Батырла. Хусей Магомедович Кулиев

-Шоттулада олтуруп турабыз. Шотту ауруунгсуннганды да, аны кёре баргъанбыз,-деп Хотту биягъы хапарларындан бирин башлады. Ныгъышдагъыла, бир бирге къарап, ышарып, Хоттугъа жуугъуракъ къысылдыла.
– Мен, Лалак, Камук.- Хотту да ышарды. –Лалак да Камук да бюгюн ныгъышыбызда жокъдула ансы, шагъатлыкъ этер эдиле, бу хапарымы кертилигине.- Хотту ахтынды.- Уффф! Сиз, баям, ийнанганда этмезсиз, алай мен муну бир  сёзчюгюн буруп айтмайма. Тюз болгъаныча айтама, ант этейим!
   Олтурабыз да, - саусуз болма, харип Шотту, не болгъанды?  –деп,  Шоттугъа жан аууратханча этип,  сорабыз. Эки кёзюбюз а аш юйню эшигинде. Сырмахан, Шоттуну юй бийчеси,  аллыбызгъа жукъ саламыды, деп.
    Шотту, бир бийик ундурукъда жатып, жуургъанын да бир жанына атып, ынычхаргъа кюрешеди. –Бош, бош! Айыу бла жагъалашхан эдим.
-Къалай? –Биз сейир-тамашагъа къалабыз.
-Ма алай! – Шотту, айыу бла хар кюнден жагъалашханча,  бизге сансыз къарайды. –Тюнене, ол сиз таныгъан, тау тюбюнде агъачха баргъан эдим. Анда бир чалыучу жерчигим бардыда, биченлигине бир къарайым, деп. Ол хайырсыз а, айыугъа айтама, ол хайырсыз а муш-муш эте, алыма келеди да къалады. Мен абызырамаймада, хуржунумда кампекле бар эдиле да, аладан бирин узатама.-Ма, муну бла кёмюл,- деймеда.  Жиликча жутады, таланнган. Дагъыда бирин береме. Аны да жутады.- Энтада бер,- дейди да къадалады.   Ачыуланама! Хоу энди сени кампекле бла сыйлап турайым былайда, - деймеда, тутамада  тюпге урама.
-Айыунуму? – Лалакны кёзлери чыгъаргъа жетедиле.
-Айыууну! –Шотту махтанып, Лалакга къарайды.-Тюпге урамада, ахшы ийлейме. Арыймада,  иеме. Къачады, таланнган.   Итле къуугъан къоянча, мукъут туман болады.  Ма андан бери санларым бир кесек къыйнап турадыла. Белим да иги бюгюлмейди.
  -Мда… Биз не айтыргъа билмей, бир-бирге къарайбыз.- Ийнанмайбыз,- десек, Шоттуну жанына тийерикбиз, ийнаныргъа уа къыйынды. Лалак  тёзалмайды.- Залимсе, Шотту! Айыуну тюпге уруп! –дейди да «харх» болады.- Залим «сызаса», шуёх!
   Биз да кюлебиз. Шотту уа кюлмейди. Лалак айтхан, баям кёлюне тийген болур ансы, биягъы жатып, бир жанына бурулады. Биз жунчуйбуз. Насыпха аш юйню эшиги ачыладыда,  Сырмахан,   бир тепсичик келтирип, аллыбызгъа салады. Ызы бла сай табакъ бла бир   исси, жангы  жауда жюзген хычинле келтиреди, щайла къуяды.  Сора  чыгъып кетип, башха табакъ бла Шоттугъада тюз алай алып келеди.
  Шотту, ауругъанын унутуп,  хычинлеге жан атады. Ашагъаны бирда аууругъанга ушамайды.
   Биз да, аны алай ашагъанына сейирсине,  хычинлеге къадалабыз. Лалак, бир хычин туурамны  сермеп, бизге къарайды.  - Бу былай къалын некди? – Хычин жукъа болургъа керекди.   
-Бирерни  ал! - деп  Камук Лалакны къолун урады.- Къайры экисин сермейсе?  Игида къалын болур!
