алас-булас тюйюлдюле,  шытылары келмейди, ышармайды-кюлмейди!
  Уффф! Армау болуп, не айтыргъа билмей, биягъы тынгылашабыз!
-Не бителгенсиз? –Касох ачыулана башлайды. - Ауузугъузда къуутму барды? Не тынгылайсыз?
  Биз биягъы бир бирге къарайбыз.  Энди не этебиз? Касох бригадирибизди. Колхозну трактор бригадасыны таматасы. Биз а трактористле.  Уффф! Жашауубуз- ашауубуз да Касохну къолундадыла. Сюйсе  премиячыкъ да жазар, запчастла да мадарыр, онг да берир, сюймесе уа хатлама! Премия да жокъ, запчаст да жокъ, туруса  «ух-чух» эте.
   Уффф! Аны себепли айтханындан чыкъмайбыз. Не къыйын жумуш айтсада, толтурургъа кюрешип турабыз.  Жумушлары уа тюрлю-тюрлюле! Ма бюгюнда, эшта, аладан бири болур.
 -Ярабий, къатынмы ала болур бу сылхыр,- деп шыбырдайды манга Шонай.- Заманы уа жетген эди!  –Телимисе? Мен жашыртын кюлеме.- Не къатын?  –Тёрт тауукъ бламы аллыкъды бу къатын? -Да сора тауукъланы не этеди да? –Шонай биягъы жашыртын шыбырдайды.- Не бар эсе да бир зат а барды былайда, билялмайбыз ансы.
 -Тохта,- деп шыбырдайма мен да.- Тохта, кеси айтыр.
 Шонай, башын чайкъай, тынгылаууну басады.
  Касох, къол жаулугъун чыгъарып, мангылайын сыйпайды. -  Мындан алда конторда Майрусха тюбеген эдим, колхозубузну тамата бухгалтерине.  Сизге бир премиячыкъ жаздырыр эдим, деп. Ол, юйю къуруругъ а, сени бла бир къандес ойнарыкъ эдим, деп  къадалгъанды.- Касох  ахтынады.- Уффф! Угъаймы дериксе  бухгалтирге. Угъай деп да бир кёр! Хатлама премия кёрюрсе! Уффф! 
 Касох биягъы мангылайын сыйпайды. Майрус, кесигиз билгенликден, председатель бла жан- тёммекди. Ол сылхыр Майрусну  айтханындан чыкъмайды. Колхозну бирге ашайдыла  да андан!  Уффф! Майрус бизге онг кёзю бла къараса –насыбыбыз, къарамаса уа….Уффф!  Аны себепли, угъай дерге болмай, - къачан сюйсенгда ойнайыкъ, Майрус Лалаковна,- дейме.- Айтханынг молжал! Къачан дейсе? - Бюгюн, ингирде,- деп кюледи.- Охо,-  дейме. Уффф!
 Касох биягъы ахтынады.- Ма алайды, жуукъларым, чот. Андан айтама,- бирер тауукъ келтиригиз,- деп. Бир уртларыкъ да мадарыгъыз! Мени жугъум болмагъанын билесиз.  Къайда болса, анда кечине айланнган бир факъыр! -Алай онг! – дейбиз ичибизден. –Чычханла ашагъыедиле игисагъан ырысхынгы. Алай тышыбыздан а биягъы жукъ айтмай, бир бирге къарап,  тынгылайбыз. Хотту тёзмейди. – Уртларыгъ а ненча, Касох Касохович? –деп хуржунундан бир къагъыт бла къалам чыгъарып, жазаргъа хазырланады.      
  Хотту! –Касох Хоттугъа хыны  къарайды.-  Не соруула сораса?  Къопчу ёрге! Хотту секирип къобады.
  Уффф! Биз солуу алабыз.- Хар бирибиз ичибизден Хоттугъа,- бу тели, тауукъ багушну къармап боюнуна бичакъ чыгъаргъанча этти, -дей, жазыкъсынып,  къарайбыз. Алай жазыкъсынып деп  бош айтама. Жасыкъсынган жаланда менме. Мен да Хоттуну сюйюп угъай, юй бийчеме жуукъ кибик жетеди да андан. Къалгъанла уа кёл кенгдирип олтурадыла! Нек десегиз, Хотту къызгъанчды. Энди биз да артыкъ чомарт тюйюлбюз, алай Хоттуча уа….Уффф! Кеси да кёзбау! Ол билген –къуллукъчулагъа ышылгъан. Алагъа жаллагъан, алагъа жалыннган!  Ма алай бир жол жалына кетти да, председателни тюбюнден-башындан кирип,  жангы трактор алды!  ООО! Кюйдюк- бишдик! Ачыуландыкъ, алындыкъ! Хоттуну къаргъышдан сойдукъ, жыртдакъладыкъ! Сёзюн эттик, ийледик! Ммм…. Ичибизден. Тышыбыздан а, - огъурлу болсун, Хоттушка тракторунг!  Сау жюрют!  Кёп жаша! – деп, алгъышлап, къолун тутдукъ, къучакъладыкъ!
  -Нек, - деп соругъуз! Нек  ичибизден къаргъап, тышыбыздан  алгъышладыкъ?
  Къоркъуп! Тилинден къоркъуп. Хотту, битеу шарайыпларыны юсюне да, барып тохтагъан тилчиди. Тили  сюексизди, тили чиририкни! Хар бизден эшитгенин суутмай жеттиреди къуллукъчулагъа!
 Ма анданды бусагъатда,  Касох Хоттугъа хыны этгени,  бизге хычыуун тийип тургъаны   
   -Хотту! – Касох бютюн хыныракъ болады.- Не затны ангыламагъанса?
