Ит соро ыле

Кугу Се;ымашлан - 75 ий
Эрик ПЕТРОВ
Ит с;р; ыле
Ойлымаш
Ондалыш шол. Каласыме шомакшым чылтак кучен ыш се;е. Тидыжак алят, кызыт мартенат путырак ;пкелын чучеш. Шкан ;шанет уке гын, молан уто мутшымат лукташ к;леш ыле-е?..
Х Х Х
Манмыла, Юмылан тау веле, Миклай кугыза ден ватыже кодшо телым кертмышт семын илен эртарышт. Теве ындеже эр шошат самырык да орадыланыше койышыж дене, кечывал кечын яндар кава пундаш гыч шыргыжше чевер кече ден й;дым йыгалт пытыше ший те;ге гай волгалтше, й;шт; ош тылзе дене, марий кундемнан кажне лукшымак темен. Кызытше шошо п;рт;сын лач тугай чапле жапшак шуын шол, йырымваш чылажат айдемын веле огыл, уло чонанын кап-кылыштыже, койыш-шоктышыштыжо куаным, йывыртымаш кумылым таратенак луктеш. Шошыжо кызыт пуйто чылт самырык, икымше гана азам ыштышаш м;шкыран ;дырамаш гай. Эше шкежат к;ргыштыж; тарванылше у чоным, у илышым т;рыс умылен ок мошто, но тунамак й;ратымаш да ныжылгылык дене темше, чыла палаш тыршыше кува-шамыч деч вашке йочам ыштышашыже, ава лийшашыже нерген шылтыдымын путырак куаныше кумылан. Вот, манам вет, эр шошат лач тыгаяк, путырак волгыдо кумылан, тыгаяк ныжыл да весела койыш-шоктышан шол. Такше, шонем, тидыжым шкеат пеш ужыда, шот дене ончалын, шижын моштеда гын.
Теве шукерте огыл гына й;шт; озаланыш, вара ночко игече, вишкыде лум й;ршан лавырат шерым темаш т;;але. А кызыт т;сленрак ончал-я, песте воктене шулен шушо лум йымач, ;машсе тошто шудым тарватен, у, самырык кушкыл н;лтеш. Икымше шошо пеледыш. Эр шошын икымше п;лекше. А могай тудо ныжылге, волгыдо, чевер! Но тунамак саде самырык кушкылет путыракат шымалыкым йодшо, куштылгын сусырген кертше…
Пуше;ге ден вондерлаште альыже чылт лышташыжак огеш кой гынат, чылажат оварген шушо лышташнерын вашке пудешталт лекшашыж нерген шижтара. Эшеже кызыт, эр шошым, тыгай моторын шыратыше кечын шокшыжлан куаненак, кечыгут т;рл;-т;рл;, изи-кугу кайык-шамычат, тора кундем гыч п;ртыл толмыштлан йывыртен, сылне деч сылне семым луктын муралтен колтат, моло т;рл; семынат пеш юарлат. У-у, ончал колто, кузе гына огыт кой!
Калыкат, айдеме-шамычат, манына, теве вашке пакчашке, пасушко лектыт. Шошо пашалан пижыт. Ынде шуко жапшак кодын огыл, манмыла, м;ндыр огыл, кок-кум арня гычат, очыни, к;нчен пыштыме йыра; волгыдо кечан яндар юж дене ш;лалтен колта. Эшеже вет шижында чай, шочмо кундемын мландыжым кажне шошо еда икымше гана к;нчым; годым, рокшым эреак кидышке, кормыжыш налын, тамжым шижме, ;пшынчын ончымо шуэш…
Арам огыл калыкыште ожнысек ойлат: шошым чылажат илыш вий-куат дене, ;рыктарыше куат дене темше. Пеш тыгак тудо: шошым мландыш изи кычке ма, н;шм; пырче возеш гынат, тушеч кугу кушкыл шочеш, шурно лектышыжат куандарыше лиеш. Мландынат, чыла чонанын семынак, т;рыснек умылен мошташ лийдыме, илышым пуышо вийже, юзо куатше уло. Тидыже лач шошым путырак шижалтеш.