  Лалак, Камук айтханга чыртанда эс бурмай, дагъыда эки туурамны  сермейди.
  Бир кесекчикден табакъда жангыз бир туурам. Мен муштухул, анны да бирле алгъынчы деп, ашыгъып, кесиме  тартама. Сырмахан, ахтынып, дагъыда   келтиреди.   Ашайбыз, тоябыз, ушакъгъа киришебиз.
  -Камук,- дейди Лалак, эринлерин жалай,- ол о жол къалай къоркъгъанынгы бир айтсанга. Ай, гяур, былай къоркъакъ нексе? Кесинг кесингден элгене.
-Кимди къоркъакъ? –Камук къызарады.- Ант этейим, мен сен тюйюлме, жуугъум! Сенсе чычхан къымылдасада къалтыраучу. 
-Менми? –Лалак тюп эринин чюйюреди. –Мени къоркъутурукъ алыкъа туумагъанды, жигит, билип къой.
   Шотту ундурукъда керилип, къарынын сылайды.- Мен а, тюзюн айтсам, бу къоркъакълагъа бек сейир этеме, ант этейим! Неден къоркъадыла была? Бир ёллюгюнг тюйюлмюдю, атасы-анасы да!   
   -Алайды, ахырысы! –мен да ушакъа къошулама. –Батыр бир ёлюр, къоркъакъ минг ёлюр, -деп бош айтылмагъанды! Неге къоркъаса? Эркиши ушайсада! 
  Биз да алай айта, къоркъакъланы сёге тургъанлай, «тыркъ» деп эшик ачылады да биреу киреди. Сакъалы белине дери, мыйыкълары имбашларына жете, башында бир эски бёрк, юсюнде бир зыккыл халат, тешиклеринден мамукъ къарай,  аякъларында, бармакълары къарай, бир  жыртылгъан чурукъла. Къолунда бир темирсап, жютю кюрек жылтырай.   Кимди-билмейбиз. Ёмюрде кёрмегенбиз, танымайбыз, тюбемегенбиз. Къоркъаракъ болуп,  келгенге аралабызда къалабыз. Къалабыз да, Шоттугъа къарайбыз.- Бу биле болурму бу келгенни ким болгъанын,-дейбизда. 
   Алай, Шотту да, бети агъаргъанга кёре,   билмейди. Келген а,  саламы-келямы да болмай, босагъада сирелип, кюрегин да мюйюшге атып, бизге къыйыкъ къарайды.
   Уффф!  Не этерик эдик?  Къобабыз. Къобабыз да –жуукълаш,- дейбиз. –Ёт. Олтур.
  Босагъадагъы бир кесек да мычып, хыны алгъа атлайды да, тепсиге жарашады. Сырмахан терк окъуна биягъы сай табакъ бла бир хычин алып келип, келгенни аллына салады. Биз къарап –къарагъынчы, хычинле думп.
  Ма санга! –Да бу а иги эндирлик кёреме да,- деп, биз биягъы бир бирге къарашабыз.
  Лалак Камук бла манга жуугъуракъ олтурады. –Сиз сюйгенигизни этигиз, мен а бу жуугъуму жаратмайма,- деп шыбырдайды. – Бу тюзбоюнлу адам тюйюлдю ким эсе да.
- Да…- деп башлайды Камук да, алай мен сёзюн бёлеме.- Тохтачыгъыз, ангылап тура эсе уа айтханыбызны? Таулу эсе уа? –деп   шыбырдайма.
 Келген бизни шыбырдагъанларыбызны къулагъына да алмай, отоуну башына- тюбюне къарайды.   -Хоу ангылап турур хатламаны! –дейди Лалак, биягъы шыбырдап.- Къайры таулу болады? Къачан кёргенсиз таулуну  халат кийип? 
-Аны уа бирда айтма, Лалак,- дейди  Шотту ундурукъдан, жуургъан бла ауузун жаба - Мен юйде къуруда киеме халат.
-Сен кийген башха, бу  кийген башха! – Лалак келгенге кёз къыйырын жетдире, башын чайкъайды. - Сен хамам халат кийесе, бу а ….