 Хотту  бизге да огъурсууз  къарап, Касохха татлы ышарады.- Ненча ичги алабыз, деп сора эдим, Касох Касохович?  Бусагъат ток ургъанча этейик, атамы жаны ючюн! Сиз сау болугъуз, ансы…
-Жаншама! – Касох Хоттуну бёледи. –Эшитмедингми  айтханымы?
-Эшитдим!
-Не дедим?
-Жаншама, дедигиз!
  Биз кюлебиз.  Касох башын чайкъайды.-  Аны аллында уа не айтдым?
 Хотту абызырайды. Касохну, -тауукъла келтиригиз,- дегенин унутханмы этгенди, огъесе иги эшитмейми къалгъанды, билмейбиз, алай Хотту тирелипди. Не айтыргъа билмей бизге айланады. Кёзю-къашы бла,- «болушугъуз»,- деп тилейди. 
  Хатлама! Бизни чыртданда Хоттугъа болушур къайгъыбыз  жокъду. Болушханны къойда, бусагъатда Касох Хоттуну жер тюбюне сукъса, биз жаланда къууанып къаллыкъбыз! Кеси биргесине атланса уа, бютюнда!   
   Хотту тынгылайды. –Не тынгылайса? –Касох къолу бла столну урады.-  Тауукъла келтиригиз  дедим да! 
-Тауукъламы? –Хотту къулакъларына ийнанмай Касохха аралады.- Не тауукъла?
-Семиз тауукъла! – Касох  тюп эринин жыйырады.-Эки аякълы, къанатлы! Ангыладынгмы энди? 
-Ххххаау!
-Сора не сораса да?
-Мен, Касох Касохович, ичгини сора эдим. Ненча алыгъыбызны жазып къояр эдим деп.
Хотту къагъытын кёгюстеди.- Бери!
 Касох онгсунмай Касохну къагъытына къарайды. –Мен,  айтханымча,  ингирде  бир байрамчыкъ этеме. Байрамда уа   Майрус  бла къандес ойнарыкъма….
-Огъурлу болсун! –Хотту татлы ышарады.
-Майрусму? –Касох сейирсинеди.
-Оюнугъуз! –Хотту уакъ кюледи.- Хе,хе,хе, хе, хе!
-Ачылма, бишген баш кибик! – Касох ахтынады. –Алыкъа билмейме огъурлуму болады, огъурсуузму болады! Къытамамы, къыттырамамы!  Сизни ишигиз,  тауукъла келтирген! Ариу, тап жулкъуп, юйютюп келтиригиз! 
-Къалай юйютюп? – Мени къатымда тынгылап тургъан Шонай,  амалсыз ышарып Касохха къарайды. –Тауукъну башын юйютюпмю, Касох?  Тууар башмы болгъанды да бу? Мен аллай….
   Касох хиликгя кюледи.- Тауукъну жулкъандан сора, юсюнде къалгъан уакъ тюклерин   юйютген этедиле, Шонай! Билмей эсенг билгенлеге сор! Андан айтама юйютюп келтиригиз, деп!  Хотту биягъы  къагъытына жабышады. – Ахшы, Касох Касохович! Бусагъат жазайым унутуп къойгъунчу!  Касох Хоттугъа гурушхалы къарайды. –Нени жазаса?
-Юйютюрге керек болгъанын!  Алай….
-Не? –Касох биягъы къашларын тюеди.- Не алай? Не макъыраса?
 Биз Хоттугъа умут этип къарайбыз.- Бу къызгъанч, бизни ючюн болмасада, кеси ючюн бир амал табып,  бизни тауукъладан къутхарлыкъ болурму, - деп.
Хотту биягъы татлы ышарады. –Алай, кечгинлик Касох Касохович,  тауукъланы къоюп,   бирер ирик келтирип къоярмедик? Неда бир асыралгъан уанык!
-Биз Хоттуну, кёзюбюзде огъубуз болса, сёзсюз биттирлик эдик! Алай тышыбыздан а жукъ айтмай, баш тёбен болабыз.
- Угъай!- дейди, насыбыбызгъа Касох. –Угъай!
 Биз къууанабыз. – Касохну  ирикни, уаныкны да унамагъаны къалай иги болду,- деп.  Алай, асыры эртде къууанабыз. –Ирикни, уаныкны да, туугъан кюнюме келтирирсиз,- дейди  Касох.  Бюгюн а тауукъла да  жетерле.  Бир ящик аракъы бла, бир ящик шампан да алыгъыз! 
   Биз алыныргъа жетебиз.-Бир ящик аракъы! Бир  ящик шампан! Пу анассына!
Касох а аны бла да къоймай,- сууну-мууну- нарзанны-тарзанны уа айтмайма,- деп къошады.-  Аланы кесигиз да билесиз. Хы, канпет, къалач, не билейим, торт-мортланы да унутмагъыз!  Бек башы уа- тауукъла! Айтханымча семиз тауукъла.
-Къуурулгъанламы, бишгенлеми, Касох Касохович? –Хотту жазаргъа хазырланады.
-Жулкъуп, юйютюп, жараштырып келтиригиз дедим да! - Касох андан ары Хоттугъа  эс бурмай, бизге айланады. –Биширген мында этериксиз! Мени аланы жарашдыра, бишире тургъа заманым жокъду!   Хайдагъыз,  ингирге хазыр этигиз! Бюгюн барынгы да ишден эркин этеме! Барыгъыз!
  Биз гюрюлдеп тышына чыгъабыз. Шотту Хоттугъа алынады. –Не юйюнге эминагъа ирикле, уаныкла санай эдинг, не? Къайда ирик? Къайда уанык? Уанык угъай, тауукъда табалгъыек!
-Тауукъ угъай, тауукъла! –Мен Шоттугъа бурулама.- Тёрт тауукъ, ахшы жаш!
-Тёрт а нек?