Миклай кугыза ден ватыжат теве шошо юж дене ш;лалташ, чевер кечыйолеш ракатланен ыраш, палисадник ончылсо те;гылышкышт лектылдал шинчыныт. Йымач кылмаш огыл манын, те;гыл ;мбакше тошто фуфайкым пыштеныт. Урем покшелан ташлен шичше лум в;дышт; кечыйолын модмыжым эскерат, коклан-коклан пуал колтышо изи мардежын пасу велым поген кондымо ;машсе коншудо ден арымшудо пушым-тамым шижын ш;лалтат. Такше эше ик коло ий ондакат тысе мланде кинде пушан лийын. Тунамже эше колхоз кузе-гынат илаш толашен.
- Тыге ынде-е, мемнан годсо курал-;дым;, лы;ак шурным куштышо мландыште кызытше арымшудо ден коншудо веле кушке-еш, - кугун ш;лалтен, пелештыш Миклай кугыза. - Мланде, тудо, ушан озам й;рата.
- Туге-е, - ыштале ватыжат. - Умбакыжат пасум куралаш огыт т;;ал гын, ик лучко-коло ий гыч пич чодырат кушкылдал шогалеш. Ялысе илыш шотым кызытсе эл вуйлатыше-шамыч чылт кумыктен шуктышт.
- Пеш жал. Чаманаш веле кодеш, ялнажат теве илен-толын чылт пыта дыр?
- Мо, самырык-шамыч уке улыт гын, ялеш илаш огыт код гын, пытыде пыта. Ача-аваштын чапле суртыштат нуным кучен ок се;е.
- Тый гына ман ынде! Ялыштыже паша вержак уке дык, самырык-шамычше мом ышташ т;;алыт, кузе илат?
- Чыла кумыктышт шол.
- Уремыштына коло сурт уло, пелыштыже эше илат. Теве, урем мучко ончал, эсогыл пийымат от уж. Шып. Тымык.
- Тыге шол. Ожныжо, совет жапыштет, колхоз годым, кажне суртышто ныл-вич йоча дене кушкыныт. Телымат, ке;ежымат, эр гыч т;;алын кас йотке уремна йоча-шамыч юарлыме й;к дене г;жлен.
- А кызытсе гай сылне жапыштыже, шошымжо, изижге-кугужге эре уремыште мутайкаленыт. Изиже модын юарленыт, кугуракше тиде-тудо сомылым т;рленыт.
- Э-эх-хэ-хэ-э! Кугун ш;лалташ веле кодеш...
Эше икмыняр жап Миклай кугыза ден ватыже тошто илышыштым шарналтен, шошо п;рт;сым эскерен, мланде помыжалтмылан куанен паслисадник ончылсо те;гылыште шинчылтыч. Чылажымат шинча п;сылык ситыме дене т;ткын ужаш, шижаш тыршышт. Тыгодым кажныже шке семынже, к;рг; чонжо дене путыракат ;шанен: уке, тыгай сылне пагытыште, п;рт;с ылыжме годым низаштат колен каяш огеш лий. Мо, теве вашке йырым-ваш чылажат ужарген шогалеш дык, кузе тыгай жапыште кает? Шочмо мландак, тудын моторлыкшак ончыкылык илышлан ;шаным пуа.
Миклай кугызаже тудо эше самырыкше годсекак шенжым кучен моштымыжо, пе;гыде койыш-шоктышыж дене ойыртемалтын гынат, кызытше трукышто ала-мо лийын кайыш дыр, ала вуйышкыжо т;рл; деч т;рл; шонымаш толын пурымылан, ала лишемше сылне шошын шокшыжым шижмылан к;ра, эсогыл т;рвыжат лыбе-лыбе лийын кайыш, шинчажат в;д дене ташлалте. Шинчаже манмаште, самырыкше годым тудыжо яндар кава гай канде, уке, кандывуй пеледыш, пелед шогалше йытын пасу сынан лийын, ындеже, мутат уке, мотор т;сш; каен, шинчаже ятырлан шапалген. Трукышто лушкыдем колтышо кумылжым ватыже ынже тогдае манын, нершовыч дене шинчалукшым ;штылалят, вудыматыл пелештыш:
- Э-э, мардеж теве… коклан але вичкыжын пуал колта шол. Шинчамат в;дыжтара веле.