-Къойчу бу халатны!- дейди Камук, аууазын не къадар шош этерге кюреше.- Сыфатына къарачыгъыз. Кепчиге ушаш!
-Ким кепчи, э жаш? –  Сырмахан, тепсини кетере,  Камукга бурулады.
-Тойлада кепчи! –Камук Сырмаханны къулагъына ийиледи.- Ол болууучуду былай тюрлю.  Халкъны кюлдюрюучю! 
  -Ант этейим,- дейди  Шотту, Камукну айтханын эшитип, - бу олтургъан бирда бизни кюлдюрге ушамайды! Ол кюрекни кёремисиз? Аны бла бир жетдирсе иги кюлюрсюз!
  -Охо, кюрексиз жетдирседа бизге боллукъ боллукъду!- дейди Камук ахтынып.- Ол билеклеге къарачыгъыз. Томуроула кибик!
 Биз келгенни билеклерине къарайбыз. Кертисин айтсакъ, билеклери алай базыкълада тюйюлдюле,   алай бизге, ол къоркъгъаныбыз ючюн болур, бек мазаллыла кёрюнедиле. Биз биягъы бир бирге къарашабыз.
 Келген а бизге да эс бурмай, бир юллечик чыгъарып, къабындырып,- «пуф»,- деп бир къалын тютюнню бетибизге юфкюреди. Жётелге къалабыз, тунчугъабыз, бууулабыз, алай  «дып» этмейбиз. Да этип да бир кёр! Ол темирсап кюреги  бла сермесе тютюнюнгю унутурса. Уффф!
   Лалак биягъы тёзалмайды. –Ахырысы бу кимди? - деп бизге къарайды.  –Бизден адам а тюйюлдю ким эсе да. Не айлана болур? Келчигиз кимсе, деп бир сорайыкъ. Бу бизни ашагъанмы этерикди?!
-Сор!- дейме мен, эшикге жуугъуракъ къысыла.- Сор хайда!
-Мен артыгъ а нек? –Лалак манга къарайды.- Сен а нек сормайса?
-Да сенсе кесинги тыйдырмагъан, сорайыкъ деп.- Мен масхара кюлеме.- Сор!
-Лалак ахтынып, жукъ да айтмай, мени таба къысылады.
  Камук таукел келгенге бурулады. –Эээ, изминяйти пажалыста,- дейди, аууазы къалтырай,- ми бас учин любим, но ни зынаим хто ви!- деп амалсыз ышарады. 
  Келген жукъ да айтмай, къобуп барып мюйюшде кюрегин алады. Камукну бети кетип, мыллыгын Лалак бла манга таба атады. –Къутхарыгъыыз! Битдиредии!
 Биз Камукну, къутхарыр орунуна, келгенни аллына тюртебиз. –Муну биттир, бизни сау къой ансы!- дейбизда. Камук бизден тюнгюлюп,  Шоттуну ундуругъуна ёрлерге кюрешеди. - Шоттучугъуум! Букъдууур!
  Шотту, Камукну аягъы бла уруп,  муштухул жуургъан тюбюне ташайып, бастырылады. Сырмахан аш юйге къачып, эшигини къадауун салады. Камук отоууда тёгерекге  чабады,  къайры къысылыргъа билмей. 
  Келген ышарады.- Ни бойтис,- дейди, жауу тауусуулгъан арба чархча къыжылдай аууазы да. –Я ни страшный чалабек. Пиришол  суда работу искат.
  -Уууух! Анымы эшите эдик!  Жан киреди барыбызгъа да. Бетибизге нюр урады.  Камук, ёпке солуу эте,  жерине къайтып, шинтигине ауады. Шотту жуургъан тюбюнден чыгъады.   Биз келгенни тёгерегине жыйылабыз.   
 -Работу? –Дейди Камук, бир кесек солуу алып.- Работа у нас  сколка хочиш ест, дарагой! Напримера, дажа у миня ест.  А чё ти умеиш делат? 
-Магилы копаю!- дейди келген ышара,   кюрегин сылай. – Кабо бстречу- ему. Бот счас бам буду капат. Бас четыре и магилы четыре.   Пашли! Я бас бистра закапаю!