-Да биз тёртёулен. Касох а бирер тауукъ келтиригиз дегенди!
-Касох жаншай турады! –Шотту ачыу халда кюледи. –Ол  аз тюрлю айтмаз! Ючюсю да жетер! – Шотту, мени, Хоттуну, Шонайны кёгюстеди. Ма сиз юч -тауукъла да юч!
-Сен а? – Биз Шоттугъа аралабыз!
-Мен а   бишириучю. Бусагъат барып бир къазан кибик мадарайым.
-Тохта!–Хотту къоркъаракъ Шоттугъа къарайды.–Касох тауукъланы тёрт болмагъанларын билсе уа?
-Къайдан билликди? –Шотту биягъы кюледи.-Тауукъла къазандан,- биз ючбюз,- депми къычырлыкъдыла, хайыуан?
-Ай, ала уа  къычырмазла, къычырлыкъла бардыла ансы. –Шонай Хоттугъа къарайды. –Ма бири былайда! О сагъат жеттирликди Касохха тауукъланы ненча болгъанларын! 
  Хотту арлакъгъа къачады.- Сен а сен! Сени тилинг узунду меникинден, Шонай! Ким эди мындан алда председателге бизни юсюбюзден тил этген? Сен тюйюлмединг?
-Эйлары, оюн оюн болсада, жалан башха таш бла ургъан оюн тюйюлдю, –дейди Шонай ушакъны башхагъа буруп.- Касохну бу жумушларындан да, жаныбыздан да тойдукъ. Хар ыйыкъдан-бири! Хар ыйыкъдан –къоранч! Неди бу хиликгя? Кемпирим  мени бла сёлешмейди, ант этейим!   Сарысмахха термиле къалдыкъ, -деп жилягъанды бир кюн. –Сен болгъанчыгъын Касохлагъа ташыгъансада,- деп! Уффф!  Ким бла ойнайма дейд, бу оюну къысхарлыкъ?
-Да эшитмедингми, Шонай? –Шотту жухун жыйырады.-Сюйген къызы Майрус бла!
-Хыкъ! Сюйген къызы! – Шонай масхара ышарады.- Сюйген къызыны  уа- эки жыйырма жыл!  Кеси да адам ашаууучу кибик, бир эрши зат!
-Охо, Касох да тюйюлдю суу сурат! –Мен Шоттугъа къарайма. –
  Шотту Хоттугъа бурулады.- Эй! Узунтил! Не этебиз? Касохлада кесинги экеуге тыйдырмай эдинг да,- уанык табама,- деп. Былайда уа не тынгылайса? Уаныкны къойда, тауукъла окъуна тап!
Хотту башын чайкъайды.- Мен тауукъ тутмайма, шуёхум. Жокъдула!
-Ай, сен жокъ болгъун, сен къызгъанч! –дейди Шонай. –Тюлкю ашагъыеди игисагъан тауукъларынгы! Неда болсун къысдырып тур, къысдыркъыч! 
Хотту арлакъгъа кетип, Шонайгъа бурулады.- Да сен алай чомарт эсенг, ол  асырап тургъан унагынгы келтирсенг а, бизни быллай бир инжилтип турмай!
Биз Шонайгъа аралабыз.
-Не араласыз? -Шонай бизге ачыуланып къарайды.- Телимисиз? Мен уаныгымы жашым къатын алырына асырайма! Бир телини къандеси ючюн деп, жашымы къатынсызмы къояйым энди?
  Хотту къулакъ салады.-Тохта, тели деп кимге айтдынг, Шонай? Бригадирибизгеми? Аха! Жазып къояйыкъ! –Хотту биягъы къагъытын чыгъарады.
-Жаз!-Шонай Хоттугъа атады кесин.- Атагъызны аман кёзюне, аны да сени да!
Хотту биягъы бир жанына къачады. – Аха! Бригадирни атасынадамы айтдынг?
-Айтдым! Шонай къызарып, къычырады.- Атасына да, кесине да!
  Шотту акъырын бара-барып Хоттудан къагъытын сермейди. –Биз адам тюйюлбюз, -деп Хоттугъа жумдурукъ кёгюстеди, - биз адам тюйюлбюз Хотту, сен ол Касохха бир сёзюбюзню жеттирда, сени  итни тюйгенча тюймесек!    Болду къаныбызны ичгенинг!   
 Хотту къоркъады.- Эй! Не алынасыз? Оюнну ангыламаймысыз? Ойнап айтама, ойнап!      
 -Эйлары,- дейди Шонай,- желкесин къашый.- Касох ол къандесге бир юйренсе, сау кёрейим. Тыяллыкъ тюйюлбюз! Хар-ётген –сётген тиширыуу бла ойнайма деп тохтарыкъды!
-Мда…- Биз сагъышха къалабыз.- Ол айтханынг барды, Шонай.
-Къытдырса уа, къандес сыйларын бизге эттирликди!
-Ёчлерин да бизге тёлетип!
-Къытдырлыгъына уа сёз иш да болмасын!
-Эс дегенден жугъу жокъду факъырны ?
-Тиширыуу бла ойнаса уа бютюнда! Ол болгъан адыргысы да анга кетип къаллыкъды! 
-Бу ингирде да ма алай боллукъду,  къарап туругъуз.- Шонай биягъы желкесин къашыйды. – Къыттырлыкъды. Къыттырса уа къуру тауукъла бла къалмакъ! Ол мен кёрген Майрус ахшы саугъа излер! Бек азындан не бир алтын жюзюк, неда алтын сыргъала!  Къандес сыйны уа къойда-къой! Уффф! Ол да бизни боюнубузгъа къаланныкъды!
  Шонай биягъы желкесин къашыйды. -Муну  арталлы бла да къандес ойнамазча этерге керек эди! -Да керек эди, къалай этейик ансы? –Биз Шонайгъа къарайбыз.- Сен билемисе къалай къойдургъа?