Тунамак ;мырж; мучко эре пашам ыштымыжлан к;ра коштырген пытыше кидше дене ватыжын вачеш сакалтыме шальжым о;ешыже т;рлаташ пиже:
- О;етшым почаш альыже ит вашке. Вошт пуышо шошо мардежеш эше кылмен черланенат кертат.
Ындеже шымле ий лишкат пырля илымышт жапыште Миклай вате кокай марийжым пеш сайын умылен моштен, сандене адак почешыжак пелештале:
- Туге-е. Шошылан але ;шан уке шол, й;шт; мардеж эше шижалтеш веле.
Тыгодымак орай о;ан шинчылтмыжым шижылалтен, пуйто шке семынже, ала шонкалышын, ала коктеланышын, манылдале:
- Э-э, мо, кечыже пеш шырата. Мардежшат уке, путырак тымыкын коеш, куэ вуйышто йолва-парчажат ок тарване да. Чылт мотор игече.
Миклай вате коканат, коеш, ала-молан дыр, очыни, кугызажын тудын верч азапланымыжым шижылалтен, кумылжо тодылалте, шинча йырже в;дыжг; нале. Тудат нечкылыкшым, теве-теве шортылден колташат ямде улмыжым ончыкташ огыл манмыла вудыматыш:
- Ужат, теве ;выра-шамычат лектын шуктеныт аман? Шинчаш пурашак таки толашат...
Такше Миклай кугыза ден ватыже коктынат пеш палат: палисадник ончылан чевер кечеш шыратен шинчымышт годым нуным ны вичкыж шошо мардеж, ны ;выра ора ышт тургыжландаре.
;мыр кужытышт вач;мбакышт ынде, Юмылан тау, манаш веле кодеш, ятырак возын шуктен-ла. Сандене ;мыргорнышт умбакыже идалык дене огыл, илен эртарыме кече да шагат дене висалташ т;;алын. Колымашыж деч шукертак коктынат огыт л;д. Марий манмыла, шочын шуктенат гын, колыде от код тудо, тольык кажныжынат эше изишак гынат илымыже шуэш шол. Эше ала-мом уым ужмышт шуэш.
- Колат, шошо толмылан куанен, кайык-шамыч кузе вычыматат? - мутым вес веке савырале Миклай кугыза.
- Кола-ам. Пеш колам. Эге, теве п;рткайык-шамычат пеш чогыматылыт, шырчыкат шке мурыжым савырал луктеш. Ужат, кузе пыжашыштым т;рлатен чумыркалат? Вашке нунат п;кташ шинчыт.
- Меже тый денет, Марлю, шкенан игына-шамычым шукертак п;ктен луктынна. Визытымак да. Ала-кузе дыр, шижынат шына шукто, визытынат ача-ава пыжаш гыч почела-почела чо;ештен кайышт. Иктат пеленна ыш код шол. Туныктенат лукна, институт ден техникумымат пытарышт, коклаштышт агрономат, туныктышат ыльыч да ;рдыж кундемлан веле й;рышт.
- ;мырышт мучко мемнан пелен шинчышаш улыт ыле мо вара? Илат, Юмылан тау, чыланат сайынак илат. Ындеже шкештат кажныже уныканат улыт да.
- Уныкан гына гала? Кугурак ;дырна теве уныкан уныканат лийын шуктен, - ватыже пуйто ок пале, рашемдаш лие Миклай кугыза.
- Туге шол, туге. Уныкана-шамычынат олаште пачерышт уло. Моло деч удан огыт иле такше. Чыла сай, нунын верч мыланна куанаш веле кодеш. Уналаже гына ч;чкыдынрак толышт ыле.
- Толыт теве. Май пайрем шуэш. Меат тый денет эше семынна тошкешт шогылтына, манмыла, эше кочыртатылына.
- Мо, эшеже шогылтына дыр Юмо дене пырля.
- Палет, Марлю, шыже марте ом коло манын, мый тыланет мутым пуэм. Фронтовик-офицерын мутшым.
- Шыже йотке илен шуктышашетшым кузе вара пален моштет?
- Палем да палем. Теве кызыт гына шонен пыштышым: турий мурым колам гын, шыже мартен ом коло.
- Вара, кольыч мо?
- А тый от кол?
- Э-э, ял мучаш пасушто мурат аман.