  Ма санга къаугъа! Биз биягъы агъарабыз. Шотту жуургъан тюбюне ташайыргъа хазырлана, къолун къулагъына салады.
-Не деди? Иги эшитмедим!
-Эшитмегенинг ол болсун!- дейди Камук,  эшик таба къарай.- Бирда эшитме муну айтханын а! Къабырла къазама дейди.
-Эйа?! –Шоттуну  бети агъарады.- Кимге?
-Бизге! –Лалак да эшикден, кёзлерин алмайды.- Андан келгенме бери,- дейди! Бусагъат асырайым, деп тебирегенди!
-Кет, юйюнге эмина асырагъын дегин! –Шотту жуургъанны башына къаплайды.- Кесин асырасын!
   Келген къобады.- Ну, што?  Пашли,- деп, кюрегин да имбашына атып, эшик аллында тохтайды. –Чо стаите?
  Биз гюрюлдеп терезеге чабабыз. Насыбыбызгъа терезе ачылыпды. Шотту, сау къаллыкъ, къабырланы эшитгенлей ачханды. Биринчи да кеси сугъулады ары.  Жуургъаны бла бирге. Алай жуургъан жыйырылып, терезеден ётмейди да, Шотту тиреледи да къалады. Башы тышында, къалгъаны мында.   Хахайдан къырады.-Эй!  Не аралып турасыз?!-  деп къычырады.-  Тюртюгюз!   
  Биз  Шоттуну тюрте тургъанлай, бир кюлкю.-  Къа-къа-къа-къа-къа,- деп.- Кимди бу кюл болгъан,- деп къарасакъ- ол келген. Кюрегин да атып, кюле- къата.
–Угъай, угъай, къоркмаз эдигиз да,- дейди таза таулу тилде. – Бирда махтана эгиз да, -батыр бир ёледи,-  деп!  Ненча кере «ёлдюгюз»?
  Барыбызны да ауузларыбыз ачылады. Келген а, кюле-кюле бёркюн да, халатын да, жалгъан сакъалын да, мыйыкъларын да  тешеди. Къарасакъ- Шонай. Тапсаашар улу.  Пу анассына!  Шонайны барынг да таныйсыз. Оюнчу, кюлкючю, накъырдачы, чамчы! 
  Айтама да,  кюледи-къатады. –Эй, «батырла»,- дейди!- Ол терезеде бегитилип тургъан, «айыу бла жагъалашхан пелиуныгъызны»   бир чыгъарыгъыз! Жан алады бусагъат! 
  Уффф! Биз эсибизни кючден-бутдан жыя, Шоттуну бери чыгъарабызда, олтуруп. Шонайгъа аралабыз
-Ай, ант жетмесин санга!- дейди, Камук терен –терен солуй. –Жаныбызны алып къойя  эдинг да, хайырсыз!  «Мах» деп бердинг бу жол а!  Къайдан эсинге тюшген эди бу зат?
  Шонай ышара-ышара, шинтиклени бирине олтурады.-  Да Шотту аурупду деген эдиле да, бир кёрейим деп келип, эшик артында ушагъыгъызны эшитип, терк окъуна юйге чабып, сыфатымы тюрлендирип къайтхан эдим. Сизни бир сынайым,- деп.- Керти  алай айтханыгъызча батырламысыз, огъесе…
-Сынадынг, сынадынг! – Шотту ундуругъундан тюшеди. –Мен сау окъуна болдум, асыры къоркъандан!  Сау бол! 
  Шонай, Шоттугъа къарап, масхара баш урады.- Халал болсун!- Сора бизге бурулады. 
-Да «батырла». Сау къалыгъыз! Тазада «батырласыз! –деп, кюрегин да алып, эшик таба тебирейди. Биз ызындан къарап къалабыз. Ма алай!
   Хотту хапарын бошап, ёрге къопду. – Алайды да мен батырма, бир зат дан да къоркъмайма дегенни эшитсем, бу зат тюшеди эсиме, - деп,  юйю таба атланды.