-Билеме! –Шонай  таукел бизге атлайды.
-Къалай? –Биз Шонайны тёгерекге алабыз.-Айтчы!
 Шонай бизни жокку этип, къулакъларыбызгъа бир затла шыбырдайды.
 Биз ангыламайбыз?-  Не дединг?
Шонай ахтынады.- Сизге жукъ ангылатхандан эсе, ол орамда бара тургъан эшекге ангылатхан тынчды, ант этейим! Келтирлик тауукъларыбызны къандеслерин думп этейик да къояйыкъ, дейме! Къандес табылмаса не бла ойнарыкъдыла Касоху да  Майрусу да?  Ойнарла хатламаны!   
 – Жаша! –Биз  Шонайны къучакълайбыз.-  Аперим! Башынг  ишлейди, Шонай!  Эттик алай! Шонай махтанып, бизге бюсюремей къарайды.- «Кет, сиз магъанасызла не билесиз? -дегенча. 
     Ингирде, юй бийчемден тилеп, жалынып, бир тауукъ алып, Касохлагъа келеме. Арбазда Шотту. -Къайдаса андан бери? –Шотту къолумдан тауукъну сермейди.- Ауурду. –Сора ары-бери айландырып къарайды.- Жарарыкъды. Бусагъат жарашдырайыкъ.
Шотту арбазда къазан орунну тюбюне от этип, къазанны салып, ичине суу къуяды.
-Къалгъанла уа къайда? –Мен тёгерегиме къарайма.
-Келе болурла. – Шотту тауукъну къазанга атады. - Бусагъат жулкъурча боллукъду. Ичги зат а алдынгмы?
-Ма! –Мен жан хуржунларымдан эки шеша аракъы чыгъарама.- Ёнкюч алгъанма тюкенчибизден. Ол да бермезден, мен да къоймаздан, эки аягъын бир уюкъгъа суугъуп!
-Ой, ол  жерге сугъулсун, ол къуртха! –Шотту эки стакан бла бир бишлакъ къыйыр чыгъарады. –Кел, ол сылхырла жетгинчи бирер жюзчюк къаплайыкъ!
-Кел! –Мен стаканланы толтурама.- Тартабыз.  – Аламат,- дейди Шотту бишлакъны ийискеп.- Башы алынмагъан сюттенди.  Тамызчы энтада.
Мен биягъы стаканланы толтурама.  Тартабыз.  Шеша бошалады да къалады.
-Бошалыпмы къалды бу къурурукъ? –Шотту шешаны баш тёбен этеди.-Уффф! Грам да жокъ!  Мен а  жукъгъа энди ушай  башлагъан эдим. Уффф! Экинчини да къаплармедик?
 Угъай! –Мен экинчи шешаны хуржунума букъдурама.- Дууулдарыкъбыз! 
 -Ол да алайды.- Шотту терен ахтынады. Хотту киреди. Къолтукъ тюбюнден бир арыкъ тауукъ башчыгъын чыгъарып, кючден солуй.
-Ёлтюресе муну, юйюнг къурурукъ! –Шотту Хоттудан тауукъну сермеп алып, къулагъын  башчыгъына  салады. –Битти!  Солуу чыкъмайды!
 Хотту да мен да тауукъгъа къарайбыз. Тауукъ къымылдамайды. Кёз акълары айланып, ауузчугъу ачылып! 
 -Не къарайсыз? – Шотту биягъы ахтынады. –Энди сюйсенг къара, сюйсенг къой, мынга болур болгъанды,- деп тауукъну  бир жанына быргъайды. –Харам!   
-Нек харам? –Хотту чабып барып тауугъун жерден алады.- Ма, солуй турады!
-Алай онг!  Мени жауум да алай солусун!-Шотту ачыуланып Хоттугъа атылады.-   Солуунг тыйыллыкъ, бу ойдемезни къайдан тапдынг? Къуругъанмеди бир мажал зат?
 Хоразынгы келтирсенг эди уа?
-Хоразны бери келге заманы жокъду, ахшы жаш! –Хотту масхара кюледи. - Иши кёпдю! Ол сенича бош турмайды!
  Мен  кюлеме. Шотту да ышарады. – Сёз тапмай къалыр эдинг да, хыйла!  Уффф! Керти не этебиз? Жараштырабызмы бу ёлежакъны? –Шотту жазыкъсынып, Хоттуну къолунда тауукъгъа къарайды. –Тутчу бери! Айымыса, гюнахларыбыз алайсызда кёпдюле. Бирчиги къошулгъанлыкъгъа бир зат тюрленириги жокъду. Урдукъ къазанга!
 Шотту эки тауукъну да терк окъуна жулкъуп, тюклерин арбаз къыйырында атып,  тауукъланы юйютюп, санлап, къазанга салады.  Бир заманда «пуффф» дей, аур-аур атлай Шонай келеди. Сыртында бир уллу сары машок. Бизге да эс   бурмай, ух-чух эте, Шонай  машокну сыртындан тюшюрюп, башын ачады. Ичинде бир огъурсууз къыттай. –Таркъ,- деп Шонайны  бурунундан  къабады да, къанатларын керип, учады да кетеди. Биз ызындан, сейирге къалып, аралабыз.
- Неди бу илячининг?- Шотту Шонайны жерден кётюреди. –Къайдан тапханса бу хайырсызны?  Тутарса энди  хатлама!
-Уффф! –Шонай ынычхай, ынычхай  къобады. – Уффф! Юйде да кючден тутхан эдим  мирзеучюк бла алдап. Уффф!
-Энди уа не этебиз? – Шотту башын чайкъайды.- Эки тауукъ бла не байрам? Касох алынырыкъды. 