- Во-от, тыят тугеже шыже мартен эше от коло. Тый колет гын, мыйже кузе илаш т;;алам?
- Тугеже, колаш огына вашке, Миклай. Эше изишак семынна шогылтына. Кунар идалыкым Шочынава висен пуэн, тунарымак илен шуктена тудо…

Х Х Х

Миклай кугыза ден ватыже палисадник ончыкышт лектын шинчын, шошо кечеш шыратен, коклаштышт тыге порын, шыве-шыве гына мутланен ситарыштат, икте-весыжлан э;ертен, вашла кидп;ан гыч кучен, кудыжо эше тоям тоялен, капкаш пураш тарванышт. Манмыла, тачеш яндар южышто пешак гуляен ситарышт.
Ш;лештын п;рт;нчыл к;кш; тошкалтышым к;зен, п;ртыш пурен шумекышт, Миклай кугыза кочкашат ыш шич. Вургемжым кудашат, вигак пырдыж пелен шинчыше диванеш каналташ возо.
«Э-э, мо, шошо яндар южым ш;лен да чевер кечеш шыратен шинченак чылт улныш ала-мо», - семынже шоналтыш тунам ватыже. Кече шичмеке веле диван гыч кынеле. Марлюжо тулым ч;ктен, кас кочкышым погыстараш пиже. Молгунам Миклай кугыза кастене ш;рымат кочкеш ыле гын, тыганаже тореш лие. Лачак мелна осо дене чайым подыльо. Чайым подылал-й;ын шинчышыштлат адакат ятыр жапак веле мутланышт. Кужу шарнымаш мундырам рончен, т;рлыж нергенат, утларакше эртыше пагытыштым уэш-пачаш шерын, шуко кутыркалышт.
Тынар ийготымак вач;мбакышт пыштымеке, у-уй, шарнашышт тудо пеш шуко уло! Сар деч ончычсо йоча да самырык пагытыштымат шарналтышт. Война жап годсымат.
- Марлю, тидыжым палет гынат, эше ик гана манам. Школышто мый вет эре сайын тунемынам, - шарнымашыш возо Миклай кугыза. - Тунамже, война деч ончыч, шкеат палет, ялыштынак т;;алтыш школ ыле. Нылымше классым тунем пытарымем кызытат те;гечсылак шарнем. Ик мотор кечын, шокшо верла гыч толшо кайык-влакын мемнан чечен вер-ш;рнам, поро ш;ман калыкнам моктен мурымышт годым, пасу ден олыклан, чодыра ден яллан ужар сывыным чиктен шогалтыше май мучаште, ме, йоча-шамыч, т;;алтыш школеш погынышна. Тыйже тудо тунам эше школыш коштын отыл. Мо, мый дечем вич ийлан изирак улат дык, тыйжым тунам нолнерлан веле шотленам.
- Мыят тыйым изием годым ужын омыл. Тый вес уремыште иленат.
- Шого, ойлен пытараш пу. Вот, манамыс, сайын чиен, т;;алтыш школыш ошкылна. Палена, школышто ынде занятий огеш лий, туныктышына-влак идалык жапыште кузе тунеммынам иктешлаш погеныт. К;кшырак капан, мотор чурийвылышан, йошкаргырак ;пан туныктышына, тудак школ директор ыле, Ульяна Степановнам манам, тыят вараже тудын дене тунемынат, школ кудывечеш чыла тунемшым класс радам дене “П” буква семын чумырен шогалтышат, школнан талукаш пашаж нерген к;чыкын каласкалыш. Пытартышлан тудо ке;еж жапыште сайын канаш да у вийым погаш тыланыш. Мыланна, нылымше классым тунем пытарыше-влаклан, умбакыже шинчымашым налаш темлыш да тунеммаште ойыртемалтше ученик-шамычлан “Похвальный листым” кучыктыш. Тыгай моктеммутан кагазше дене мемнан класс гыч мыйым да Андри Эчем веле палемдыш такше. Молыштын, к;н икте, к;н кокыт але утларакат “кумытан” оценкышт лектын. Школ гыч п;ртылмек, ме Эче дене пеш куаныше кумылан, ял пеленсе э;ер лопышко куржын волышна. Олыкшо май мучаште, кызыт йоткенат эре тыгак, ужар посто дене леведмылак коеш. Лыжга мардеж э;ер вечын пуалеш. Олыкышто могай гына пеледыш уке? Иктыж деч весыже тамле ;пшым пуаш, пушыж дене куандараш тыршышыла койын шогат. Изи м;кш еш, коклаштышт пачемыш ден ошымш;лыш-шамычат пеледышыш шинчын ызгалтат, тамле нектарым погат. Мыланна тунам туге чучын, пуйто мемнам, Эче ден когыньнам, т;;алтыш школым сайын тунем пытарымыланна, кайык-влакат моктен муралтат, т;рл; деч т;рл;, мотор деч мотор пеледыш-шамычат вуйым савен саламлат. Тугай чот куаныше улына ыле вет! Тидым тачат те;гечсе гай шарнем...