 Биз да алай эте тургъанлай, Хоттуну къайын анасы, Сырмахан жетеди.  Бети къызарып, тюйюшюрюгю бурунуна жыйылып. -Хотту мындамыды?- деп къычырады.- Мен ол иттен туугъан итни….Мындамыды ол начас?
-Кел, кел, кел Сырмахан, жуукъ бол! –Шотту алдау   ышарып, Сырмаханны аллына атлайды.  -Мындады!
-Къайда?
Биз тёгерекге къарайбыз. Хотту думп.
-Не этгенди киеунг, Сырмахан? –Шонай Сырмаханга шинтик чыгъарады.- Олтурчу былай. Къанынгы бир суут.  Айтчы,  нек излейсе киеуючюгюнгю?
-Да нек излейме, э жаш? –Сырмахан жиляргъа хазырланады.- Гурт тауугъуму алып кетгенди, аман бла алынырыкъ! Тынч жатып тургъан жеринден кётюрюп, кётюрюлюп кетерик! Табыгъыз бусагъатдан  бери!
-Хоттунуму, тауукънуму? –Шотту ангыламагъанча этип, Сырмаханга ийиледи.
 Биз кюлебиз.  Сырмахан бютюн бек ачыуланады.- Кюл болугъуз, кёмюр ! Сиз андан да хуттур бирле! Мен да телиме ансы, сиз адаммысыз?! Къысхасы- не Хоттуну табыгъыз, не тауугъуму къайтарыгъыз! Алайсыз биригизге бир сакъат салама, атаканы жаны ючюн! -Тохтачы Сырмахан! – Шотту Сырмаханны билегинден тутуп шинтикге олтуртады.- Тауугъунг къаллай эди?
-Къалай къаллай? –Сырмахан билегин ычхындырады.- Тауукъ къаллай боллукъду, аллай!  -Сарымеди, къарамеди? –Шотту бизге кёз къысады.
-Мор!
-Сора жангылып келгенсе, харип,  Сырмахан.- Шотту жарсыгъанча этип, мудах болады. – Тауугъунгу тюлкю ашагъанды бюгече. Ийнанмай эсенг, майна тюклери. Келчи кёгюстейим. –Шотту Сырмаханны къолундан тутуп, арбазны къыйырына элтеди. –Ма!  Кёремисе бу тюк къадарны! Ма бери келтирип  былайда ашаууучуду! Биз а аны марап турабыз былайда.  Келгенлей биттирейик, деп!
-Керти? –Сырмахан тауукъ тюклеге къарайды.- Ма, харип, тауукъчугъуму тюклери! Ай, сен таш ашагъын дегин неуа, тюлкю эсенг да гебох, эсенг да! Мен а Хоттудан кёрюп турама! Ол факъыргъа болгъанны аманын къуюп. Уффф! Да иги эттинг айтханынгы, э жаш! Ол тюлкюню тутсагъыз, манга бир билдиригиз. Мен аны ючюн сизге бир иги нохтабау этмей къоймам, атаканы жаны ючюн. Хайдагъыз, ишигизден къууаныгъыз!
 Сырмахан кетеди, Хотту юй артындан чыгъады.
-Кеттими? 
-Кетти! –Шотту Хоттугъа атлайды.- Шеша сал!
-Нек?
-Жанынгы сау къойгъаным ючюн! Къайын ананг сени ёлтюрге келген эди.      
Хотту тюп эринин жыйырады.- Хапар айтма! Сырмахан мени бек сюеди. Жаншама!
Шотту биягъы башын чайкъайды.- Быллай аппагъа уа этда тур жюн тартма! Сау бол дер орунуна….
 Шонай кёкге къарайды. – Шонай, къыттайынгымы излейсе? - мен Шонайны масхарайма.- Къайтып келир, -деп.
  Шонай айтханымы эшитмегенча этип, ахтынады- Ингир болады, биз сандырай тургъунчу. Алыкъа уа жукъ хазырыбыз жокъ!
-Да не этейик? – Мен къазанга къарайма.- Тенгизге теке атханлай, уллу къазанда жаланда эки тауукъ!  Аны киши эшитмесин. Не байрам этериксе была бла?
-Мда…. Шонай да къазанга аралады.- Туз  атханмысыз?
-Атханбыз, атхан! –Шотту къалакъ алып, къазан таба барады.- Баш кёмюгюн бир алайым.
- Кёмюгюн къойда, ичин толтур! –Шонай къалакъны Шоттудан сыйырады. –Кёмюгюн мен да алаллыкъма!  Кёмюк болуб а, тууармы биширесе мында? Майна къазанда кёрюнгенда  этмей турадыла тауукъларыгъыз! Ой, сиз былхымсызланы огъесе!
-Да не хиликгя этесе, Шонай? –Шотту «тебеди».  Кимди терс? Къайда  къыттайынг? «Фырр» деп учуп кетти да къолунгдан!  Ол да бир жерчик алыр эди къазанда!
-Ммм… Шонай къызарады.- Да ким биле эди ол хайырсызны алай этеригин? Уффф! Бетими жойду да къойду, ант жетмезлик! Уффф! Энди не этебиз? Кюлкюлюк болабыз, атамы жаны ючюн! 
-Охо, жарсымагъыз! –Шотту жерден Шонайны машогун алады. –Келчигиз биргенме.
-Къайры?
-Суу боюнуна!
-Нек?
-Кёрюрсюз!
Биз сейирсинип,  Шоттуну ызындан тизилебиз.
 Суу боюну топпа- толу къанатлыладан. Гурала, гогушла, къазла, баппушла. –Аха –дейди Шотту бизге, -энди иги къарагъыз. Юйренип къалыгъыз мен сауулукъда,- деп, машокну манга тутдурады. –Башын ачып, хазыр этип тур!