Туныктышыштын, Ульяна Степановнан мутыштым колыштын, тудо ийын т;;алтыш школым тунем пытарыше-влак кокла гыч нылытынже, нунын коклаште Миклай ден Эчеат, ШКМ-ышке кайышт. Тудо жапыште ялысе шымияш школым “Школа крестьянской молодёжи” маныныт. Миклай туштат удан огыл тунемын. Шымияш школым лач сар т;;алме ийын пытарен. Тунем пытарымекыже колхозышто пашам ышташ т;;але. Имне дене. Эре Валет л;ман имньым кычкен. Тудын денак курал-тырмалашыжат логалын, олык да пасу пашашкат коштын, моло сомылымат шуктен.
- Сар т;;алмеке илыш нелеме-е, - шуйдаренрак пелештыш Миклай кугыза. - Тушман ваштареш кредалаш шочмо ялна гыч ятыр качымарий ден п;ръе;-шамыч кайышт. Нуным чыланат моткоч ш;лыкын ужатенна. Ачам, икымше т;нямбал войнан, тудым эше империалистический манылдат, да граждан сарын участникшым, фронтыш cap т;;алтыштак мобилизоватлен на;гаеныт. Вара, арня эртен шуо ма уке, кокымшо изамат – Йогор - сарыш кайыш. Тудыжо - шке кумылын, доброволец семын. Сар т;;алтыш жапыште шагалын огыл доброволец семын фронтыш каеныт. Йогор изамлан 1942 ий т;;алтыште “похоронко” тольо. “Москвам тушман деч аралымаште талын кучедалын, наступатлыме годым Калуга кундемыште геройла вуйжым пыштен”, - возымо ыле саде кагазыште. Кугурак изамже сар т;;алме жапыште Белоруссий мландыште пограничниклан действительный службым эртен. Шкеже война т;;алмеке ик письмамат колтен шуктен огыл. Лачак “пропал без вести” манме увер июльышто толын. Авана тунам уш каен шорто. Уло кундемлан тунам икымше тыгай “похоронко” ыле.
- Мыйынат вет ачам ден изамлан “похоронко” толын, - мутыш ушныш Марлюат. - Ачамжылан 1942 ийыштак. Изамже сар мучаште, 1945 ийыште Польша мландыште вуйжым пыштен...
- Туге-е. Мыланемат, палет вет, Польша мландыште воеватлаш логалын. Сарыш лектын кайыме деч ончыч авам сийым погыш, пошкудо-влакым ;ж;, сортам ч;ктен, cap гыч сайын, таза п;ртылаш манын, Ош Поро Кугу Юмым с;рвалыш. «Тиде тичмаш кинде-шинчал дене, тамле ;пшан мелнат дене, тичмаш салмамунет дене, Миклай эргымлан тазалыкым, пиалым пуэн шого! Лектын кайымаштат, сарыште коштмо корныштыжат аралыкым, серлагышым ыштен шого! Эр ;жара гай волгалтын, чевер ;жара гай шыргыжалын, тылзе гай н;лталтын, ш;дыр гай й;лен м;;г; п;ртыл толашыже пиалым пуэн шого!.. О, Ош Поро Кугу Юмо, Миклай эргымын коштмо корныштыжо эре аралтыш, серлагышак лийын шогыжо…» манын, Юмылан с;рвален кумалын, сугыньлыш тунам аваем, - шарнымаш мундыражым ронча Миклай кугыза. - Вара ял мучко ик мучаш гыч весыш эртышым, изи э;ерна воктеке волен, имне в;ташке пурышым. Туштыжо эше икмыняр имне кодын ыле. Молыштым, тазаракыштым, п;ръе; семынак фронтыш на;гаеныт. Й;ратыме Валет л;ман имнем ниялтен чеверласышым. А ял могырыш тарванымем годым имне рокмалтымым эше кужу жап кольым...
- Тыйже шке ийготаш-шамычет кокла гыч п;рв; войнаш кайышыч шол. Доброволец семын. Колхозат кучен ыш керт ала-мо, - Марлю ватыжат тунамсе пагытым шарналта. - 1943 ий мучаште молыштлан, тыйын семын 1926 ийыште шочшо рвезе-влаклан, сарыш каяш повесткым кучыктышт. Эрдене визытынат военкоматыш мийышаш улыт. Кастене самырык-влак т;;алтыш школ воктене погыненыт. Рекрут-шамыч кокла гыч иктыже, палет вет, Васлич Йыван маныт ыле, школ кудывече йыр кушшо кок самырык писте вургым иктеш п;тырен, чеверласыме мурым мурен коден. Нине кок писте вуй п;тырналтын, иктеш ушнен, кызытат икте-весылан э;ертыш улыт. Кунар ий ынде чатлама телым чытен лектын, у шошым ;шан дене вашлийыт.
- Ие шол, эсогыл пошкудо яллаштат нине кок пистым палат. Васлич Йыван писте манылдат. Туге шол, мемнан ийготаш-шамычлан, тулан сар корным чытен лекшыштлан, вич ий деч шагал огыл салтак шинелян кошташ логале. Кудыжо шым-кандаш ий денат служитленыт. Мый эн ончыч каен, шке та;аш-влак кокла гыч эн ончычак п;ртыльым. Ялыште куд рвезе ик ийготан лийынна дык, пелыже м;;геш п;ртыл моштышна. Васлич Йыванлан да Элыксандр ден В;дырлан п;ртылаш п;рен огыл улмаш. Кийыме верышт пушкыдо лийже, манаш веле кодеш.
- Э-э, Васлич Йыванже деч аваже улыжат ик серышым гына налын манын, сар мучаштат эше ойлыштыч. Туштыжо Йыван “тунемме деч вара фронтыш каем”, манын увертарен улмаш. Разведчик лийын, маныт. Аважлан толшо похоронкышто “эргыда геройла колен” манын возымо лийын.
- Туге. Похоронкышто эре тыге возеныт. Й;ра, кеч похоронкыжлан мыняр-гынат оксам т;леныт гын, увер деч посна сар тул коклаш йомшыжын ешыже вет эсогыл копекымат налын огыл.
- Тый гына ман ынде! Тунамсе жап деч вара ятыр в;д йоген каен. Тыйын да Васлич Йыван та;аш йолташда-влакат шо;гемыныт да икте почеш весе илыш гыч каеныт. Лач школ кудывече олмышто радамын шындылме пуше;ге-влак коклаште кок писте иктеш п;тырналтын, икте-весылан кызытат э;ертыш улыт...

Х Х Х
Самырыкше годым Миклай шемалгырак чуриян, топката ры; кап-кылан мотор каче лийын. Марля — тудын с;ретше. Изиш лапкатарак веле да чылтак маке пеледыш гай чевер чурийвылышан. Марийже ынде тичмаш индешле кум шыже-шошым вашлийын ужатен гын, ватыже але индешлыш лишемеш веле. Миклай деч вич идалыклан изирак.
Мрлюланат илышыште т;рл; й;шт;-шокшыжымат ужаш логалын. Сар пытыме вес ийынже, ;дырын латвич ияш улмыж годым, ешын уло-уке погыжым п;тынек тул авалтен, но, Юмылан тау, т;нямбалне полшаш кумылан поро е; шагал огыл, нунын полшымышт дене йол ;мбак шогалыныт. Туныктышо профессийымат вигак ойырен налын огыл. Ончыч педучилищыш тунемаш пураш миен. Пурен кертын гынат, м;;геш п;ртыл толын. Шкежат умылен огыл, молан тунам чонжо м;;г; велыш ;жын? Миклай декак гын веле?..