   Мен,- нек,- деп да соргъунчу, Шотту бир уллу гогушну юсюне ауады. Гогуш, харип, не бола тургъанын игида ангылагъынчы, башы къанат тюбюне суугъулуп, машокга тюшеди.
–Иймей тур! –деп къычырады  Шотту. –Сен хыбылгъа не ышаныу!  Ма, машокну башын къыс! –деп манга бир баучукъ узатып, кеси дагъыда бир гогушха ауады. Экинчи гогушда  машокга суугъулады.  Шотту менден баучукъну сермеп, эрлай машокну башын къысып, сыртына атады.–Къачыу! Къымылдагъыз!- деп,  Касохлары таба атылады. Биз не этерге  билмей сирелебиз.   Шотту тохтап, бизге аралады. –Не турасыз, ай кёрген эбизелеча! Келигиз! –деп мукъут-туман болуп ташаяды. Биз ызындан къуулабыз.
-Аламат!- дейди Шотту,  Касохлада столда эки жулкъунган гогушха къууанып къарап. –Энди  Майрусну угъай, падчахны да сыйлайым, ант этейим!   Санлагъыз да къазанга уругъуз!
 Шонай, женглерин къайырып бир жютю бичакъ чыгъарып, санларгъа киришеди.
 -Атамы жаны ючюн, Шотту, залимсе, -деп кюледи. –Бу гогушланы къалай уста тутдунг! Къайдан билдинг кесигизникиле болгъанларын?
-Не дейсе? - Шотту сейирсинип Шонайгъа аралады.- Не дединг?
-Гогушланы, дейме. – Шонай биягъы кюледи. –Къалай таныдынг гогушларынгы?
-Ким таныды? – Шотту жухун жыйырады.- Неле жаншайса, ий? Мен аланы  биринчи кере кёреме!  -Къалай биринчи кере? –Шонай кюлгенин тохтатады. –Была сизни гогушла тюйюлмюдюле?
-Тюйюлдюле! –  Шотту ачыуланады.- Мен телимеми кесими гогушларымы сизге ашатыргъа!  Аз сюймез эдигиз!
-Пу анассына! – Шонай бичакъны столгъа атады. –Урлагъанмы этгенсе, малгъун?
-Угъай  алайлай бергендиле! - Шонай  бир тойсун, - деп!- Шотту, масхара кюлюп, Шонайны имбашын къагъады.-Сабийлей тураса, харип, жукъдан хапарынг болмай, Шонай! Ким сюйюп берликди санга алайлай гогушун? Барчы бир онг жанынгы айландырып! Баргъанынгча къайтырса, ант этейим! Уффф!
  Шотту, Шонайны сагъышда къоюп,   Хоттугъа айланады. –Хотту, чигинжи жутханча сирелип турмада, гогушланы санлачы! Шонай, аланы къайдан чыкъгъанларын билгенлей, борбайы тутмай къалгъанды! Андан хайыр жокъду! Сен санла!  Хы, къандеслерин бир жанына атаргъа унутма! Тауукъланыкъыланы мен тап этгенме! Эшитемисе?
-Охо, Шоттушка, жарсыма, бусагъат туурайым!- деп, жарып, Хотту гогушлагъа жабышады. Бир кесекден эки гогушда къазанда, тауукъла бла бирге.- Ма, энди къазаныбыз бир затха ушады, -деп Шотту къолларын бир бирге ышыйды. –Бирер жюзден эндиримедик, Касох бла ол маяр келгинчи!- Эй!- Шотту манга бурулады.
 -Чыгъарчы бери ол шеша кибигинги! Шонай, Хотту! Былай атлагъыз!   
 Мен шешамы чыгъарама. Шотту, терк окъуна  тёрт стакан келтирип аракъыны къуяды.
-Мадарымлы адамла ючюн! Жигит жашла ючюн, мен да ичлеринде болуп! –Шотту кюледи. –Тартыгъыз!      
  Ингирде Касохлада стол къуралып.- Столну башында Касох, жанында Майрус, бир жанында биз. Хотту шапабыз!
 -Башлайыкъ,- дейди Касох, столгъа къарай.- Хотту, къуй!
 Хотту бир кир жан жаулукъну да билегине атып, рюмкаланы толтурады. Касох рюмкасын алады. –Майрус, тут!
  Майрус, кёп айтдыра да турмай, рюмкасына жабышып,  –Касох Касохович, ачыгъыз столну. Бир сёз айтыгъыз,- деп кукаланады. - Да не айтайым? –Касох къобуп, барыбызгъа да къарайды. –Не умут бла жыйылгъан эсек да,  умутубуз толсун, столубуз огъурлу болсун, жашауубуз онгсун! Сюйгенлерибиз  сюйсюлле, сюймегенлерибиз кюйсюлле, хуржунубуз къалын болсун, ажалыбыз сабыр болсун!   Хайдагъыз, ичдик аны ючюн!   
 Касох рюмкасын къаплайды. Биз да ичебиз. Касох столда этлеге къарайды. – Мазаллы тауукъладыла, ант этейим! Артыкъсызда бир бирлери,- деп Майрусха бир гогуш бутну узатады. –Быллай тауукъ бут кёргенмисиз, Майрус Лалаковна?
-Угъаай! –Майрус бутну эки къолу бла алады.- Кёрмегенме, Касох Касохович!
-Ай, сен кёр кёргюн, сен озгъур! – деп шыбырдайды Шонай манга эшитдире. –Кетген айда жалнамдан беш сомуму тыйгъанды, беш кесек боллукъ!
 Касох Хоттугъа къычырады.- Эй, шапа! Жукълапмы тураса, юйюнге? Нек къуймайса бир зат? Тамакъларыбыз къургъкъсып ёлебиз!