Сар деч варат илышышт ;й ден м;йжак лийын огыл тудо. Чыла чыташ логалын. Сар деч вара ик жап боевой наградан фронтовик-шамычлан изишак ешартыш оксам т;леныт. Тунам, шарналтышт, почела шочшо эрге-шамыч ачашт деч эре медальжым ончыкташ йодыт ыле. Ик гана веле огыл умылаш тыршеныт, молан ачашт сар гыч орденым огыл, медаль-шамычым веле конден. Тыгай тура йодышланат Миклай сырен огыл, лачак мыскараш савыралын, “орден нерген шонаш тунам жапемжат ситышын уке ыле, адакше тунам награде нерген гала, фашист т;чам кырен шалатен, вашкерак м;;г; илыше п;ртылаш гына шоненам”, манылден.
- П;ртыл ом шу гын, авадам иктаж вес чулым фронтовик марлан налеш ыле, - ватыжым ончалын, “лот-лот-лот” воштылалын. - Сар гыч илыше п;ртылмем мыланем тунам эн кугу боевой награде лийын.
Тунам кок кугурак эргышт гына, кудыт да шым ияш йоча-шамыч, ачаштын тыге ойлымыжым нигузеак умылен кертын огытыл, семынышт “молан улыжат ныл медаль дене гына, да эше орден деч посна война гыч п;ртылынат”, манын я;ышенак я;ышеныт. Вараже ныл медаль гыч кокытшо ала-куш йомыч, тачысе кечылан сондыкышто лачак нарынчалген пытыше удостоверенийышт веле кийылтыт. Кугурак лиймекышт, шкештат салтак вургеман корным тошкен толмекышт, эрге-шамыч ачаштын мо нерген тунам ойлымыжым, мутат уке, пеш сайын умылен шуктеныт...
Миклай кугыза Изи Кугече арня деч вара, кандашымше май вашеш й;дым, ватыжым утыждене азапландарыде, шыпак илыш дене чеверласен.
- Йылмымат йомдарен киен огыл, - манеш Марлю кокай. - Кастене малаш вочмекше ик витле граммым темалташ йодо. Изи чукырымак темен пуышымат, пелыжым веле подыльо. Мо, сайынак диванеш мален колтыш. Мыйже молгунамсылак ко;га кыдежысе кроватьыште маленам. Тунамат тыгак шке верешем возым. Эр велеш, кум шагат эртен ыле, “кыр-гор, кыр-гор” кугун ш;лалтыме й;кешыже помыжалт колтышым. Вигак чыла умылышым: кая аман! ;шанаш тоштде, тулым ч;ктен, воктекыже миен шогальым. Миклаем эше ик гана кугун ш;лалтен колтышат, тып лийын возо. Мый уло кертмем дене кычкыралаш огыл манын, кок кидем денат умшам петырышым. Кайыш!..
Миклай кугызам индешымше майыште, Кугу Отечественный сарыште совет калыкын се;ымаш кечынже тойышт. Колоткажым п;рт гыч лукмо деч ончыч Марлю кокай шымлу ий чоло пырля илен эртарыме марийжын са;гажым шупшалын, шупшылалтше ш;ргыжым шинчав;д дене н;ртен, магыралынак шортын колтыш:
- Э-эх, Миклайжат, мутетым кучаш ратет уке гын, молан вара с;ренатше? Шыже марте ом коло, маньыч вет! Ит с;р; ыле-е...

Х Х Х
Ялышт пытен шуаш т;;алше гынат, фронтовикым пытартыш корныш ужаташ ятырын погыненыт ыле, эсогыл райр;д; гычат изи-кугу вуйлатыше-шамыч толыныт, школ гычат кугурак класслаште тунемше-влакым конденыт. Чыланже п;ртеш ышт шы;е, сандене ужатымаш митингым капка ончылан эртарышт. Мутым шукын ойлышт. Кажныже фронтовикым, тудын шуктымо пашажым порын гына шарналтыш.
- Миклай кугыза, уло кундемлан пагалыме Николай Александрович, 1926 ийыште шочшо, - иктыже палемдыш. - Ешыштышт вич йоча лийын. Кок кугурак изаже коктынат Кугу Отечественный сареш вуйыштым пыштеныт. Эше акаж ден ш;жарже лийыныт. Ачажат сар гыч сусырген п;ртылын...
- Йоча жапше куштылго лийын огыл, - ужатыме мутышто каласыш весе. - Тунам вет яллаште «натурал хозяйство» манмет лийын: кочкышым чыла шке ончен-куштен ямдыленыт, вургемым шке ургеныт, йолчиемымат шке ыштеныт. Колхозшым тиде ялыште Миклайын шым ияшыж годым чумыреныт улмаш.
- Сар т;;алме ийын Николай Александрович шымияш школым тунем пытарен, - палемдыш кумшо. - Изинек вольыкым моткоч й;ратен. Поснак имньым. Ке;ежым моло рвезе-шамыч дене пырля имне-влакым й;длан олыкыш пукшаш коштыкташ тудлан моткоч келшен. Тушто, тулото йыр погынен, ончыкылык илыш нерген мутланеныт, кажныже, кугу лиймеке, к; лияш шонымыжым почын. Варажым тудо ийынак, сар каен шоген гынат, колхоз правлений ончыкылык нерген шонен, вольык деке путырак ш;ман рвезым межрайонный колхозный школыш ветеринарлан тунемаш направлений почеш колтен. Вес ийынже, тунем пытарымек, шочмо колхозыштыжо эн ончыч ветеринарлан тыршаш т;;алын, кундемлан икымше ветеринар лийын, сандене пошкудо ялла гычат азап годым эре тудым ;жыныт. Нигунамат “огым” але “эрла мием”, манын ойлен огыл...
- Сарыш шагалын огыл тунам доброволец семын каеныт. 1943 ий октябрь тылзын Николай Александровичат военкоматыш миен да доброволец семын фронтыш колташ йодын, - военкомат гыч толшо офицер каласкалыш. - Комиссийым эртымек, ондак Йошкар-Олаште военкомат пелен служитлаш й;ршылан шотленыт. А 1944-ше ий т;;алтыште фронтыш колташ йодын рапорт почеш рапортым возымыжым шотыш налын, йодмыжым шуктеныт. Сар корныжым Белоруссий мландыште стрелковый полкышто т;;алын, кок гана “За отвагу” медаль дене палемдалтын, сусырген, госпитальыште эмлалтын. Офицер-влакым ямдылыме курсым пытарымеке уэш стрелковый дивизийыш колтеныт. Фашист Германийын р;д; пыжашыже - Берлин йотке шуын. Сар корным м;ндыр эрвелне, Китай мландыште, милитаристский Японийым кырен шалатымеке гына мучашлен. Сар деч варат тудлан эше 1948 ий йотке служитлашыже логалын...
- Армий радам гыч п;ртылмеке, Николай Александрович угыч й;ратыме пашажым шукташ т;;алын, калыкын да колхозын вольыкшым эмлен, - чеверласыме мутым ойлышо, райр;д; гыч толшо черетан е; палемдыш. - Илен-толын ончыкылык пелашыжым, Мария Васильевнам вашлийын да 1949 ий шошым самырык мужыр с;аным тарватен. Умбакыже Николай Александровичлан колхозышто эре вуйлатыме пашаште тыршашыже логалын. Лийын бригадир, парторг, кумло ий чоло колхоз председательлан ыштен – тидыжым те, тыш чумыргышо-влак, чыланат паледа. Ударле пашаже кок паша орден да кум медаль дене палемдалтын. Таче ме районын ик эн пагалыме е;же, тысе кундемын пытартыш фронтовикше дене чеверласена...
Воктен села пеленсе ш;гарлаш тойышт. Колоткажым эше колхоз годсо ГАЗ-53 автомашина кузовеш шынден на;гайыме годым, пайрем кече л;меш селасе культура п;рт пелен да магазин воктенсе ме;геш сакыме громкоговоритель гыч сар жапым шарныктыше муро почеш муро йо;ген. Кугу Се;ымаш нерген муро почешак ты кундемлан сарын пытартыш фронтовикын капшым эркын шунан мландыш волтен пыштышт...
Индеше лу кум ий эртымеш илыме пагытыште Миклай кугыза утыжденат кучедал ситарен. Сар жапыштат, илымыже годым шкеж манмыла, кызытсе тупела илыш денат...