 Хотту уакъ- уакъ ышара, биягъы рюмкаланы толтурады. Майрус къобады.- Энди уа мен айтайым, Касох Касохович! Бек сау болугъуз, мен ойнап атханны сансыз этип къоймай, быллай сто къурагъаныгъыз ючюн! Быллай бай, быллай …..
  Эшик хыны ачылып, Хансарай чабып киреди. Хоттуну юй бийчеси. Чабып келип Хоттуну боюнуна тагъылады.- Оу, болгъан Хоттучугъум, шау болгъан Хоттучугъуум! Энди биз къалай жашарыкъбыыыз! – деп сарын салады. Хоттуну бети чыммакъ болады.
- Не болгъанды, Ханкааа? Юйге отму тюшгендиии?
-Угъааай!
-Жашха жукъму болгъандыыы?
-Угъааай!
-Къызгъамыыы?
-Угъааай!
Хотту ачыуланады.- Сора не алынасада? Айт муну не болгъанын!
-Эки гогушум ингирде келмей къалгъандылааа! Дууумп! –Хансарай жиляйды.- Ой, мен ждарлы, мен факъыр! Ой….
 Хоттуну бети акъдан кёкге айланып, столда гогуш этлеге къарайды. Хансарай, аны  кёрюп, жилягъанын  къоюп, столгъа аралады. –Ма, амма ёлмесин, гогушчукъларым! Оу болуп турадыла, союлуп!- деп Хоттуну жагъасына жабышып, къалтыратады. –Айт бусагъатдан, аманга айтыллыкъ,  къайдан тюшгендиле была бери! Ким сойгъанды быланы, аман бла союллуукъ?! 
  Хоттуну башы хайнухча бурулады, жугъ а айталмайды. Касох секирип къобады.   
-Эй! Къатын?! Неле жаншайса былайда, не?! Не гогушла? Не союлгъанла! Шашамы тураса? Мен бу столда къанатлыланы кесим колхозну фермасындан келтиргенме, билдингми?
 Хансарай абызырайды.- Да, Касох….э жаш….
Касох Хансарайгъа сёз айтыргъа къоймайды.- Сен былайда бизге гурушха этип! Биз анга тёзаллыкъ тюйюлбюз!  Артда сёлеширбиз сени бла да жашынг бла да! Бусагъатда уа –Касох эшикни кёгюстеди.- Марш!
Хансарай Хоттуну ийип, къызарады.-  Да алай эсе….хм…. кечигиз! Мен жангылып…. Ол гогушчукълагъа асыры жарсыгъандан….
  Хансарай мурулдай, мурулдай кетеди. Касох, жунчуюракъ, болуп Майрусха бурулады.
-Кечгинлик беригиз, Майрус Лалаковна, сёзюгюзню бёлдюк. Къайдан келди эсе да бу шахшын, уффф.…. 
  Майрус ышарады.- Хата жокъду, Касох Касохович! Мен къайтарып айтама, бек сау болугъуз, Касох Касохович! Перекетли болугъуз! Насыпдан толугъуз! Аны ючюн кётюрейик бу аякъны!
 Касох бла Майрус  рюмкакаларын къгъышдырадыла.- Бизге къарамайдыла.  Бармыбыз, жокъмубуз- къулакъ тешиклерине да кирмейди. Касох ичип, Майрусха къарап кюледи. – Кеф болуп къалгъынчы къандес ойнап къоярмедик,  Майрус Лалаковна! Кеф болсам, къыттырыма, деп къоркъама!
  Майрус да кюледи.- Сени билмейме, Коля, мен а   болдум дейме, къа, къа, къа, къа!
Биз бир бирге къарашабыз. –Энди  Касох Коля болду, андан ары уа не боллукъ болур?  - деп сейрдебиз.
 Касох бизге айланады.- Эй! Бир  къандес узатчыгъыз бери!
 Шотту секирип къобуп, столда этлени къозгъайды.  Къандес жокъ. Касох «тебеди».- Эй! Не ишлейсе андан бери? –деп  къычырады. –Къайда къандес?
-Жокъду! –Шотту олтурады.- Тапмайма! 
-Къалай жокъду? –Касох сейирсинип, ёрге къобады? Тёрт тауукъдадамы жокъду?
-Жокъду! –Шотту бир жанына къарайды.
-Къайдадылада?
-Билмейме! Бу къанатлыла къандессиз болур эдиле, баям.- Шотту имбашларын къысады.
-Пу анассына! –Касох биягъы сейирсинеди.-  Быллай ишни уа бирда кёрмеген эдим! Къандессиз тауукъла тюшюп аллыбызгъа! –Касох бизге бурулады.- Сиз кёргенмисиз быллай иш? 
 -Угъай! –Биз бирча башларыбызны чайкъайбыз. –Кёрмегенбиз! 
-Мен кёргенме! –деп къычырады Хотту. – Сатыууда болгъанымда, чукчалада ашагъан эдим къандессиз тауукъ!
-Сызма! – дейди Шонай, секирип къобуп! – Къайда барды чукчада тауукъ? Ит окъуна да кючден кечинеди анда асыры суукъдан! Тауугъунг бек терк какаларын созар эди!
-Мда…-Касох ышарады. –Да сора не этейик да, Майрус Лалаковна! Къандессиз къандес къалай ойнайыкъ? Охо, кели жол ойнарбыз. Былай, бир тап тюшген заманны марап,-деп Касох олтуруп башлайды.
-Тохтагъыз, Касох Касохович! –Хотту жан хуржунундан бир уллу къандес чыгъарып Касохха узатады.- Сизге асырап тура эдим муну! Ойнагъыз!
 Бизни ауузубуз ачылып, не айтыргъа билмей, Хоттугъа аралабыз. Шонай тишлерин къыжылдатады.- Ай, ит а!- деп шыбырдайды.- Сатхыч эшек! Оноуубузну ойдуда къойду, санлары оюллукъ! Уффф!
 Касох  къандесни алады. Мда… -Табылдымы? Мда….- Касох къандесни Майрусха  узатады.  Майрус къандесни алып, Касохха хыйла къарайды.- Ёчге не салабыз, Коля?
-Мен айтайым! –Хотту алгъа чыгъады.- Ёчню мен салайым!
-Да сал! –Касох Майрусха ийиледи.- Салсынмы бу?
-Салсын! –Майрус Хоттугъа къарайды.- Иги ёч сал, Хоттушка! Мени ким болгъанымы билесе!-деп кюледи.-  Айт.
  Хотту биягъы къагъытын чыгъарады.- Ёчню салайымда, жаратсагъыз жазарма! Ммм…. Касох Касохович къытса, Майрус Лалаковна стол къурайды, Майрус Лалаковна къытса уа Касох Касохович стол да къурайды, алтын жюзюк да алады. Ыразымысыз анга?
 -Мен ыразыма! – деп къычырады Майрус. – Сен а Коля? –Майрус Касохха ышарады.
Ммм… Мен да.- дейди Касох. –Ыразыма мен да. Болсун алай.
  Касох бла Майрус къандесни эки жанындан тутуп сындырадыла. Биз харс урабыз. Хотту рюмкаланы толтурады. Тартабыз. Майрус, тобукъларыны юсюнде сумкачыгъын алып, башын ачып, тюбюнде да мухуру бла, бир къагъыт чыгъарады. –Унутуп тура эдим, Коля! Муну,- Касох Касовичге бир узат,- деп председатель бергенди. Ма!
Майрус къагъытны Касохха узатады. Биз жукъ да айтхынчы Касох къагъытны сермеп алады.  - Къандесим ючюююн! – деп Майрус харс урады.- Къытдыым! Къытдыыым!
Касох абызырап, къагъытны столгъа атады. Сора, бир кесек сагъыш этип, алып, хуржунуна суугъады. –Да, Майрус Лалаковна!- Касох амалсыз ышарады.- Ырысхылы адамсыз, ант этейим! Насыбыгъыз азаймасын!   
 Аны бла байрам бошалады.  Майрус къууанып, биягъы дунияны алгъышын да этип,  кетеди.  Касох ёлген ёлю болуп Майрусну ашырады. Биз да кетерге тебирейбиз! – Тохтагъыз! –дейди Касох, къайтып келип. -Мени сизге бир айтырым барды.
  Биз сыгъабыз! Энди столда  къандес нек табылмады,- деп соруу этерикди,- деп,  титирейбиз.  Касох, биягъы жерине олтуруп, бизге терс къарайды. –  Къандеслени къурутуу кимни оноуу  эди? Кимни эсине тюшген эди ол зат? – Касох барыбызгъа да тюрслеп къарайды.- Мени  теличикгеми санайсыз?- Была къандессиз къанатлыладыла,- деп. Неуа мен тауукъну гогушдан  айырмагъанмы сунасыз? Айырама, шуёхла! Алыкъа мен шашмагъанма! Сер да болмагъанма! Акъылым жериндеди! Тюз столгъа олтургъанлай да эслеген эдим, этле барысы да тауукъ этле болмагъанларын! Гогушлада  къошулгъанларын! Алай мен, - гогушла уа  къайдан чыкъдыла,- деп сордумму сизге? Угъай! Соргъанны къойда, Хансарайдан  башыгъызны къутхардым.- Бетигизни жоймайым,- дедим да! Сиз а къаллайла эттигиз?  Нек алгъансыз къандеслерин? Къайтарып сорама,   кимни оноуу эди ол! ?
  Биз тынгылайбыз. Касох хуржунундан мухурлу къагъытны чыгъарады.- Ма бу бегимди. Председательни бегими! Бек иги ишлеген тракторисге премия! Бу къагъытны манга председатель Майрусдан ийгенин кёрдюгюз! - Бек иги ишлеген трактористинги атын бери кесинг жаз,-  деп ийгенди. Ма бусагъатда,-  къандеслени къурутайыкъ,- дегенни атын айтханга, бу бегимни тутдурама! Тамбла уа колхоз жыйылууда премия къоллу  болады!  Ким айтады, къандеслени букъдурайыкъ дегенни  атын?
  -Мен! – деп къычырады Хотту.- Мен айтайым, Касох Касохович!- Къандеслени къурутайыкъ,-  деп   Шонай айтханды! Шонайны  оноуу эди ол!   
   Биз бир бирге къарап, ахтынабыз. Шонайны бети кетип, къалтырап башлайды.
 Касох ышарып, ийилип,  бегимге бир зат жазады. Сора алгъа атлайды. Хотту къууанып къолун узатады. Алай Касох Хоттуну къолуна  къарамай, озуп кетип,  Шонайны къаты къучакълайды! –Сау бол Шонай! Адамсада жерингдесе! Сен мени бюгюн бу къандес оюндан къутхарыр умут этгенинги унутмам! Ма! –деп бегимни Шонайгъа береди. Шонай, чюгюндюрча къызарып, эки къолу бла къагъытны алады. Биз харс урабыз. Касох Хоттугъа бурулады. - Сен а,- деп,  Хоттугъа суху къарайды, - сен а, жуугъум, алтын жюзюкню хазыр эт!  Сени  хатангдан  къыттыргъанма мен  аны! Сен ол  къурурукъ къандесни чыгъармасанг эди, ойнарыкъ да къыттырлыкъ да тюйюл эдим!  Жюзюк да ал,  къандес сыйны да эт! Молжалынг-тамблагъа дери!
 Хотту жилярыгъы келип, бизге къарайды. Биз «харх» болабыз.